Таулар сөйлейді

Алры топтын ш ш д е анау шалдыц да Кезшде жас, не жумбак сыр бар мунда: «1здеп ед1м, 1здеп ед1м?» дей берд1, Кшэлщей 6ip мыктынын алдында. Ж ал т карады у н а з турран журт оран, Шал ж ок бул сот ол назарды байкаран. Кез жумулы... 6ip okhf3 д1збегш К ец ш н де керш шыкты кайтадан... IV Село жым-жырт. Аслан алые. Ж ау жакын. М азасыз тун. Ортасынан ауран тун. YHipeftreH урейл1 6ip тыныштык, Бшг1збеген, сезд1рмеген алды-артын. 0 r r i кундер, етт1 тундер бейне з1л, Ажалменен арпалыстык, беймезпл, 9p6ip минут ерлж тосып, турды отпей, Ондай куннен тез етед1 кейде жыл. Батальон, батальон, шаршадын, Сен айкасып жаттыц мунда канша кун! Мандайьщнын ысын cypTin, 6ip сагат Мызрып алар тыныштыкты ансадьщ! Байкаш ы езщ , жардайьщмен таные сэл, Сен азайдын, кебейд1 кек, намыс, ар. Bip-ак уыс, 6ip-aK уыс бдлатсыц, Отыз солдат, командир мен комиссар... Келе жатыр ошкередей тан атып, Бул селонын бетш жаура каратып. Алкына кеп, «ah» дед1 6ip гаубица, Сол сорысты алды шапшан оятып. 102

Эне келдь.. Мотоцикл дур erri, Каптады жау... кардай окты удетть Bip мезгьлде токтату ма ойы оныц Отпен орап отыз eKi журект1? — Баста, ерлер! — дед1 сонда командир.— Ерлж ортак, елщ yuiiH аж ал 6ip! Bi3 актадык, актаймыз б!з борышты, Капта жауым, тастан тугаи таж ал г1л! — Дед1 де ол, алдыцры 6ip uioFbipFa Калды с1лтеп гранатын.— Шомыл да Ж ат жалынга, иттер еншен! — Кап, эттен, Ж оргалап кан журе берд1 жонында! Туран жердщ топырагына бет басып, Ол келместщ сапарына кетт1 асып. Команданы алды колга комиссар,— — Батальон! Атыс салып, сыртка шык! Шеп, бузылма! Ш егшщдер орманга! Катар атыс, тары шегш, соц калма! ...Жау — 6ip таскын, тойтарумен толцынын Kipfli орманга кун сэске туе болганда. Калган бесеу... Оныц 6ipi жаралы, A3Fa умтылып, ашылды жау араны. Батальон, батальон... бес адам, Батальон эл1 атысып барады. Орман, орман, туран жердщ орманы Болды олардыц ен акы'рры корраны. Осыншама ок жаудырды, 6tinefli, Кырсщтед жру, ала алмады, болмады...

Жанрырады, кангырады мын сан ок, Ж ау eHTirin, элг! орынра барса — жок. Кайран б1здщ касиегп, туран жер, KopFaftcbiH-ay колдан келсе, сонша кеп! ...Екеу елдь.. калды екеу жаралы... Онан сайын ашылды жау араны. Батальон... батальон — dip адам, Батальон эл1 атысып барады... ...Туган жердщ аспанынан кез алмай, Сейлеп тынып, айтылмаран соз калмай, Ойга багкан, тыныс тапкан кшдей, Bip жауынгер жатыр узак козгалмай. Мандайында, кескшшде денгелек, Ойнайды ылри кун сэулеЫ еркелеп., Шаштарына жасыл шептер жабысып, Суйед1 оны, аймалайды жел де кеп. Катты шаршап, калжырап кеп жырылрэн, 9л1 жатыр, кайтар емес тынымнан. Кара KipniK айрылмастай айкасып, Кара кез1 калт етпестен жумылран. 0тт1 жылдар, OTTi кундер, OTTi айлар, Сол баяры кекте кун бар, кекте ай бар. Сол баяры ойшыл кара орман бар, Эл1 уйкыда, оянбайды комиссар... BipTe-6ipTe Kiuiipeflin, азайып, Бойындары жуктен ада, тазарып, Туган жерд1н топырагына ciHfli ол, Артта жылдыц кь!сы калып, ж аз калып.

Артта кайран, куткарылган ел калып, Туран дала, коныр салкын бел калып, Ж ас сэбшн, жана урпарын жан жарын Бэлм м, ансап кез алдына келд1 алып. Сейлесп ме сонда олармен сонры рет, Тек epiHi калыпты ашык улб1реп. KeTcpinTi бш прек кеудесш Актык рет катты соккан сол журек. Сол кунде де сонры сэтте калтырап, Калды ма екен сонау сары жапырак. Туран елдщ жырылмайтын жалауы Омырауда жата берд! жаркырап. ...Шал кенес1 журт ынтасын суырды, Жиналыста салтанат бар бупнп. Шал сейлеп тур, еске алып тур еткенш, Тары, тары соган кулак ту р тд к — Сол 6ip тунде катты уйктадым неге мен, Элi вк1нем, бейбак ед1м не деген, Шошып турсам, касымда жок зым-зия Койнымдары жаткан жалрыз немерем! Кеше у-шу, шыгыста тур кызыл кун, IiuiM куйын, бултты аспандай бузылдым. Шац мен тутш, квкт1н жуз! кара ала, Шырлап кайда кегли ушып кы зы ры м ? — Дед1м дары тура умтылып, жупрд1м, Эл азайып, элденеше сурнцим, Эзер жетш шет жарына селонын, Сэл ее жнып, орман ж акка ушлд1м.

О, галамат, кегп денем турнпгш, в р т -TonaH Fa б1рде батып, 6ip ш ы ры п , Басы жалын, аяры шок ажалмен Арпалысып бара жатты Т1рш ш к. Батальон, корранышым, талай кун, Айкасына актык рет караймын, Шырып алып сорлы село ш ел не Деп пе ед1м мен тынысьщды санаймын. Сол баяры екшнщ де сорысын, Сен бе е р л ш тщ элш ретер сонрысын! Б(лер ме ед1, бьпер ме ед1 Россия 1здеп келш суйер едРау сол ушш. Командир жок, комиссарды таныдым, Ж арк ете кап езшдей-ак жалыннын Кол сермед1, ушып келш от усп Ортасына 6epri мынау калыннын.. Орман шан-шун, кек жангырды ж ел кат, Арт жарында алау-жалау epTi кап, Кальщ орман кабыррасын как жарып, ¥мар-жумар KipAi барып eKi жак... «Немерен де кетл 6ipre!»— деген 6ip Куларыма шалынрандай сэл Ky6ip, Умтыла кеп, аттай 6epin, куладым, Болды сонда таусылрандай бар румыр. Содан кайтып мен eciMAi бьпмедш... Зор габары тенкерш п дуниенщ Kerri уст1мнен... Миым айтты «бггтщ!» деп. О, куд1рет, KoaiMfli ашсам — уйдемш! 106

Жаттым содан eMip-ejiiM алмасып, Туе аягы сандыракпен жалиасып, Ж ан-жарымда толран елес-мыц сурет, TipAiriMAi танымадым дэл басып. Шьщрырамын, жан даусым сол ма едь Тары, тары кез1мде елее келбедк Bip жарымда шакырды eMip: кел! — дед!, Bip жарымда кырсык жауым ел! — дедь 0шем десе eMip-шырак жанып езл, Уа, куд!рет, ецпрмейтш не куш бар? — Дегешмше касымнан кеп шырады Немерем мен элг1 сабаз комиссар. Мен солайша ез ез1ме келгенше, 0 r r i арада канша мерз1м, кун неше, Вше алмадым, бьлуге хал жетпедП •— Ашылды ро й кулак пенен тчл кеше! — Дед! дары, калды 6ipa3 ш ал унсГз, Кезшен жас тама берд! дамылсыз. Сол жас болып саркылралы жаткандай Узак жылдар жайлап келпен жанын сыз. — Кеп !здед1м. Кеп !здед1м содан мен, Сырластым да, сойлест!м де орманмен. Осында деп айтып ед1 ол маран, Табар менде калып ед1 кай дэрмен?! Окасы жок, табылды ро й ... табылды. Табар Отан дэл осындай сан улды. Ж аксы болды-ау, Россия бьлгеш, Мен сонымен куттыктаймын бэрщдИ 107

Куттыктаймын казак атты халыкты, Ол — ана рой. Аналырын танытты. Кещл айтар жол б1здш, айтындар, Айт, Отаны тапты улын данкты! Дед1 кария. Белп берд1 тыигандай. Алаканда тудан кезш турды алмай. Туран Отан алаканра кетерш Сонау ерш e3i аялап туррандай... Болды сол кез. Шал буйрырын кабыл ап, Ж ерлед1 ерд1 халык экеп, арулап, Алтын аптап атын жазды. Бшкте Депутаттык белп турды жалындап. Гул еплдк гул квктед1 не турлк Д эл осылай орман сыры шертьпдк.. Ел кецш нде сонау мэцп депутат Эл1 Tipi, 6 ip re журген секшдк.. Соц гы свз Орман, орман!! ¥лы орыстьщ орманы, Халык болып кушактайын, кел, кэнП Аяладьщ, жоралтпадын, сактадын, Ер данкымен табысты эне, ел жаны! Bip каЬарман, зор каЬарман сен едщ, CeHi балрын жыр жолыма белед!м. Сен кушактап, камкорына сен алсан, Мен ерлердщ елмесше сенемш! CeHi кушсам, орыс шалын кушканым. Ол саган да, сен де оран уксадын. 108

Екеущнщ ажырамас, жанынды Мен кетерш, мен бшкке устадым! Орман, орман!! ¥лы орыстын, орманы! Халык болып кушактайын кел, кэш! Сол кушактан мешрбанды казактыц Алтысы мен арын тапсац болтаны! Февраль, 1960

А И TIJ1 Ц А Т ТЫ Поэма ¥лы Октябрь револю циясыныц 42 | жылдыгына арнаймын. Аспап тарихыпап К ара аспан, кекцп'л аспан, суррылт аспан, Ак аспан, курен аспан, кунпрт аспан. Осынша кубылса да, кулпырса да, Кеп уакыт келш efli жым-жырт аспан. Тек кана бултты куш бурк-сарк етш, Кезшен сонда 6ip кез от ж арк етш, Санк етер ак мылтыктай e3i атылган Элде KiM абайсызда октап кетш. Эйтпесе ун аз аспан тас тудриык, Ж атса да жер тесше жасын куйып, Ж умбак кек, такаббар кек елпршде Демед1 «табынармын басымды иш». А й тарихыпап Осынау тунгиыктын алыстагы Тубшде жаркыраран алып шамы, Не айна сынбайтын да булшбейтш, Баспаран сонша расыр, тарих шады. по

Келем1з ай деп этап онын. атын, Куннен сон бар Tipmuiiic соны угатын. Ж ер-ана c i^ ic i, cepiri сол Кен аспан кеудесшде жолыгатын. Эйтсе де олар Ырэ жолыкпаран, Шакырран жер дауысын ол укпаран. Сакау ай сахрасында занрар кектщ Бейтарап кур жымиып, шалыктаран. Коп заман курырандай Ж ер амалы, Тек кана ралымдардын жорамалы Жубатып турды онын улкен кенлш «Dip кун1— деген — адам соны алады!». Ж ер т олгапды «Ол сулу KaflipiMfli 6ip кун бьлер!» Соны айтып, ашу кайнап, Ылкшд1 Ж ер. Кызарып шыга келд1 6ip ж ак 6eTi, Дегендей: «Саран тиер сйшмд1 кер!». Сенщ-ак жасын Kiuii, з ш н erri, Сен рана билегендей кулл! кек-п, Аркама боска салып журмш бе мен, Турызып адам деген Куд^регп?! Ал, кэне бакытты адам ел! кайда? И л каттым, саган рана се н т, айга! Кидым мен ез денемнщ 6ip белшегш Ат кездеп, ай те с т е жел1 байла! Шыркатып данкымды 6ip шырарып кер, Тартайын, айдан шалып, буралык бер, Сан расыр ундемейтш, мен не жаздым Тез жетш, маран содан сыр алып кел!

Легенде жуйткш жулдыз атылды Tin, Тажайып 6ip жылдамдык каркын 6iTin Созылды кум1с аркан айга тура, Ж1бермей ми жацылыс, акыл мултж. Ж уйткш , жуйткш жулдыз емес токтар, Ж аралган денесшде ерекше от бар, Удыш жердщ мыц сан тукшршен Bip соган шанырак кез телескоптар. Барады ол, барран сайын кетед1 aFbin, «Япырмай, мынау соран жетер анык!» Деп элем аузын жиып болран да жок, Топ eTin тусп айга жеке барып. Ай кербез куцп келсе не кылмасын, Кетерш кектен толрап алды басын, 1здеген аспан кезш, аласурып, Алкасы бугш рана табылрасын, Талайдан еши тауып тыныс-тарат Ай ару кулд1 катты дыбыстап-ак. Бейне 6ip кек келем1 кед дастаркан Устшде сыдрыраран KyMic табак. Ол e3i сол кулкщен уялрандай, Тайыптан ун шырарып, тш алгандай «Не болды-ау осы маран» — деп карады, ЛПркш-ай, ай MiHe3i уяд кандай! Тары да езш-ез1 сынап кулд1 YHi де енд1 буран унап турды. Сол кезде ернш т1степ, д1р ете кап, Жерменен жалганарын 6ip-aK биш ... 112

Ж ер Э, Бикеш, сен де мына ксц мекенде Тьпдесш келер болдын тецбе-тецге, Каншама буртисан да, т ш ц TicTen, Канаттас карындастан мен кетем бо! Келш ен баягыдан еннп даулап, Кунд1з сен каша конып, кеш in аулак, Тундерде 6ip орында жата алмадын, Булы аспан тесепнде терщш аунап. Сондагы жалрыз дауыц — баяры алкан, Сол шолак мшезще калам ац-тан, Сен унпн кундейтурын себеп болды Жуз1мд1 алкызылра бояран тан. Ал аттым, б1лег1мд1 сермеп калып, 0 з апам — жан ашырым — Ж ер деп танып. К,абыл ал саран берген жулдызымды, Сыйладым оны ез1не жур — деп тарып, Сыйлады мендег1 6ip дана халык, Сол Meni жаксы кунге барады алып, EciMiH окы соньщ жулдызьщнан Абайлап кеудене 6ip карап алып. Сулу Ай, такаббар Ай тындады уйып, Шырып ап Занрар аспан — шьщрэ бшк. Жаркырап ак мацдайы айна кекте Э т де ундер емес, кур жымиып. Тек кана кызыктайды олжасын кыз, Жасырып куаныштан коз жасын кыз. Айкасып алтын KipniK 6ipTe-6ipxe, Ш алкалап ойра шомды аздасын кыз. 8— F КлОырЛокг из

Есше еткен eiuip 6opi rycTi, Ж аткандай уйкылы-ояу Kepin тусп. Барады керемет куш кернеп бойын Эйтсе де ундер емес жарып Ticii. Элгшде естда алраш жер дауысын, Дед!-ау ол: мен куы тм ш — сен TayipciH. «Шынымен» ундемеске тез1м калмай, Басыма тенгеш ме енд1 ауыр сын?! Ж ок менщ ундемеу1м — касиепм, Келмещи оны аякка басып етюм. Элi де еркелеуге ерюм эз1р, К енж еа мен емес пе осы кектщ! BepreHi б!р-ак жулдыз — жалрыз а'лка, Болганда мандайдагы мангаз апа,— Мен оран ундер1м жок, алрыс айтып, Кайтемш, кайтып алсын болса капа!» Деп ойлап, елегз1мей epniH жатты, Серией сершлмейтш cepii катты. Kypnipen ала булттын ар жарынан TaFbi да мыкты туы с— жер т1л катты. Ж ер— date: К,ап, мына аскак суду салды-ау булш, Калм ак кой уншз меш олжа кылып, Кайдасын жомарт халык, атшы тары, Кермесш ой муд1рш, кол жанылып. Бул жолы ту сыртынан шыксын барып, Арка-сын 6ip корсетпей тылсым барып, Heci бар жалгыз жакпен аунайтурын, Б1л соны, мендег1 бар бшсш халык!

Ол, бэлюм бурымына шолпы i3Aereu, Коймайды дэметуш ол кыз менен. Болсын-ак Tmeri онын, ж!бер кэне, Ойнасын мен усынган жулдызбенен. BipaK, ол ауыр cOFap бурымыиа, Кумэнмш ¥за^ устап туруына, Карап ол алдаркатып apFbi бетш, Мэл1м боп калсын жумбак сыры мына! TaFbi да 6ip KyMic жол тартты кекке Иегш телескоптар артты кекке, Адамзат арманыныц ак жулдызы, Анырмай, анык. жуйткш акты кекте. Ж ер—а й га : Ал, эне, калараныц тары берд!м, Женелткен бул да сыйы алып елдщ. Тек соны устдй алсан, — жараранын, Ke6ipeK салмагымды салып ед1м. Алмайды ол ту сыртыцнан шыкпай тыны Ж етюзер ез елшщ жыкпай туын Аркацнан eTKip K93iH кадаранда, KepeftiH тьпщд1 енд1 шыкпайтурын. А й к еле жатыр... Бул кезде алые аспан шецбершде Туймедей булт жок efli емге мулде. 'Гып-тыныш, алкаракек элем жуз1 Канатын к зр ы п тынды жел де MiHe!

Ж арк етш шьта кeлдi жарык жулдыз. Ол дары кек epKeci — ару 6ip кыз. О ятты ол турды да бар жулдызды, Уйыктатып тастагандай бэрш кунд1з'. Топырлап кектщ ерке балалары, Ж амы рап жатыр шьтып жана бэр), Ti3umi кеген квздер кус жолына Bip ражап тамаш ага караралы. Сол сэтте, кас пен кездщ арасында, Осынау KOKTiH алып шарасына, Ж аткандай 6ipey c y n i созып куйып, Кайтсем де толтырам — деп канасына. Ак сэуле керш кетп кек мандайын. 03i де шомылура жаткан дайын, К,арсы алды квп жулдыздар квз1 тунып, Элемнщ эй гш а р у — аппак Айын. Шыкты ол кундегщен ерек бугш, Баса алмай журегшщ ёрекпуш, Д1рьпдеп Тас тебеде тура калды, Ж упрген арен; билеп ез екшнш. Сонынан келд1 жулдыз калмай epin, «Бул кайдан, 6i3 бьпмеген кандай CepiK?» Дегендей букш жулдыз карап капты, Ай орнын ортасынан камдай 6epin. Оларга сэлемдесш Ай карады, Арылмай 63i тэгп ойдан элк Ал анау Тосын жулдыз токтамастан 3л1 де Айдын сыртын айналады... 16

Иед1 Айка солар 6api басын, KiM бшген Ж улдыздардыц Kapi-Жасын. О, ражап, бэрш соньщ тандандырып Ай шешш алды беттен шадырасын! Толранып, сэл тенселш кегп де в з \\ , Албырткан бурын мундай жок Mme3i, Сонымды урып вз1н, кеш! — дег'ендей Bip шолып элем жузш e rri кезк «Жумранмын сонша ершмд1 неге катты?!» Деген ой кен ш н е тене капты. Аздан сон алтын ерш сэл ашылып, Кумб1рлеп Куд!ретт1 Yh келе жатты. А й — тип цатты Мен де 6ip шыгардым ба азат Ундь Па, нлркш ауа кандай таза тунгП Жер! Жер! Жер! Мен сейлед1м: Ecri дэне, Ашылмас Ай аузынан ез атынды! Кеш менен узак. екпе, узын кекД, Сешмен егесуге жуз1м жеттк Женшд!м кушарынды аш, Улкендш ет, Алыстан алнамды алып, кызьщ кептк Б1лд1м мен, Рас екен туыстырыц! Баралап керген онын KiM ыстьшын! Bip ceHin ыкласьщ, назарынмен 0з1ме дайта 6iTTi дыбыс-Ушм! Луксат, Tycip меш супретще! Ежелден ынтык едщ 6ip 6eTiMe, Ж асырар енд1 сырым калмас менщ, Мен кенд(м, сен баса бер куд1ретше! 117

Ылмеген К,ад1рщд1 мен кш эл1, , Сендег1 сол гажайып елдщ эл1 Ж е т н т кол созура маран еркш, Егеспен, сертим осы — eimirapi. Барынбай калар дейсщ кайсы элемщ, Адамзат будан да эл1 жайса енерш, СССР — деген ж азу кеудемде тур, Сол елге жетюзе гер Ай сэлемш! Келмейд1 кеп сей л еуге epHiM епке, Ж ан ап а, ж а л гы з туы с,— Meni секпе. «Жер! Жер! Ж ер!» — дед1 дары уш кайталап, Ай сулу аунап тусп кекжиекке! ...CeftTin Ай алып Ж ердщ кенд1 ыркыиа, Бергенде олг! ражап мол куй тына, Арманын кез1 Kepin, кулары е стт, Ж ер дары ¥лы рахат шомды уйкыра. Тунде AflFa сез сейлеуге кезек берген Кун м1не 6 ip re оянды еж ет Жермен, б зш щ ж ум бак бетш 6 i3 re тосып, Ай карап турды бугш газеттерден. 1989, 1-2 ноябрь

Д А РА Г А Н Д Ы ЯШ РЛ.АРЫ НА Н Царагапдыпы квргендс Атыцмен арбаушы едщ бар адамды, К,ад1рл1, касиегп Караганды. Мен ыстык кушагына кегл и сунг5п, 0з1н де ана екенсщ бала жанды! Жап-жарык, жалпак отын самаладай, KiM шыдар KyflipeTiHAi шамаламай, Кез1мен квктщ жузш жаркыратып, Жузед1 жер бетшде кала калай! Келд1м де к е ^ л аштым, K6Mip бастым, ©ншен артык екен ешн жастын, Арындап астыцда да, устщде де Аялсыз жатыр тулап eMip-таскын. Каз-катар кара таулар тутш аткан, Аспанга ащы буын буркыраткан. Сезем мен жумысшыньщ алаканын Ж урепн жер-ананын жылтып жаткан! Тан кандай шолак туши асыктырган, Кун шыгар кул1м кагып асып кырдан. Тебеннен жомартсынып карайды аспан, Жулдызын омырауына шашып тынган.

Кун дереу кекжиектен шыра кашыи, Кетед! койыньща араласып. Шахтер кун, жумысшы кун карапайым Какпасын дэулетшнщ алады ашып. Бул жерде жумысшы e3i табигаттын, Осында шахтер болтан тунрыш карттын Кепкен ж ок мандайынан ащы терн Bapi де сотан орай турмыс-салттын. Бар десен бул калада ез улеим, Енбектщ актар, досым, шеяоресш. Мойныца 6ip жауапты мшдет артып, 0зщд1 тэртшт1рек сезшесщ. Шыкханда кешесше шалкып арман, Бейне 6ip сырласуга шакырран жан, Коп карап, кевдл калап, коз алмайсын, Касыннан етш жаткан батырлардан. Суйем мен касиегн Карарандым, Cyftepi сен болран сон бар адамныц! Сен тосып казынанды турран шакта, Енбегш 6ip вз1ннен аяран KiM? Сен — жомарт, менщ сенен сурарым кен Ж ук артсан — еркщ, меш сынайын— деп Ж алгады м мын отына 6ip отымды Сешмен мэнп жанып турайын! — деп

Ш А Х Т А А С Т Ы Н ЖА в лец -о ч е р к Л® 3 7 ш ахт аны ц к о л ­ лект ивов арнаймын. А втор. I — Кермедж оныц бос кунш, Ж уз келш мунда, ж уз кетпек. Десе де шахта бастырын Жолыктык, 6yriH 1здеп кеп. Касында неше аппарат, Л^аралай тетж коршаран. Жымия 6i3re 6ip карап, Апарды колын ол соран. Дуылдап сонда ун келдк Адамдар даусы сампылдап. Толтырып уйд1 ж1берд1 К,айнаран eMip, каркындап. Кезектеп шыккан мын. дауыс, Шартылдап жаткан шарболат, Туррандай сонау жерде алые, Ыскырып куйын, кар борап... . 121

bi3 сурамай, ол айтпай, Тусшдж «тустж» дегенге. Бейне 6ip кара болаттай, TerLne бердж теменге. П Ж ацагы caHfli кишген Окшау 6ip топтан i3 калмай, Bi3 турмыз тастай тушлген, Буйрыкты кут1п козгалмай. Талайдын жазык мандайын Кем in тур TeMip дулыга. Демейсщ ки1м тандайын, Сыймады элде сыйды ма, Дэл Ka3ip онда жумыс жок, Елемес кецш бул жайды. Тебенде жанып жулдыз шок, Дененде канын тулайды... Ш Бижке талай ушс-ац да, Теменге карай юм ушкан? Корьжпа, журттан устанба, Аманжол досым, тыныштан. Еажап кой мына зымырау, Бшмейсщ жердщ шамасын, Жан-жарын тастай шынырау Сен арып кетш барасын. Сонау 6ip кара аспаннан Тобымен аккан жулдыздай. 122

EciKTi эне ашты алдан, Суык жел ecTi 6ip муздай... IV Бейне 6ip узын найзарай Карангы квкт1 как т1лген, Элде dip кукле найзадай Шакылдап таска ш ак KipreH, Келеклз журш, тез басып, Созыла жаткан штрек. Унг1рден yttrip жалгасып, Сорады жел де куп трек . Мындаган шойын рельс — Уыктай шебер шлген. Калайша жеткен ж!гер, куш! Тур 6api Tipen бушрден. Суйсше бастык мактайды, ©3i ескен осы еклрден. Эбекец ептеп аттайды Табанда жаткан кекпрден. Келед1 айтып калдырмай, Сезге де шебер сол бастык. Аярын журттьщ талдырмай Кетед1 кейде тез басып. Улкенге жасы ол ерке, К,ояды жещл эзшдеп, — Ойланыз,— дейдй— Эбеке, Паркте журмш каз1р,— деп. 123

Барады унпр тарылып Енкею болды 6ip машык. Калмайды жолдан жанылып, А лдынры ж акта жур бастык. BeTimti алсан сэл бурып, Cy3icep бастар дуралдеп. Эбекен алар кулд1рш: «Ешю боп кеткенбшш»,—деп. Киын да киын сан кезен, Енкею, буру, бауырлау. Осы туе артта Эбекен, Болды ма, бэлюм, ауырлау. Буплш талай мойындар, Ж елкелер калды cipecin, Баран да баран, шойындар Тур алда иш Tipecin. Ж асы да бура, шал 6yFa, KeflciMi3 коркып кылпылдап, Жетт1к-ау акыр лавара, Куйел1 кездер жылтылдап. v Оттарра оттар косылды, Адам да емес онша кеп. Сэлемдж создер шашылды, К,ол алып жатар мурша жок. Толтырып ауыз атаран Комбайн кайда? — деп калдык, Жатыр 6ip дене жатаран, Сек1лд1 шойын кек сандык.

Heci буйрык беру мун, Женелд1 дейсщ аркырап, Кабырра тутас квАпрдш . Сег1лд1 жоны какырап. Куыстын iuiiH шац басты, Кем1рдщ шакы — курым шан. Ж урт Tipeyre жармасты, Жер табылмас тырылсан. Ражап-ау унЫз арпалыс, Агарып шашын. кеткендей. Ж асасан минут калтарыс^ 'Гебеннен кем1р шеккендей. TipeyAi шапшан шап етш, Калады койып улгерш. Сом болат балра шанк eiin, Сылк етер iciH тындырып. Комбайн rici каршылдап, Ушкындап оты кек болат, Курт1лдеп квмей жаншып-ак,, Атады KOMip нокталап. ¥п-узын астау тур жуйткш, Шьщылдап курек тынбайды. Шыкпайды ерлер yHi тук, Кимылын кулак тьщдайды. Каласын катып сен де 6ip, Тамырда канын кулшынып. Жанынды баурап ер eMip, Осынау ражап т1ршшк...

VI Ртырмыз жердщ бетшде, Отырмыз ж ана тыныстап... Будан сон енд1 еркщде Шылым да шегу дурыстап. Курыстап калран денещи Кулшына билеп, жазасьщ. Жуындын, шыктын сен енд1 Баяры куйщ, тазасын. Эйтсе де эл п шулы eMip Алыстап асыл армандай, Болады сез1м сенде 6ip Кулазып жалрыз калгандай. Ал айда жанды жубатып, Кещлде кудж, Kip калмай, Талайдан ауыр жук артып, Кутылып содан туррандай, Каласын ceprin, жещлдеп, Кецесш ещц шахтермен, «Атын KiM сенщ, epiM?> — деп, Bepecin орын дэптерден. Содан сон ыстык канменен, YMirri кунге артасын. Шахтерлж стаканменен Ш алкая турып тартасын. 126

Ж Ы Л ДАР Ж ТЗДЕСЕЕНД Е I. Ш олу Тун болды мше, кара аспан Жулдызын жакты тебеден, TeHipeK аппак, кар баскан Ж аздары шырша, как ем.ен, Басына KHin ак 6epiK, Боз шапаны жараскан. Канаты кекте д1р какпай, Ауада жырлар жыр таппай, Кыраулы какпа тубшде Шокацдайды сауыскан. Ауыздан шыккан ак буды Сорады аспан кемеш, Кыдырткан тесте аккуды, Ж аздары жок мерейк Аяздыц т ш н алам,— деп, К ен ш KeKTiu жалыкты, 03i де кезш кар баскан 'Герезеге уксап калыпты. Ал 6ipaK мешрл1 анамыз,— Ж ер суыр емес ешкашан, От жарып, кекке караймыз, 127

Уйде де шам, тыста шам. Кыста да болат балкытып, Заводтын уел ак жалын, Сокса да боран — ак мылтык, Сукса да муздай канжарын, Bopi де epin, су болып, Сусынын завод кандырран, Аязга yniM айткандай Гудог1 кекте жангьфран. Эйтсе де боран дэмел1 9л1 де кырда малшыдан, Эйгш-елии элеп — Согады жел1 карсыдан. Боран 6ip долы ак каншык, Бауыры толы кеп куш1к. 1шрде бейб1т жаткансып, Кеудес1н кенет кек кысып, Шабынып улып куш1ктер. Жолаушы болса андиды, Дегендей «алра т у с т кер!» Корасы мыкты кой жатыр, ¥лыса боран — булк етпей. Ж ер кабады аш каскыр, Карауыл коз1 мулт кетпей. Жет1 тун боран уйткыса, Жылкысы желге ыкпаран, Айында 6ip-aK уйктаса, Атынан дауыл жыкпаран, Боранмен жеке сейлескен, Аптада жалгыз бел шешкен, Аязда туып, желде ескен Жылкышы деген мыкты адам. 128

Курбанын таппай ол солай. Ак боран кезд! даланы. ©nneci coFbin, тыншымай. Зарлы 6ip энге салады. ©pici оныц тарылган, Журетш жолын жанылган, «Жуйтюрмш» деген жершде Калалар тур салынган. Шулгып карлы ак басын, Бшгеннен сон батпасын, Ынырсып кеп сузед1 Эр уйдщ 6ip какпасын. ...Осылай ед1 кыс бабы, Осынау мезпл тустагы, Ж ана жыл — жаркын жас ж1г1т. EcKi жыл колын устады. Айтары бардай EcKi жыл, Отыруга орын нускады. Ж агасын cepnin iuiiKTin, Камшысын ерге кыстырды Е с к i жыл: Кетуге аздап кенпкпм Айтуга саган 6ip сырды, Талай жылдар ет1пт! менен бурын, Жолга шыктым оралмас мен де 6yriи Б1рталайын кетпекп1н саган айтып, ©ткен eMip, id ere H енбег1мн1н. Ж асын Kiuii, мен саган бермен есеп, Мен — еткен карт болганда, сен — келешек ©ткен тарих icTepiH карттан сурап, Отырмай ма жас еркен, кейде iHimeK?! I— Г КаЯырбсков 129 .Л;

Сол дагдымен сен тында бул кецесп, 0 з тусымда болган жок, кун немеет, Эр кушмш'ц жемюш татып адам, Мен1н журген жолыма гулдер ecTi. Ce3iMe сен, алансыз тында, бала, Тыцдамаса кенесте кун бола ма, Социализм елшен сез бастаймын, Миллиард астык б тр ге н тын далара. Таныстырып жатпаймын саран оны, Кердесшен тараран заман уш, Басталады осы елден, алып елден Бар элемнщ куаныш-жанальты. 9p6ip жылдьщ аброй, бак таланын, Сол ашады, сол ушш мактанамын. Алып елд1н icTereH алып ici, Саган айтпак сыр ет1п сактараным. Жоспары бар бул елдщ енд1 тында, Б]здей-б1здей жасаран жет1 жылра, Аксакальщ 6apiHHin 63iM болып, BipiHUii рет отырдым мен турырда. Мен бастадым, кол салып талай тынра, Ел ырысын, бакытын молайтура. М актанды — деп асырыс ninip туйме. «Мен» дегенд! хакым бар кеп айтура. Жана жыл Карт сабырлы болганмен, ж ас шыдамсыв, Татпас менен ол ел де ащы дэм-туз, Мен де енбепм с1нгел! келген жылмын, Сырынызды айтура асыгарсыз. 130

Ескi ж ыл Мшезщнщ ыстыры-ай, кайран жастык. Ол жастыкпен б \\ з 6ipa3 сайрандастык Тандайьщды кара бер, тамашалап, Айра бардык 6i3 ушып, айдан да астык Ж а на жыл К,алай дей аз? Айра бардык дейЫз бе? CeH6eyiMe болар ма екен мен азге?! Еск i ж ыл Оны езщ бш. Сену-сенбеу еркщде, Ж азуды окы. Турран Айдын бетшде! Оны айтасьщ, Айдын сыртын айналып, Бурын-сонды Kepin ед1 кай халык?! Соны icTereH Сол алып ел — СССР, Саран айтам дегешм де осы сыр. Жана ж ыл Ражап екен, Ражап екен мына сыр! Аслан жайлап тынбак екен бул расыр! Ескi ж ыл Айдын жумбак 6eriH керд1к 613 етш . Kepflin мухит, кратерд1, езендП Москва — тау, киял тен1з аттарын, Жаттады элем, мен де жаксы жаттадым 131

<Жер бетшде мэнп бейбгг кун болсын,— Дегсн де осы ел, бейбггш шк шын досын Таныды да, таста,— дед1 — каруды, Будан артык жан ашыр жан k 'im болсын! «CoFbic» деген сез бар жерде тыныш жок, «Жауым» деген сез бар жерде туыс жок Кек семсерден сок соканыц туренш, Деп ж ар салды Ел басшысы — Хрущев Осы сезге жшер жумсап, серт етш, Батыл сейлеп, карап айтып бетке riK, Ел тчлеп, ен акылды угымга Алып келд1 ол Эйзенхауэрды — енкейтт. Жака ж ыл Уа, куаныш! Бул керемет ic екен! Бул да адамнын акылынын nymi екен! Адам! Адам! Туамыз 6i3 сен ушш, Керу уш1н акылыннын жем1с1н! Ескi жыл «Адам! Адам! Туамыз 6i3 сен ушш, Керу ушш акылыннын жем1сш!» Жаксы айтылган! Осы сезд1 ту eTin, Б1зден бурын кегп талай жыл eiin. Сез жок оган — менен де сен жаксысын, Тур гой тасып тула бойда жас кушш. ДАеиен де сен бшк аттап ерлейс1н Адамзаттын арманынын баскышын. 132

Араларсын. алып аспан денесш, Марстан да хабар алып келерсщ, Атомыннан сомдан сорып жасадым, Ленин атты Музды мухит кемесш. Бул да саган есплмеген жаналык, Кен даладан орын тепт1 сан алып. Тем1ртауда 6ip перемет заводтын Ж атыр шойын кабыррасы каланып! Жана жыл Ж аксы аганын сыйы неткен кеп eAi, Слздей енш м сырын шерткен жок ед', Ен улкеш жет1 агайын xcirirriH Ic icreirri шекыз-шетыз келемЕ Ci3re карап, турмын болжап 0з1мдк Болаш акка мол ж1берсем кез1мд1, Мен аткарар мшдет деген зор екен, Алдапэшын ici улп де, ce3i улп. Ескi ж ыл Я, саган жатыр алда жетш ic, Ен улпенi — cypciH eMip ел тыныш. EpTeriHin «жет1 журты» жогалган, Bi3 боламыз жет1 бакыт, ж ен ырыс! Жана ж ыл Кетпш з-ау осы сезд1 жаксы айтын, Балкымасын мынау плге тас кай-riп?! Шын кызырып езщ 1зге карасын Кеткен жылдар еш жаналык ашпай тук. 133

Е ск i ж ыл К,ад1р быдщ , сыр тындадыц, жарадын, Сен элемге жана рана карадын, Бар мшдегп саган артып салмакпен, Н ы ры з басып ез1м Kerin барамын. Тыныштыкты, еркшджт! камсыз ет, Аслан жайла, жолын болсын, карагым Жаца ж ыл Ж аксы аранын жаксы тьлек, калауын Ж аксы орындау менщ ©Mip талабым. Ал кэнекей усын маран колынды. Егим кабыл эстафета жалауын! EcKi ж ыл, Ж а н а жыл (E iceyi ц о сы лы п .) Адам! Адам! Б1з туганбыз сен ушш, Квру ушш акылынныц xcetiiciiif 0M ip сурмек элем тыныш, Ел тыныш. Bi3 боламыз жеп' бакыт, ж ел ырыс!!

ТА БРИ Д А ТАМА Ш АЛА РЫ Цырым Кырмызы Кырым, тау Кырым, Кызьтын неткен кеп едь Ж упаРра толы бауырын,, Кай жомарт кунде себед1?! Табигат ана койнында, Ерекше туран кай кызсын?! Неге сен, эттен, кеп емес, Неге сен, эттен, жалрызсын?! Атакты Кырым, бай Кырым, Тебеце сешц жакын кун. Калдьщ-ау алып сан жырын Кызыккан саган акыннын- Деунп едж мактар сондайлык Соншама кунды жер ме екен, Денсаулык деген зор байлык Туп-тугел 63i сенде екен. Толы 6ip тарих эр тасын Окимын оймен, жугшем. 135

Сикырмен гажап тартасын KiciHi жердщ тубшен. Мен сайрандап сауыктым, Сен кш рм ей бар, жолдас! Кырымы бар халыктын Деж калай сау болмас! !\\ара тецы Асылган асау тещз шыцра басы, Ж агана келд1 мше кыр баласы, Басынды тасты сузген 6ip кетерт, Каракек жанарьщмен 6ip караты ' Не деген байтак едщ, алып ец сен, Д алама калай уксап калып ен сен, ДПркш-ай балалыгым кайта оралып, Устщнен тайга мшш шауып етсем Дед1м мен, кенпр еркш киялымды, Кеудемнен ceHi керш куй арылды. Кей кезде далама да симаушы ед1м, Бтмед1м саган калай сиярымды. KeMcirri деме меж даласынан, EpKecin ерте куннен бак асырган. Желд1 кун желкем киран толкынындай Оньщ да бораны бар аласурран. Уксайсыц, уксаман деп алма сешм, Гентепм, текке екпелеп, калма, cepiM Сол ymiH жаныма сен кеттщ унап. Уксайсын, улылырыц сонда сенш 136

Ал, кэне, толкынында аунаг менк Алыстан тартып едщ арбап менк Балыктай узыныцда у ^ р ш п , Керешн келденецнен жалдап сенi Шарлайын бер жарыцды, ар жарыцды, Ceprm n, 6ip сшкшеп ал жанымды. Уйренген ж т карап кыр улымын, Кез1мнен жасырып кер маржанынды. Ол эзш, шыны екен деп укпа, тешз, Баланмын, мандайымнан сипа, тещз Ел1мнщ мактанышы — сенсщ, б1лем,' Ауаннан айналайын шипа — тежз! Кергщ келсе тешзд1 Желд1 кун1 жарра шык Табираттын eri3i Ж ер менен су арбасып, Кушренед1 тещрек. Дуние myFa баткандай. 1 Мьщ арыстан куршреп Айра шауып жаткандай. Олар содан M epririn, ¥лырандай кан каксап Кария тещз eHTirin, Шегшед1 зэр тастап. Кайта кел т урранда Жерл in жары жангырган 137

Журт суланар бул манда Бултсыз жауган жанбырдан Сейтсе де осы жойк.ыннын KepiHici тым кызык. Ар жагынан толкыннын Келе жатар кун жузш. Ол 6ip алтын кемедей Келе жаткан бтм ге. Тынар асау телегей Какалрандай тутшге. Bapi жым-жырт эл п sHip, Кун шырады как жарып Басталады бал кецм, Дуние тыныш жап-жарык. T eiiiadeti пет Кара торрын тун едн Б!з кемеге мшгенде. Ж ар шашынын ж1бег1 Мелд!р efli туннен де. Палубада кеп адам, Палубада екеум!з. ¥зай бердж жарадан, Тербей берд! кек тещз. Тешз де 6ip момакан Калрып жаткан ш ак едь Болды лезде бул талкян. Неткен сергек, сак ел1. 138

Жал-жал толкын жаиырлап. Мшбек болды кемеге. Тед1з Ke3i жалтылдап, Зэр шашады денеге. Жарымды урей камаран Тау толкындар сокса удеи ¥ктырамын мен оран «Teui3 KepKi — осы!» деп «Сэулем-айра» шыркадык, Карт кедш н жубатып. Басылды сзл бурканып, Калды ма екен унатып. Кетпес естен ражап тун, «Сэулем-айра» косылран Энгн тындап казактын Долы тен!'з басылран. Ш атыртиу Шатыртау, кершесщ кезге кандай! Коп уакыт KipniriMfli козгай алмай. Карадым антарылып, сэл u ieriH in , Алдымнан 6ip бшк от маздагандай. Шынында сен 6ip алып шатырдайсыд, Сустысын, касыда ешюм шакырмайсыд. Бултсыд ба тас несерден калып койран, Булт болсад, енд1 кашан шатырлайсын15 Аспанныд жазьтына жалрыз шьтып, Каоайсыд кабарыда кар кыстырып 139

Теменде KyMOip кагып тещз жатыр, Толкыны тас KeMipin, жарда ышкынып. Сен болсац, тэкэппарсын, 6ip турлкщ , Жатырсьщ езге таудьщ куртып мысын. Бойьщда бмпзбеген не куниц бар, Жок, жай 6ip кез арбаган сикырмысын. Дегенше сагым жуткан булдыр алап Устшен кыран ушты музды балак. 0HipiH езге таудьщ сипап етш, Тебеце бара жатты кун дом ал ап. Шалкайып жата бердщ, езщ кел — деп, Сулудай ж ас яиптке сезш бермек, Кун ерке кулай берд1, кулай берд1 Бар кшэ, ыстык мшез ез1'мнен — деи Шашылган омырауына саф кумктей Кун дэД шыдамады катты туспей. Элде не сынгыр еткен сеюлдендк.. Мен сенен куд!рет тауып кайттым iurrefl. ,,Ц арлы гаш уясы “ Осылай деп атаган Шьщ устшде тур сарай. Сонда нурын сактаган Таннан туцгыш туса арай Онын жиЬаз, жасауы Ак ж1беп аспаннын. Табигаттын асауы — Сезш укпас басканын

Шынга калай шыкды екен, Шыркап барран шебер KiM° KiM де болса мыкты екен Сол баласы енердщ! Нажагай да, тун келсе Жарык, кылар сол уйд1, Топ-топ жулдыз уйге енее, Ай eciriH кориды. Гаж айып бац (Кырыыдагы ботаника багы) Осында 6api жиылган Элемдеп агаш эулетг Экелген не 6ip киырдан Анамыз жердш дэулетк ©рнегш оньщ оюлап, Кайталап шыкпас еш шебер. Осындай эсем кою бак Бэршде жердщ ессе егер,— Деген 6ip iurre тзтД арман Кетед1 соны кергенде К,ия алмай Kici аттанган Карайлап ылги сол жерге. Bipinin атын атасан, Сокпайсьщ калай 6ipiHe. Бэрш де атап ешкашам Улпрмес Kici Tipi де. 141

Кара да кара тагы да, Кара да ш тей тыншы кур Мандайда кезщ барына EieciH сонда мын шуюр. Eapi де достык койнында, Ж арастык неткен мунша кеп. Орал ар тшек ойына Адамзат солай турса деп! Кипарис Ертеде ecni грек заманында, KeKTeri кеп кудайдыц аманында, Болыпты патшанын 6ip жалтыз улы От байлап, ан ататын садагына. Жез туяк жер баспаган кыр ж уй рт, Бар екен асыранды 6ip KHiri, Жандыньщ сулуы екен сол жануар Элемнщ айнасындай кез киыгы. Олсрдей суйед1 екен бала мерген, Ажалга амал кайсы ала келген, Танымай ез KHiriH атып калып, Анырап айдалада кала берген. Сормандай кызыгынан Tipi айрылган. Жылаумен ада болтан шырай-нурдан, TLienTi жалгыз тьлек жалбарынып. Кайгынык, KacipeTTiH кудайынан. «ЕндИ бар гумырым кангып етпек Ол ки1к Tipi журсем зарды удетпек. 142

Ьолайын сол жануардын ескертюли, Агаш к,ыл туратурын мэнп кектеп!» Илект! пер1штелер кабыл еткен 03i агаш кекке ушып жаны кеткен Гректер «касиреттщ ага ты » этап, Курметт1 беЗДттердщ жанына еккен. «Кипарис» eciMi екен сол баланын, Одан сон е тш и жыл ондаган мын. Ауада аз к,озралыс етсе болды Сулудай кересщ бой толгаранын Ол оньщ H93iKTiri сонша боймен, Коп жайра экетед1 шолсан оймен Адамнын ©Mipi сондай узак кектеп, Адамнын жаны сондай болса рой кем! Ялт адат ы бip ш ы пар А. П. Чеховка. Ялтада бар 6ip шыиар, Серж еткен тау, кунд1. Кешл кекке кулшынар Кергенде сол зэул1мдг Сом ден еа созылып, Алые кекте таусылрам. Бутагынын 03i ньщ Бултка барып шаншылран Осы жерде кек бойлап, Осы нурра шомылып, Турдын сен де кеп™ ойлап, Бар Руська Kepinin. 143

Мумкш шынар мол шыгар. Елдер баптап ecipreH. Ж аксы-ау 6ipaK, сол шынар еске туарген!