Таулар сөйлейді

Ойында жок тук есеп 0 зге жан 6ip сез кылран. — Мейл1, эрюмнщ ез ici Ж аксы-жаман болмары. — Я, солай рой, тек Kici Болмаран сон корганы. Байкау керек ед1 рой, ©нмендемей, тепнде.— Деген сез1м, деген ой Турады да кещлде... Эр жершен каланын Ш амдар ceHin бул шакта Кеп адамнын жанарын ¥йкы баурап кушакка, Сэлден кейш калын шу Сиреп, дыбыс толастап, Басталды да тыншыру, Кызды экелд1 ол бастап, EciriHiH алдына. Кош айтысты кыз оран. Ест1лд! аяк дыбысы BipTe-6ipTe узаран... Он enim ui т арау «Жаксы 6ip бастап экегпм Деп е д .т eMip сапарын. Кунде 6ip канку экеп кун, Шатасып даура жатамын.

Кырсырым неге жшлеп, K,bi3biFbiM алые тартады? \"Прлжтщ ащы сыйы деп Экелер Heci бар тары? Жазырым кайсы, жан салып Жаксылык ушш умтылсам? KiH9 бар менде каншальщ Мезплден калмай 6ip турсам? Ж ок элде ж азы к менде ме, Ж ан ед1м сертке беп-бекем. Жазырын бшмеу пендеге Ж абыскан ж ум бак дерт пе екен? Каталсын дейдк камшымен Жумсайсын дейд1 журтты сен. Киын рой к1лен заншылмен Кимылра катар 6ip туссец. Каталдык емес, шапшандык М1нсзде, 1сте бар шырар. Каралай бермей бас салып, KipiMAi керсец,— аршып ал!». Деген 6ip екпем, назымды Кепш ш кке айтсам Heci айып? Кантар Fbin жаксы жазымды Алды Fern бастык кисайып. Енбеп артык жаксы карт взгеге калай сенд! екен? Суршсе яки жас кулап, Желкелей беру жен бе екен?

«Облсовет — мен» дейтш Муздыбай деген 6ip бастык. Козгауьща кенбейтш Ж аратыпты зй1 тас кып. Караптан-карап eiuirin, Салып отыр шалды айдап. Kapi дерт — ппркш, ескш к К,алмайсын-ау шалгайлап! Каттырак кети алайда, Алатын ceric жок рет. Муншалык тусу жок ойда, Сокканы капы соны кеп. Взрыв... адам шыгыны... Зиянкес дедьау меш эль., Естуге кумар юм муны, Болса да сонша кшэлП Трестен келд1 дед! ме, Ж ылмакай сэры 6ip «бьлпш», Шолу сап ата-тепме, Мукатып ол да тындырды ic. «Шыгару керек» дед1-ау ол, «Шыгаргыш» екен сабазын, Умаштар ед1 мына кол 0зш де, жиган кагазын. Кей кезде сондай 6ip маса, Тып-тыныш уйге Kipin ап, Kepin кап, дереу кумаса Мазаны алар ызынлап.

Не болды деймш Динара, Не болды менщ жарыма? Осы ма куткен сый-бага? Сокканда OMip жарына, Толкын боп кайта куш акка, Кушакка тартса нетель Сарсаны сансыз бул та к та Билед! шмнщ жетеп? Ж ауа ма, мейл1 куя ма, Bapi6ip... бултым 6ip сирер, Мен cenfliM сонау уяма, Bip емес, мен! мын суйрер. ©Mipre, жаркын кияга!» KoTepin алып ол басын, Карады сыртка эйнектен. Кэре сап таннын шурыласын Алыска узап ай кеткен. Уйкысыз еткен бул тунш Шыгарды Мэжит есептен, Укалап жазып KipniriH, Турды да дереу тесектен. EciriH ашты балконный, Ысыран аздап уй irni. Куйыла берд1 нур толкын, Тамаша тацныц тынысы... Кап-кара таулар жаралай Шаншылып кокке тур ynci3. Келед1 жылжып тан арай, Кала тур эл1 кимылсыз. 53

Енд! 6ip сэл-сэл, сэл кутсен Тары да таулар сейлейдь.. Кехшкпе, кшн, Мэжит, сен, Шакырады олар, кел,— дейдИ Он yiuiniui т ар ay Тары 6ip жылды жыл куып Зымырап басып озды ендь Мэжитке эуре кым-куыт Кырсыкты кундер кез келдь Ойда жок пэле жамалып, Коксыды есек ертке уксап. Тергеуде ici каралып, Сергелден кунде жок кисап. «Бул да 6ip тартыс, бул да сын Занды рой муньщ б эр Ь ,— деп, Эуелде капы калрасын, Ж ол ала 6epfli бэле удеп. Муншама урлеп жандырар Не болды менде осы? — деп, Ойласа басы кангырар, Болыспас em6ip досы кеп. Сокпайды 6ipi телефон, Таныстын ойда саны бар, Амал не Ke3i келген сон Телефон даусын сарынар.

Сарыну, кайран с э р ы н ы ш , Адамдары асыл 6ip ce3iM. Капага кейде толып irn, Жалрыз,— деп Kici б к с е езш, Ойынмен 1здеп жакынды Елж1реп кощл, келш жас. Атаса дейсщ атынды A F a мен iH i, карындас, Яки жарын нак суйген Шакырса дейсщ «кел, кел!» деп. Ол журсе ш ы р ы п баска уйден Кврмеген болып, келбецдеп, Сорлы 6ip кезщ сол шырар! Не керек оны еске алып. Алда да келер мол шырар «Кайырлы тан мен кеш жарык!» Деген 6ip демеу ой оран. Т1рл5кте 6ipaK баскаша. Бузылмак онай кейде адам, Адылды ашу баскарса! Бар ед1 сабыр б1рталай, Ж атыр ол соны шыгындап. Кала ма ешшм куптамай, Айыпты бул ма шынында-ак? Арыз да жазран ленде емес, Арызбен киын акталу. Сейтсе де ynci3 жен емес Куруга кез1 шак калу! 55

Онаша уйде отырып, 0ткен 6ip жолын еске алды. Ак караз бетш толтырып, ¥закты кун мен кенш алды. «Инженер болу — киын ба? Киын,— деп жауап берд1м мен. ©нерщ болса тыйылма, Куйыл! — деп icne келд1м мен. «Жогарры жактан 6ip акыл Нурымен 6i3fli жарылкар, Дегенше калма сен капыл, ©знще болса барьщ сал. К,ауым боп \\ з а е ж орынды, Адамнын колын жежлдет, Акылмен аршы жолынды, Аттасан — кылмыс шег1нбек. Инженер болу — деген сез, ©нерпаз болу деп уктым. Киыира салды не 6ip кез, Bapi6ip жешп мен шыктым. Мактану ойда жок мулде, М актану десе шарам не? Ыкласы тузу кепт1н де, К е п а з де доссыз адам не? 1стеген жер1м уш шахта, Болмады онда жешл куй. Бастыктын колы — куш к,атты Ауната берд1 меж ылри. 56

Аунатса, болмай Tin турып, Аткардым суйген iciMai. Кврмед1м, айтсын журтшылык, Жэб1рлеп em6ip KiciMai. Сен неге жаксы ктейсщ ,— Дегеннен жаман жазыкты, Кермед1м, cip9, ез басым, Ол Kinani аз укты. Тексеру болса, етшем, Эд1лет саган ж уп н т! Кашанда сен деп бек1ген Ж анымда жатыр улы умгг!» Keiuipin жазып кос дана, Обкомра жолдап турып та, Tipeai 6ipiH: Москва, Ецбекш! газет «Трудка». Он m opm in m i т а р а у Екшш! хатшы обкомда Алексей Иваныч Добрый. — Аз тында яки кеп тында, Осындай б1здт болды куй! — Дейсщ р о й , жолдас инженер? Шыиында киын ic болтан. Ж И ттер бар foA кем керер Шахтаны эюм столдан.

Столды эрюм менгерер, 1стерд1 б1лу 6ip баска. Инженер керек, инженер Турмыска, б1здщ курлыска1 Эйтсе де сенде кеп кшэ, Ойласу жарын бишейсщ. Bip icKe кенлщ сокты ма, Ырымда ылри жур дейсщ. Басына келген 6ip ойды ¥ктырып алмай езгеге, Болмасын, болсын колййлы Асырам дейсщ жузеге. 1зденпш жансын, кергемш, К ен ш ц аппак, кушщ мол. Табасын ойдын кем жерщ Кортылса узак ш щ де ол. Арындап катты xcyripin, Алыска рас барасын. Солрурлы жш cypiHin, Квб)рек опык табасын. Ж алганда, cipa, шын 6ip ic Шахтадан езге жок дейсщ. Сырттагы адам юл куыс, Ж ер асты толран от дейсщ. — Аксакал, ондай ойым жок, — Тында, тында, тындап ал! Дейл1 рой сенде сойыл кеп, Сойылмен елд1 юм барар?

— EcTireM ондай лакабын, 0ш мешен свз калмас. — EciHe ал казак макалын: «Шеп басы ж е л а з козгалмас1> Сол мшезд1 тастасац!.. Акылым, шырак, бул менщ. — Облисполком ешкашан Муздыбай — деп бишед1м. Басшы деген кашанда Болатын ед1 кен кешл. Бар жазыгым: жекжаты 1стейд1 екен менде 6ip. «Соган пэтер бересщ»,— Бере алмаймын дед1м мен. — Бере алмасан — елесщ, Свйлесесщ сен мммен? Сен жай гана инженер, Ж уздщ 6ipi — шахтысьщ. Тындама да, бермей кер, Bip обылыс басшысын!» Деген кезде, телефон 1ле салдым кулагын. Бар жабыскан бэле сол, Ашкызбады 6ip адым. Хатшы басын шайкады: — Иба, 1зет, курмет,— деп, Кунде неге айтады? BiTipinciH 6ip мектеп!

Б ш ру керек мьщ мектеп. Ж еш жок жэб1р-жапаныц, Адам мен адам арасы — Mauri зерттер гылымын, Мэдп шегер сапарыц! Осы айтарым, ал мына IciHe зер сап керелж. «Корраусыз, cipa, калдым ба?!> Дегенге журме сен epin. Партия сеш сактайды, Керекс1н эбден сен оран! Акылды енш м сатпайды, 03iH де iiUTefl жацалан!» Ол турып колын алранда, Кезше жасы ipkLnfli. «Bepefli-ay мол кып адамра Ж аксы лы к деген нйркщдП» Деген ойын алкыммен Tipen, айтпай сал турды. Осынау карттын отымен Бар денеа балкыды. Суйш айтар езшщ YftpeHiuiKTi сезш щ Bip peTi кеп калды: «Осылай таулар сейлейд1, Сейлейд! таулар!» деп калды. ьо

О н 6 e c in u ii т а р a y «Япыр-ау, кайда сол жылдар, Ракат, кызык мол жылдар, Акырын-акырын meriHin, Алыстап Keni-ay куррырлар!» Онаша белме... Сэске туе... Асылып алган кун кокке. Уй irni эсем — im те тыс Оранган баркыт, ж1бекке. Устшде ж азу столдын Ашулы жатыр 6ip кггап. ©лещин мына терт жолын Белгьлеп койран KiM кунттап? Данышпан кайран, Абай-ай, Асыл-ау сен1н сездерщ. Бш псщ жырлап, баралай «Адамныц кейб!р кездерш». Япыр-ау, кайда сол жылдар, Махаббат, кызык мол жылдар, Акырын-акырын meriHin, Алыстап кегп-ау кургырлар!» «Я, бэсе, кайда сол жылдар, Сол сарат, сол сэт, сол кундер? Журекте кандай орным бар Болдым дер яки толдым дер? Не бтрд1м сонда мен? Кызметке бару, келу ме? Рылымда болды мол дэмем К.ИЫНЫН кайтпай женуге. 6!

Ал соган к,олым тид1 ме? 0тюзд1м кунд1 боска мен. Рылымда журер куй1м не, Болмаса каста дос жзрдем? Кошемет, курмет куыппын Болды — деп бшк шашбауым. Сондары медеу — 6ip мыктым Арымды бекер шашпауым. ©згелер шашып жур ме екен, Адалдык деген мшдет пе? К,ызмет болды кур мекен, Ол ушш айтам шмге екпе? Жумысыц жаксы — дейд! кур. Bip Teric icTe м м озбак? Ондайды суймес бул eMip Ж ануыц керек шын маздап. Япыр-ау, кайда сол cepiK, Япыр-ау, кайда сол рашык. Сол yuiiH т1рлш жол uierin, Жанымен жаным жалгасып, Ж урмш рой деумен кун erri, \"Плеки кашан жетмзем? Жалынсыз калса, журект1 Жалынып KiMre етмзем? Ол еаркей, мрлемей Суйердей мен не ктед1м? Ж атты дед1м ундемей, Ундемеуш кешпед1'м!

Ол ©MipfliH отына Шомылыпты кунде 6ip. Тардыр деген талкыга Жи1 Tycin журген ул, Мен кермесш дед1 ме, Сол KypeciH, KeiiiciH? Кешн жерсщ дед1 ме Суйген журек жемю н? Kefiin татсын дед1 ме Бал кеш лдщ сусынын? Дед1 ме екен не мулде Бшмесш-ак, бул сырын? Неге TycTiM кезше, Неге каштым KepreciH? Суынды ма ©3i де Мен каш кактай бергесш? «Bip кун тозар ажарга Мын кун ермек !здеген, Керкш салар базарга Сол-ау сулу кыз деген!» Деп ойлауга енд1 онын Epni, хакы толык бар. Мен туралы пенденщ Нс 6ip c©3iH ол куптар! Неткен суык сез ед1, Айттым муны не бЫ п? Ол ойыннан без енд1 Пак кецЫм серпшп!»

...Ойдан сон ойлар д'юьлш, ©шнде жарын кергендей. 0inin те жанып кыз умгг Таусылмай сейлей бергендей. Шайы да керпе, ак тесен, Ж асты кка суйеп 6eTiH ол, Ж атканы ойда ж окка есеп, Паркте журген секшд! ол, Мэжитпен бигек устасып, Кыз сыры неткен кеп едь BipiHe 6ipi уштасып, Кезектеп келе бередк «Бар аяныш алдымда, Таза суйд1м, ак суйд1м. Аттагам жок — ар куэ, Мен eciriH баска уйдщ. Мше отауьщ, бар мулкщ, Dip ез1н деп жинаран! Сеш кутт1м, жар кугпм, Сол кшэмд1 ки маган! Мен бэлдешп журем — деп, 0 тк1зем деп назымды, Азайтыппын б1ршдеп Жаксы кунш, жазымды! Кошеметппл кеп ж!ггг Алданранын кызыктап, CoFaH жалган ceMipin, Сол кундерд! жуз куптап,

Алые тартып мен сенен Кеткешмд] бышеппш. Ерте де мен, кеште мен Сен касымда жур — депшн! Шеккен кезде сен жэб!р, Душпандарын кун бермей, Болды мешн сонда 6ip EciM кайта юргендей. Жан-жарыма карасам, ¥сынрандар маран гул, Кара кешл, кара жан Жауыккандар саран юл. Сонда биш м мен байрус, 0 з жарымды жаралап Мен болдым деп мундай кус Жургешмд1 табалап. Бар пэлешн басы мен, ¥йктап журген кус екем. CeHin ащы даусынмен Ояныппын — туе екен! Еши e3iH бш — мен сенд1к, Аян кун мен айым бар. Сол к1нзмнен тенсел1п Кулап тусер жайым барГ Сен суйесен жан ашып, Кайта жиям денемдк Ь1ктнярра жол ашык, Болдым айтып мен енд1!»

Кара KipniK ж ас ipnin Калтырады шыдатпай, Су тербетш, жел сьпкш Турран майса курактай. Cyflip саусак жогары Кетерш п келд-i до, Туст5 KaFbin ол api Жеткен жасты ернше. Е н т б1рде тыныстап, Алды мазан ой дамыл. Тун ауран кез... тыныш так... Саялы сэт жанра 6ip... Талран дене ауырлап, Тудриыкка батты да, Кара бурым 6ip аунап, Аршын TecTi жапты да, Мандайынан сипаган Мэжитше усап та, ¥йкы — элди, уйкы — анац Тартты кызды кушавда... Он алт ы нш ы т арау «Kipinie!» деген ecirri ун, Эйел даусы! KiM болмак? Элде мен оган кеш!кт1м? Куларым элде тур ма алдап? 66

Тэуекел! Болды болары. Шепну ешп жен емес!» Женелд! аттап ол api, Кезшде булдыр кеп елее! Адам жок em6ip... Бу калай? Ж анагы каткан KiM дыбыс? Кулакка урран танадай Уй iuii бейбгг— тым-тырыс. К'ргенде тупю белмеге, Дыбыссыз басып, абайлап, . Д1р е’те калды ол неге, Бетшде ыстык каны ойнап? Ж анары TycTi суретке 1лул1 турран тердегк Yftipin алды сол бетте Дегендей «тез кел, кер менП» Дэл e3i... Будан аз бурын, Сонау 6ip жылда сыйларан. Уеынып турып ж аз гулш, Деп едьау «муны ки маран!» Улкейтш алран тым Tayip, Шыныра салып сактаран. Кызыкты кундер, сол дэу1р Есше туст1 кайтадан. «©3iimi туг1л, cyperri, Осыиша кундап устаран. Айнымас асыл журекД, Сабыры неткен кунш адам!

Адамбыз дейм1з 6i3 дары 0TKi3in кунд1 куйынша! Сонау сездщ жуз мэщц Dip мэш 6i3re буйырса!» IiiiKi 6ip сез1м тулады, Экелд1 кезге жасты айдап. Осынау ыстык сез1мнен Кетердей балкып тас кайнап. «Келуге хакым бар ма ед1, Касиегп мына мекенге. Ka3ipri журек дэрмеш Кундаура муны жетер ме?! Кетейш, ол шак, жок тэгп, KemipiM болмас еш маран!» — Дегенде, 6ip хат токтатты Конверт1н ешк1м ашпаган. «Алматы, Киров кешесь..» Кездесп нендей куй жана? Адрес айкын... бул неЫ? «Можитке жэне Динара!». «Ашайын» деген 6ip ойды, «Ашпа» деп 6ip ой бегедь «Япыр-ау, бул жан мм болды, Танысы мундай жок, ед1? Келгел1 бес кун, ашпаран, Жел1м1, бэр! сол куйде. KiM efli з1лiH тастаран, Онсыз да муны мол кунде?

Ашусыз калсын ол солай, Япыр-ау, ещи не 1стед1м? 0TTi кун мен соншама ай, Енбепм де еш менщ. Мен де ашусыз калайын, Ашылар KyHiM жок, cipa! Тагдыр, тардыр, талайым Сына меш, кеп сына!» Ж алт караса, тур ан-тац. Шашы aFappaH 6ip эйел! Мана ш тен ун каткан Деген бул ма «Юре бер!» — «Амансын ба, карагым!» Дед1 кемп1р, куб1рлеп. Kerri билеп 6ip арын Бар депеш д1р!лдеп. EciH танран кушнде Мандайынан кемшрд!н Ж ылдам-жылдам cyftfli де, «Адалыма кешлмш!» Деген сезд! айтты арен Сырткы eciK K e барранда. Колын жайып капты эжен Токтата алмай арманда. Дереу бойын жиып ап, Карады кеп эйнектен. Ж ок болыпты куйын нак Жанары 6ip бойжеткен! 69

O n M ce m in iu i т а р а у Облсовет кенсеа... Орынбасар Музбаев: — Комиссия бес Kici, Я онда, я 6i3Ae айып! Онда болар теп’нде, Кетер судын Ty6iHe. Еюп кулар жершде, Кезге Tycin, жуг1рме! — Куп болады, жездекем, Мен 03iM де ол жарын Байкамайтын ез бе екем? Куш бурый болжадым. Л\\атериал туп-тугел, Жатыр 6api шатысып. Берсе болды куш-ж1гер Обкомнан 6ipey катысып. Бар Kinaci TepLnAi — Ата-Teri, бул куш. Справка бер'ши, Таре жабылды тущигь Тек 6ip рана кэд!к жай...— Деп Кыздарбек муд1р;и. — Айтсайшы ешп, ол не ойбай! — Кызы кургыр булд1рдП — HeHi? Не деп кеттщ сен? — Кенбей койды айтканра, Арыз жазып уетшен Бер деп ед1м обкомра! 70

— Кайта сенщ устщнеи Ж аздым,— дед1 арызды. Колдап журген юсщмен Т а п т ы м д е д к — бар i3fli! Kici кезш керместен, Адам icin бклместен, Кара жылан жол кескен, Тженексщдер уда ескен! — Д ед1-'ау жэне, сол батты. — К,ап, TaHipi-ай, не дедщ? Kbi3Fa TinTi болмапты Кек тиындык беделщ! Элдекашан эйел кып Алып ал сен, демеп пе ем? Ж ок кылмысты дзлел кып, Камынды сен1н жемеп пе ем? Алда, сорлы-ай, нак сорлы, Сен екенЫн жалганда! Кайда Ka3ip, тап соны, Алдыма зкел, алданба! — Ka3ip онда! — деп шапшан Тура берд1 Кыздарбек. — Эй, тура тур, от бассан, Киын болар, кызба дерт. Сен жагадан cyfipeTin, Ол шепнсе сор дары. Кетер icTi куйрет1п Сендей ж1г1т орданы. -71

Барм ай-ак кой. Добрый Болысып жур ол кызра. Б арар болса, жолын ки, Кабинетте болрызба?1 Енд1 шара сол рана, Ей, бишара, курттыц-ау! Ecci3 тугаи 6ip бала, Кеудемдеп курт тымау1 Кайыс алсам жотацнан Хакым менщ бар элП Корка мын деп апаннан Кор болмасам жарады. Элщ жетпей 6ip кызга 9л1 кунге журшсщ. Кай кызметке туррызба, Кайтара алмас mipiKcin! Не кылайын мен саган, Бар. бар ендк турма кеп! Айтпакшы элг1 жаксы адам, Жусекеннен 6ip дэмет! — Пенсияда ол Kici! — Ойбай, солай екен рой! Бастыктардын ipici Bapi каз1р ботен рой! Бэз-баяры жалрыз мен. Кайда жолдас сан KiciM? Copra б1ткен балдыз ен, Сорлатпасан не кылсын! 72

— Бар, бар ещЦ, езщ 6Ln! EciH барда кызга жет!— E n i де ерш аз Ky6ip Kerri ш ы ры п Кыздарбек. Ойга шомды ал мынау: — Кеш калыппын ай кей!н! Шалудай-ак шалдым-ау, Жырылмаса, кайтейш! . Кырым тускен KiciMfli Кырри болып жеунй ед!м. Тоздырыппын T iciM fli, Кылри берем деунп ед!м. Кан карайып, кас болсам, Кайыр етпес nici ем мен. Кандай мыкты тас болса Угетунп ем /иземмен. Мынау бала бултынд.ап Шыра берд1 такымнан. Катын сезш 6ip тындап. Таптым адыр жакыннан. Манайыма езгёт YfiipyiM кем сокты. Жыгылмауы сез бе ед1, Катар тисе он соккы? Неге erecTiM онымен? Есеп берер жок шама! Бастаран ic кольщмен, Женбсй, кешл, токтама!» 73

Он c e iia im u i т а р а у Тексеру erri... Ken кундер Салмагын салган иыкка. Камалды ойлар таппай жер, Нелер 6ip киын туйыкка! Сандаран айып, мол кшэ Эр кунд1 алып ор жактан, CapcaHFa салып болды да, Сартылдап тынды сан какпан. TiciHe тук те ш кпей, Азуын шауып ал боска. TycipreH жерге сулжтей Инемен шаншып дэл баска, Эдшет— найза пэлеш Туйред1 солай б1ршдеп. Сыркаттын болмак 6ip eMi Ж урекин келген тубш жеп. Дэл солай булт та сейшп, Керсетер кектщ айнасын. Шырады алып сеш ум1т Дег1зш: «кушм кайдасын?» 03i де Мэжит тап басып Ойламап ед1 ешкашан? Жатыр деп булай баттасып, Жарылран оран кус пен шан- Осы 6ip кундер жетелеп 0тюзд1 оны не сактан. Шырарды уакыт желкелеп Талайды бурып тас аткан. 74

Ж ас маман десе кол сьлкт, Сен1мс1з карар «жазгандар», Колында болмай еш мулт!к Кадалтып арыз жазгандар, Кушшлдер, ecKi дерттшер, Жагымпаз кулар, коркактар, Ж алганра epHi егтлер, Ж алкаулар, icKe шоркактар. Bopi де калмай кершд1 Bip уыс арам шеп кусап. 9д1лет, суйем колынды бртедщ соны от кусап! «Трудта» шыкты жаркырап, Мэжиттщ шыны, аяны, Жетюзген бэрш айтып-ак, EH.6eri, OMip баяны! М акала басы: «Инженер Досанов, неге жазыкты?» Суракты эдш берген ел, Жауабын да 63i жазыпты. «Талантты, icKep, инженер, Советик б1здщ жана адам, 1здеген 03i кунде енер, Сарсылран акыл, санадан! Бэрш де, жаксы не тапса, Ел же арнап усынран. Киынра кенбей жалтакша, Куреске жаны кулшынран! 75

Ж irepre толы, кушке бай — Бойында кайрат, мол жастык. PeTiH тауып устамай, Кудалай берген ней бастык. Кай жерге барса ic тосып, Кайтемш енд1 демеген. Арттагы калган участок Алдагыга экеп тецеген. Тон мойын Keft6 ip бассымак, Сол icTi жорып езшше. Ж амаган есек бас курап, Кейде 6ip сыбыс сез1лсе!» Осылай газет нык талдап, Ж азыпты 6ipiH калдырмай. Куйред1 солай жуккан дак, Жуып 6ip e rri жанбырдай. Обкомнын болмак бюросы, CoHFbi 6 ip асу e H fliri.— М эжит1м ж айран куйде осы, Кептен сон бойы серпдь EciKTeH KipreH KeMnipre: — Хал .калай, ana? — деп кулдь Талайлан осы кеп тьлге, Кулгеш жана секьлдь — Ж аксы гой, калкам!— Кос колдап Бетшен суйд1. Тамды жас. — Хал1м1з еши жаксармак! Ж аксармак, апа! Ол рас!

— Ашылшы, бэсе, 6ip солай, Не болып K e tji кун Q3i? — Бар екен т’урар жумсармай, 0м1рдщ кейб1р Mine3i. 0тт1к пе деймш 6ip сонан, Ж асай бер, апа, тойынды. Аурудан аман болса агам, Ауылдан алдыр койынщы. Ж асашы тойды, нпркш той, Кун болды ceHi сарынар! Ж азы лар солай 6ip кун бой, Ж айрандар кевдл'шары бар! Диплом алдым деп журсем, Dip диплом неткен аз! Мектебщ кеп, ем ip, сен, Екенсщ галым 6ip сабаз! Окытып алдын тары да, Сынарын болды тым катал! Билет1м cepiK арыма Кеудемде солар 6ip жатар! Алый та коям деп ед1-ау. Кайтемш соны еске алып. Алдагы кунге де!пм сау Умтылам, гурмай жасканып! Осындай ойда, бурылды ол: — Мэзжан-ау! — деген дауыска. — Ана 6ip кунде муньщ мол, Каптаган бале сол тусга. 77

Bip адам келд1 осы уйге, Уылжып турран бойжеткен. Болранмен йурлы, Tyci ип 03i dip ауыр ойда екен. Жанылмасам, элбетте, К эрш к кейде женед^ау! Мына 6ip турран суретке Келбет1 соныц келед1-ау! — Не дедщ, anal Келд1 ме, Келд1 ме, сонда не дед!? — Сасып та калдым мен мулде, Кере сап MeHi, женедП — Эй, апа-ай, неге отыр,— ден, Кутил,— деп,— MeHi айтпадын?! — Улпрмей калдым, сонгы per Естдом eciK жапканын! Ж ок ед1 уйде епш м де, Сыртынан карап турдым мен, Столдыц анау устше Байка дым тур1н уцшген. 03i де Мэжит байкамай Ж уп pin барды стол Fa. Отырмады онда ай талай Басында кауырт ic барда. Караса, жатыр 6ip конверт Ауызын ешим ашпаган. Менде де кызык сыр бар деп, Туррандай сонау хат саган! 78

Ашып кеп калды: «Ардакты Мэжит пен Дина — кешщдер Кшэм бар менщ салмакты, Амал жок, соны естщдер! Сезше ерд1м 6ip кудын, Tycipfli алдап 6ip залым. Ж андарына у куйдым, Хаттарьщды урладым. Араларын кеп суып Кетсе — кшэ тек менен. Ж ар журеп — жас ум'т К,ад1рше жетпеген. 0м1р1мде ен улкен К.атты кылмыс болды бул. Неге жаным ерд1 екен, К.алай батты к,ол кургыр, 0зш д1 ез1м жепдей Ynrin жеумен кун erri. Тоздыруга мен Ырдей Eiri аппак журекД ¥мтылыппын, маскара, Мен сонымды кеш бшд1м. Жол таба алмай баскага, Алаякты дос кылдым! Ол опасыз оп-онай 0м1р1мд1 жер кылды. 79

Отка туепм байкамай, Ж аза таптым сол курлы1 03iM бакыт дегенге Оп-онай-ак жетем — деп, Ол алдаган кезецде, Сенд1м iciM бекер,— деп. Кешер куат болса егер, Тату болса жандарьщ!» Енд1 меш кешщдер, 0 з iciMAi картадым. Отыра Kerri ол диванра ©кнйш, кайгы кат-кабат Журекке келш куйранда, Аяксыз сонау махаббат, EciHe TycTi кайтадан Кайырсыз кундер cumci. Тунырын бузып шайкаган Адамда залым 6ip Kici. Ko3iHin келд1 алдына Тулкщей жылман сол адрм. Жылатып талай жанды да, Ж урегш жастын тонаран. ©з журегш тот баскак Махаббаттын урысы... Жштер1 эбден шатаскан TyfliHHiH шыкты 6ip ушы!.. 80

Он т огы зы пш ы m ap ay Кундер-ай, кундер xisderi, Белем1з «кеш» деп, «ерте» деп, Алыска суйреп б1здерд!, Келесщ алга жетелеп. Осынша кундер, вьйрде Улесщ улкен бар шыгар. Кетпесе керек тепнде Мандайдан аккан тамшылар. Сонда да кун бар ерекше, Жаным 6ip суймек, унатпак Ол кущи Ka3ip газетте Шешунп кун — деп жур атап. Тынымы болмак бар icTin, К,ай кезде, кш де, кайда да. Кутт1рген осы алые кун CbipFbin 6ip жеттч жай рана! Обкомнын улкен бюросын Суреттеп шыру бол ар куш. Аз сезд1 маран ки, досым, Эл! де б1здщ жол алые. Жол алые десем, шошыма, Дастаны узап кетер — деп. Узамас енд1 ол, cipa, Б т р д ж акыр екеулеп. Сонау 6ip мыкты жилыстан Узшд1 берсек болар да: -У я д а н тудрыш 6ipre ушкан, Уяра кайтып согяр да. 81

Сондай-ак бугш MeHi енш м Шакырмай мунда келшпш. Жилыска кумар eMecniH, Келген жок жэне ж е л ты м . Жетелеп келд! ар м е т , Коммунист деген атым бар. Жетпесе сездщ дэрмеш, Адалдык ушГн антымды ал! — Дед! де токтап, Жусекен, Толкыран кенл!н б!р басты. — Адам да кеппен Kici екен, Сагынар cepiK, жолдасты. Алексей Иваныч, мен с е т Сарынам каз!р — нел!ктен? Kepin те жур!п сарыну — Дегенд1 eCTin, б ш п пе ен? Сарынам сёш — сетмен 1стес боп журген кундердь CepiKci3 жалрыз серуен, Салтанат курып шм керд!? Пенсия дедщ, ол дедщ, Бул дед!н де — кутылдьщ. Шаршадын — дем!щй ал дед!н, Арыздын майын б!р т!лд!ц. Демалрыш болсан сен неге Д е м н ш мендей алмайсын? Карамай Kapi кеудене Жасарып турран жандайсын? — 82

Дегенде журт ду кулд1, Бюрода кулу эбес пе? Жусекен солай кулд1рдЬ Кулд1рем — деген жок есте. — Ж олдастар, Ызден KemipiM, Арызымды айтсам келденен. Каралып жаткан мэселе Баска гой — десен,— мен конем. Алайда.соган арыздыц Тжелей бар 6ip катысы. Соны да айту парызым, 6кжд1 деме карт Kici. Алексей Иваныч, курбым ен, Мендеп саган жай мэл1м. Баягы б1здщ бургы мен Калганын ecKi кайланын ¥гынсам жаца, шарам не? Kerri гой б!зден кем ш ш к Комбайн десе— маган не? Карамай журд1м M eH ciH in. Каз!оде колга таяк ап, (Эл1 де бар гой бойда куш!) Шахтага барсам аяндап, Ж агалай 6opi жана эдш! TyciHfliM бэрш кеш калып, Кушейте берд1м куджД, Бауырга тартып, баскарып Журмед1м мына Ж1-п г п . 83

Жазыгы муныд: «Жусекем, Колдайык соны б1з!»— деген. Музбаев залым nici екен Арадан пэле 1здеген. Ак кещл, адкау басымды — «Кэр1лерм]'з» деп сокты ку. К,ылыгы каз1р ашылды, Kaci6i — журтты ©рт кылу 0згеш эсте кере алмау, 0 н бойы толы кундйлдж. Кулатпай соны дем алмау 0згеге турса кун шыгып!? «Кэршер рана дуп-дурыс» Дегеи 6ip niidp алдапты. Айтылран сездер — шындык ic, Козгаман ещи ол жакты. Арттагы нашар шахтыны Таидап-ак маран берщдер. Эшешн айтты карт муны Демендер, сезге сенщдер. Кадрды б1лмей кеткен 6ip Кшэмд1 солай жуайын. Мен казбаган жок K©Mip Тары да ансап шырайын. Бул Досанов кайтадан Келсш маран — кел деймш. Bip cypimn байкарам, Б ндтге кенбеймш!»-

Осылай картын, сейлед1, Тындады бюро туп-тугел. Мэжиттщ жан.а Kipfli eui, К,уйылып бойра куш-ж1гер. Кезшде ойнап 6ip жалын KepceTTi жаркын бейнеш: «Эдшет, саран ырзамын, Ырзамын саран!» лей бердт К,уылды барлык зулымдык, Жабыскан ылас, сызды лай. 0м!рдщ дертч — жулын журт. Кыздарбек. сонау Муздыбай. Мэжитке таныс ой келд1 Жадырап шыккан шарында: «Осылай таулар сойлейд!, Сейлейд1 таулар тары да!» Ж иырмасытиы т арау Штрек бойлап келедт Келед1 6ipey асырып. Тунекке K,a3ip енед1, Тулрасын дереу жасырып Лавага мше жол жатыр Туткиыл, кисык, буралан. Шамьщды колра ал, батыр. Мекешн осы сураган.

Сунги бер енд1, шмсщ сен? Эйтпесе мейл1 KiM болсан. Элде 6ip таныс KiciMHeH Айнымай турсьщ — сен нансан. Мейл1 гой, 6ipaK, керерлпз Ал коне алра баса бер. Алда бар шьщырау, нелер куз, Анырма токтап, аса бер. Ецкею, буру, бауырлау, Сусыран аста тайрак тас. Куласан, болар ауырлау, KiM болсан да байкап бас! Алдары тарсыл немене? К ерп ш эне 6ip топ от. Тиед1 бул жер тебене, Т1зенд1 аз-маз буктеп ет! Калдын сен неге ipKUiin? Ж асканба деймш, тарт алра! Енд! 6ip кетсен жулкынып, Жетесщ мына жалтанра! Мына 6ip шойын тап-тапал, Шырарар кем ip жэукемш. Суйепн жердщ каксатар, Осы рой нагыз дэу-перщ! Болат 6ip аркан зуылдап Астында жатыр нак сонын. Кабатты киып, кырындап, Шашады калай от шорын!

Шакырлап Tici женелсе, Кап-кара тозан кап-калын. Куйеге косып куйе сен, Кезщд! майлап жатканын. Он ж акта астау зыр карып, Какшиды кем ip кабатын. Бункерге шез мын барып, Кагады талмай канатын. Теменнен, сонау етектен брмелеп шапкан комбайн, Алдаеы uibiFbin 6ip шеттен Кайтадан туссе, дап-дайын. Оюлы орны турар сай, Ж ата кап тары, алтейдк Кап-кара тозан курымдай Бет}щи шез буркейдк Цикл деп соны атаран, Ж ок мунда тыным кол байлау. Баяры Мэжит мактаран Жанашыл эд1с сол мынау. Айтпакшы, менщ cepiriM , Жанары KiciM кайда екен? Керд1 м е ерлер epniriH, Келгеш мунда жай ма екен? Cipo, 6ip жазым болмасын, Осында e3i шак келд!?— Дегенше злг1 жолдасым Кушактап жатыр шахтердП 87

KiM болды булар соншама. Кушарын аш кан мол жайыи. Ж ер астын кезш ол сонда Туысын тапса бар ма айып? Окушым, Keuiip, егер мен Танымай калсам мундайда. Шахтерша 6opi кишген, Кезщд1 алдап турмай ма? От казып ж аткан мекенде КездесД оттай махаббат! Дарира, соган жетер ме Жайдары уэде, айткан ант! Манары cepiK — Дина екен, Ж уз таныс жансын, — деп ед1м. Енд1п сез бен куй бетен, Шахтанын ен 6ip TepeHiH, Тапкандай болдым ез1м до Адамнан — адам жанынан. Кершд1 достар кез1ме Талайдан !здеп сарынран. Дэл каз1р ун де, Дл де жок Тур ojii куш ак жазылмай. Keiuirin жолдан, 6yriH кеп Оралган eMip жазындай, Арада таска соктырып, Косылран кайта толкындай, 0ш ш ш деген дерт буып, Восанран умгг отындай.

Арасын тунек как белш, Табыскан танда кун, айдай. Денесш жалын ок cerin, BipiKKen eri3 шынардай. Тур эл1 олар козгалмай, Курыштан жана куйрандай, Айтылса, 6iTnec сез бардай, Шертьлсе, ш еказ сыр бардай Сонау 6ip еткён жылдардын К ызырын кайтып бер — деген, Журекке б]ткен кумардыц Кызуын кайтып бер — деген, 0M ipre бардай 6ip асыл ©тшип, колка, тш еп. Жакыны, жары, жаны ашыр Айнымай калган журегг Кайта да-кайта елж1реп Ырзалык erin кос кещл, HKi де б1рдей ер журек К ызырын алдан тосты ем ip. Сэлден соц эне екеулеп Енкейш лава жолымен, Bip-6ipiH алра жетелеп, Жабысып колы колымен Жарыкка кетш барады, Жаркырап мандай жулдызы. Алда да талай бар эл1, ©М1'рдш opi, шын, кузы... 89

Окушым, керсен ал MiHe Шыкты олар жердщ б е т т е ! Жуылды ж ана шац, куйе, Карай бер енд1 керкше! Баяры балрын Динаныз, Ж анады-ау жуз1 балбырап, ©3i де эсем куй нарыз Тындай бер енд], сал кулак! Кушактап'алран МэжитЫ Табылран кайта жоралып, Хош nic бурым — кою тун Б1лекте жатыр оралып. — Уйге ме? — дедк кыз сонда, Жарына кептен тьл катып. — Эрине, уйге! Баста алра! YfliMi3 болу — 6ip бакыт! Дед1 де Мэжит б1лектен Кулшына устап, K erri алра. Сонау 6ip найза KipniKTeH Жас кулай жаздап жатканда. Барады б1лек устасып, Ж азылмас енд! сол б1лек, Асланы мелд1р, yCTi ашык, Табаны тепе жол журдек! Жетеле, солай, жстеле Ж арыкка жетк1з жарынды! Еркеле, сулу, еркеле, Т ягл сез жанык сарынды! ОО

Табыстыц жердщ астында Самсаран оттын ш ш де. 1лесш KSMip таскынра Шыктын рой жердщ устше. Lnecin 6Mip таскынра Ак толкын болып агарсын. Бакыт кус ушып басыцда Талусыз канат карарсьщ. ©ткен 6ip кунге салауат, бкйрдщ таптын ез юлтш. Алры кун саран аманат Аяулы досым, Мэжит1м! в зщ де ы л р и айткандай; «Эд1лет кун1 сенбейдП Кемйрдщ тауы свйлейд1, вьмрдщ тауы свйлейдП» Серменл кулаш, серпшп, Дэу1рдщ улы — жана адам. Мен де 6ip тары желпшш Бастайын дастан жанадан. Март - июль, I960 Караганды — Алматы

EkiHmi б е л т

Орман сыры Поэма С С С Р /Kom pFbi СоветШц депута­ ты, ¥ л ы Отан coFbicbiHbiH,- батыры, ком и сса р Х а б и Х а б и б у л л и н г е ескерт- Орман, орман!! ¥лы орманы орыстын, Сан ертенш, сан кектедщ, толыстын. Бакытты екен Байтак Русь сешмен, Онын талай тардырына болыстын. Онын талай болдын корган, панасы, Кетсе кызып е\\пр-ел1м таласы, Жыгылмады саган суйеп мандайын, Кансыраса кайран елдщ баласы. Тостын у н аз ерт-тутшге дененд1, Ок мужш ерке кайын, емендь Таусылмадын, тамырьщды нык сактап, Суйдщ б1здей махаббатпен сен елдк Суйдщ асыл топырарын — PycbTi, Сенен бурын октьщ уын KiM iurri? Суркия жау табигатты тонады, Керд1 ме жер одан еткен кылмысты? 95

Сонда елш нщ шарт туйшген сертшдей, Сен де 6epiK сешм жинап, сершлмей, Жанып кглш кушактаса 6ip улын, Bipre epieHin кете бардын екшбей. О, дарира, ойшыл кария, орманым, Ол KyHiHHiH oflFa батып шол бэрш, Турдьщ-ау 6ip селд!р шашьщ желб1рен, Ж ара-жара он карьщ да, сол карын! Еске туссе теб1ренш кетем мен, Сондай болар улы борыш етелген. Елестейд1 мыкты шалы орыстын К.айыспастан KacipeTiH кетерген. Орман, орман!! Болмас, cipa, ол умыт. Кенл1мде толы киял, толы ум1т, Сол денене, сом денене суйешп, Турмын тары мен сешмен ж о л ы р ы п . ...Ауа молд1р, 6ip тыныштык айнала. Сыбдырлайсыц, сыцрырлайсын жай FaHa Тур теплш мешр1мщдей жем!сщ, Сыртта сонау кеалд! бай дала. Бала агаштар бауырьщэ жараскан, Гас тебецде Kip6ini ж сч ак аспан. Bapi тугел — емен жшгг, кыз кайын, Бой тузеген, бойлап кекпен таласкан. Кенет тары неге шулап женедщ, Теб1ренер болды кандай себебщ?? Не деп кеттщ, сейлемек пе 6ip eMip, Орман, орман!! К,айгалаши, не дедт?! %

LI Шулайды орман. Еспмейд1 тешрек. 0 з ш ж д е дауыл coFbin, жел удеп, Ол осылай eKciriH 6ip шырарып, Дур сйшнш, ауыр ойдан серйшек. EdinTi оны жалрыз-ак 6ip шал адам. Ол орманныц шулар кезш санаран. Айнытпастан айы, кунш, саратын Айтар едь аян ед1 6opi OFaH. Орман шуын бастаралы не замат1 Бугш сонша KemiKTi екен неге карт? Енд1 аздан сон тиылмак па мына куй, Е с п л у а з калганы ма бул ражап! Келе жатыр! Ест1лд1, эне, шеттен ун, Кария адам бермес, cipa серт тепн! К<?ле жатыр окымысы орманнын, Сол окиды оныц калын беттерш! Бар 03iHiH уйрешшк™ сокпары. Естйш , оне, емен таяк «так-тары». Ер ецсесш енкейтпеген эл1 де, 0MipiHiK боран, аяз, аптабы. Ксц жауырыны, ер капсарай денеа, Миырында eKi мурттын ж ебеа, Сап курыштан куйылрандай тулрасы, Карт буыннын босамаган uiereci. ¥зын кабак астында кез кырары, Азбай карап, OTKip Kyfti тур э л \\ . Омыраура теплген ак сакалы Желмен аунап, кайта толкып, тынады. Кайырбс» 97

Юрген бойда Kerri бойлап api асып, Карт орманга карт мейманы жарасып, Алдында оньщ Kapi терек шоктары, Содан api кш кене алан, бар ашык. Келд1 соган, шенгп белш, жайланды, Орман шулап, шал Te6ipeHin ойланды. Б1рте-б1рте Kiluipefiin, ид1 бас, Енкеймеген ер тулрасы кайда элп?1 Bip уакытта бас кетерд1 асырып, Койган жандай казнасын жасырып, \"Лзешмен жылжып шептщ устсмен Сипады жер, саусактары шаншылып. Неге ушлд1, актарды агаш жанкасын, Неге жэне узак TiHTTi калтасын? Ж огалтты ма жалгыз улдын хатын ол, Элде умытып калдырды ма балтасын? Тагы турды, тары кезд1 сол манды, Жапырылран жасыл шепте жол калды. Еши 6ip сэт, тур кез1н сап калынга, 1здегендей ecKi таныс «шалдарды». Антарылып караганша бул 6ipaK, Карт кайындар калды у н аз тунжырап. Талып орман кемейшен келед1 ун Кене кулак естуше тым жырак! Кайтты ол Kepi, !здегеш табылмай, Тары да орман алдады ма, танылмай, Тындап, i3Aen, тындап, 1здеп— кун erri, Арман алые — булдырайды сарымдай... 98

I ll Eid балта жанрыртып тур орманды, Элде 6ipey коса айтады ойлы эндк Ж орык эш, елге мэл1м сонау зн Кек орманнын тебесшде айналды. Катты шыкпай, калкып кана еседь Ел тагдырын елестетш кешеп, «Кумашы, жел, эн тындайын» дегендей Кекте акша булт баяу рана кешедь.. Анау шетте антарылып 6ip ж1ггг, Ж олдасынын жаксы энше тур ж!бш... Неге кенет какпай калды эн канат, Неге бггпей, узм д! тез туншырып?! Кара агашка катты кадап балтасын, >Kyripfli анау, кунге тосып аркасын KeTTi Kipin кец ш н е 6ip кудж: «Ойда жокта бейнет-жазым таппасын!» Келсе, ж1ггг отыр жерге у н ш п, Каза керген карындастай бугшп. Алаканда жаркырайды 6ip нэрсе, Бетшде онын, кун сэулеа xcyripin. Кенет досы оянрандай уйкыдан, Секьвд 6ip ecin жана куй тынран, Соза берд1 жаркыраран он колын, Ж ана еркендей жарык кунге умтылган. Элг1 затка калды кездер жабысып, Teyin журек, ене бойда каны ысып, Турды сол зат iiHTi нурра толтырып, 8pi кымбат, касиетт^ api ыстык. 99

О, ражайып, кателеспей жанары Таныды оны, сол емес пе жан ары, От боп жанып, жалын куйш сактатан Туран елдщ кш-юшкене жалауы. 03i кызыл, ак болаттан куйылран, Келд1 кайдан, жакыннан ба, киырдан? Ж атты канша кун астында жаркырап, Болып артык тозрыш не 6ip буйымнан? Калдырды екен омыраудан KiM узш? ¥рлады ма экесшен «6ip бузык?» Терт apinTi туран отан eciMi Бетшде онын кун нурына тур ж у зт . KiM жорарры советке бул депутат? Аударды олар, баспапты арры бетш тат, Тур жаркырап, сайрап айтып HeMipi, Ест1лгендей болды буйрык: «HeciH тап!» Зерттед1 олар сол орынды, сол манды, Куа кылып мына жасыл орманды. Значок табылган шеп астында Heci де жаткандырын ацрарды. Туран д ала ж1бек шеппен ораран, Устен орман карауылдап караран, KiM болды екен, KiM болды екен сонау ер, KiM болды екен, о, дарира, сол адам?? Калды балта, калды агаш кес1лген, Б 1рде жиып, б1рде ажырап есшен, EKi ж1г1т тура умтылды селора, Мынау тосын icTi бастан кенпрген. 100

Б 1лд1 ме олар п рм ткен ш 6ip ерд1 Келд1-дары, елге жар сап хибердк Колдан колга к в о т жалау кшкене, Тасыткандай эр кешлде хмгёрдь Устады журт, мэпелед1 кур калмай, Мунда ражап ашылмаган сыр бардай, Бейне мейрам кундершдей кэд1мп Болды 6api ту кетерш туррандай. K eni сол ту бшктен сон бшкке, Карады журт курметтеп те, суйш те. Keft6ip кездщ кулап Tycin моншары, Ауыр оймен алды кабак Tyftin те. Осынау ел турды 6ip сэт тым-тырыс, Шырармастан, imKe 6yrin ун-дыбыс. Алды басып куд1ретт1 тыныштык, Артынан 6ip болатындай булкыныс. Курмет едк Kaflip ед1 бул туткан, Сез айткызбай тугел кулап, журт уккан. KiM ед1 ол, KiM де болса ер едк Ел кенлшщ тебесше 6ip шыккан! Бас кшмдер ещй рана кшлдь Тары, тары, тары да журт жиылды... Ел irniHe 6ip кад1рмен келгендей, Kerri хабар кезш шалгай киырды... Елендейдц елегзид1 журт мынау, Bapi осында бурыл сакал, мурт кырау. Турды айналып тебесжде ел1мнщ —Тез 61л — деген, бул KiM? — деген 6ip сурау. 101