Аманшин Б. Гүл көтерген

БЕРКАЙЫР АМАНШИН ГУЛ К0ТЕРГЕН Эцйм елер мен повесть «ЖАЛЫН» АЛМАТЫ 1982

Каз2 А52 ] Аманшин Беркайыр. А 52 Гул кетерген: Экпмелер мен повесть,—Алмат Жалын, 1982,—96 бет. 154—81—4702230200 © «Жалын» баспасы, 408(05)82

МАИДАНДАС ДОС Аэропорттан Кулжан кутш алды, такси- мен зыр етюзш, уйше алып келдй Ста- дионнын тубш деп ана жылы керген сол eKi белме Kini- кене пэтерь Онда тек келш eKeyi ед1, бул кунде енд1 eKi баласы бар. Улкеш Эдик биыл мектепке барыпты, Kiuii- ciH ездер1 кешке жумыстан келгенше Keprni кемшр ба- гатын кержедк Yfire келген сон алдыма 6ip кушак газет-журналды алып урып, 6ip-eKi бетелке сыра койды да, Кулжан жу- ripin жумысына Kerri, мен уйде жалрыз калдым. Мундайда eKi колын алда, карай отыру-ак киый. Уйдщ ш ш де api-6epi журш, б1рде айнанын алдына ба- рып калган екем — аржагынан Мукан шыга келдк Му- кан деген шал — 03iM. KafliMri Ержанов Мукан. Bip кезде буюл елге «Мука, Мука» аталган азаматым-ай! Енбекке, ел пайдасына дегенде ерге салган ег1здей ер- шеленш не 6ip ауыр сыннан, киямет-киыннан суырылып шырып, жулдызын жаркырап журунп едк Ещй мынау... Айнадан 83iMe аппак шашты, жуз1 кулгш туеп, енкек кара шал ушлш тур екен, карагым келмед), кейш Kerriм. Жанагы мен1 экелш сала жумысына тайган Кул­ ж а н — менщ ортаншы балам. Жасынан осылай — мой- нына алган iciHe ыждагатты, мукият едк Инженерлж оку 6iTipreciH осында, Алматыда рылми институтта жу- мыста калып койган. Келшьм Кулойхан — медсестра. Мурны тэмп1ш, аласа бойлы, кара. Б!здщ yflfleri eneci кусап, салдырлап сойлейдг ЭкеЫ Дегерес деген жерде ауыл coBerriH председател1 ед|', осыдан жет!-сепз жыл бурын кайтыс болды. Алматыга сонры рет сол кудам- нын жаназасына келгеннен ат i3 iH салуым осы. 3

Кулжаннан уЯКешм Эсимэ да осы Алматыда. 0 3i ба­ ла flapirepi, Kyfieyi Уэлихан—су шаруашылыгынын ма­ мани, рылым докторы, Академияда ктейдк Солардын уй- ше туссем де болушы едк 6 ipaK, езодз 6uieci3, казенен жарыктыктын улын аттап, кызынын уйше бармайтын кырсыры бар. 0 pi телеграмды Кулжаннын атына бер- генм1н, Кулжан хабарлаганымен, Уэлихан я Эсимэ 6i- peyi алдымнан шыккан жок, сосын кайтейш... Кулжаннан KeftiHri ен KimiMi3 Ержан елде, «рабко- опта» шофер, кемшр1м Жупар eKeyiMi3 сонын колында- мыз. Сабазра апасы куйеуге шыкпай турып, агасы уй- ленбей турып, он сепзш де шуйкебас эпергенмш. Kefli- HiMi3, айналайын, коянша балалайды, эз!рге он 6 ip немерем13 бар — тура 6 ip футбол командасы дерлж. К ем трд! солар-ак куншен бурын картайтты. Осы жолы мешмен 6 ipre журш, баласына, кызына кыдырып, бой жазып кайткысы келш-ак едк элг1 «футболистерден» шыра алмады- ...KemKi сепздер кезшде Кулжаннын уйшде тугел жиналдык. Эсимэ мен Уэлихан келдй Кермегел1 6ipa3 болран, балам мен келшмшн, кызым мен куйеу балам- нын жуздерше барлап карап коям- Кулэйхан мен Уэли­ хан eKeyi ана жылры кергендег1мнен repi толысып, жыл- тырай тускен бе, калай?... Балам мен кызым, acipece айналайын, Эсимэ жуз! кукыл, кезшщ алды кекнпл, жудеулеу кершдй Элде Кулжан eKeyi ез бел1мнен енген балаларым болрасын, пендешшкпен iiuiM бурынкыра- раннан осылай кершд1 ме — KiM 6uiefli? Сэлем-саухаттан сон Уэлихан: — Бул кай сапар, ата? Хабарламадыцыз ба келеть шшзд1? — деп сурады. — Кулжандарра телеграм бергесш-.. айткан шыгар деп ойлап ем сендерге. Уэлихан миыры жыбыр eTTi де ундемедр Квре-б1ле жургел1 маран ен 6 ip журымсызы — Уэлиханнын осы 6 ip KyHKici. Быттиран калын акшыл жузшде томпайган eKi коныр K93iHiH жанарын 6 ip тайрак сэуле жанап OTin, миыры жыбыр eTKeHi: «Кайтейш, бар бшгенщ рой», дегендей, адамды кематкендей боп тиетш. Мен бул келу!мнщ женш айттым. Отан сорысына ка- тыскан б1здш 191 аткыштар полкынын Tipi калган ж1- riTTepi — ардагерлер1 дейд1 рой Ka3ip оларды — солар Алматыда бас коспак екен: Меш соран шакырткан-ды. — Бэсе,— дед) Уэлихан,— б1зде Ногаев дейтш бар,

СОЛ келш... ол да осындай кездесу дед1 ме — уш кунге рухсат сурап журген. Ол да езшше ветеран ба, б1рде- не... пэтер сурай ма-ау, жэрдем акша сурайма-ау, жы- ланады да журедь Бул ce3 i де маран шаншудай тид1: — Нораев деймкпн... Шлмеймш, кездескен емен. Мумкш, баска чаепден шырар,— дед!м мен эр ce3 iMfli нырарлай сейлеп. — Ал 6 ipaK «Ол да езшше ветеран ба — б1рдене» деме, шырагым Уэлихан. Bip кезде ол «б!рдене» атану ушш канын текпеген uibiFap майданда. Сураса, 6epiiuep, пэтерiH де, жэрдем акшасын да. Оларра бермегенде, оларды сыйламаранда, шм сонда элдекандай кылатындарын? Осы барытта элп жерде 61'раз нэрсеш айтып-айтып тастадым бжем. Кап данышпансып сейлей бермеупп eaiM, ен жука жер1ме THreciH, кайтешн! Шынында да, 6 ip кезде жап-жасында майданра KipreH балалар Ka3ip алпыста екен, одан улкендер1 ж еттс, сексенге келдк ©aaepi бул кунде эр жерде кадау-кадау аз, селд1реп-ак калды. Койдын жасындай жасы калранда, eHfliri жерде дуниенж бар жаксылырын, шапагаты мен рахатын осы- лар Kepyi керек кой. Пэтердж де ен’ жаксысына KipciH, курорттан курорт коймай емделсш, дем алсын. Акшага да тарыкпасын, ейткеш — eH6eri элэй! Онын касында мына отырран Уэлихандар, Кулжандар болдык-толдык. дуниеш кираттык деп жур-ау! Менж мектептес жолдас- тарым кусап, жиырма жасында тебеннен сорраларан бомбанык астында, танкшщ табанында жатып, жаура карсы шаппак тугж, осы eKeyi (Уэлихан мен Кулжанды айтам) автобуста езж е тап берген, шашы желб1реген бузакыга карсы кайрат кыла алар ма екен? Муны айтканда MeHi ез баласы мен куйеу баласын, жалпы Ka3ipri жастарды жамандап отыр екен деп кал- мандар. MeHi Ka3ip кырда колхозда туратын карт пен­ сионер, жан бакканнан баскага жок, Keuieri 6 ip кездж керсокыр надан шалы деп калмандар. K,a3 ipri алпыста- fh шалдарынньвд e3i — совет OKiMeTi тусында турандар, жана eMipfliH, жана салт-сананын адамдары. Газет- журналды ж!бермейм!з. шахмат ойнаймыз, хоккей керем1з. Елден уялмайтын, ержкен б1рен-саранымыз болмаса, ораза-намазывда, ппчр-шдиянда шаруамыз жок. влсек кен кесш п, рахаттанып турып, ак ж 1бекпен аптаран, кызылмен куптеген тактай табытта жатамыз. Калада окыган, ауылдык тутж ж ж HiciH танымайтын

жазушы балалар шатпактап кггабына жазранда, б1здер- ге кырпуы кырылран соппа борж, жен,1 жер сызган ша- пан, аярымызра шокай кипзш, б!р колымызга асатаяк, 6ip колымызга коржын устатып кояды. Аузымызды ашсак: «О, жасаран, жаббар нем!»— деп, эулие-эибие- лерге сыйынып, калрып-шулрып отырады екенб1з. Коржын дегеннен шырады, куш кешеге дейш б1здер- дей шалдар мен кусап каладары балаларына келгенде, иырында коржыны, онын eKi басы толы елдщ тарамы: казы-картасы, ipiMuiiK-курты, сарымайы, жент1мен келе- т1н. Ал каз1р ше? MiHe, мен келш отырмын балаларыма, сонда портфел1мде жарты литрлж eni банк! сары майдан баска дым жок- Оны да, «колдан былраран май ед1, балалар жесшли 6ip мезг!л»,— деп, Жупар болмай салып ж!берген. Буран мен осыным жен-ак, мактанып отырраным жок. Элг1 айткандай !р1мш!к-курты я баска тары нес!... рэ ала келетш ед1м, Жупар 6ip емес eKi коржынра сыкап берсе де. Жок! Ж овда не амалын бар? BipAi айтып, 6ipre KerriM бе? ...Элг! жерде Кулжаннын уй!нде 6ip шай iuiin, 6ip ет жед1к. Жок, эуел! ет жеп, сосын шай ннтж. Eki арасын- да Уэлихан мен Кулжан шахмат ойнады, Эснмэ менен ел/иц OHriMeciH суранкырап отырды, — Неге жудеус!н, балам?— деп сурадым мен одан, 6ip орайы келгенде. — Жумысьщ ауыр ма элде? Эсимэ иырын 6ip кикан етк!зд1 де, томен карады, ундеген жок. Онын орнына ана жакта аяк-табак шыл- дырлатып журген Ke.aiHiM жауап берд1. Аузы улкендеу, салдырлап сейлейд!: — Кайдагы ауыр? Кызык екенс!з, аташка! Завотде- ление смес пе татем деген? — деп, колындары шубере- пмен тарелкен! суртк1леген Kyfli мына жакка келд!.— Оларда жумыс болушы ма ед!? — Bip жер!н ауыра ма элде?— деп, еши кызымны! жуз!не коз токтатынкырап ед1м. — Жок, папа...— деп, ол колындары журналра тьп yHifliHKipen кетт!. Осыны айтканда, дауысыпда шамаль Hipi.a барын MeniH экк1 журепм сезбей калмады- Эсимэм элде кашаннан уйл!-куйл!. Одан 6epi куйеу амен, балаларымен ауылра 6ip-ei<i рет барып кеткен. Жу пар eKeyiMi3 буларра 6ip рет келш кайтканбыз. Спсын гымыз — сиректеу болса да хат жазысып турамыз, жац; жылда телеграмдары келед! дегендей. 0 з кунк!л-шун к1лдер! ездер!нде, ш тержде не барын кайдан б!леГик!

BipaK... 6ip гажабы — бул эйел деген бар ма... «Эйел десе — эжекем де кетедЬ, бул жарыктыктын бьямейи- ni, ecTiMeflTiHi болсайшы! . Сол Жупар айтып eAi 6ipAe: — CeHiH ана экедемшн Эсимажанга катты дейд1. Жет1м ескен, жоктык eTin, эбден KeHflipi кесШп калган- нан ба — «Мо, мынау нанга, мынау сутке, мынау етке»,— деп, акшаны сыгымдап беред1 дейдь Кудай 6i3re куйеуд1 де, келшда де берген-ак, сурай- сын!— деп, KeinnipiM аузын сылп eTKi3in, осынын бэрше мен кшэлщей ала кез1мен одырая караганы бар-ды. «Келшд! де» деп, косып отырганы—Кулэйхан. «Кеп сейлейдк Кулжаннын алдын кес-кестейд1 де отырады, 63i би, 63i кожа»,— деп, о бастан келшш онша кермей- TiH. Мен ондайда Жупарга басу айтамын. «Сен екеу1м5з енд1 «жасарымызды жасадык, асарымызды асадык» де- гендей, KyniMi3 вткен адамдармыз. Ендйч заман жас- Tapflixi. Заманына карай жастар да езгерд!, баягы б1здщ жас кушмЧздепдей бол fleyiMi3 орынсыз. Балан 03i унатып алды, кызын e3i унатып тид1—6i3 косканы- мыз жок, 6i3 зорлаганымыз жок. Енд1 ездер1 не кылса о кылсын, 03 дегендершше турсын, 613 олардын арасы- на килжпейш. Келшщ баягынын келшдершше алдымен Kipin, артымен шыгып, сызылып турмай-ак койсын, KyfieyiH мырза боп, ештене белш бермей-ак та койсын 6i3re. Тек aftTeyip аспаннан салбырап туспегенш, эке- ден ©HreHiH, анадан туганын б1лсе, сэлем1 дурыс болса болды» деген багытта гой менщ Жупарга айтатыным. Шыным осы, 03 басым кур э к е л т н булдап, сакалын сатып, балаларга женд1-ж ен аз кокандай бергенге, мен нс айтсам, калт етпей коне бер дегенге карсымын. Kapi болсац—napi бол, 6api болам деме. Мэселен, саган ба- лалардын кшмд1 кыска киг£ш унамайды екен. Сонда, немене, ауылда ауланын тубшде кулакты жапалактай ерби т отырган, кез1 кып-кызыл шалга унамайды екен деп, балалар катарынан кем кылып, шубалтып узын Kiiin, етепне cypiHin журу1 керек пе? Эрнэрсе 03iHiH орнымен, уакытымен. Сол уакыт агымына карай, езгелердщ ын- гайына карай сэл-пэл икемделмесен, сакалын шошан- дап, Kepi тартып, кекшие берсек кад1рщ кетедк онда Абай айткандай «молдасындай баксыныц» жалгыз ка- ласын. Осыны айтып, иландырмак болам KeMiiipiMfli. Ол да тайталасып багады, акыр аягында: «Жарайды коп басымды ауыртпа»—деп тынады.

Неден шыгып Kerri осы? Е, айтпакшы, Эсимэшн ж уз1 жудеулеу кершд1 дед1м рой. EKi улдыц ортасында- гы жалрыз кызым емес пе, ештенеден колын какпай, улде мен булдегеорап, ерке ecipin ед1м e3iH. Ляп кет- TiM айналайынды. Ертещне сенб1 — демалыс, Уэлихандар кушизп ею- ге шакырып Kerri. ...Твсек салар жерге келгенде, уй иелершен бурын e3iM киналайын дед!м. Аядай ею белме, Tepriciu.ae ба­ лам мен келшм, алдынрысында 6 ip i— диванда, 6ipi — керуетте ею немерем жатады екен. Менщ басым батар жер жок. Дегенмен салдырлак келЫм тапты (элдё бурын да 6ipey конрандары амалы м а)—терп белмеде- ri 6ip керуетке маран, 6ip керуетке ею баласына тесек салып берд1 де, ездер! алдынгы уйге жатты. Тесек са- лып жургенде келiпiм: — Тэтемдердщ уй! кен, терт белме,—деп, ею-уш рет айтынкырап калды. Онысын мен «Эсимэлардыц уйшде жатканьщыз дурыс ед1 рой» дегенi деп TycinceM де, оны- сы да жен-ay деген оймен ундегешм жок. Тунде тура>- тыным бар-ды, бул жолы турмадым, эйтпесе уят-ай, ауыз уйде жаткан келш-баланын устшен аттап етуге тура келер ме efli? Ертецше Уэлихандардын уйшде болдык. Б1здш Кулжандай емес, булар куйл1 турады. Кула-дала кен yfliHin, кайсысына барсан да ылри шетелдж гарнитур, кымбат шлем, хрусталь мен чеканка. Люстралары — ана жылы «К,ыз ЛОбекке» барранда, театрда Kepin ед1м — сондарыдан 6ip кем емес. Еденшщ 6api шыбын тайып жырылардай жаркыраран паркет. Болсын. Tip- шшкке колыннан келсе турмыс тузеп, жаксы rypFaiiFa не жетсш! Тек (Нздщ Жупар онша кумар емес мундай- Fa. Ана жылы: «Курысын, айнала eciK, адасып елер болдым уйлершде,— деп келгенi б а р .— Кай eciKTi ашып калсам да мыжырайран 6ip жаман KeMnip шмра келед) алдымнан. Сейтсем ылии айнадан e3iMfli Kepeai екемш». Б!зден баска да куткен конары бар екен — та мак- тары кеш келдк Ол конары б!здерден де улкен, 1лмиген узын сэры шал екен. Кеше Кулжаннын уйшде Meni талай жыл еткенде кергеншдей, я жана ез уйшде карсь алрандай емес, элп шал Kipin келгенде, Уэлихан асты- ycTiHe Tycin елбектеп, бейшара болды да калды. Шалды кудды сынып кететш шелмекше ебектеп, колтыгыпан

демеп экелш, как торге шыгарды. Ж умсак устелдщ уст1не мамык жастык салып, соган жайрастырды. 03i дерейген бойшан Kici одан сайын бижтеп, бэр)м|здщ тебем1зде отыррандай: ондайда адам езш б1ртурл1 ын- гайсыз, кемшш сезшед1 екен. — Ci3 деген дана адамсыз, пайгамбарсыз, акса­ кал,— деп бастады Уэлихан шалды мактауын. Ол енд1 мундайда сайрайды-ак. К,айдан тауып, ка- лай киыстырып айтатынын... Шалды сэби дедк nepimTe дедк кудай дед!, улкен деген сезд! неше кубылтып айт- ты. HeciMen дана, Heci улкен екенш мен тусшбей-ак койдым. Тамак келгенде Уэлихан э л п KiciHiH эр кол созганын калт жгбермей, аузын барып, алдында курдай жорралады да отырды. Бар ыкыласы, ниет! соган ауды, маран кез! туспейдк мен далада калдым. Шалдан оны- сын кызранраннан емес, eciM Kipreai 6epri эдет1м, ку- дандын маран берген 6ip MiHe3i — 6ipeyai ecTin кекке кетере кезше мактап, жалап алардай жалбактап, жа- рымпазданранды керш отырура дэт1м шыдамайды. Он­ дайда уст!м лас болрандай, жаман шс муцюгендей ма- зам кетш, тынысым тарылып сала бередк Сейтсе, KefliH Кулэйхан келшм айтты, узын шал Уэлиханнын улкен бастырынын кайын журтынын 6ipeyi екен. Уэлихандармен 6ip уйде турады, биыл KeMnipi елее керек. Уэлиханнын мундай кылыктары барын бу­ рый да сезуип ед1'м. Елinen езш щ агасынын кызы меч солардын совхозынын директорыныц кызы окуга кел­ генде, ез карындасына караспай, ана кызды суйреп жу- pin oicyFa TycipreHiH Кулэйхан келМм айтканы бар-ды. «Жездем тек езше пайдасы тиетшдерд! рана сыйлай- ды»,— деп отырады ол. Ондайда: — Саган не жумысы?! Жайына карап отырсай- шы! — деп, Кулжан зеюп тастайды. Оран карамайды Кулэйхан, онды-солды шалып, C0Fa бередг Ол айтканы Кулжаннын миына Kipin шыкпайды. Сосын ба — eKeyi элдекалай тусшшпей я 6ip-6ipiHe TiK к елт, ренжшкен кездерш керген емен. Bip Караганда, сол ею ипрюн 6ip уйде 6ipre туратындарын, сол уйде 6ip-6ipiHiH бар-жо- рын 6uie ме екен деп калгандайсын. Мундайларра eMip суру окай, мундайлар картаймайды. Столдын ycTi жиналысымен-ак узын шал козралак- тай 6epai — уйпне кайткысы к елт отыр екен. Уэлихан сопы uibiFapun салура кетп. Енд1 6ip азрантайдан кейш Кулжандар да уйше кеттк Кулэйхан келшмнщ уйден 9

бурын uibiFbin, сырткы дэл1зде: «Журсеннп е в д ipMeTo- мей»—деп, тыкыршып турранын куларым шалды. Эсимэ кухняда жур, балалар ез белмелершде телевизор Kepin отыр, улкен жакта мен жэлрыз калдым. Кеше ана уй- де де кеш жаттык, 6yriH де узакты кун аярымнан TiK журмш, тесек салынса кисая кететш-ак хал1м бар. Тары Снршама уакыт еткенде уйге кайта оралган Уэлихан мен отырран жактыд естн ен басын сурып ка­ рал, кайта жапты. Артынша: — Жанагылар кетш калран ба? Конарын тастап кеткеш Heci, эй?! — дегенш ecTin калдым. Ойпырай, не боп кеткешмд1 б!лмейм|'и. Ж элрыз ок- пен журепмнен атып ж1бергендей тид1 мына сез маран, ©йтпегенде ше? Ойымда дэнеке жок, осы уйге конам Fofi, MyMKin, TinTi кетер-кеткенше осында-ак болатын шыгармын деп отыррамын рой. Баламнын yfii тар, тум- сырым батпайды, эке-кеке десе де, онда енд1 кайтып KOhfhm жок. 9pi келш1мшн Кулжанды жанары суйре- леу1 — мен1 тары да уйлерже epin барады деп, содан кашканы екенш тусшбестей акымак eMecniH foA. En.ai мына уй — кызымнын уй! кула-дала кен, мал корала- сан да снятый, 6ipaK Уэлиханнын элп соз!не Караганда, бул уйге де сока басым сыймараны рой, шамасы. Рас, солай болды. Кухня жакта кунюл кебейд|', ара- арасында 6ipece Уэлиханнын, 6ipece Эсимэтн уз1к-уз1к сездерш ангарып калам. Уэлиханнын элп ce3i бар, ар­ тынша ерл1-зайыпты екеушщ элденеге Ke.iice алмай жатканын куларым шалрасын, б1реудщ кылмысына куэ болрандай кыпылдап, мазам Kerri. 0 з балаларым- нын да уйше сыймайтын, кудайга да Keperi жок, eimi бул дуниеде басы артык ломан шал болганым-ау, ша­ масы, деген ойдан отырран орнымда жермен-жсксен боп тукырып, былкылдак днванга ciHin бара жаткан- дай сезшд!м. Енд1 кайгпм? Картайран шарымда балаларым деп келгешмде, бейуакта баспанасыз калганым ба? *Жо- о-ок. отарасы! — дед1м йшмнен ез!ме ез!м,— тап мун- дай бейшара емсс едщ рой. Терт жыл майданда кар жамылып, кан кешш жургенде елген мшксын, e.n.iin- кунн!н аманында енд1 елмесст. Балаларына сыймасац SKiMeTiH аман болсын! Далада калмассыц. Калтанда сорыс мугедепшн Кызыл книжкеа барда конак yfii, ак Teceri 33ip рой, эйтеу!р». —Папа, турасынба? Тесек салайын,— деп, керпе- 10

жастык устап, Эсимэ келд1 6ip уакыттарда. Кезшщ ай- наласы кызарынкы. Бала кезшде б1рденеге екпелеген- де устщп epHi шошайып кететш — бул жолы да сол, Уэлихан eiceyi ренжшш калганы анык. Мен диваннан тура бергешмде: — Дедушка, вас к телефону,—деп, Уэлиханнын ул- кен баласы есттен карап, маган телефонный кулагын усынды. Бул KiM болды екен? Тап бул уакытта бул калада мен1 1здейтшдей KiM бар ед1? Кулжандар деуге—олар- дын уйшде телефон жок, ездер! жана Fana осыннан шыкты. Сейтсем, менщ майдандас жолдасым Малинин екен. Баягы гармонист, кылжакбас, эз1лкеш Федька Мали­ нин! EKeyiMi3 эуел1 ПТР взводында, сосын пулемет ро- тасында согысты басынан аягына 6ipre кеш1п еткенб1з. Ол да Дазакстаннан, казакша агып тур, «Молдабай ды» шыркаганда, кудды Эли Дурманов екен дерсщ. Bip жолы кузп батпакта жаудын коршауында кала жаздап, ж упре атысып, кейш meriHin келе жатканы- мызда менщ желке тусымда снаряд жарылганын 6i- лем. Ауыр жараланып, еамнен танып калган екемш. Сонда осы Федька Малинин аркалап алый шыгыпты м ет тозактын TepiHeH. Содан ба, эйтеу1р, мен оны, ол MeHi кернеу im тартып, eKeyiMi3 кимас дос болып кет- кенб!з. Бурын Семей жакта туратын, ертеректе осы Ал- матыда 6ip кездескешм1з бар-ды. Осыдан 6ip-eKi жыл бурын Алматыга кенип келд!м деп жазган хатын ал- ганмын. Осында eKi баласы жумыста, соларды сагалап келген, шамасы. Баягы сайкы мшезь котыр т ш — телефонды дан- гырлатып, сыпыртып согып жатыр. 9flTeyip тусшге- н1м — б 1здщ полктьщ кездесуше MeHiii де келетнпмд1 ecTin, осында балаларым бар екенш 6mefli —«ноль то- гыздан» Уэлиханнын телефонын сурап алып, кеш те болса хабарласып турганы екен. Орыс жМттершщ мундайда: — Сколько лет, сколько зим?! Ах, ты такой-ся­ кой! — деп, з!лс1з сыкпыртып алатыны бар. Сосын ол: — Балалардын арасында отырсын ба омалып, са- калын сапсиып?! Уакыт эл! ерте. Айда, давай, мен 6i- раз кыдыртайын,— дед1 карсы айтуга болмастай сы- наймен, api тез-тез текпектетш,— Сен кешеге шьтып тур, мен каз1р он минутта барам машинамен.

Баска уакытта Федькара жай айтуыма болатын еди мына халде — ез кызым мен куйеу баламнын уйше сыймай, жан дунием жау шагщандай жудеп отырраным- да, ойда жокта ecKi досымнын сап ете калуы маран сура кет1п бара жатканымда аркан тастарандай эсер erri. Шап 6epin устай алдым ушынан... BipaK арт жарымды тары калай ойламаспын? Yh- T\\’Hci3 шырып кете барсам, бул уйде нелер хал болмак? «Айда-жылда басын сукканда, экеме кабарын дурыс болмады. К,удайдын кек уйш аяп, сыртка балконга жаткызрьщ келд1 осы муздай тунде. Акымак дейм1с1н| папамды, байкамады AefiMiciH? Кетш тынды сосын. Мезплшз 6ipey-Mipey coFbin кетеin кошеде, я ел in кал- сын 6ip жерде!> лесе ше Эсимэ? OFaH сосын Уэлихан карап кала ма? Ол да б1рдене дейдк MiHe кайда шатак! Жок, мундай эцпме маран унамайды. Мен оларра, cipa, да Mauri жолдас емеепш. Енд! Kapi койдыц жасындай жасым калганда, балалар 6ipiH-6ipi сыйласып, тату- Tarri туруына кайткенде дэнекер болмасам, жок нэрсе- ге жамандастырып кайтейш? Бул уйге конбагаида еле кетем бе? Уйлер1 мол, iuii толран канкиран aFaiu. Эр- кайсысыныц орны бар да, шамасы. 0здер1 6ip белмеде, балалары 6ip белмеде, тары 6ip ey i— Уэлиханныц ка­ бинет!, кабыррасынын 6api т1релген ютап. К,онак кон- са сонда ынрэйлысы зал рана, ондэры дэу диванра ею Kici жатса да снятый. Шетелдж, пэленбай сомдык кым- бат мулж пе, cepinneci босап кетед1 деп корраштады ма, aftTeyip, менщ сол арбиран немеге жатканымды ко- лай кермеген рой, шамасы Уэлихан балам- КенЫме келсе де, a ari айткандай, балалар маран бола ренжш- neciH деген пнрылмен кызыма да, куйеу-балама да сыр бышрмеуге тырыстым. Тук б1лмегенсш, мэж!ре жай отырып, эбден мэз калыппен KyaiMcipen коямын ара- арасында. Сейтш отырранымда, тэшр жарылкагыр Федька Малинин звондай койраны. «Кунд1з ез1м ха- барласкамын, eKeyiMi3 тары 6ip фронтовой жолдасы- Mbi3Fa барып шьжуымыз керек едк EKi аярынан сал болып жаткан кершед1 бейшара. MaFan карамандар, мен мумк!н кештеу келермш»,—деп eTipiKTi Ke.nnrriM. Эсимэ бшмейтш кулырым бар ма? Сенбегешн кезшен- ак сезд!м. OFan карараным жок, кешеге шырып е;им, Федька «Москвшпмен» к елт тур екен. ...Сол куш микроауданда Малининшн уйшде кон дым. Конатын болрасын Эсимэларра звондадым. теле 12

фонды Узлихан алды. Bip eripiKTi 6ip eripiK турызады деген рас. Элп жерде: — Федька досым жындылау ед1, кон деп ж1бермей, иыгымнан басып отыр... мен, cipa, бара алмаспын, меш кутпей-ак койындар,— деп, тагы OTipiK айттым. — Не бар б1реудщ уйшде? Yflre келетш шыгар деп ек... — деп, мщпрлед! де койды Узлихан. Кайталап кеп колкалаган жок, eKi бастан. Федьканын yfti 6ip-aK белме. 9йел1 Феня — баягы б1зд1ч санбаттагы уш кыздыц 6ipi. Аурулы ма — кар- тайыцкырап калыпты. — Калай картаймайын? Сешц мына жынды досын- ныц тепюсшде елмей жургешмнщ e.3i ерлш емес пе, Мукашка?! — дед1 ол, Федьканы желкесшен туйш ка- лып. Bipa3 отырып энпмелестж. Тун ортасы ауып бара- ды екен, Феня 6ip кезде: — А ну, гвардейцы! Отбой! — деп, екеу1м!зд! стол басынан куып шыкты. 0 3 i кереуетше жатты да, Федь­ ка екеу1м1зге еденге салды. Екеу1м1зге 6ip матрацты келденец жайганда, аярымыз шыгып жаткасын, астына плащ экелш тесед!. Шалкасынан жаткан Федя буын-буынын сынык ар- баша сыкырлата кершп алып: — Дуниенщ рахаты емес пе, а, Мукашка?— дедь HeHi айтканын KiM бшсш... — Уйктайык...— дед1м мен, 6ip кырыма аунап тусш. Тула бойым T3TTi уйып, маужырап уйыктап барады екем. АК, УИРЕК Бурабайга eKi жыл катарынан 6apFa- нымда, eKi жылда да алдымда курак ушып, кулдык урган 6ip ж 1 гтм болды- Жасы отыздыц о жак-бу жарында. Ke3i бадырактау, имек мурын, калыц сэры ещи, дембелше ж т т . Па де- гендей керкем де емес, Kici коркатындай ускынсыз да емес, эл!м-бер1м Typi бар. «Оны койшы! Ж т т т щ сырт туршде турран не бар? Адамгершшпн айтсацшы бэр)'- нен де бурын> дейтш энелдер OTipiK айтады. Кушарыц дары жарыц Телегендей я Козыдай керкем болканра не жетсж! Оны керш отырраннын 03iHe, оныц тек сендш, 13

езге еи ш м дш емес, тек кана сенд1к екенш сезгенще кешлщ таудай болып, кумарын канып, кызыкыц арта 6epefli-ay, mipKiH! втеген ондай керкем емес, 6ipaK жацары айтканым- дай, тап Kici кашатындай, мал уркетшдей сумырай да емес. Эуелюде неамен жакканын кайдам, afiTeyip, ею жылда да мен сол ж ш гпн ыркынан шыга алмай, енд1 биыл ушшил жылы exi жолдаманы да e3i алып, маран айы-кунш этап, «Сол кую Бурабайда кездесейш,»— деп хат жазгасын, Гурьевтен ушып, сол айткан кую курортка мен де келгем рой. «Маган да жолдаманы 03i алганы, негылса да менен мыктап ойы болды-ау»,— деп туйд1м imiMHeH. Ол 6ip кун бурын келген екен, Meni станциядан кар- сы алды. Туе кезйдк Кун шагырмак, аздаран жел жы- быры бар. ©тегеннщ ещ былтыр осы станцияда кош- таскандагымыздан солык, кукылдау кершдк BipaK Meni кергенде жузш куаныш шарпып еткенш коз1м шалды- Мен 6ip жактан жолаушылап кайтканымда, куйеу1м маркум Жексенрали карсы алганында, онын | жузшен де дэп осындай 6ip журепмд1 жылытып журе беретурын ыстык лепт1 байкайтынмын. Санаторийге жеткешм!зше машинаннын М и д е ©те­ ген эрнеш 6ip айтып, энг1ме сабактап келе жатты. Мен кур тывдараным болмаса, элг1б1р кеюл ризалырынан uibiFa алмай, ара-арасында ©тегеннщ энг!месте «иэ, из» деп отырраныммен, ойым белше бердг Сондары ойлайтыным: Бурабайда алрашкы жылы eKeyiMi3 элдекалай кездеепк-ак дей т, келеа жылы тары кездесу!м1з де ойламаран жерден езшен-ез1 бола калган екен дейш. Енд1 кеп унннил жылы тары 6ip жерге, 6 ip мерз!мге курортка келу1м1з — бул енд1 тепн емес. Адам баласынын, сонын ш ш де бурын 6ipiH -6ipi бшмейтш эйел мен еркектщ эбден бш еш , сыралгы бо­ лып, 6ipiMeH-6ipi уйлепм табатыны осындайдан екен Fofi. ©тегеннщ менен шынымен-ак ойы болраны ма? Эйел1' кайтыс болганына биыл уш жыл екен, жана 6ip сезшде колында калган алты жасар кызын биыл куз мектепке баратурын болгасын, корил аудандагы муга- л1м апасына апарып тастаганын айтып калды. Енд16ip жола басы бос екенш бшд!ргеш ме екен? Сонда мен кайтемж? Ел-журтымды, арайым-тумамды, уМмдл жумысымды тастап, осы ж т т т щ етегшен устап кете бе­ рем бе? Ол менщ улыма эке, мен онын кызына ана 14

бола алам ба? втеген екеу1м1зден бурын сол ею бала- ра жайсыз тисе ше бунымыз? Бала демеюш, байкап отырсак осы кун! агайын-ту- малардын балалары 6ip-6ipiHe жат болып бара жаткан жок па? Неге дейыз рой? Айтайын. Гурьевте Жексенрали маркумнын ез1мен 6ip эке, 6ip шешеден туран 6ip арасы, eni iHici турады. Олардын да 6i3fliH Куанышжанмен катар балалары бар. Жексен­ рали K63i TipiciHfle сол балалар 6ipiHe-6ipi бауыр басып ecciH деген пирылмен эуелг1 эз1рде ылри да эртурл1 сылтаумен кайнарам мен кайныларымныц элг1 коша- кандарын уйге шакырып, Куанышпен ойнатып, KHHOFa 6ipre хпберш, я Куанышты солардын уйше апаррыш- тап журдк Барлырымыздыд да уйлер!м!зде телефонда- рымыз бар, Куанышка айтып, элг1 балаларра телефон соккызады, мейрам сайын, туран кундер! сайын от­ крытка ж1бертт!ред1 дегендей, не керек, балаларымыз- дын 6ip-6ipiHe жакын журуш ойлап-ак багып ед1 Жек- сенралиым- — 0м1рде алдарынан нелер кездесетшш юм бшедк Жемю-ау,— дейтш маркум,— Бастарына киыншылык тускендей кун болса, жакын адам сондайда керек бо- лады. Кез1ц жумылранда, тым болмаса беНщй буркеп, 6ip уыс топырак салады рой, эйтеу1р... B ip aK Жексенрали мен Куанышжан булай болраны- мен, ана балалар ейтпедк ай, жылдар еткен сайын, есейген сайын б1зден (6i3fli койшы — Куанышжаннан) алыстай бердк Осы кундер! енд! бэр1'д е мектепке ба- рып жур, естияр балалар рой. Сейте тура 6ipme-6ipi жуз1 таныс, жай 6ip жат адамдардай — кермесе сарын- байды, керсе шуркыраспайды. Мен муны кайнарам мен кайныларымнан кермеймш, женгем мен келшде- piMHCH KepeMiH. ©йткеш эке мын жерден эке болраны- мен бала кашан да шешеге жакын. Opi кайнарам мен кайныларым элпш бшмесе, абысындарым бьлу керек кой. Олардын осы сынайын байкаганнан кейш сонры уакы^та Жексенрали да, e3i айтканындай, оларга «жалпылдауын койып», Куандык дейтш езшщ жандай курдасы api досы бар едк Куанышжанды сонын Kirni баласына косып койды. Ka3ip Куаныш пен Жэшбек 6ip емшект1 емген еп з козы сею'лдк 6ipiH-6ipi кермесе тура алмайды- Сырт караганнын ез1н' е мэз болады екен адам мундайда. 15

Далара ларып Kerriм бе, калай... Сонымен деймш-ау, 0теген ewu басы бос маран сез' айтса, мен оны куп алып, ei<eyiMi3 косыла калсак. 6i3-| Ain бул кузджунп коктелшпз eni тал гул1м1зге — менщ улыма, онын кызына калай тиер екен деген кумэн рой i MCtiiKi баяры. Онымен маран сез айтып жаткан 0теген жок, кун артынан кундер ете бердь «©теген саган уйленпа ке- лед1 дегенд1 кайдан шырардын, эй?— деп коямын кей- де imiMHen ез1ме-ез1м,— э, мумкш MeHiKi тек жэй уакыт етюзу». Дегенмен журеп курыгыр алдамайды рой — жолда-1 мамыздын Mep3iMi 6iTyre жал-куйрыры тастай 6ip жума калды деген куш кешшсш серуендеп журш, Абы- лан аланынан кайтып келе жатканымызда, ж ш т н эл- riciH айтты-ау акыры: — Енд1 будан былай екеу1м1з bipre болайык, Ж е- Mic,— дед1. Бул сездерд1 айлы тунде Кокшенщ тауына карап турып айтты, сонда жуз1 нэлендей, кез1 тугендей едк эйтпесе даусында д1р1л бар ед| деп, жазушыларша кул- пыртура мен!н шамам келмейдк Куткен сез1мд1 ebiri- д1м — болды, баскасыньщ маран Keperi шамалы. «Куткен сез1м» деген не сумдык? Сонда, шынымен, ©тегенге куйеуге шыккым кеп жургешм бе? Шыным ба осым? Муньщ анык-канырын e3iM бшмесем, не деп жауап 6epyiM керек эл п жерде? «Кой, айналайын, ыс- сылай каппа,— дед1м бшем езрме-еззм сол сэтте,— ойлан эбден, арандап калып журме^ Алдымен жэне баланды ойла, Жексенралиынныц Ke.ai рой. Ондай эке бола ала ма бул Куанышжанына, жок па?» Койшы, не бастарывды ауыртайын, элп жерде осы ойлар тез-тез басымда журш erri де: — ©теген, бул сезiне дэл каз1р, осы бойда жауап бердеп, кинама меш,— дед1м ж1птке— Ойланайын... мумшн, елге баргасын жауап кайтарармын. Сол мезетте, айтса-айтпаса да жешл шарбы булт- тыи тасасынан шарадай ай жаркырап шьша келген екен, жшггтщ жузше K63iM Tycin ед1, калын ж^зшде реш'ш те, екпе де ештене байкалмады. Мунысын тусш- бесем де iiniM буртурл1 жактырмай калды. BipaK мен1н ©теген мырзага тез-ак, ярни сол куншн ертекше-ак, жауап 6epyiMe тура келдг Буран ак уйрек себеп болды...

Уйдщ асыранды yfiperi емес, келдщ жабайы уйреп- де aFbi болады екен рой. Элде бул алты курлыкта- мын-миллион уйректщ ш ш деп жеке дарасы, тек и упнн, мешн ак перштем болу ушш жаралган 6ipe- i ме ед1? Эцпме былай: втеген екеу1м13Д1Н арамызда элп эцпме болган ниц ертещне кундепм1зше тацертецгшк тамак ал- :;да екеу1м1з Бурабай колш жаралап, серуенге шык- . Iары да. Барып кайтып журетш келдщ колтырына з кадамдай 6epi жайпак жагадан су бетше асылып, > кисык-кисык ecKi томар туратурын. Биыл сол то- рдыц тубше бурын-совды адам кермеген 6ip аппак уйрек паналап журген кершед1 деген эцпмеш eeri- iiMi3 бар-ды. Ол нерылган уйрек? Аншылар, саятшы- р беспе, OTipiKiiii келед! деупп ед1, солардын шьща- ;а журген эц п м еа де, деп койранмын imiMHeH. Bip ьпы (Ирак, мен тунде мазасыз уйктап, тацертец ба- iM ауырып шыккасын, серуенге бармай калганымда, геген элп ад упреки кердщ деп келгеш бар-ды. — Рас аппак екен, тш п жакыннан керд!м- Устап а жаздадым езш,—деген! еамде. Енд1 мына жолы тары да сол жолмен келе жатка- .мызда, элп томарра жакындап, он-он бес кадамдай |ранымызда, втеген м е т бшепмнен устап ток- ып: - Тыс-с,— деп, тура калды. Сойти де: — К,ызык болсын, ак уйрекп устап алсак кайте- дедк кезшде б1ртурл1 жырткыш, тентек ушкын пап. К,ой, ойны шырар»,— деп, оран мэн бермеп ед!м, >К— шыны екен. TaFbi да: Тыс-с!— деп, сук колымен ернш басты да, ко­ мары сагатына 6ip квз тастап койып, устшдеп же- жемшрш шешш алып, элп томарра карай букпан- ; ian женелдк Сойти де, элпдей болган жок — жем- piHiH ш ш де тыпырларан б1рдеке бар, S3i мэз, жуз! .йран карып, кайта мешн касыма келдй Сумдьщы сосын болды. pari тыпырларанды омырауына таман жакындатын- тан . жемгшшн ооэуы н аша бастяп eni. imiHeH аппак,

канатын кайшылап урранда, бетше катты тиш кет бьлем: — ©й, мынау кайтед1 ей?! — деп, басын шалкакта та берген ©теген ак уйректщ мойнынан кос колдап ус тагандай болып ед1, 6ip уакытта элп бишара анада1 жерге барып, сылк ете туст1. К,асына жетш барсам, та- бан cepinnefiAi тек канатынын cyfiip eKi ушы рана жы бырлап жатыр екен. Не боп кеткешидь сол жерде канша турранымды бишеймш- Журег1м муздай боп, кез!м карайып Kerri бшем. Bip уакыттарда eciMfli жисам, ак уйректщ кос; канатынын eKi ушы тек сэл-сэл рана кыбырлайды. Со- сын... сосын кезшдеп жасты керд1м. Кустын e3i Menci3 аппак болгасын ба, кезшде мелНЛдеген жасы маран! кап-кара болып кершдк Жэне ол осы cohfu дем1 бгге-', ршде езге ешкайда я ешшмге емес, тек маран карап,: жаутандап жаткандай. Ет журег!м езЫ п журе бердк Жудырыктай эппак ею рде мелтшдеген коз жасы!.. Ана 1 жолы да тап осылай ед1-ау! KyfleyiM Жексенралидын кайтыс болардарысын ай- тып отырмын. Операциядан кейш уш кун жатты рой, ай- налайын. Сол куннен калмайтыны белгш болгасын дэри герлер маган касына барура руксат еткен. Сонда ап­ пак палатада жалрыз 03i, ак тесекте кымтаулы, басын | да ак дэкемен шандып тастаран, тек кв31 жылтырайды. | Меш кергеншде кезше мелтшдеп жас келгеш-ай сон- дэры! Етшен ет Kecin алсан, мынк етпейт!н, сезде де, ic- ' те де ipi туратын ер ж1г1т ед1 KyfleyiM. Енд1 эбден жаны киналранда, басы аманындарыдай, келш шашынан си- пайтынымдай, касына жакындаранымда, кезше мел- Т1лдеп жас келш едьау сонда! Оны кайтш умытар- мын?.. Енд! мына ак уйректщ касында турып, бейшаранын кезшде мелтшдеген жасты кергешмде, тап сондарыдай, Жексенралиымнын басында отырранымдай сезшд1м. Айттым Fofl—ет журег1м езш п журе бердк.. EciMAi жинап, ©тегенге кез1м Tycyi мун екен, ойпы- рай, аздерге eripiK, маран шын — жалмауыз ба, айда- hap ма б1рденеш кергендей жаным турплгш Kerri. 03iM- Hi-e3iM устай алмай, жалгыз жапыракша калтырасам- шы кеп! ©теген мэз калыппен маран карап, жымиып кулд1 б!лем. Сонда, япыр-ай, буран дейш калай байкамаран- мын,— кулгенде TicTepi сояудай екен рой. 9pi каска Ti-

iHin 6ipeyi кылыш кусап кисыктау бггкен екен. Жана- ыдай халде мунын калай кез!ме тускешн бшмеймш. Не керек, жанагы жерде элп жауыз — бтегешй ай- ам, мына жаткан ак уйрекп емес, Жексенгалиды ел- 1ргендей эсер erri маран. Ертедше санаторийдщ eciri алдында кездескешм1з- де, мен онын усынран колын алмадым. Кез алдымда ак ,йрек турды. ГУЛ КвТЕРГЕН Exi ж ш т кыр жолымен киялап келш, асфальтка шыкты. Bipeyi шушрек кез, имек мурын, жука ewtf, тапал сэры. Yспиде келте сур плащ, колында тартпалы сумка. EKiHiuici бой- шан, алан кез, кара-сур жшгг. Жузшде решш бар, плащ алмаранына екшедк Ак кейлеп малмандай, мандайы мен самайынан сорраларан журдек тамшыра шашалып, злсш-элкш туишре бердк Ауылдан MiHin шыккан мектептщ «газип» мшер жак арткы аярын anaHFa тырып ап, кырдын астында ке- йшде калды. Еайыптан-тайып эл^ шункырдан эл! де болса шапшып шырып, сонымыздан булюлдеп жетпес пе екен деген ум1тпен кейлекшен ж ш т кейшп жакка жалтактай берд1. Селд1р шымылдыкша тутаса Ыб1рле- ген cipKe жанбыр арасынан бетен кара кершбедк EKi-уш машина токтамай кастарынан заулап erri. Кос капталына коныр лай шашкылай куйрытып кеп калган тары 6ipeyiHe кол кетерш ед1 — жанбырра кара- май кара кезшд1р1к киш отырран бала шофер буларра мойын да бурмады. — Сен рой болмаган,— деп, кейлекшен ж ш т тары TuicTi касындары cepiriHe,— отыра туратын KiciMi3 FOft машинанын ш ш де. Тарта берейж деп коймадын. Ал, тарт! Тур осылай cyMipefiin, судан шыккан суырша! Тапал сэры Еайнеденнщ к ен ш жайбаракат, тары да ундеген жок. Чемоданын жерге койды да плащын ше- iuin алып, кейлекшен ж ш г п карынан устап, езше ка­ рай икемдедк EKeyi енд1 6ip плащтын астына тырылды. — Шофер деген де кызык халык! — деп, кейлекшен ж1пт енд1 келденен журтка тшстк— Heci кетед1 екен ала кетсе?! Мына турысымызды керш, эдей1 «шок- 19

шок» деп барады туге. Номерлерш -min ап, хабарлг ма ед1 бастыктарына. Кекелерш танытсын бэлемнщ! — Пау деген!— Райнеден мырс етш кулд!. — j ушш сонда? Деуш дегенмен, айдалада ак жанбырдын астынд cyMipeflin мына турыстары енд1 б1раздан кейж Райне деннщ езш де жалыктырайын дед1. Буларды тойга сагат беске деп шакырган, каз1р са гаттын Tini уштен ауды. Алматыга жетш, жуынып-кег TipiHreHme не заман?! Кешжпесе ип efli екеук Тойды! басталуын кермегесш, калган кызыгын койшы. 1шу жеу, танга дейш тактай тепшлеп, билеу шыгар тагы. Калай бастар екен тойды? Райнеден мырс етш кулш Ж1бергенш байкамай калды. — Атаннын басына кулем1'с!н? Нене мэз болып тур- сын— деп, Килыбай тагы шап ете т у т . Райнеден томен карап, оныц аяк жагына кез жупртш едк су-су сур шалбары бексесше кептелш капты. Кудды сахнадагы бшш кыз дерещ. — Енд1 машина кершее, оллаИи, жолына жатып алам,— дед! Килыбай, 6ip кезде плащты тебесшен ысы- рып тастап, асфальттын ортасына карай аттап- Жййтщ 6ipaK жата алмайды. Ею колын б!рдей ер- I бендеткен!не карамады, тагы 6ip машина гуршдеп | — Косауыз болып, атар ма ед1 кос денгелег1нен! — деп южшд! Tici TiciHe тимей тонган Килыбай, кайта плащтын астына кеп тыгылып. Жанбыр удемед! де, басылмады да — сылбыр себе- лей бердк — Шофер де бшед! токтайтын KiciciH. CeHi KafiTcin секендеп журген?! TypiHe карашы ез!н, кузеген теке ceKiflfliciH,—деп Райнеден кажап койды жолдасын. — б зщ токтатшы ендеше, мыкты болсан! — Heci бар токтатса? Каз!р-ак токтатайын. — П!шту деген! Сулыгын алю п тастап, жолга шыккан Килыбай колын кетерш ед!, уст!нде кара брезент жабулы, кужш- деген д эу машина тагы да токтамай агып eTTi. Манадан 6epri мына антарыска, толассыз жанбырга, токтамаган машинага пэлендей кынжылман немкуран- ды турган Райнеден де енд! тынышсыздана бастады. 20

«Мыналар кайтедк ей?» дегендей, элп машинанын со- цынан суктана парады. Айтса-айтпаса да, булар тур- ралы кашан?! Буйте берсе, той тойлау турсын, тун боп кетш, TiiiTi далада калса me eneyi?! Сонда да каскыр жемес-ау екеуш, neuiirin барран уят та тойра. Канша дос дегенмен Эбьпдщ кенш не келу1 мумш'н. «Кайда жур бул exeyi?» деп !здемей ме? Отыз жасыныц irniwie алгаш адам болганы, деш дурыс ic тындырраны екен 6yrin. ©кпелеп журер жацсы дос. Кой, болмайды екен булай турыс. Кайткенде машина токтату керек енд1. Bip рана ама- лы бар онын: Кызыл жалауша кетерсен— 6iTTi, кез келгеж тура калады. Тун болса кызыл фонарь кетере рой.К,аз1р (Ирак бунын 6ipi де жок бул екеупин колында. Кызыл... Кызыл жалауша, кызыл фонар... Осы мезетте Райнеденжн ойына сап ете тустк кызыл гул бар екен рой, айтпакшы! KaAiMri кызыл райхан гул. Тонга барам дегесш мана танертен Kepiuici Иван Федорович 03iHiH бакшасынан тандап жур1п, жулып берген. Райнеден жалма-жан колындагы сумкасын ашып, 6yneTTi алды. Кыр астынан тары 6ip машинанын су iuaiiFan жалтыр Te6eci кылтиды. Райнеден жол жиег!не жакындап, он колындары гул!н булгалап ед1, агызып келе жаткан дэу машина кастарына жете 6epin, тура калды... Шофер — алпамса денелй ашан жузд1, калын жирен муртты, егде Kici, булардын мэн-жайын б1лгеннен кеГпн: — Бекер ренжисшдер 6i3Ain aFaflbiHFa, балалар,— дед1, ce3iH 03iHe таяу отырран Райнеденнен repi Килы- 6afiFa багыштанкырап. — Эншей1нде кез келгеш-ак ала кетер ед|, кол котерсен. Бугш... кермеймшщ— кун жауып Kerri аяк астынан. Айнала шабуыл, жумыстын кез1. Басылса — куба.-куп, эйтпесе ¥зынараштары элеваторда астык ашык- тесж жатыр. Тасып улгермесек, текке ысырап болды дей бер кыруар енбек. Мурша жок, 6ip минут Kifliprici келмейд1 сосын кай шофер1Н де. Менеи баскалар да бар foFi артта, дейд1 де тарта 6epefli, Обалын 0здер1не. Ашык кун жетпей ме тойласандар? — Ci3 калай токтадыныз ендеше? — деп сурады элi ту!пл1п отырран Килыбай. Квлденен орге 1лire бергенде газды 6ip басып койып, карт шофер Райнеденшц Ti3eciHiH уст1нде жаткан гулге кез киырын тастады. 21

— Колдарында гулдерщ бар екен. TofiFa барасьн дар Fofl, шамасы?..- — Рас, аксакал. — Гулд1 кергесш токтадым рой мен де. Эйтеу1р, 6\\\\ куанышпен жургендерщд1 б!лд!м. Bipeyfli-6ipey куант KaHFa не жетон! Тез1рек ж етон, ендеше, баратын жер лерше, жетон де куантсын KiMfli де болса. Ала кетейн деген ой foA баягы. — Рахмет, аксакал! | Райнеден шофер карттын баранкада жаткан Kiuiiri-j piM токпактай колына колын салды. Б¥ИЫРМАРАН АЛМА Дуиие ойлап турсак шолак екен, Адамдар 6ip-6ipine конак екен. ( х а л ы к е л е н i нен) Менен бурын палатада ею Kici бар екен. Bipeyi жу- зшен эл1 улпа балалык табы арылмаран, тырыншыктай домалак сэры жшгг. Бе-ri былширандау, б т к кез, KefiiH бкпд1м —«р»-ды б!ртурл! буралап, «рл» деп сейлейд! екен. Сонысы баланын былдырындай суйюмд! ест1ледь Мына капаска менщ алдымда 6ip-eKi сарат бурын тус- кен екен. Каз1р-ак кайта шыга жвнелетй| адамша, га­ зетке ораган жудырыктай 6ip нэрсео касында, eKi колы алдында, eciKKe таяу кереуетте аягын салбыратып Ж1- 6epin, т1к отыр. Элденеш алакдай куткен xypi байкала- ды—меш кергенде, орнында б«р козгалактады да кайта ТЫНДЫ. Терезе алдындаFbt катар турган ею кереуеттщ сол жарыидагысында жаткан Kici, касындагы бос тесекке мен жакындай берген!мде, калтан-калтан еткен бурыл басын жастыктан жулып алып, тумбочканын устжде жаркырап жаткан сагатын ipre жарына тьжа салды. Уст1мде сау адамды да cyMipeflTin шыгаратын кулдь бадам байке шапан болганда да TypiM, еюм тап осы калай жатканды кымкыра кетпесе iuii ауыратын баукеспеге уксамаса керек едь Ендеше мына агамыз- д ш не? 22

Бул юшкене окига да кейш eciMe TycTi рой, эйтпесе алг1 жерде онын жалма-жан сагатын тыккыштаранына мэн бермек тугш , пэлендей назар аударран жокпын- ды. Сейтсе, агамыз езге турсын сол канылтыр сарат цусаганды да дуние керед! екен Foft. Ат жактылырына еш киыспайтын тайкы мандай, му- рыны суйретшген узын, селд1р кабак, шущрек кез, сур (ici. Едэу1р-ак бойшан болу керек. «Болу керек» дейп- iM— амалсыздыц кушмен 6ipre жаткан айга тарта акыт ш ш де онын зэуеде б1рде аягын тж басып жур- енш — эй, eTipiK айтпасам — кормеген шырармын. Eni hfuh жимайды да, букпейд! де, кене берене кусап де- efiin, шалкасынан жатады да кояды. Бул KiciHiH енерлерш кейш айтармын, енд! элг! жер- |депсше оралайын. Саратын мыктаганнан кейш жалт рурылып, тумбочканык устше тары 6ip карады. Ею ке- вш н сол жарындарысы тез api б1здей STKip екен, ана K03i сокыр да емес, шор да емес, кыли да емес, 6ipaK капел1мде устатпайтын эйтеу1р 6ip MyKici барын квз1м шалды. Сэлем бергешмде: «Аман»,— дед1 де койды, бул кунк еткен1 e3iHin амандырын айтканы я менщ есендь riMfli сурараны екенш тусшу киын едй Эд1рэм калрыр «аманы» осындай сынаймен шыккасын мен ол жерде, Tirrri одан кейiн талай кун еткенше де ол Kicire ауру- сыркаулардын мундайдары дардысымен таныспак-бьдк- пек ниет бйвдрш, андары-мындарыны айткыштап, я су- рарыштап, кылкылдамай-ак койдым- Ол сол Kyfli тапжылмай жата бердй Сур Tyci онын устше эбден тозып, эры шыккан суржтей куррак екен. 0 м1р1нде жуз1 жылып, жшси ме екен, cipa? Кызаруды я TyTirin кабаруды бшмейтш шыгар мундайлар. Мен енд| TeceriMfli ыигайлап, эр жолы ауруханамен кайта кауышарда колыма устай келетш азын-аулак керек-жарарымды орналастыра бастадым. Мен букшендеп жатканымда, желке тусымда элдене «ыз-ыз» ете калганра жалт карасам жанагы жас ж 1гр TiM екен. Тесектш устше тастай салган менщ электр устараммен иегш, жарын зырылдатып кырып отыр. Тан калган туршд1 керген ол маран карап, кысык K©3i шнш тубшдепдей жылтырап: «he-he-he»,—деп акырын кулдк Бул кай кулу! сонда? Ж к т м н щ аты Райым, биыл мектеп 6iTipin, онша ка- шык тукп1р емес 6ip ауданнан OKyFa тусем деген таудай талаппен калага келген Foft. Онын орнына ойда жокта

мыннан шыккан. Ауруынын тур» кызык, кызык емесЯ ау — кудай баска бермесш оны! Коп устаган самауыр? дык, шэйнектщ iiuiHe тастай катып, кокыр как турадЛ рой. Тураннан кыр далада кендште, таза ауада жаксьИ эке-шешенщ канатынын астында ескен, арак та, темекЦ де татпаган науша Райымиыц жудырыктай журепнпИ жартысын жацарыдай как курсап улгерштк Калиа жармысын басса, журек токтамак- — Топырак ж егетм жок, бул кайдан канрырыг! журген тас?— деп тацралды Райым. Бала кез1мде д е | езге балалар уйдщ жарын, казандыктьщ балшырыш шукылап коймаранда, менде ол жок, мамамдар ж епз-| 6cnTi. Мамам антады, e3iM бишеймш рой... Ана агамыз элпдей болса, ececiHe мен ушш жан|| рахаты осы Райым болды. ЕНлмеймш калай тэрбие алып я алмай, булай болганын,— afiTeyip муныц ap6ip ici, ce3i, кылырынын 6api дурыс та, бурые та емес,' дардыдан тыс, 6ipaK тыс болганда да езшше, езгеше|| болып шырады. Жэне осынысы езшше жарасады-ак.| Буны онын эл! ештене кермеген, откелектен етпеген балрын жастырынан деуге де болмас едп Жастардын да Typi бар. Касында жаткасын, буны езгелерден repi I 63iM эбден жаксы танып-бшп алрасын тек маран рана осылай керше ме элде? Эйтпесе ею opayFa келмейтш эл1 келте ем1ршде ауырып тусга, аурухана кияметш 1 бастан кешпек тугш , дэр1герд1 кермеген жшшм капе- I л!мде мундай MyKi, окыс деуге де, анайы epci деуге де я сыймайтын кылыктарра ерюнен тыс урынып жур ме? Я Жок, Райымнын мына калпы кейш жуккан яки жасан- J ды емес, о бастары тумыстан Miне.si екенше ке.и'м жете- | йш дед1. Ауруханара тускен куш эдетте касыка дэрнер кел- мейд! — кулл! TeKcepyi, ем-домы келес» куннен бастала- ды. Б1з Райым екеу1М13 де ол куш палатада боска то- нып шыктык. Kepiui палатада жаткан таные 6ip жМтт! кездеспрд1м. Б1здш палатадагы шалкасынан жаткан элп KiciHiH мэн-жайын алкаш туспалдап сол айтты. — Kepuiire жарыдьщыз,— дед1 танысым Бепмбет, осыны айтканда ащы кулюмен mhufu булк-булк етш.— Жазатыныцыз бар рой, ендеше о'здейлерге ол деген жерден-кектен таптырмайтын экземпляр. Ойпырай, ра жер бар ма... бул кара жер, жарыктык, нар гон. Осыларды да мыкк етпей кетередРау!

— Йемене, шатасып калдыныз ба екеуМз? — Жог-а!.. Шаруам не онда мешн?! Ол болмаса — >ул болсын.Тек... жасы болса анау— ата сакалы аузы- ia тускен улкен Kici. Талайды керген, буюл сорысты ба- ынан аярына дейш кешкен, куш кешеге дейш жаксы ызметтерде журдг.. Сейте тура Tipi жан баласына liTnereH, TinTi казакта жок сырыр, дуние-коныздырын айтам-ау! Kepepci3 езвдз эльак, амандык болса. Маран 6api 6ip, мейл! foA... Аксайда саяжайларымыз керни, арамызда 6ip уй бар. Содан бьпем... Сосын ол саяжайларда кубырмен келет!н суды жаз- ■ын ыстык Kyaaepi бау-бакшаларра кезекпен, елшем- чен куятынын, сондайда 6ip жолы Kepmici eKeyi ку- | дайдын тепн суына таласып, атысып кала жаздаганда- рын энпмеледг Бул Kyaaepi балалары бэр! де канаттанып, жен-же- шне ушып-ушып кеткен, эркайсысынын yfli-Kyfii белек, каз1р женгем1з eKeyi рана турады. Калада imi сыкай толы дуние, терт белые жаксы пэтерк 6lp емес — ею чашинасы, жацары айткан саяжайы бар кершедк 03i де бурын кеп жыл мектеп директоры болтан, женгей де мол-мол пенсия алады, балалары эр киырдан ай-сайын, мейрам сайын дамылсыз акша салып жатады. Не керек, емфден KepeciHi керген де, аласыны алган да адамнын rypi. Не жей!н, не киейш дейтш жок, бэр! бар, бурын- гыша айтканда, mipireH байдын e3i. Бепмбеттен осы жайларды естненнен кешн онын Дуйсекещй сырыр саран деген туспалынын мен ушш мэш болмай калды, ол сездерд1 сол бойда умыттым. Будан KefliH eHfli касымдары сулк жаткан, узындыгы eciK пен тердей, самай-шашы кулгш кек, 63i сур мына Kicire мен 63iMfli бейне 6ip борыштыдай, онын алдында ллденеге юнэлщей сез1НД1'м. Мана алгаш палатара Kipin Оарранымда арайдыц кез1 шырадай ашык-ты, маран кез юктатып караранын керд1м. Ол кептен 6epi сэры тесек бои жаткан карт, мен болсам жасым Kiuii, баласын- даймын, оныц ycTiHe ауырсам да аярымнан TiK журмш сонда элп жерде оран сэлем1м неге келте. кулыксыз болды? Неге анык ынрэй 6umipin, эл-жайын суранкы- рамадым, кам кенш нщ карасынын кебейтш, жасым- «ын ю ш ш п ушш де жоррак какпадым? Сонда ол 6ip сэтке болса да мына халшен жешлейш калар efli Foa Осы туста, дегенмен, элп сарат окирасы eciMe Tycin едк оны тары да тез умыткым келгенш байкадым 25

Артынша Райымды рентгенге жетектеп кетш ед каракгы жерде отырран дэу кемтрдщ аярын басьп KeTinri, одан кейш шегшем легенде есжтщ калын перде С!не оратылып, жула-мула 6ipre кулапты. Сол кунн1н KemKiciH егу басталды. Кезекке жан тускен сестра кас кылрандай эуел! ана Дуйсен агадан > менсн бастамай: — Жумабаев KiM?—деп сурап алып б1рден РайымрЯ карай журдй Ж ш т м TycKi тамактан кейшп ею сагат-i тык тыныстан аяк-колын жинамаган, ак корпешк ас- тында жалан iui кшм1мен рана жаткан. Касына жа- кындаран кыздын колындары сорайран инеш кергешн- де, ею куп-ку боп журе бердй — Ойбай-ай! — деп, кулындагы дауысы куракка шыра бакырып, TeceriHeH атып турегелдь Coflrri де кереуетт1н бас жарынан мешн тосепме 6ip-aK ceKipin, жып 6epin MeHin керпемнщ астына Kipin Kerri. Мана- рыдан да жаман: — AFa-еке-ай! Ага-еке! — деп, калтырап ушып барады. — Айтсайшы анаран, aFa-еке! 1рге жагыма тырылам деп, карнымды басып KeTTi, салмакты-ак екен — e3in хо'бердк Арпалысып отырып, азар кенпздж. Б!раздан кейш ж ш тм н щ K63iHe кайтадан нур оралып, тырыншыктай денесше толып кеткен усак AipiJii басылып, адам кал- пына келейш дед!. — Жарайды , жарайды... Ж1бер1цдер, ез1м-ак—— деп куб1рлед1 ол, Keyin калган НЛ1 зорра оралымра ке- лш- Сосын, алдында Дуйсекен-аранын карына укол салганды керген бе калай, сестрара он жак жаланаш кары» тоса бердк — Нет, нет... вам сюда,— деп, сестра бос колымен боксе жарын нускады. Райым: — ©й-бей, и-и-и!— деп, тары да бетшде азап жыбы- ры кобейш, кайта жыламсырай бердк— 6ipaK амал жок конуге тура келдь Сестранын 6ip nHeci сынды, екшгшамен тогш-шашып, салды-ау акыры. Кешке асханара тамакка барранымыз- да Райым нанды да, касыкты да 6ip колымен кезек устап отырганын кез1м шалды, ана колын боксе жары­ нан алмады. 26

Не керек, оны exi жумадан кейш журек аурулары- цын таудапл рылыми-зерттеу институтына ауыстырран- ша онын кергеш де, мен!ц KepreHiM де ылри осы болды. Ауруханамыздын бел!мше MeHrepyuiici exi рет келд1 лалатамызга: «Бул не бассыздык?! Не деген надан- '.ык!»— деп урысты. Bip жолы бас дэр1гер шакыртты кабинетше. Онда да Райым меш жетектеп барды- Алты- жет1 палатасы бар 6ip-aK дэл1з аядай-ак бел1мше, элп- дейд1 езге палатадагылар еспмей, бйшей тура ма? 1ш- repiHAeri кыз, келшшектер жылтындап, еа'г!м1зден сы- 'алап, тыным бермейтшд! шырарды. MeHi 6 ip таудай прек Kepin, «ара-агалап» арка туткасын. Райымга акыл 6epin, сабыр айтатын мен рана. Жэб1рленш кала ма деп, элг1дей кылыктарын шырарранда кезшше кулмеймш, Kefi6ipiH TinTi елемеген боламын. Yfiaepi каладарыларра я жакын-жуыры барларра кун- де тамак келш жатады, соны керген Райым аулына хат жазса керек. Шамасы, «кой сойып экелщдер» дегЬн. Элг1 институтка ауысардын алдында 6 ip кун бурын тан- ертенг! тексеруден кейш шырып кетш efli, элпдей болтан жок — ycTiHe денкиген улкен койдын басын сал- FaH 6 ip табак ет пен мэймшдеген 6 ip шелек сорпаны алып жетп. Теменде есж багатын вахтер мен сестра со- цынан куып б!рге келд1. Келе шелекке жармасты, шелек шайкалып KeTin, бетшщ 6 ip кабат майы мен пиязы еден- ге шалп erri. Райым тары да менщ ipre жагыма тыры- лып алды. — Мыналарын 6 ip ит кой, э й !— деп кояды анда- санда, юшкене ек1 кез жш-жш жыпылык кэрып. Дау- сында 61'рак зш жок. Акырран ана екеуш зорга токтаттым- Бул Ж1гп\"гщ бурын ауруханада жатып кермегенш, калада келш туратын emKiMi жорын айттым.Оран да токтамас па едк кайтер ед! — палталарды аралап журш, TanipiM жа- рылкасын, бас дэр!гердш келе калганы. Жасы б1здщ ана жаткан Дуйсекендер карайлы, жуз! жып-жылы, ш жумсак, салуалы, салмакты Kiel efli, керд1 де: — А-яй-яй!— деп басын шайкап-шайкап,— жарай- ды, eKiHiuirapi erri, мумкш болса, шамалап алдырын- дар,— дед1 де койды, Erri жеуге рухсат erri. Бук1л па- латадагылар карык болдык та калдык, калганын тары exi кун каужадык. Жылы-жумсак жершщ бэрш, бастын миына дейш шарып, Дуйсекене бердш. Мына мушюл халше карамай ез1 тамаксау-ак екен, усынга- 27

ныцды кайт етпейдк кираландай шынтактап турегелш алдына алганды эп-сэтте coFbin алады. Bip куш танертенп тексеруден кейш палатамызр ойда жокта... К,ыз Ж1бек Kipin келдк К,ыз Ж^бек деп жан баласына вплетен ражап сулулырын айтып отыр- мын. Айыбы тек — киссадары карындасымыздан жась улкендеу, отыздарра кеп калган болуы керек- Сонда да он жетщегще 6eprici3 — тур мен сымбатты табират аямай берген-ак ендк не керек! Сопакша сулу кескшдк 6eTi аппак кардай да, шарасы улкен кара кездер1 жау- дырай карайды. Мурыны tik те жукалан, сэл улкендеу epinaepi кызралдактын жаныракшасындай улб1реп тур. Тула-бойы жуп-жумыр, кос балтыры балрадай да то- ларсары ж щ ш к е — тал бойында титтей артык бултык я к и сы р ы жок, шебер MyciHiui колдан сомдап соккандай. Оны кергеншде, алдыннан алтын кун шыккандай айна- ласын нурландырып, жаркыратып ж1беретш, шсалмас тас мешреудщ де журепне толку салардай кудырет тартымы бар сулулар болады-ау, мына Клара сол сирек 1 тукымнан едк Дуйсекеншн майдандас досынын кызы екен. Шама- | сы, турмыска шыккан, yfli белек, институттардын 6i- | ршде ктейтш болса керек, ейткеш 6ip сезшде: — Папам 6i3flin кафедрага звондапты,— дегенш кулагым шалып калды. Байкауым — тым сабырлы ма, элде жуас па, жок болмаса тэкаппар ма, aflTeyip онай орайласып, адамнын iiui-бауырына Kipin, елшлдеп ту- ратын KiciHiH Typi емес. KipreH бойда менщ тесег!мде конактаган тауыкша шокиып-шокиып отырран Райым eKeyiMi3re карап: «С элэмэтаз...» дегендей epHiHin ушын жыбырлаткан ол сосын кетер-кеткенше б1збен шаруасы болран жок. Келденен б1реудщ куншл-шункшне кулак туру ын- гайсыз, сонда да мен, касымда Райымым бар, eKeyiMi3 Ka3ip келш тары да кос-костан ине салатын сестраны KyTin, ж ш а з байланып отыррандыктан, ара-тура екеук нщ Kefl6ip anriMeciHe куэ болуымызга тура келдк Дуй- секен, шамасы, Кларанын экесше машинанын 6ip керек тем1рлерш тауып беруд! тапсырса керек, осы шаруасы- на будан баска сез аралап еткен сон да кайта-кайта орала бердк — Телепке айт,— д ед 1 ол сезш дакпа-дактап, Кла­ ранын кез!не кез!н кадап,— 63i таба алмаса, Талгар- дары Петр Ивановичке айтсын... оларда болады, ен

юлмаса 6ip рессор тапсын деп айтты десш. Ертен еши ieii муннан шыкканда... сезонный кезь.. 6ip кун кдоруге юлмайды. Машинамды тез шырарып, журш кету1м -срек кой. Алтай деген, ол онай жер емес... Барнаул, шнек... Елден бурынырак бармасам, алма арзандап ,етед1, Телеп. Сосын 6ip кезде: — ¥мытып KeTeciH сен. Жазып ал,— дед1 Кларага. Канары шаруасы шыгар, тары нелер жаздырранын KiM нлед1, ейткен1 бул кезде он колында TeMip суккыларын ношайта устап, сестра Kipin келгесш, мен ewtf Райым- мен болып кегли. Басынан сипап, сабыр айттым, колын устадым дегендей — кундеп K9ci6iM. Сестра кеткен сон кайтадан жайланып, орнымызга отырдык. Бул кезде Клара Дуйсекен берген 6ip десте •.ат-караздын iuiiHeH элденеш 1здеп отыр екен, акыры гапты. Бул хатта бурын Дуйсекен мен Кларанын SKeci Гелептер майданда 6ipre болган эскери бел1'мшн арда- epaepi алдары айлардын 6ipiaae Украинадагы Чернов­ цы каласында бас косу жайын сез еткен екен. — Телепке айт,—дед1 Дуйсекен, орнынан козрэлып, nKefliHKipen кайта отырып,— эуел! хат жазып б ш п ал- сын: apH-6epi жол каржысын KiM телейд! екен? Барган- ца конак yfii, тамары тары Heci? Ол юмнен Оолмак? С.онын бэрш эбден аныктап, тастай шегелеп алсын. Телептщ вз1не салса бэр! 6ip —«согласен» деп, ура салады телеграмды. Ka3ip ap6ip кун кымбат, ертен мен мыннан шыга калган кунде де... сезонный кез1—Алтайга баруым ке- 1>ек, баска да дегендей... Айтканынык бэрш жазып алды ма, жаттап алды ма, акыры Клара хаттарды жинап орнына койды. Тумбоч- кара ецкейе 6epreHi сол efli, Райым буШр1мнен TypTin калды: — Ак шаш... эне 6ip жершде, кердвдз бе? — деп, сыбыр ете калды.— Он жак самайынын устшде... 6ip тал.— деп дем1 жшлеп, кулагыма дымкыл epHiH суйке- леп алып барады. — Жулып алайын ба? — Тыныш отыр!— деп, колынан устай алдым, эйт- песе шын барып жулып алатын эл п шашты. Клара кел1п кеткеншц ертецше дуйсенб! Kyui тыныс саратынан кейш Дуйсекен уйшдеп женгей келдк Ев­ гения Александровна — мол шнилген, бойшан api толык 29

ак-сары Kici екен. Ш екеа кушыктау, иеп жалпак, му[ ны конкак — эдем1ге жаткызу киын. Калын бетшд женд! эж1м жок, кезжщ апл тап-таза — денсаулыг жаксы KiciHiH Typi. Амандыктан кейш женгей взге ештенеге аландама уйреншжН кимылмен сумкасынан алып, Дуйсекене 6i кагаз бердк Терт буктелген дэптердщ парарын ол ке зше такап, 6ipa3 жатты, сосын оны тесшщ устше койып! кубфлед1. Сосын тесегшде тары да TiKefiiHKipen отырып элсш-элсш epHi жыбыр-жыбыр erri. Кайта окып, кайтг ipre жарынан улкенд1г! колдын алаканындай есепшот ты алды. Элпден 6epi караздары жазылранды шшен есептеп жатыр екен, енд1 соны шотка салды. Салалы саусактарынын астында шоттын Кызыл моншактай жылтыр тастары ерсЫ-карсылы ж упрдь Шот сырт- сырт еткен сайын сонын ынгайымен Дуйсекеннш epiHi жыбыр-жыбыр етед1. Эрьберщен кейш самай тусы тер- шшн дед1. Акыры ece6i 6ip женге келд1 бшем, ipre жа­ рынан алган юшкене штапшаны орта тусынан еппен ашып, соган б1рденелерд! туртш жазып, жанагы караз- ды Евгения Александровнара кайтып бердк Эйел1 тумбочканын ycTiHe уш-терт жумыртка, он- шакты алма, помидор, 6ip бетелке айран койды. Оларды арнайы багып, санап отырран мен жок, Дуйсекеннш кенет: — Что ты-делаешь, баба?! — деген р е ш и т каткыл даусы сацк еткесш жалт караранымда еш одан сайын сурланып кетштк — Что ты делаеш ь?!— дед1 тары да, едэу!р улкен нарттай Кызыл помидорды ананын шолак мурнына та- кагыштап- Сейткенше e3i eHTirin, кикылдап жетел!п калды, кезшен ж ас парлады. — Сколько раз говорю тебе! Не надо мне столько... положи обратно,— деп, Дуйсекен элг1 помидорды эйе- л!не кайтып бердк Помидордын, алманын тэу1рлершш бэрш ipiKTen, кейш ысырып, эр жер1 сорылрэн, uiipi- гендер!н ез!не таман тартып койды. — Мына жерш кесш тастаса, мына жары... мше.. кердш бе... буп-бутш,— деп, бэш амен 6ip помидордын томпиган бутш 6yflipiH Kecin алып, аузына салды. Тары да анада PafibiMFa келген еттш жамбасын жегендегшей 6eTiniH жука TepiciHin астында шыкшыт cyfleri сырт- сырт erri.

г Сейтсе, 6ip бул емес, Дуйсекеншн эр жолры мшез1 кен foA. 03reci езге, ек аягы элпдей помидор, epiK, клма дегендей жемштщ де деш дурысын езше кимайды, ымын коймай бэрш жинап-Tepin, как базарра сатдыза- ы екен. Жецгем1здщ артынып-тартынып, базар мен eni ртага датынаудан колы тимейдд Дуйсекене жумасы- ia 6ip-aK рет тек дуйсенб1 кундер1 тамак экелетш де ол болса керек. Шалы келденед б!здщ кез!м1зше «баба» деп 3eKin, лпдей еткен1не Евгения Александровна сэл ынгайсыз- ^анган турмен б1здерге астыртын 6ip кез тастап койды. Жузшде енжар кенШстж табы бар. Экелген элп нэрсе- лершщ 6ipa3biH кайта сумкасына салып алды. Сонда байкадым — доллары куректей .жалпад, буын-буыны шорланган ба элде кус басдан ба — добалдай. Дуйсекец енд1 ояан кеше Кларага айтдан шаруаларын тары кай- талап айтты: — Алдагы жексенб1ге дей1н хабар бермесе, дуйсенб! куш барып дайт,— дедк — Дуйсенб1 KyHi жумыста рой олар? — дед1 Евге­ ния Александровна, дорралактай сейлеп,— демалыс KyHi бармасам... — Демалысын не,ей? — деп, тары да кезш тштей далды арамыз,— Базарын ше? Денщ дурыс па езщнщ? Евгения Александровна бул жолы да сез дайырран — Жарайды,— дед! де койды адырын Fana. ...EHfliri дуйсенбще Евгения Александровна келгешн- ле, Телепке тапсырылиан шаруа твщрегшде шалына квнш орнырардай мардымды ештене айта алмады. Дуйсекен сол жад бетшщ ушы мен кезшщ алды жыбыр- жыбыр eTin, тынысы 6ipece жшлеп, 6ipece бэсендеп, e.ioyip диналып далды: — Эрине... «03i жодтын квз1 жок» деген. Менщ ке- periM не енд1 оларра? MeHi ешй осыдан турмайды, дейд1 рой... Эйтпесе, табар ед1 foA... Дуние ме сол д а ? !— деп, анада айтдан машинанын 6ip бвлек-саладтарын тары айтып жатты. Сосын: «Звонить етш, айт. MyMKiH, сол тауып 6epyi. Куйеу баласы Талгарда «Сельхозтехника- да» дегСн,— деп, Калатозов деген 6ipeyfliH телефонын берд1 женгем1зге. — TypiH 6yriH 6ip турл!... онша кврмей отырмын. Докторлар не айтады, Дима? — деп, сурады женгей, 31

Дуйсекеннщ жузше барлай карап, тесекте сулк жатка1 колынык сыртын сипалап. — Кысымын нашар дед1 тары да. — Бу калай сонда? Баярыдан 6 epri емдегендерй.! Анада 6 ip жолы кеп кешжпей шырарамыз дегенд1 айтты деп ед1н... Калай сонда? Кейде уйде жалрыздан-жалрыз... кай-кайдарыны ойлаймын. Коркам, Дима! ¥зап кегп рой сыркатын...— Евгения Александровнанын ашык, баяу дауысы сынып кетп. — Балалардан да кеп болды, хат жок... Bipa3 унс1зд1ктен кейш, эл1 сол калпы — KyfieyiHiH ж уз1н- е барлай карап, колын сипап отырран Евгения Александровна: — Докторра айтып бупн-ертен касыида отыра тур- сам кайтед!? — деп сурады, баяу даусы одан сайын бэ- ceRcin, кез1 жш-жш жыпылыктап. Арамыздыц наукасы ею-уш куннен 6 epi менденшреп | кеткен, соны женгем!з жазбай танып отыр. Осы екьуш кунде ертенгшк дэршер кеп караранында, кулагым шалраны бар — арайдыц журеп элшрепп. ...Евгения Александровна шырып бара жатып, eciK- ке жете бере Kepi бурылып карады. Дуйсекен кез1 жу- мулы екен. Женгенпз сэл Ki6ipTiKTen турды да, колын- дагы сумкасынан Kiuii-ripiM колдын басындай 6 ip Кы­ зыл алманы алып, аягынын ушымен басып келш, ку- fteyiHiH тумбочкасынын устше койды... Арала eKi-уш кун еткенде, умытпасам — жума куш FOft дейм1н, iiiipfle Дуйсекеце дэржерлер кел1ншреп, эб- лен мазам кегп. Онсыз да жуйкем тозык, уйкым нашар сосын уйкынын flapiciH сурап алранмын. Bipey урып жыккандай-ак катып калган екемш, тан жана атып ке- ле жаткан ала-кебенде палатамыздагы тыкыр-тыкыр аяк дыбысы мен абык-куб1н дауыстан оянып кегпм. Басымды кетерш алып ем, белмешн шамы жарусыз, дэл1зд1-н жарырында кез алдымда ак желендер то.пып кетп’. Денкиген !р!леу 6 ipeyi Дуйсекеннщ TeceriniH бас жагына такау устелде ары капяп. енкейш отыр екен. Мен эбден аныктап карап, ж;ш жагымды андаганша болган жок: — У зш п кетт1,— деп орнынан турегелдк Дуйсекен- HiR бетш басынан асыра ак жаймамен жауып тас- тапты... Айтпакшы, inipRe Дуйсекеншн досы телефон сорып: «Касынла жаткан 6 ipeyni шакырыныз>,— дегесш, теле- 32

£oHFa мен барганмын. Украинадагы Черновцы каласы- чан телеграмма к елтД , онда алдапл кездесуге шакы- >ылган бурынгы офицерлер мен жауынгерлердщ жол шыгынын дивизия ардагерлершщ Keneci телейтш ха- ’арланган екен. — Сен, шырак, осыны ана Дуйсекец агана дурыстап ,йтып, куаит,— деген-д1 маган трубкада санкылдаган, «ас адамдай-ак екпшдеген дауыс. Элпдей халде жат- касын, api эрльберл! сапырылысып журген дэр!герлер- сен бата алмай, Телептщ бул хабарын мен агамызга |йтып улгере алмаганмын. Акыры ол алые Черновцы апарына TeriH барып-кайтатынын, бар шыгынын бурын- Iы езшш майдандас канды кейлек жолдастары квтер- мек болганын ез кулагымен ести алмай кеттй Сосын... ана тумбочканын уетшде калган жаксы алманын тым болмаса жартысын жеп улгермедь 2— 1620

ЖАР MVKW П овесть Шэцгерей мен Мецдештщ энпмеа Мендеш екеум1здщ терт жылдан кейш кездескешм!з. Мундайда белгмй — капел1мде не айтып, не коярынды бйшейсщ, 6 ipfli бастап, 6 ipre KeTeciH. Энпмеден—энп ме, тадды керер кез1м1збен атырдык. Эйтпегенде ше? Мендеш — менщ жан дегенде жал- Fbi3 досым. 0 з бала-шарамнын орны cipa да баска, со- дан сонры ен жакын тутатыным осы Мендеш. Тайсойраннын жалпак шарылында о баста бала Ke3i- м!зде конысымыз 6ip, ауылдарымыз канаттас отыратын. Бертшде эке-шешелер1м13 Уйшж каласында корил тур- ранда eni yfliMi3 арайын-тумадай аралас-куралас боп Kerri. Мендеш eKeyiMi3 6ip класта, 6ip партада отырып окыдык- Сонсон — институт, екеу1м1здщ калтамызда та- бактай eKi диплом, ол — инженер, мен журналисты Алматыдан елге тары 6ipre оралдык. Заман тыныш, дуние молшылык, oflFa алганымыз ор- нына келе бергеннен бе, калай, шалкып журген кундерк Mi3flii{ 6ipiaae сез байласып, кол 6epicTiK те сол уэдем|з- ге жэне жегпк: eKeyiMi3 6 ip жылда, 6 ip айда уйлендж. Енд1-енд! ез колымыз ез аузымызра жетш, саналы аза- мат, санаттары жМ т катарына косылдык па деп журген Ke3iMi3 едг Мецдештщ бул алансыз ашык, бакытты дэурен! узакка бармады, келтесшен узишь 34

Келшшеп Ymit' каладагы мунай айыру заводынын 1абораториясында штейтш. Жасынан ж еп м калып, Ту- закумнын тукшршдег1 онаша ауылдардын б!ршде жа- ларайыннын колында ескен. Кейш есейе келе каладары ■кездесШн уйшде жатып окыган екен. Мецдештен бес- 1лты жас Kimi. М етц досым онымен Уйшжке каникулга елш жургеншде таныскан. К,ай жыл ед1 сол? Елу 6ipiHiui жылдын жазы екен- iy, айтпакшы. Онда YMiTTiH осы кунп редакциянын касындагы мунай техникумында окып журген кезь Кездеамен б1здщ папам сорыс жылдарында Астрахань- ia жумысшы батальонында 6ipre болган екен. K,a3ip ка- repiM/ie жок, 6ip баласынын туран куш ме едк эйтеу1р ол Kici папамдарды конакка шакыратыны рой. Мендеш шздш уйде отырран. Элг! шсшщ аты аталганнан-ак: «Ол кай Молдаш? Yiii кай жерде?— децшреп отырды да, анырын 61л1п алраннан кейш кашангы эдетшше акы- рын тамарын кенеп койып, маран кулана кезш кысты. Гусше койдым. «Мендеш те журсш», дед!м папама. «Е, болады». Ол Kicifle кайт жок. Онын устше алдында Мен- дешпен алты кагаз ойнап, утылынкырап калган. Сол упайын кайтармак битей. «Картанды ала жур,»— дед1 Мендешке. Досым тары да тамарын кенеп, кабагын гуйш , кайта жазып, h h fh h 6ip кетерш койды. Бул онын ■лденеге кешлдешп, эбден мэз болтаны. Сейтсе, алдында менеи элдекалай онаша кеткенде ки- нода 6ip кызбен таныскан екен де, баратынымыз сол кыздын yfli болгасын, ещ» Мендеш елшлдемегенде ше? Конырша жуз1 TinTi шырайланып Kerri. ©3i де мандайы жарты карыс, жукалац касынын eTeri бшк сершген, кен- cipiri жуандау, мурнынын ушы имектеу, эдем1 ж1г1т. Бул да Ж1Г1тке 6 ip бакыт та! Мен ез1Мкызыгушы ем досым- нын сулулырына. Онын ycTiHe кшмд1 кандай сэндеп кие- ai?! ©3i бойшан, жаурыны кен, eKi аягы ecKi кинодагы Iвардия офицерлершщ аярындай туп-тузу — не кисе де куйып койрандай кона кетед1. Эл1 еЫмде, Алматыдаокып журген кез1м1з. Алдында, ол да KafliMri журт катарлы «жайма тосек жадагай» де- гендей жэй кшнш журетш. Bip куш тар балак шалбар, eTeriH сыртына бос сал- ран шолак жен кейлек к и т шыга келдп Кез уйренбеген- AiKi ме, белмедег! балалар эйдэ кеп кул! — Эй, cyMipefiyiH-afi, мынаныц! Атка шабатын бала дерсщ кудды! 35

— Бутын кара! Кузеген текешн буты секмдь — Квшеге калай шысасын? — Кыздарга калай KepiHeciH? — Ит куып кетпей ме мына турщмен? — деп жатыр жамыраса. Бутан кайрырган Мендеш жок. — Керерсщдер эл1. Ертен-ак бэрin киесщ осыны,— дед1 де койды. Сол Мендеш кой. Енд1 элп уйге баратын болрасын, эр! ол уйде кыз кврмек ойымыз бар, катып кишдй Сыла- нып-сипанып айна алдында 6ipa3 турды. Сэл кенлпншреп калыппыз. Барсак, элг! уйд1 конак думеп алран. Аранын уясындай гу-гу етед!. Байкауым — I бурыннан орныкты, тэрбиел! уйдщ peTi. Жасау-жиЬазы мол. Кггап кеп, гул кеп. Терде европаша кишген, порту­ пея асынган, шущрек квз, сакалды б!реуд!ц портрет! шу- Ti тур. «Бакытжан Каратаев!»— дест! отыргандар. Yfi neci нагашы жа^ынаи !л!к-шатыс болса керек сол Kicire. Молдаш агай G3i де, женгем!з де ертеректс окыган ес- Ki интеллигент келтт!, уст!-бастары мунтаздай, аса па- расатты, мэдениета адамдар кер!нд!.Конакасысы да ше- бер режиссердщ койран спектаклшдей рет-рет!мен кешл- дй жаксы erri. Не панда, кейш Мендеш Ум1тке уйлснген сон кеп узамай Молдексн пенсияга шыгып ел!не, Кара- тебеге кешш кета гой. Жер аркасы киян, алыстык аты— алые, жанап!ыр адамыннын касындагыдай кайдан бол- сын?! Эйтпегенде Ynut бул куйге тусер ме едк туспес пе ед1? Туссе де тагдыры баска 6 ip киюын табар ма едг, эл- де кайтер efli?! Дегенмен, басынан айта берейш... Сол кун! ол уйде жаксы отырыс болды. Bip дастар- хан жиналып, eKiHiuici жайылганша ас табак та — кос табак, тамак пен тамактын арасында улкендер жаил етт!-кетт!ден энг!ме шертш, б!здер — жастар керш! белмеде радиола ойнаттык- Мендеш эуел1 Шекермен биледк Квшлшдеп адамы- на б!рден жабыса кетсе, ондай жерде журт секемнпл, элденеге жоруы мумкш. Эйтпесе Менденпмшн eci-дерт! анадай жерде томсырайып жалилз отырган кара торы кызда екешн кас кагысынан-ак байкаганмын. «Осы кыз»,— деп алдында акырын б!лд!рш те койган ез!ме. Bip кезде акыры колы жета-ау досымнын- Эдем! вальс ыргагымен акырын денгелен!п журген оларга аса ба-

йыптап KapaMaFan екем. Bip кез байкасам: туу, пэле- кет неткеи жарасты сулулык ед1?! Мендеш пен элп кыздып eweyiniH билеп жургендеп турш айтам. Ei<eyi де эдемн екеуМ ц де eni кара торы жэне шебер сурет- iniHin кыл каламы кезек сылап еткендей, 6 ip-6 ipiHen ай- нымайтын, езге еишмнен табылмайтын 6 ip дара суй- шмдш к бар екеушщ жузшде. Би ыррагымен 6 ip-6ipiHe жабыса 6 ipuHFaii козгалуы екеушщ осы уксастьжы мен тутастырын, уйлешм1 мен жарасымын одан сайын ба- дырайта, кушейте тускендей. Элде досыма деген кенд- л1мшц ыстыктырынан ба, сол кеш, онын касында YMirri тунрыш рет керу!м езгелерден repi маран ала-беле эсер стт1 ме, эйтеу:'р ертенше Мендеш маран кеше кештеп элп туршен солрындау, кодылтактау кершдн Ж ок сырт беннесшщ езгергенд1П я жузш щ жутан тартканы емес, 6 ip тунде кайта тумайды рои адам. Касында элпдей жа- расыммен киыса калган YMirriH жоктыгынан досым б1ртурл1 сида, сынар тарткандай ма, калай? Сонда ма­ ран: «Бул eneyi о баста 6 ip-6 ipi ушш жаратылран, 6 ip агаштыд eKi бутары, 6ip денешц eri3 журеп екен гой, ендеше буран дейш 6 ipin-6 ipi калай таппараны?» деген од келдк Мендеш пен Умггтщ достыры сол куннен басталды да, сосын-ак 6 ipi Алматыда, 6 ipi Уйшжте жургенде де квщлдер! жубын жазбастан, арада eKi жыл айналганда CKeyi косылып тынды. Мендеш 03i aFa инженер болып гстейтш мунай айыру заводына YMirri лаборанттык кызметке орналастырды. Заводтын жада уйшен жайлы пэтер алды. Мен ез!м техникара шоркакпын, лаборанттык не екен1' TyciMe де к1рмейд!. 9iiTeyip YMirrin кылдырыктай шыны тутжтег! элденелерд1 сапырлыстырып, быжыл- датып, порылдатып, элем-жэлем булардыд, кемтр-ко- сактай кулпырран сэулелердщ ортасында шукынып отыратынын керетшмш. Кей кундер1 жумыс аярында Мендеш ексу1м1з барып, алып кайтып журдж. Б!зд1К1не кел1п, Шекерге балык .куыртып жейм!з. Шекер эз!лге, ойынра жалыкпайды. Мендеш екеум!збен айтысып, алы- сып-жулысып жургенде кейде табасы таре ойынан шы- гып кетед1 де, кайран сазанды мойындыкта калган улта- рактай, кып-кызыл eTin, куйд!р!п алады. «Айыбынды жу» десек: «Сен ei<i мылжын алан кылран. Сендер жу- ындар»,— деп, ол б|'зге дау салады. IlIeriMi3 курылдап, вишен аш, сосынры табатынымыз арры беттеп «Каспий».

Буйырган тарамнын тур-туршен алрызып, мел- дектеп тойып аламыз да келенкеге карай жаяулап удлини ауданнык пляжына тартамыз. Осы куш калай екен? Ол жылдары afiTeyip Уйипкте казактын кыз-ке- лшшек атаулысы пляжга аягын аттап баспайтын. Ак Жайыктын ек суында epKin ойнай алмайды, кудайдын как алдына экелш куя салран шапагаты оларра арам астай. вйткеш денесшщ бултык-бултырын жаланаш- тап, журт кезшше шешшуге бетшен басады- Алгашкы- да Ymit те: «Кой, курысын, уят та!»— деп шегшшектеп едй Шекер кояр ма оран?! Сол YmIt... Уыздай, ypin ауызга салрандай эдем! ке- лшшек... Б1р куш кепш ала-кобевде лабораторияда жанарыдай шукынып отырранда кенеттен шынгырып Ж1*берш, eni колымен кезш басып, столга етпетшен жалп еткеш Fofi! Бар болраны сол: K03i жаркыраган булд!ршшдей жас келшшек енд1 кез! су карангы, жан-жарын сипа- лап, 6 ip кунде кэрш болды да калды. Жиырмара тол- маран кез1 сонда. «Жазым болса — жаламыкка Tic сы- нады» деген, неткен бакытсыздык, кандай катал уюм, десешзшП Ойында дэнене жок, каннен-капераз жумысында журген Мецдештщ тебесжён жай тускендей болды. Жуг1р1'п маран келд1 сол бойда. Бетшде кан-сел жок, суры кашып кетштк Алдында 6ip жаман туе керд!м деп журген- Кейде кызык-кызык мжездер! бар. Туске сенетжьау, шамасы. Жок, элде бэз-баягы актырымен eni тугел туежде кергенш де жасырмаганы ма менен? Эйтеу|'р «тагы сол кызыл кез шалды керд1м тус!мде» деген! еомде. Осыган KepiHreHi ме? «Ойпырай, енд1 кайгп'м, Шэдгерей?»— дей беред! тек. Капел1мде мен аяры булай насырга шабады деп ойласамшы! Ауырып- сыркамайтын KiM бар? BipaK осы OKHFapa кездескеннен-ак М ен деп т б1рден уайым басып, иыры салбырап, сулеленш KeTyi маран ен кершд1 де, ewtf б1раздан KeftiH MeHin журег!ме де шым- шымдап 6ip муздай Kayin Kipe бастады. Ойпыр-ау, ме- н!ц досым тап мундай ургелек те куйгелек те емес ед1' гой. Bip жылы uieiueci, келеа жылы онын жылын 6epin жатканда э к е а дуние салганда да кэтепт! кара нардай- ак кайыспай KeTepin ед1 екг б1рдей казаны. Институт

iprejii жургенде 6 ip душпанынын жаласымен бакыт- ]дыкка ушыраганда да тап мундай куйзелгенж, эй, iwefiMiH-ayl Енд1 кеп... Элде сезд! ме журен 6 ip сум- кты? Расында, алаканына сап отырган аппак келш- ! i, Оралда туратын жалплз агасы Елдссп айтпаган- ендш калган ен жакыны У м т ем1рбаки мына хал- калса, досымнын KyHi не болмак? Эттен, дуние-ай, ещш! Meiiiu колымда не бар 6 ipaK? Бар 6 iTipreHiM — Ше- 1 exeyiMi3 эуел! ауруханада, сосын уйшде кезекпе-ке- к KyHi-TyHi касында отырдык. Бар ceHeTiHiMi3 — дэр^ ,). BipiHeii сон 6 ipiHe каратамыз, эркайсысынын аузы- 6ip караймыз, не айтса да «жэрешм-алла» дейм!з- ыры YftuiiKTiH дэршерлерй «Ешм 6i3fliH эл1м!з кел- йдЬ,—дегенд1 айтты. Сосын YMirri жетелеп Мендеш pH шеи Астрахань, одан Саратов, Москваны жага- й кез1п, Одессаданл профессор Филатовтьщ клиника- 1нан 6ip-aK шыкты. «Емдейьнз, керетш болады зЬ ,— деп емекс!ткендер1 де болыпты. Exi кезш ке- ■•:пе-кезек сойыпты. Еш ем-дом конбады б!рак YMirriH птше. Бурын кулак еспмеген, жазганда аты жарты газ алатын, б1рдене деген ауру эйтеу1р. Саркома- к 61'зде жок, ыстык Ауганстан жагында, онда да шы- йда 6 ip кездесетш ен ауыр тур( десть Онын Атырау- кайдан канрырып кеп жургеш?! Заводтын ага инженерлшшен суранып Мендеш эу- i катардапл смендж инженерлжке ауысып едг YmEt- кутуге онда да уакыты жетпегесш, кешкt техникумга рал!мджке шыкты. Бурынпл улкен жалакы ещй жок. да-мында шапкылап, YMiTTi дэршерге карату кыруар HbiHFa батырды. К,ай 6 ip бурыннан коры бар Ж1ггг? уакытта-ак уйлерше жудеулж юрдь YMirriH yafliMi- '■ снд| Мендеш бурынгы кербездж, сырбаздыкты да >'ды. Сасыр болган бекендей шаршап-шалдыгып, ек1- жылда-ак тап он жас картайып самайы агаран тар- i шыга келдь 'лздер, жолдас-жоралары, кенш н аулап, жаксы св- 1зд1 айтып суйеген болДык. Кадари-хал1м1зше жэр- мдес1'п турдык. Кыбын тауып турл1 сылтаумен мол- )л сыйлык я базарлык апарамыз. Кыс азыктьщ кар- п, овощын Tycipin береит, арзан мал тапсак, ж ш кке 'icTipc коямыз. «Турл|' сылтаумен» деу1мнщ rani бар. Каршадайы- >дан 6 ipre ескен, канды кейлек жолдас болсак та,

онын 6 ip лпнез! маган TyciHiKci3, TiriTi огаш Kepiведи 03iHe аяныш бишрген, муаркеген адаммен онын жул- дызы карсы. «Маган жанын ашысын, бул — маган достыпян. Bi-j рак Meni аяй керме- Колынан тук келмейтш дэрменшз бишараны аяйды журт. Менщ бишара болпям келмей- дЬ ,—дейд1 ол. Маган салса, 6 ipeyre жанын ашу, яки оны аяу — eneyi 6 ip нэрсе, екеуш эл1 кунге шатыстыра бе­ рем. Мендеш бул eKeviH ак пен карадай, кун менен тун- дей аиык ажыратады да, алгашкысына мэз де, сонгы- сына шарт кетедк Сосын гой, YmIt бакытсыздыкка ушыраганнан кейш элпдей ауыр нэубет, камкешл хал устжде аз-кем жэрдем1‘м1з болса, калай усынарга, кайт-| кенде етшзерге бкпмей кынылыктайтынымыз. Арада уш-терт жыл erri. YmIt таягын тыкылдатып, кешеге шыгыгт уйрендк ез кешесше кез таныс болып алды. Ешй М ен ден т айтканда б1реулер: «Ол KiM?> легенде: «Е, ана сокыр катыннык байы ше,— дейтш болды. «И-и, бишара-ай!»—деп кояды тагы 6 ip аямпаз агайын. Кейде Мендештщ кулагы шалады сол сездер- Д1. MiHe3i болса — элп. Сонда да кай казактын ау- зына какпак коярсык?! Канын iiuiHe тартып, шыкыр- шыкыр TiciH кайрап, штен тынып журе беред1 кайран досым! Ocipece Y.MiT кэрштжтен колайсыздыкта калганда кандай жаны куйзелед1 десешзшП Улкен конактыкта отырганымызда YMiT 6 ip жолы алдында турган 6 ip кесе сорпаны тепп алды. Дастархан ycTi шылкып KeTTi, кш- , \\ii былганды. Эйтпесе омырауына май тамып кеткенш байкамай- ды, я мурнынын ушына, 6eTiHe варенье жагып алып отырады YmIt. Бурын бойын кутш устайтын сулу келш- шекке кандай корлык бул деген! Мендеш калай жэб1р- ленбесш сосын! Мынадай жэне 6ip окига ес!мде. КершШ з Аккали деген xcifliT баласынын туган ку- HiHe кеп конак шакырды- Мендештер де келдй Kyitaepi элп айткандай MyKi-такы, балага ештене экеле алмап- ты. Рет бшпш Мендеш кысылып: «Балакайдын базар- лыгы мойнымда», депштеп отырды кайта-кайта. Кеше- ri 6 ip кезде, TinTi студент кун!гпн езшде калтасында барын суша сапырып журетш жомарт досымнын мына коргалактауы жаныма катты батты. YMiT екеуМц кеп сершлмей монтнып кана отырганы, зэуде 6ip езу тарт- 40

канда, сонысынын езш де элдекалай жасканыш барын байкаганымда iuii-бауырым удай ашып отырдым. Аккали радиокомитетте icTefiTiH. Сол туста Уйникке Алматыдан бастыктарынын 6 ipeyi келш жур екен, оны да коса шакырыпты. Аккуба, бет1 каймактай.сырт тур> келшл-ак жшгг. Алдында тары 6 ip жердей конактык- тан шыкса керек, кызарынкырап алран, мае та емес, емес те емес, кенииЦ келдй Таныса, сураса келе, Мек- дешпен курдас болып шыкты. Курдас болтан сон-каза- кендш белгш эзш-эжуэ араласады экпмеге. Э лп ко- нак келгеннен-ак Уилке жемпаз кезбен карагыштай берд1 де... Койшы, не керек, 6 ip кезде: «Мендеш курда- сымнын жубайы уни'н!» деп, тост котермеш бар ма?1 Бокалдар сынрыр-сыкгыр етт1'. Келген сон тары да тас- тацкырап, эудемде аузынын ак квж еа буркылдап мае боп калган элп жМт: «Кэне, бэйбш е!» деп, Уиллен рюмка сорыспак боп колын созганда, YMiTTiH суйржтей сымбатты колы одан кигаштау, ананын касында MeiiiH рюмкама деп келш калды. «Ей, сен немене! I Кезщ жок па? Мешмен, мешмен сорыс деймш!» деп салраны foAэлп дым сезбес дщгектш! Ойпырай! Стол басы су сепкендей жым-жырт. Умл конырша ж уз1 куреншп, шык ундемей, темен тукырып калды. Мендештщ ж уз1 кара кошкылданып, кабарып ш ырз келд1. Ж лл к е жалт бурылды. Н е керек, 6 ipaK езге журтты сыйлап, отырыстын шыркын бузбайын дед1 ме, элде шырт-шатак бола калса, осынын 6api езшщ зарыптырынан рой деген ащы шындык У млп артык рет азапка сала ма деп, тежелш калды ма, ештене демед1, a fi T e y ip . Демегенмен не керек, дастархан басы конырайып калды. Сэлден кешн Мендештер: «Кеш болды, уйге кайтсакты» шырарды. Эртурл! сылтаумен олардын Ын шала 6i3 де тез-тез тарап кегли. Хош, делж. Айлар, кундер ете бердй Шекер eKeyiMi3 ею-уш ба- л а .1Ы болды к. С окры жаманымыздын атын Мендеш койдык- Ат коямыз деген куш кешке б!зд1к' ше келщдер д е п айткалы Мендештщ техникумына карай келе жатыр ем Кузг1 кун. Кеше Мрден 6 epi жабыскак кара жацбыр дуркш-дуркш сабалап турран. Мундайда белгш , Уй- Ш1КЛН кешеп белден батпак. «Заготзерно» аялдама- сындагы «кытай дукеш» деп атайтын дукенге жакында- 41

сам, алды лакша бакылдаган элем-жэлем, уйме-жуйме кеп эйел. У-шу, дан-дукнын ортасында езге берш киген 6 ip еркек жок, сопайып жалгыз Мендеш тур. YcTi-басы малмандай, балагы балшык-балшык. «Ke3inflipiriM жо- ралып кап... жака 1<031лд1р1к алам ба деп шырып ем. Мандарин тусш жаткасын турраным. YmIt жаксы керу- mi едЬ ,— дейдк «К.ой, жур 6epi»,— дед1м де, Сима деген кореянка дукенпп таныс едк арткы eciKTeH барып содан мандарин алып берд1м. «Ат коюшы ек бала га»,— деп ештене де- мед1м, тары да кысылып калар деп. «Жэй, балаларына Kipin шьтындар»,— дей салдым. «Kepin шырындар», деп тары айта алмаймын, кайтейш. Не керек, бетен ешюм жок, eni-yui семья онаша рана отырып, к е п т жаксы етюздж. Мендештщ тым жаксы дауысы бар. Бэз-баяры калпына ту ст, к ен тден т алра. сын влек айтты. YmH пианино ойнады. Сол кыс MeHi Алматыга ауыстырды да, квктемде уйд1 Kemipin алдым.Баярыда ecKi ауылда кыз узатарда «танысу» дейтш болады екен. Кететш кыз 6ip-eKi ай вз ауылын аралап, уй-уйге конак болады екен. Bi3iiiKi де сол сиякты. Квшер алдында жолдас-жораларымыздын бэр! шакырды. Шекер екеу1м!здщ ынрэйымызды 6 mefli де Мендеш пен YMirri коса алдырады. Аттанарда екеу- iMen жылап айырылыстык. Кектемшн шарырмак ку перронный жыртык асфальтш алтын тозанга кемдк Сол селд1р сэуле ишнде жандай жакын жузлер1 ж ур ети з- ге оттай басылган eKi досымыз кол булралап, кеп iuiiH- де бойлап-бойлап кала барды. Соган Mine аттай терт жыл екен-ay! Содан 6epi М ендепт кергешм осы. Yfl imi ала-KeyriM. Терезеге ак кылан тан жарьты тускен шак. Эл1 энпме екеу!м1зд1кк Дэлш айтканда, ме- niKi енд! тындау, маган Keperi Менденгпн anriMed. — Cenin Шекер1ндей емес,— деп бастады 6ip энг^ме- ciH, тесепнде шынтактай турегеп шылымын тутаткаи досым,.— YMirrin мшез1 салмактылау, туйыктау рой. «Шекердей емес» дегенд1 бетенге сайыма. CeHiH Ше- керщдей эркез ашык, ак-кешл адаммен 6ipre eMip суру де рахат шьтар. Умгг те епшмге жамандыры жок, apFbi кенш аппак, Hi жумсак, бола тура, осынысы жа- рия емес, жабык, жэй кезге сосын тусшжЫздеу, дара- 42

■ lay кершед1-ау деймш. CoFaH карап оны б!реулер Mi- ne3ci3 морт па деп калатын uibiFap, мумкш. Алгаш уйленген шарымызда Умггке ез1м де тусшщ- мремей журд1м. Жэне меш кинараны—элп туйыктыгы- |иа не себеп екешн бж е алмай-ак койраным. Тумысынан долай делж. Сонда да, шырак-ау, жас емес пе? Меш 1жаксы керсе, кей кезде eKeyiMi3 эзждескенде, я маран юркелеп пе — 6ip сершлмес болар ма? Элде 63i менен бес жас Kiiiii, сосын меш улкенсшш, жасымды сыйлап, нба сактай ма? Bip-6ipiMi3Ai тек Kepin, cyflin косылга- рансын eni арада еш ipKyci3 ершндж болу керек кой, 6api6 ip. Мен сосын окыран KiciHin, улкен-улкен кызмет- герде болран KiciHin баласымын. Шыккан yfliM, ескен уям, тэл1м-тэрбием езгешелеу ме, api 03iM инженермш, ол болса — жасынан жетчм калып, 6 ip кезец бетен бо- сарада кемтарлыкта ecTi ме — шм бшсш, бшм1 де тек техникум, hfhh осы жарынан теменмш деп, езш мень мен тен коюды кепсшд! ме? Элп туйыктыгынын туп теркш! осы соцрысы болмаса и п ед1 деген ой келгенде, ез-ез1мнен куыстанып, онын алдында айыптыдай ce3i- Hin журд1м. MeHi ен кинараны осы. Алгаш турмыс кур- ганнан-ак улысынан бастап KiuiiciHe дейш ap6 ip 1сте, аз уй1м1здщ куншл-шуншлшде, езге жерде де мен оны ез1ммен тен устаура тырыстым. Кур жалпылдай беру емес, эрине, буным. YmIt вз1мд1 жаксы KepeTiHiH, былай- ша айтканда, кудайдай сыйлайтынын бмем. Бул онын ен осал жер! (мумкш, ен к у п т касиет1 де осы шырар). Осы осалдырын б ш п ап, OFaH aMipiMfli журпзш , аты- жеш жок эшрендей берсем, баяры ecKi ауылдары боса- рада бугежектеген тецс!з «катыннын» терде тырайран «байы» боп алсам, бул 6ip Караганда жаныма жайлы екен1 рас. Эйелше осылай «бедел1 журетшше» Kefi6 ipey- лер мактанады- Мен ейте алмадым, Шэнгерей. Онда мен1н YMiTKe деген махаббатым журепм мен ойымнын леген! емес, жудырыгым мен бойымнын «беделЬ- бол- раны да. Ондай суйюпеншЫктШ Heci кызык? Мен ейте алмадым.. Ен усарын айтайын. Тамак ni- cipy, уй жинау, kip-конымызды жуу сиякты, бы- лайша айтканда, эйелдщ кудай жазган тел iciHe Kipic- песем де_калранынын барже ез1м 6ipre журд1м. YMiTKe салсан, менщ тырп еткешме риза емес: «Барж e3iM ic- TeftMin, сен тек отыр»,— дейдк Bip куш кешшсж ванна- да api карап букшендеп MeHiH дэу резенш ет!г1ммц балшырын жуып жатыр. Колынан жулып алдым. Бер-

меймш деп ол, 6epi бер — ез1М жуам, деп мен, тартысып турранымызда 6ip eTiriM шылапшындары лай суга ша- лып eTTi. BeTiMi3 айрыз-айрыз боп шыра келдк Тентек балаларш а 6ipiMi3re 6ipi\\ii3 карап эйдэ кул! Сол сол- ак екен, ез киiмiмдi тазалау, утектеу ез мойнымда. Ол жокта ксйде аяк-табак та, еден де жуа коям- Акыры KeiiaipfliM осыран. Квнетш жэне 6ip ce6e6i бар. YMiT маран еш калткысыз балаш а сенедк мен не десем де бурысы болар-ау демейдк Ж алран атак та оран жат, алдап та, алданып та кермеген. Сосын uibiFap: оран айтканыц, я уйреткеш'ц жазрытургы буы буркыраран жылы топыракка тускен дэндей тез тамыр салады, кол- ма-кол кона кетед1. 031 жас, ©Mip тэж1рибес1 аз ол ijiKi- де, жасыратыны жок, сыпайылык, мэдениеттш к K3FH- даларын мук1 тусшетш. Ол, мэселен, конактьщ кезшше ец сыпайылык,—ундемеу деп уратын. Кешеде ер адам- ныц он жарында журу, eciKTen бурын Kipy, кызмет кыл- гаи адамга рахмст айту сиякты кент халкынын жай i3eT, шарттарын да онша кунттамаран я уйренш улгер- меген. Bip-eKi айтканнан-ак буларды да тез карып алды. 03i туыстан ажарсыз емес, енд1 журк-турысында бу- рынры болмашы кед1р-будырдан арылып, жаксы мэнер- лерге жаттыккасын, Tayip Kiiinin, бойын куткесш Ymi- TiM эп-сэтте-ак аргымактай жутынран, сылан каккан суду келшшек болып шыра келдн Ол туе 6 i3flin жетшип цехка Румыннядан жаца ва- куумдер келш жаткан. Техникалык совет оны монтаж- даура жетекпл етш мен! жэне 6ip инженерд1 белген. Керемет жауапты жумыс. 0йткен! бул пакуумдердщ OHiMi бурын 6 i3 кермеген: ражап тез, api мол. Тез кон- дырып алсак, жылдык жоспарды б 1рден encepin тастар TypiMi3 бар. Сондыктан бумл заводтапл коралы адам, мын-мын кез тек 6i3re карагандай, б1зден 6ip ерлж куткендей, Лев Моисеевич eKeyiMi3 айтары жок улкеп сабыЛыска туетж. Куш-туш цехтан шыкпай, кейде де- журкада мызрып алып, канта ермелейм!з баекышпен жогары. Осындай кундердщ б1ршде элг1дейге ушырадык кой... YMiT карт боп калды. Одан cokfucu езщ е мэл1м. «Бай- тал тупл бас кайры», жаксы бастаган жумысым далада калды. Кайта коллективке рахмет: бакытсыздыкка ушы- paFaH шагымда сырт айналмады, жаксы сезш айтып, суйеген болды. Эуел1 6ip afiFa босатып едк артынан мэ- селе узакка созылатынын бмгеа'н арызымды да кайт 44

еткен жок. Смендш инженерлжке ауыстырды. Онда да YMiTTiH бабы табылмарасын мурал1мдшке шыктым рой, e3in 6 taeciH. Эл1 кунге дейш сондагы жолдастарымнын илдында улкен 6 ip айыбым бардай сезшем, заводтын будак-будак. ак тутш аткан зэул1м муржасына кез1м тускен сайын басымды иырымнын imiHe тырып, буге- жектеп калам. Сендер кешin кеткесш YMiT eKeyiMi3 е л а з кула-да- ;лада калгандай болдык. Букш Уйшж канырап бос кал- рандай. Кей-кейде сендерд1 эцпмелеп онаша екеуден- екеу жыламаранмен жыларман халге кеп журдш. Уирт болса да кермейди багзыда 6ip eKeyiMi3 кешке кешеде келе жатканымызда а зд щ уйдщ шетш терезесше кез1м туседь Сондайда киын екен. Бауырым елж1реп, капамен KOHiaiM босап, 6ip турл! боп кетем. Айтып келе жаткан свз!миен жанылам. Кунд1з аласа ак пердес! ысырулы кос кумырадагы алоэ ryfli кылтиран, кешшсш шамынын жарыры жып-жылы, KafliMri шздщ уйдщ кухнясынын терезес1. Ар жарында б1реулердщ келецкео карандай- ды. BipaK ол сендер емес, эттен сендер емес!.. YMiT те сезе кояды терезеге караганымды. «Шам бар ма?» — деп сурайды сосын корралактаран 6ip турл1 аянышты унмен. Бакай кимыл, баяу кункерш, баяры YfiuiiK, журш жаттык-ау, сонымен. Шекерден 6ip-eKi рет акша келдк Мереке, мейрам сайын телеграм салып, куттыктап тур- дындар- Алган сайын мэз болып, 6ip квтершп кала- мыз. Осы терт жылдагы ен бакытты кундер!м!з сол аздерден хат, телеграм келген уакыттар екен, ойлап отырсам, «Жутаран шуюрге тоймайды» деген бар. Кайтейж, тардырдын салганына кенш, аз ба, кеп пе — калган ку- HiMi3fli енд1 осылай етшзетш шырармыз деп журупп ем. Эл! де кудайра uiyKip, YMiT eKeyiMi3 ища дескен жокпыз, 6ip-6ipiMi3re ыстык кенш, ыкылас-ниет1м1з эл1 баяры. Bipey тэту болса, б1здей-ак болар. «Жатып — тесек, и ш п — жастык» дегендей, Умггп кутердей-ак KyrriM. ©3iM жэне ocbiFan куана-куана журем. Дешм сау, жу- мыссыз емесп1н, жалгыз YMiTKe нан тауып бере алам кайтсем де. Мына халдщ устшде e3 iM ауырсам, я олай- пулай келденен б1рденеге кезшсем — кайтер ем?! Кей­ 45

де кыскы узак тунде уйкысыз жатып, осынын бэрш ойлап, шушршшк етем йшмнен. Сойткен YmIttch керд1м рой кересш !.. 03in бшесщ, 6 i3 енеу1м1зде бала болмады гой. Эуел- ri 6 ipep жылда буран еш мэн бергешьпз жок. Сосын! YmIt анадай болды. «Бала тугел бас кайры!» Сейтсем, YmIt буны да ойлап журед! екен Foft, маран айтпай. Эйел сум болады деген осы екен-ау, э? Калай дейсщ, до- сым? Бул TenipeKTeri энпме eiri арамызда оздер кетпей турып-ак басталган. Айтпай журетшбю. Сешн жаман Мендешщ дуниеге келгеннен кейш Ymit eHfli кунде ай- татынды шырарды осы 6 ip арманын... Мен эр жолы эз1л- ге шаптырып, мэн бермейтшмш ce3 iHe. Кейде: «Не ке- peri бар осындай мылжынбайдын?» деп, кайтарып тас- тайтынмын. Баланы жек кергешм емес (бала суйгенге не жетсш!), жалпы осы эцпмеш кеп шукылай бергенге карсымын. «Болса—болар, болмаса—кайтем1з? 0 зщд1 ойла эуелЬ,—дейм!н мен Умггке. MiHe3 i элп, коя сала- ды сосын ол энпмеш. Не керек, тары б!рде тары козрай- ды жайлап отырып осы жайды. Сендер кешш кеткесш, жалрызсырап калгасын мен тентекке де: «Айтса-айтпаса да, ешй мына хал1м!зде койнымызда 6ip бала жатса рой, кеншмюд! болер ме ед1, алданыш болар ма efli?» | деген ой келе бастады. Не панда 6 ipaKl TaFbi датардыр- дын тэлкеп де — бала сую бакытын бермед1 6 i3re. Бар энпме, былайша айтканда, осыран кеп т!релд!. Соны айтайын енд1. 0ткен жылы жазда 6ip куш... Ойымда дэнене жок, кызметтен келд!м де, аз-маз тынырып алгасын кешш шайымызды iuiTiK. Кундегщей емес, кунд1зден YMiT ке- шлдшеу журген. Байкаймын: квмейшде 6ip сез бар жэ- не ол маран жакпайтын свз. Оны кайдан б1лд1Ц дейсщ Fofl? Ойбой, досым-ай! Бул алты жыл ш ш де Умггтщ мен бщмейтш кай мшез1 кал- ды? Кунд13-тун каранры тунекп кармалап ол отырады. Жарык дуниен!н бар кызырынан макурым. Жалрыз су- flenimi касында мен рана. Мен бщмегенде шм б1лед1 онын жэшн? 9p6ip кас карысын хатша окимын, емеур!- ншен-ак бмем не айтпарын. Ол да солай боп алды. На- насын ба? Кейде отырып маран: «Бупн жузщ куарыккы Fofi, шаршадын ба элде?»—деп кояды. Даусымнан б1ле ме екен элде? Кун райын да булжытпай бшедк «Плащынды ал, булт бар Fofi кунде»,— деп кояды. Кв- 46

ti жазылудан уз!лдькесклд£ умтм!зд1 узгеннен KeftiH нд1 Meniii icTereH амалым: бул тешректе TinTi сез коз- амау, мына ауыр халш eciHe салмау. Bip минут те oiMeH-e3 iH онаша калдыррым келмейд! сосын. О деп, Зу деп взге б1рденелерге аландатып ауыр ойдан, алды- зртын KopuiaFaH тунектен алып кашкан болам, взге журттын колы бостагы керетш кы зы ры 6i3re буйырма- ган. Кинога, cipa, да бара алмайсын, театрга да сол. Бар epMeriMi3 сосын тек кггап пен радио. Жаксы прием­ ник алганбыз, коп пластинка жинадык. Кыстын узак кеипнде ермег!м1з сол. Bip тындаганынды мын тындай- сын. Окыраныцды тары кайта окисын, оран да жальжа- сын сосын. Жалыкканмен амал канша? Кайта отыра- мыз екеуден-екеу каздиып приемниктщ алдында. Bipfli айтып, 6 ipre кетем... Сонымен былтыр жазда oip кунi... Танертеннен 6epi тары да элгщей б!р кеш л- Л1л1к барын байдарам YMirre. Айтканымдай, кешю шай- дан KeftiH улкен жакка кеп eaai отыра 6epin ем, YMiT | маран карай колын созды. Журег1м су ете калды. вйт- кен1 мына кимыл маран бейтаныс. Д эл мен отырган барыттан сэл кигаштау созган ею колыньщ ушында болмашы flipifl бар. 0 3 i ыскылап жылтыратып койран тырнактарынын устшде электрдщ кулдей усак сэулес1 шайтаннын отындай шоршиды. YMiT, 63i сэл алга енкейе, мандайьтн шалкайта,маран бейтаныс 6 ip позада отыр. Онда кайтушы ед1? Несше ургелектенем текке? Неш сез- fli бул журек? Адамга кейде осы-ак киын. Алдында 6 ip жаманшылык барып сезесщ де, кашан кай жарьщнан кеп сарт ететшш бшмейсщ. iHip карацрысында жырт- кыш ан жайлаган жыныс орманнын ш ш де жалакаш келе жаткандайсын. Сыкырларан суыры журепши сык- кыларан 6 ip белг1а з д ж 6 frnefi де, коймай дщкешп кур- тады. Айтканымдай-ак, мен касына барып отыррасыи YMiT сез бастады. Кеп ундемейтш адам рой. EKeyiMi3 косыл- ралы ашылып сейлегеш осы шырар. Шешен бе деп кал- дым езш, сейлер сездщ берен!н айтты. Ke6 iH умыттым узыныргасы былай сондагы айтканынын: — Мендеш жаным, еш шошыма да ce3 iMfli белме. Тыныш отырып тындашы,— деп бастады ол эуель Осы мезетте онын ж уз| аяз сора-сора усуге айналган беттей бозарынкы екен. TaFbi да ею самайым тыз-тыз кайнап, iumi муздап сала бердь Осы 6 ip жан толкуымен кв3 1м 47

булдырап кегп ме, airieyip, дэл осы сэт ол макан 6 ip турл1 бетен т а д е й кершдк — Мендеш, бугш Mine алты жыл да алты ай екен екеу!М13 косылранымызга. Зымырап erinri-ay уакыт де­ ген! Байкамай журе беремi3, аз уакыт па осы — ойлап караты езщ. Bip-6ipiMi3re суйш косылдык та, жаман- жаксы, ащы-тущысын <Лрге кешin келем1з вьпрдщ. Жел боп тиген жоксын бет!ме. Кос шамщырагымнан айры- лып, кара тунекке камалып калганымда касымда сен болмаганда кайтер ем?! ImiM б!лед! — бул бакытсыз- дык менен де ropi сенщ кабыргака катты батты. TayFa соктын басывды, таска соктын — олай суйредщ, булай суйредщ — аянган жоксын, колыннан келгеннщ бэрш ютедщ. Енбег!н жанбады 6 ipaK, кайтейж?! Ем конбады дерт!ме. Сонда да безш кетпедщ, багудай-ак бактыц- .куттщ. Осы кенш н элще айнымасын б1лем..Жарык ду- 1 ние кермей, кун-тэулж кара тунектщ irniwie отырсам да ani де кеп екен тагдырдык маган деген жаксылыгы. Сенсщ, жаным, жалилз сенЫн соныц бэрш берген маган. Сен касымда барда басымдагы бакытсыздыкты да умытам. Tinri хакым жок менщ бакытсызбын деуге. Ин- десем ыкыласынды тэрк еткешм, кэд!р!нд! б!лмегетм, киянат icTereHiM болар efli саган- Сейткен сен 03iH не кердщ менен? Мыц да 6 ipiH етей алдым ба сенщ осы ыкыласыннын? Осыны ойладын ба? Енд1 шыдарга шамам, айтпасыма амалым калмады. Тосын кершер бул сез1м, октай кадалар журегще. Уйыктасан туа'не KipMeflTin, менен еш кутпейтш ce3in. Ойлашы сонда да... Bip кезде eKeyiMie де жас едж. Дешм!з сау, тамак ток, кейлек кек дегендей — уайым-кайгы жок, жаман- жаксы кызмет icTen журд!к. Bip-6ipiMi3re тек едж _ол кезде. Осы кун! юмб!з ewtf? Сен KiM де, мен шммш? Жалгыз тутам жарык сэуле буйырмаган, колым 6yFay- I лы, аягым тусаулы мен 6 ip отырган Fapin- Д е т сау адам жарты OMipiHfle гана жарык сэуле керед1 екен. Мен бол- сам — бар eMipiM тунек, кушиз де — тун, тун де — тун, жэне 6 ip кун емес, 6 ip жыл емес, OMip-баки осы еши мен!н сыбагам. Кайтейш, амалсыз кенген адаммын, ажал келмегесш еле алмадым. Ал, сен me? Bip жыл емес, ею жыл емес, емш-баки сен неге 6ipre шегущ ке- рек осы азапты? Кэршпен 6 ipre кэрш боп отыра бер- MeKniciH ошак, басында? Маган бола кайнаган буюл ем1рден кол уздщ. Жак- сы KepeTiH жумысыннан бездщ, мамандыгыннан айрыл-

1ыц. Катарыцнан кем калдыц. Keuieri анау Шэнгерей- аер KiM де, сен KiMcin к,азф? Аз жылда атакты журна­ лист боп алды, астанадан 6 ip-aK шыкты. Атары, дэреже- м емес кызыратыным, мешн жаныма бататыны — 03iu :уйетш жумыстан калраныц, бойыцдары барынды 6 ipre кемгешц м ет камаран тунекке. Бул да ештеке емес дерсщ. Будан зорын кайтерсщ? Осынша жыл отасканда жып-жылы алаканына 6 ip сэби де салмадым, нэресте суйг!збед1м- Ыне кара ермеген, бауыры кутсыз мен бейбак— Emu не умгг, не кайыр ме- $нен? КУР мойнына масыл болраннан баска не кутесщ менен, жаным?! Жок! ЕндМ жерде булай кала беру мумкш емес! Тардырдыц тэбд1р1 — мен бакытсыз екем, м е т кимай- мын деп, emu сен бакытсыз болма. Осы ед1 айтпарым. Таста MeHi ендк Тешщи тап та кайтадан турмыс кур. Бала суй, бакытты бол!.. Талай кун-тун толранып, эб- ден ойланып айтканым. Жэй сез деме, ж етл ге сайма. Жаксы керетшвд! б1лем, кай сез1мд1 де кайт етпеунп Iен. Ендеше осы ce3iMfli де... ец co h fh колкамды орында, жаным Мендеш! Нуры кашкан коныр кос жанарына мелт-мелт етш | жас келдк Дауысы катты буралган домбыранын шегш- Iдей Д1р|'л какты. Сосын осы барытта тары сабактай бер- fli co3iH. — Hecin жасырайын? Окай боп отыр дейсщ бе осы сезд1 айту маран? Кимаймыи, калай журетЫмд! де 61л- меймш сенЫз. Бауыр басып калдым, 6 ip ет, 6 ip дене боп кет1п ек. Iuii-бауырым елж1рейд! де турады сен дегенде... KaflTefiin, 6 ipaK? YMiiriH енд1 алдында аздаран шай тамып кеткен сал- так дары кеппеген коцыр кейлегшщ омырауы уздш-со- зык 6 ip кетершп, 6 ip басылып, дем алысы ж тл ей бер- дь Байкаймыи, тек аскан сабырлылыкпен озш зорра тежеп отыр. Не боп кеткешмд! б1лмед1м. «вщ м бе, TyciM бе?» дей- м|'н !нп'мнен e3iMe ©3iM. Кэд1мг1 У м т м бе осыны айтып отырран? TinTi бше алмадым, бйшм де келмед! еште- кенИ EKeyiMi3 сол кеш узак мукдастык. Эуел1 мукдастык, сосын айтыстык. Эншейшде айтканымды кайт етпейтш Y mitim eiifli мына энг1меде: «Жок, жок, Мендеш!» деп, касарып отырып алраны. Ол соны айткан сайын YMirri осы каз1р коктрмесем, минут, секунд откен сайын снд! 49