H.9MIP01
у з te s t I^A PT К О М С О М О Л Е Ц !-! ^ ЕС Т ЕЛI Г1 ^Д ЗД^ТЫ Н , /И E/Vf/1 СKCTTIК т А Л М А Т Ы *1999 V г >г
АВТОРДАН «Жастык так.» деген ютабым — бул революциянын Алматыда- гы алгашкы кундерц Ж етюуда Совет еюметшщ орнауы жэне Туркс- танда туцрыш комсомол уйымдарыныц курылуы женшдег1 естелж- TepiM. Мен eKi кезден айрылдым. Бул ютапты Q3iM айтып отырып, екш- mi 6ipeyre жаздыруга тура келдь Оныц уст1не Алматы, Жетюу жэне Туркстан республикасында сол кезде революция жайында баспаеез беттершде жарияланган материалдарды толык пайдалана алмадым. Бул ушш оцушылар маран KeiuipiM жасар деп ойлаймын. BipHenie карт комсомолецтер ютаптыц кол жазбасымен таны- сып, кейб1р пшрлер айтып, жекелеген тузетулер енпзуд{ усынды. Кдтапты баспара берерде, бул пш рлер мен усыныстар ескеркадй Бул кпапты жазура жэне кейб1р архивтк материалдарды табу- ра кемектескен Шакпак Артыкбаев, Бурют Ыскаков жэне Айнагул Чанчарова жолдастарра шын журектен ракмет айтамын.
1945 жылы 15 августа Отан yuiin урыста цаИарман ерл!кпен цаза тап- цан улым, комсомолец С у л тан- б е к Х у с а й ы н б е к у л ы Э м i р о в- к е арналды.
БАК.ЫТСЫЗ БАЛАЛЫК, ШАК, Алмат'ынын, кырмызыдай жайнаган жасыл жапырак- ты зэул!м теректершщ саясындаты кошелер!мен келе жатып, сэбилердщ кумю кулюсш еспгенде, вз1мшн ба- кытсыз еткен балалык шагымды epinci3 еске туЫремш. Аштык, жалацаштык, ауыр азап, бейнет, копецтерден керген корлык, мше, осынын, бэр! менщ eciMHeH eKi ел\\ кетпейдк Мен Алматы каласында (бурын «Верный» аталган), «Улкен станицада» дуниеге келд1м. Экем Ахмет ол кезде Семен деген шаруасы шагын казак-орыста пэтерде тура- тын. Ол ©Mip бойы ©3iHin 6ip «кара шацырагы» болуын арман еткен. Bip кора бала-шагасын шубыртып, юрме- ген босагасы калмаган. Тек ©лершен 6ip жыл бурын га- на ею бвлмелх KiuiKeHe агаш уй сатып алуга шамасы эрен келдк Мен он бес жаска келгенде, экем кайтыс болды. Шу- лап жеым калган торт баланын, М ндеп улкеш мен ед!м. Эжем мен шешемнщ енд!п yMiT еткен! мен болдым. Кэ- 3ip сол бала шагым еаме Tycin ойлана калсам болтаны коршшердщ: — ЭжеО болса кэр}, merneci — наукас, Кусайынбек болса — жас, мына байгус балалар енд1 тоз-тоз болып кетед1 гой,— деген коркынышты сыбырлары кулагыма сап ете калады. С©йт!п, мен он бес жасымда улкен семьяньщ камкор- шысы болдым. 0CTin кунк©р!ст1ц азабын ерте шеюпм. Шыжыган ыстык кундер1 колы-басым кара кайыстай какталып, осы кунп мал базарыньщ теменп жагындагы 7
сазда еиыр басатынмын. Сиыр жая ж урт куш бойы шеп- шек, курай, тезек Tepin, кеищурым соны аркалап, уйсе кетерт кайтатынмын. Аркаласан отынныд салмасымен шидей сирактарым майысып, сиыр айдап келе жатка- нымды кергендер бастарын шайкап масаи жаны аши- тындарын KepceTymi едд Менщ бай туыскандарым да болатын. Олар эшекей- лi, эсем уйлерде туратын. Арып-талып eciK алдынан ая- нышты халде ©Tin бара жаткан меш тым болмаса 6ip ау- ыз жылы сезбен демеп, мушркеу дегенд1 билмейтш. 0йт- KeHi, мен кедеймш, жет1ммш. Кысты кундер1 мен1д каусасан Kapi эжем мен наукас тешем керосин шамныд жарысымен узак тун сарылып, колсап токитын. Олардьщ «енд1р1сшен» шыкдан осы ешмд1 03iMHin досым Саймасай екеум1з куш бойы ба- зарда кетерт журетшб1з. Б1з «Жун колсап!», «Жылы колсап!» «Тоддырмайтын, тозбайтын сажай колсап, к1мсе керек?», «Коне, талап калыцдар! Жетпесендерщ карай калыцдар!» деп базарды жансыртушы едж. Сондасы та- батынымыз 6ipneme каткан кара кулше нан болатын-ды. Ал, «сауда» corn болсан кундер! сатканымыз 6ip кадак еттщ басасынан аспаушы едк Менщ Турсын десен жет! жасар miM болды. Карад- курады касыкка озер шнетш кара коже мен катыксыз кеспе эбден жалыктырып ж1берсендштен, 6ip KyHi ол ше- шесте: — Ana, катыксыз кара кеспеш ime-ime imiMi3 кебе- Tin болды. Осы 6ip ет аспайсыд ба? — дедк Бул созд! есттенде апамныд кезшен жас парлап коя бердк — Шыдай тур, балам. Ет асатын да уакыт болар. — Катан? — Хусайынбек асад ер жетст. Жумыска орналассын. ©здерщ де есщдер. Сонда б!здщ уйде ет те, сут те, май да — 6opi де болады. — Ой, ада!— деп Турсын узаксынды, курсшдк BipaK, Турсын ойласандай бул Kyimi 6ia узак куткен жокпыз. Арада ею-уш жыл етпей-ак бакытсыз балалык шакпен мэдплж коштастык.*Бул калай болды? Муны кейш эдпме етерм!з. Ал, 93ipme: Меш мен 6ipce сиыр басып, шепшек Tepin, колсап са- татын Саймасай юм ед1? Сол туралы эдпме етейж. Саймасай — менщ насашымныд баласьт, api досым 8
болатын. Онын ауылы 1ле езеншщ онтустщ жарында Сарыкемер деген жерде болатын-ды. Kaci6i — койшы. Буларда 6ip кора жан еди Саймасайдьщуйленген eKi aFa- сы ез алдына уй Tirin, жеке турура халдер1 келмегендщ- тен аке-шешеамен 6ipre туратын. Калт-култ eiin кунел- тетю Саймасайдьщ уй iuii де. Мен жыл сайын осы Саймасайдьщ ауылына барып туратынмын. Кайнаг^н кала eMipi женюде Саймасайра квп эцпмелер айтатынмын. Кызыккан Саймасай енд1 ка лара кетуге ынтыгатын. Талай рет мешмен 6ipre ijiecin кетпекпи болып, кезшщ жасын к©л етш жыласа да ата- анасы жiбepмeйтiн. бйткеш, оларга кой баратын бала керек кой. Акыры Саймасайдьщ ©з!нен кешнп iHici ер ж етт, онын орнын басуга жарады. Койдан колы босаган Сай масай калара аттанды. LUemeci маркум аккешл Kici едь K03ineH ыстык жасы моншактап, баласына «акбатасын» берт. шырарып салды. —Балам, ©3iHe-©3iH 6epiK бол! Адал журю, адал тур. Дау-жанжалга жолама. Арманыц оку едк енд1 жаксы окы, Бет алган жарьщнан бакыт тап. Жолын болсын! — дедь Окуга кет1п бара жаткан баласына memeci ©з колы- мен сырып кшз етю, сэтен тысты жылы 6©piK Tirin бердь Саймасай калара келген сон, мешмен 6ipre церковно приходская мектебшде окыды. Саймасайра оку киын болды. ©йткеш ол орысша тук те бьлмейтш-дк Сондык- тан мен жэне MeHiMeH 6ipre окитын, казак тшш судам бюетш достарым — Васька Гуляев, Колька Третьяков- тар жэрдем eTTi. Mine, содан 6epi кырык жылдан астам уакыт ©TTi. Мен K03ip Алматыдамын, Саймасай Фрунзе каласында турады. Екеум1з де картайдык. Эйтсе де, ©зiмiздiц 6iрге етюзген жастык шагымызды еске Tycipin KypciHeMi3 де, кулем!з де. ЭЛ1ППЕН1Н, АЗАБЫ Менщ экем ©збек cэyдeгepi Эбд1уэли Розымамедов- тыц дукеншде сатушы болып щтедь Осы кезде, 6ia Ал маты каласыныц K93ipri Ильич eciMiMen аталатын кеше- сюде, казак меш тнщ жанында турдык. Меийт какпа- 9
сынын, касындагы белме — мектеп болушы едн Кун са- йын туе кезшде шэюрттер меппт какпасыпан шуласыгт, кедшдене кешеге >Kyripin шыратын. Мен оларра кызыга карайтынмын. Менщ эл\\ де жас екешмд! айтып экем ме- Hi мектепке ж1бермед1 (ол кезде мен бесте болатынмын). Балам, сен эл! юшкентайсыд, ©скенде барасын,— дейтш. Б1рак мен экемнщ кунде маза^ын ала берд1м. Сон- дыктан мешд де кептен куткен кушм туып, мектепке кел- Д1'м. ¥зын бойлы, ашан, жузд! «мурал!м» есiк алдында коркынкырап турран меш керд! де: Бала, саран не керек? Мунда неге келдщ? — дедр — Окуга келд1м,— дед1м мен жыламсырап. Мугал!м менщ касыма жакындап келд1 де, басымнап сипады, сонсод езшщ касына апарып отыррызды. — Енд! окисыд рой? Окуга ынтад ку н т екеш кершт тур. Бугш жай к©рiп отыр, ал ертеднен бастап окуга кь piceciд— цедр Мунан кешн ол баска балаларра карап: — Kerneri сабакты кайталайык,— дедк Осыдан кешн класта ызыд-шу шыра бастады. Ал класс дегешм1з K93ipri мектептщ класына мулдем укса- маиды. Барлык балалар бiр бэлмеде окитын. Б1реулер1 элтпеш окып жатса, eкiншiлepi эптиек пен куранды'оки тын. Парта болмайтын. Барлыгымыз да уйден экелген к!ш- кене KHri3re жэ керпеге отыратынбыз. Мурал1мшд* ал дында терт бурышты к1шкене стол туратын. Барлык шэ- KipTTep аяктарын сол столдыд астына ж1берт, ентелей отыратыи. Эр бала алдындагы бет! ашылран штапты даусын шырарып, эндете окып, тедсел1п отыратын. Кластагы у-шудан бас катады. «Мугал1м жанында» жаткан шыбыктардыд 6ipeyin ала сала, тэртт бузган бал'аны аркасынан тартып ж!бе- peTin. Денесше шыбык баткан сод, бала ушн шыгармай K©3iHin жасын ютабына T©rin отыратын. Келеш куш экем маган элтпе сатып эпердд шешем сумка Tirin берд!, сейтт мен бес жасымда «окушы» бол- дым. Мектептег! сабак элтпецен бастап куранга дейщ арап тшнде окылатын. TyciHiKci3 сездерд1 жаттап ала- тынбыз. Мен алты элтпеш тоздырдым. Бул былайша болды: ©ткен эршмд1 баска эрштермен шатастырмау ymiH оны тырпагыммен шукып коятын e.aiM, Осындай эд1с кол- in
данганым ушш молданын шыбыгы менш де аркамды та- лай оскан. Арап тшнде элшпе жаттау маран да, баска балаларра да онай жумыс болтан жок. Бэлюм, бул K 93ip - ri жастарра кызык болып кершер, ал расында да дол солай бол ран едк MiHe осындай жолмен «сауат» ашура тура келдк Мен алтыншы элшпеш тоздырранымда, мурал1м apimepai тактара жазуды шыгарды. Сонда рана барып, уш жыл окыраннан кешн мен элшпеш бтрд1м. Бул оку емес, нагыз азап едк Моллада уш жыл окып мен шала-пула хат тануды да уйрене алмадым. ЭД1ЛЕТС13 ЕМТИХАН Алматыныц А. С. Пушкин атындагы мемлекеттш ю- тапханасыныц алдынан етсем болтаны, менш eciMe 1916 жылы болран 6ip окира тусед1. Ол кезде мен он уш жаста ед1м, церковно-приходск мектеб1н жаца рана бтргенмш. Кэз1рг1 ютапхананын ecKi уй1нде ол кезде Верныйдын еркектер гимназнясынын дирекциясы болатын. Ол езшш дайындык бвл1м1нен Вер ный уезшдеп «буратана» халыктын балалары ушш жыл сайын 6ip орын калдырып отыратын. Б1р жылы мен осы орынра 1л1гуге талап етт1м. EcenTi жаман б1лмейт1нм1н. Орыс т1л!не де шоркак болмайтынмын. 0йткен1, сонры уш жылда мен орыс мектеб1нде окытан еддм, менш дос- тарым да — орыс балалары болатын. 9л1 ешмде: мен бар ынтамды салып Пушкиннш елед- дер1н жатка айттым. ¥зын бойлы, арыкшалау келген 6ip мурал1м касыма келд1 де, менш бет1ме карап турып: — М1не ж т т ! М1не ж1г1т — деп ею кайтара айтты. Сонсод комиссия мушелерше бурылып, б1рдеде деп жат- ты. BipaK мен оны ести алмадым, окша атылып далара шыктым, кепке дешн еЫмд! жия алмадым. Bip салт ат- тыларга соктыра кала жаз^атанымда барып, eciM юрдк Олар екеу eai. Bipi — жаксы кишген, шокша сакалды, токтаскан Kici, eKiHinici — ез1м катарлас бала. EKeyi де маран кездерш алартып, жеркене карады. Гимназияныд 6ip ecni кызметдпа оларды кере салып, жалпылдап кедсеге шрпздБ Мен «Кеп байлардыд 6ipi шытар» деп ойладым: Кателесшпш. Бул шал буюл Же- 11
Ticyfa белгш — Бейсенбай деген бай екен де, ал касын- дагы онын, улы екен. Экеш оны гимназияга экелттн Сей- Tin 6ip орынга eKi бала таласыппыз. Bipeyi — мен де, екшгша •—бай баласы. Бул бала ауылда окыпты, сон- дьщтан орыс тш н бшмейд1 екен. Муны бнтгенде куанып кегим. Енд! окуга тусемш гой деп ойладым. BipaK булай болмай шыкты. Емтиханнын корытын- дысын б1лмек болып, келеш Kyui гимназияга келд1м. Гим- назияньщ 6ip каксал кызметгшсн меш ецмешмнен итер- мелеп: — Бала, сен кабылданган жоксыц, кет,!— деп мацы- на жолатпацы, есжке де к!рг!збед1. Мен кез1ме жас толып, кайгырып, камыгып уШме кайттым. Арыктыц басында мен1 экем KyTin отыр екен. Оны кергенде кез жасыма ие бола алмаппын. Окем MeHi кеу- десше кысып, жубата бастады. •— Балам, жылама! Ол уйден орын тиюии ме ejx\\ са ган? Жылама. Bi3Aiu де кушм!з туар, сонда сен де оки- сын. BipaK экем айткан бул кун тез туа коймады. Мен жогары бастауыш училищеге зорга дегенде TycTiM онда да узак оки алмадым: 1916 жылы, казактар кетершс жасаган кезде, окудан шыгып калдым. KYHK0PFCTIH КАМЫНДА Алматы каласы ол кезде Верный аталатын. Бул «се- шмдЬ деген сезден шыккан. Бул атты коюшы — патша yniMeTi едн Кытаймен шекарадагы езшщ сен1мд1 кузет орны, отарлау саясатыныц мызгымас 6epiK Tiperi бол- сын деп атаган. Мше, осы Верныйда 1918 жылы 3 март куш Совет еюмет1 орнады. Патша ©KiMeTinin тусынл^а, Алматыда енеркэсш ор- ындары жок едн Bipneme гана мардымсыз кэсшнплш мекемелер1 болатын-ды. Гаврилов пен Каткишпц темею фаСрикалары, 6ip су дшрмен, купец Мусабаевтын тер! илейтш заводы, Кайповтыц жуп жуатын кэс1'пш1'л1п,— Mine, осылар гапа едн о. Осы аталган енд1р1с орындарында icTeiiTiH жумыс- 12
шылар да ете аз ед1 Олардын, басын косып 6ipiKTipeiiH ешкандай уйым да болмайтын. Жогарыда аталгап Кай- повтын жун жуатын Kacimnmiri K93ipri калалык сексеуЫ базасы орналаскан жерде едк Бул залым купец квшпел1 казактардан жунд1 тегш дерлж барара сатып экелетш де, оны жуып, Kemipin, буып, Алматыдан 50 километр жердеп, Карралы ©зет- ши бойындары Шахворостовтыц шуга фабрикасына жь беретш. Мунда жумыс ттейтшдердщ кепш1лпл жасес- nipiM балалар мен кыздар едк Олар оку дегенд1 бшмей- тш, шетшен сауатсыз болатын. Кун KopidiH, камымен 6ip маусым мен де осында жу мыс 1стед1м. — Тур, Хусайынбек, жумыска баратын уакытыц бо- лып калды,— анам меш кун сайын оятып, жылы тесек- тен туррызып алатын. Мен бозарып тан атып келе жатканда туратынмын. Анам эз1рлеген азын-аулак тамак болса, капыл-купыл жеймш. Жалац аяк, жалац бас жумыска кететшмш. ¥й- кымыз ашылмаган мен-зен куйде, шацды кешеш борп- борп басып, эр тустан жуг1рт келем1з. Уйде жеп улг1р- меген асымызды журе-бара ауызымызра тыккыштай- мыз. Тац capicmeH басталран жумыс кун батып, кас ка- райранра дейш созылады. Мен сиякты аш-арык балалар арыктьщ узын бойына ею жарынан жаралап отырып алып, жаланаш аяктарын арын сура салып койып, узак кун бойы жазбастан сасык, лас жунд1 жуады, шаяды. Бул жумыстын ауырлырын тшмен айтура улкен усталык керек. Шыжыран ыстык кун миды кайнатады. Тым бол- маса тебене тусер коленке де жок. Таудьщ муздай суы шекецнен шырады, жшг1щц сыркырат'ады. Лас, сауыс- сауыс, шуаш жундердщ nici кандай жаман! Буюл тула- бойыца cinin алран жуннщ сасык Hici журсен де, турсан да ycTinnen кетпейдк бзщнен ©3in ocipece тамак жеген кезде жepкeнeciн. TycKi асты irnyre аз рана уз!лic жасап, аз уакыт ты- ныстаймыз. Тамарымыз 6ip жапырак кара нан мен ащы пияз, кара су. Ыстык асты айтпай-ак кояйык, ал кайна- ран су да бермейд! кожамыз. «Асымызды» жеп болып, бел1м!з буг!лin, кайта арыкка тусем1з. Свйтт, танныц атысынан куншн батысына дейш сарылып жумыс ктей- Mi3. Осындай азапты ауыр енбер1м1'з ymin небэр1 кунше 13
f1 15-ак, тиын аламыз. «Осы жумыстан да айырылып кала-| мыз ба?» деп ертедп кушм1зге сепбейтптпз тары бар. I Жумыс кезшде ага приказчик камшысын одтайлап | устап, балалардан кезш айырмайды, андып журедГ Bi- 1 реудщ сылбыр кимылын кез1 шала калса айкай салады, I жеы атаеынан калдырмай балараттайды, басына камшы I ойнатады. Оган карсы кeлiп, бетшен алатын 6ip жан жок. Гаврилов пен Каткиншд темек1 плантациясында да, Великановтыд баспаханасында да жасесшр1мдер осы- лай аяусыз канаушылыкта болды. «Патша кулады! Билж едбекпп халыктыд колына кештП» деген хабарды естшенде, б1здщ куанышымыз койнымызга симады. Б1рак, оны KiM кулатканын жэне келешекте кандай еюмет болатынын 6i3 б1лмедж. Деген- мен, 6ip зор окираньщ болганын журепм1з сездь АЛFAUIKbl ЕРЕУ1Л 1917 жылы коктемде Верныйде тунгыш ереу1л бол ды. Ереу1лгшлер тобы «Батыл бас, жолдастар, аякты» деген энд1 аитып, K03ipri Максим Горький кешесшщ бо- йымен журд1. Колдарында Кызыл ту. Онда «Бостандык, тещик, туыскандык жасасын!» деген сездер жазылтан. Б1з, балалар, кошен1н шет1мен тамашалап, ереу1лш1лер- ге капталдай inecin журем1з. Б1зге кетерЫсгшлер айт- кан ©лед де- кектем де — бэр! де кызык кершедк Ере- уыдплердщ катары ©се берд1. Каланыд ортасына таман жеткенде, TinTi кебешп кеттк Желб1реген жалауларда кебейе берд1. Кызыл тудыц астында, ед алдыдры сапта, кеудесше «Георгий» ордед1д тагынран, кед иыкты, сур шинелд1 орыс солдаты. Оныд касыдда кеде кепкалы, жалпак жа- уырынды ет1кш1 — Тэшед ©тепов. Муныд сол жагында — узын бойлы, арыкша шаштараз Музафар Сейдахме- тов. Екшдп катардагы ереу1лдплердщ irniime мен тани- тындардад Казак ССР-шд K03ipri Халык артиа Э. Ум- бетбаевтыд океш Бейсенбай Умбетбаев пен Садри Нуры- мов. Осы аталган адамдардыд 6opi дерлж 1918 жылы большевнктер партиясына муше болып к!рдК Жепсуда 14 г
Совет ешчетш орнату жолыидагы куреске белсене ка- тысты Ерсукзиплер жогары кетерьзт, генерал-губернатор Фальбаумиыц Keaceci тургам кешеш кернеп Keni (Koaip* ri Енбскиилер депутаттарымыц Алматы облыстык Сове TiHiK yfti). Ыз, балалар, агаштардыц басына ермелеп шыгып алдык. «Не базар екен?» дел бакылал отырмиэ. Bapi алакандагыдаА сайрам кержед|- Кеисенш eciri iшi- нем 6epiK. Алдынгы саптагы бфнеше жумысшылар бас* палдакпен жогары кетерйш де. еок п аяктарымен та- дылдатып т е \\т . ура бастады. Вфнеше минут еттЕ E cik ашылмады. Сонам сои ереуишьзер тас, балта седЕзд! заттармеи eciK T i ургылаи сымдыра бастады. Сынгырлал эйнектер» жерге тустЕ Ecik ашылды. Жург 1шке лап койды. Bip мезгЕзде 1шке юргендер кайта тыска шыкты да. сыртта калгандарга бфдеиелерд» xyctHaipin жатты Олардыи не айтканын ест и алмадык. Халык архирейдш yfti жакка жапырылды (кзэфп Пролетар мен Совет кешесжш туйккен жершде, шише жак бурыштагы тебесжде кумСеji бар уАде). Жетку гу- берннясынын эд1мшЕз!д — саясн тЬпнш б»р ©3i .устал отырган губернатор мен д!н кожасынын мекеш |ргелес базуы тег!и емес едЕ Булар осы ел кешк канычен ce.iiti сулштем сорушы жеб1рдш — ек*1 басы Tapiiai едЕ ЕреуЕзшЕзер одан opi кешекешеш бойлап, беп-бетЕ мен улкен станицаFa карай андап барады. Агаштан де- реу cenipin тусш, 6i3 де араласып кегпк. lie болыл кал- ды? Кайда барады? Визе алмаймыз. Тек б!реулердш: — 0TipiK айтады, сенбеидер оган! — Патша yrniH елукш че ед|? ©з жаны тэгп де! — деген дауыстарын естим1з. Свйтсем 6ip жагдай болтан еден: оны кейш бишк. Ашу-ыза кериеген ереуЕзинлер губернатордыц уйже кЕ pin барганда, оны 1здеп таба алмайды. Vpefti кашкам кызметилден: «кайла?» дел сураса. аз: «Патша тактам тусп» деген хабарды еспЫмен губернатор у iojin влдЕ aniri станица илркеужщ подвалында жасырын жерлен- Д1»,— дейдЕ Ka3ipri Транспортная, Казачья, Мектеп кешелершш бонымен шубырган журт мезде станица цпркеуше жет- Ti. Bipneme адам подвалга Kipin, 6ip кезде олар жап- 15
жаца табытты кетерш шыкты. Онын какпагын ашып ж\\- берiп караса, ©лген генерал Фальбаум екен. Журт тапап елжке умтылысты. Эрюмнщ ез кв^меи ; K©pin нангысы келдк «кулык icxen жаткан жок па екен?» деп туртт керугшлер де болды. Enni б1реулер: «Анык ©3i ме соныд?», К,анды кол залым элде баска 6ipeyni i ©лНрт, генералша KHiHAipin, табытка салып койган жок па екен деп шубэланды. Жок, мундай кулыкты бул жо- | ли генерал жасай алмагаи. Дэуреш еткенш б1лген соц, тез1рек елуд1 макул KopreHi дурыс-ак болтан. Фальбаум- ныц ©лiri сол арада 6ipa3 жатты. Басы ат басындай ул- кен, enipeiireH сары муртты, конкак мурын осы шал, кеше гана каЬарлы-ак едь Ъ'\\з, балалар оньщ жанына жакын жолап K©pren6i3 бе? T©6ecin алыстан кергеннщ ©зшде, YpeftiMi3 ушып кетунп едк Ент оны ©лген кек- жалдай K©pin, 6i3 де касына сескенбей жакындаймыз. AKbIPFbl ПОЛИЦЕЙ Meniii, бала кез!мде, революциядан бурын, б1здщ ул- кеп станицада Рудковский деген полиней болды. Бул патша ©KiMeiiniH Kiuii кызметкершщ 6ipi едн Кыскаша айтканда, бастыктарга жагымпаздык жасаганнан эрi аса алмайтын патша малайларынын 6ipi болатын. Ол етiriн айнадай жалтыратып, улкен станицанын кешеле- ршде журетш де коятын. Онын, сол жагыпда кылышы, он жагыпда ровельверн ал мойынында кызыл ж тке та- гылган ыскырыгы болушы едн Кейде, кешеде. тебелес салгандарды коре салып: —- Эй, онбагандар! Т эрттп бшмейсщдер ме? Бул тобелесетш жер емес,— деп куа женелетш. Рудковский K©6inece картапаздардын i3iHe тусетш. Карта ойиап отыргандардын ycTinen шыгатын да, орта- да жаткам акшаны бассалып жиып алатып да, калтасы- на тыгатын. Сонсон ол бар даусымен: — Тарандар! — деп айгай салатын. Ойыншылар карсылык б1лд1рсе, болмаса акшаларын сураса «абак- тыга отыргызамын» деп коркытатын. Февраль революциясына дешн Рудковский осылай ©Mip cypin келдн Патша тактан т у т деген хабар Вер- ныйге жеткен кезде, ол б1рден жуаси калды. Кошеге 16
сирек шырып, корамдык орындарра мулде бармайтын болды. Bip куш 6ipHeme балалар оны кешеде керш жан-жа- рынан коршап алдык та мазактадык. — Полицей азамат, амансыз ба? — дедж. Корыкка- нынан Tyci кашып кеттк Bi3 онан сайын кулдж. Камауга тускен каскырдай Ticiepi сак-сак етедк — Корыкпацыз, 6i3 с!зд1 урмаймыз,— дедж. Осыдан кейш ол 6i3re: — Балалар, сендер клубка барып журесщдер ме,— деп сурак койды. — Барып турамыз, не? — Онда кандай сездер айтылады? — Патша тактан кулады, атылады, ei^iri кезек по- лицейлердш,— деп айтады,— дедж. Б1зге Рудковскийдш кез1 шарасынан шырып журесБ нен отырып калрандай болып кершдк MiHe Верный ке- шесшщ Kemeri «кудайы» 6yriH осындай болды. Рудков- ский жэне осы сиякты патша yKiMeii кузрындарынын кеп узамай-ак каралары батты. KYPEC-TAPTbIC Бул кундер1 кайда болмасын топырлап жиналран халыкты кересщ. Ko3ipri филармония ушнде (корамдык w жиындар етюзьпетш уйде), Карл Маркс пен Совет кеше- ф лершщ бурышындары жуырда ©ртенш кеткен кинотеатр- е\\ да (комерциялык жиындар етюзкаетш уй), жорарры ^ ж э н е шоп базарларында, офицерлер ушнде, гимназияда, баспаханада, т т п ашык алацдарда кыскасы, oftTeyip барлык жерде жиындар ©Tin жатты. Кызу айтыс, Kepic сездер. Соньщ 6opi 6ip рана мэселенщ тешрегшде — ен- лт уюмет кандай болу керек? 9cipece, офицерлер клубындары жиналыс ете-мете кызу еттк Bip шешен сейлеп 6iTneft жатып, MiH6ere еюн- uiici кетерьлдк Щмнщ сейлегш! келсе, сол свйледк Bipey- лер Kipin- б!реулер шырумен болды. Ешюмге «кел-кет» деп айтушы жан болран жок. Жиын тунге дешн созыл- ды. ¥зак жылдар бойына патша уюметшщ езг!сшде жаншылып, т\\л\\ курмелт, iiiii куса болтан халык, кеуде- леп шерш армансыз актарысты. 9х К. Экпнров — — ^~~ АЯ лОо а - 1I7/ р*■\\ БАL*С ^ ^ »
Сейлеушьлердщ ездер! кандай эркилы болса, сезде- рiнiн мазмуны да сондай едг Большевиктер, меныневик- тер, эсэрлер мен анархистер, партияда жоктар, купецтер, приказчиктер, колонервшлер, чиновниктер, мувал1мдер, шаруалар,— кыскасы барлык таптардын. еюлдер1 сей- леп, ез мудделерш айтып4 ез шюрлерш ортава салып жатты. Мшбеге купец шыкса болваны, каум^лаван халыц: — Жетер, жарайды, токтат! Калтацды аз кампиткан жок шыварсыц!— деп жактырмайтын, шулайтын. Ал, патша уюметч кезшде жаксы ©Mip cypin, кунывып калган кейб1р шешендер, жиналван журтка акыл айтпак болып, мылжыцдай бастаса: — Булац куйрыкка салынба! CeHin де сырыцды 6i- лем1з, тайып тур! — деп мшбеден куып тушредь Егер жумысшы, шаруа, солдат оюлдер! мшбеге коте- рюсе, алдында турвандар: — Дурыс айтасын! Бер сазайын буржуйдыц!— деп колдайды. Саймасай екеу1м1з осы жиындардыц 6ipHemeyiHe ка- тысып журдж. Б1зве, оДресе, Токаш Бокин мен Тошен ©теповтыц создер1 оте-моте унайды. Токаш кызу канды, ерекше ожет ж1Нт едг Бойы ортадан жовары, денеД Tin Tin, азвантай вана кара мурты бар, кара торы, шашы «ежик» етшп алдырылван. Токаштыц c©3i журтты бау- рап алатын, душпандарына катал Kici едк Мшбеден тус- кен 6ip меньшевиктен кешн, ол соз алып, былай дедк М етц алдымда сойлевен шешен элде нет айтып, журтшылыкты шатастырвысы келдг Оныц созшен кешн шындык пен ©TipiKTin кайда екенш бшмей кал'асын. Ме- шн: айтарым: меньшевнктердщ созше сенбещздер. Ал сенсещздер оюмет кайтадан Пувасовтар мен Абдуалиев- тердщ колына кошедк Слздердщ мудделерпш тек боль шевиктер партиясы вана корвайды, ецбеквш халыкты бакытка жетюзетш, ован сара жолды корсетет!н комму- нистер,— дед!. Токашты журт уйып тындады. Ол кыравы болува, алданып, т1зв!нд1 канаушы таптыц колына кайта бер- меуве шакырды. Тошен салмакпен жай сойлейтш адам едь Эр созш шеве каккандай мыктап, нывыздап айтатын. Бул кундер1 кала халкы осы аталван ею шешен — Токаш пен Тошен жайлы оцг1мелеумен болды. ГДреулер 18
оларды мактады, ал еюшш б1реулер даттады. Мунда улкен мэн бар едк Тап жаулары бугаи дешн ел арасын- да большевиктер туралы килы-килы сумдык еДрж-есек- терд1 барынша мол тараткан. Соншалык кубыжык erin сипаттаган большевиктер енд1 03iHiu арасынан шыгып жатканын керген халык: — Мше, (Мздщ Токаш пен етжнп Тэшен де больше вик екен той.— деп култ те, мактанып та койды. Эрине, большевиктер туралы ондай есектерд1 тара- тып жургендер — мес карын Эбдуэлиев пен Ордабаев- тар, патша чиновниктер1 Жайнаков пен Терге>чзовтер едк Большевиктер оларта ажалдай болып квршдц ал ецбек- uii халыкка майдай жакты. — ©3iMi3re пана болатын большевиктердщ соцынан epyiMi3 керек,— дед1 журт. Ак-караны тез танытыш ецбекнл кауым осындай ninipre келдк Большевиктерд1 колдаушылар кебейдк Олардьщ катары сатат санап есть Курескерлердщ ка- тарында болтан Канатат Ходжаев, Касым Кешелеков, БаЬауитдин Кудратулин тэр1зд! калын букара арасынан шыккан азаматтар оз татдырын Верный большевиктерБ Hin уйымымен байланыстырды. Ал, бул уйымныц басын- да талай сыннан суршбей еткен Александр Петрович Березовский, Карп Васильевич Овчаров, Токаш Бокин, Лука Емелов сиякты ысылтан большевиктер болды. к)л\\ еамде 1917 жылы июнь айынын басында А. П. Бе резовский мен Токаш Бокин 6ip улкен жиында жалын- ды сездер сейлеп, меньшевиктер мен эсерлердщ саяса- тын эшкереледк Жиын кызу етт1. Журттын айтай мен ашуына тотеп бере алматан эсэрлер мен меньшевиктер жиыннан кетin калды. MiHe, 1917 жылдыцекЕшп жартысы. Петроградтаты июль окиталарыныц Ay6ipi Жетшуга да жеттк Верный каласындаты контрреволюция бас кетердк Олар ец ал- дымен белсенд! большевиктерд1 жоймак болды. Декабрь- Де актардыц Эскери 0юмет1 (Войсковой Круг) езшщ тетенше мэжшсшде: «Александр Петрович Березовский казактарга опасыздык еткеш унлн туткынта алынсын жэне атылсын, семьясы казак деген атактан айырылсын. Сейтш, Жетшудан жер аударылсын. Барлык мулк1 кон- фескаланып, казыната алынсын» деген каулы-кабыл- дады. Дэл осы кезде Верныйдыц калалык думасы мынадай 2* 19
екшни 6ip карар кабылдаран едк «вюметке карсы \\т!т жург1зт , халыкты ауа жайдырып, зацсыз эрекеттер ic- теуге итермелегеш ymiH Карп Васильевич Овчаров тут кынра алынып, ic сотка тапсырылсын». Осыдан кешн коп узамай Березовский мен Овчаров туткынра алынып атылды. BipaK контрреволюция езшщ бул жауыздырымен ецбекнп халыкты коркыта алмады. Верный халкы мен эскери бел1мдердщ солдаттары, боль- шевиктердщ басшыларын аюандыкпен елЛргендер де- реу туткынра алынсын дедн Калада жиын жасаушылар- дыц саны кебешп кеттн Халык каЬарынан корыккан ак казактардыц басшылары шынында да Kici елЛрунплерд1 туткынра алды. BipaK 6ip неше кун еткен соц кайта бо- сатып ж!бердц Алайда, контрреволюцияныц дэуреш ©ткен едн Олар акырры демш алуда болатын. 1918 жылы 3 мартта Вер- ныйда Совет ©KiMeTi орнады. Революциялык — сорыс комитет! курылды. Оныц курамына Павел Виноградов, Токаш Бокин, Лука Емелов жэне баскалар юрдн Верный журтшылыры ©3inin жещсш мерекелеп, ха лык бакытты ymiH ©з ем1рлерш курбан еткен революция жауынгерлер1 — Березовский мен Овчаровтерд1 еске ал ды. Батырлардыц денелер! калалык бакта жерлендн А. П. Березовский мен К. В. Овчаровты жерлеу ецбеюш- лердщ шын ереуЫне айналды. МЕНЩ 0ЖЕМ Менщ эжем ©те суйюмдц меЙ1р1мд! жан ед1. .Турмыс таршылырынан кайыспады. Кезш жумранша езш ширак устады. Bip Tici де тускен жок. М1нез1 салмакты, келбет- Ti Kici болатын. Эжем1з кылырымызга карай кейде кулагымыздан да тартып коятын. BipaK, 6i3 оран кынжылмайтынбыз. Эжем асыкты керемет жаксы керунп ед1. Оларды дорба-дорба eTin, асыл казынадай сактайтын. Bip дорба- да кой acbiFbi, 6ip дорбада — ешю асыгы, тары 6ip дор- бада — козы асыгы болатын. Кунде кешке эжем немерелер1мен асык ойнайтын. Жайшылыкта салмакты Kici асык ойнаганда кызуланып 20
кететш. Утылса кабагы жабылып, мунайып калатын едк ал утса — мэз болып, балаша асып-тасатын. — Эй, салпак кулак немелер, сендер ойнай бклмей- Ындер,— деп колын шапалактап, селк-селк етш кулш, куанатын. Б1з ренж!мейт1нб1з, кайта 6apiMi3 оран: — Эжем! — мактаншак! Эжем — мактаншак! — деп, ызасын келт1ретшб1з. Мунымыз оран унамайтын. Кейде ол ыза болып, ашуланып калады да: — Йемене, жамыраран койдай у-шу болдындар. Ой- найтын болсандар адамша жондеп ойнандар, ал ойна- майтын болсандар койьщдар!— деп айрайлап та ж!бе- рет1н. Эже\\пз Таушелек болысына карасты кызыл 6epiK дейтш рудьщ кызы eдi. 9Keci кедей адам болран. 03i жиырма бес жасында KyHeyi влш, жешр калран. Содан кешн куйеуге шыкпаран. Бауырында жалрыз улы — б!з- дщ экем1з болран. Сол жалрызыныц ткчегш тiлeп отыра 6epinTi. Патшаны тактан кулады деген хабар эжеме ойга сиымсыз, акылга конымсыз коршдн Эуел1 ол сенбей журдь одан сон басын шайкап, таныркай беретш болды. — Патшасыз бу калай? Патшасыз турура бола ма екен? Мумюн бул уакытша шырар. Халык оны аздап коркытып коялык деген шырар,— деп айтатын-ды. Кундер OTTi, айлар e n i, патша тагына кайтып орал- мады. Bip кун1 эжем ©зш!н туыскандарынын ушне ко- накка барып, одан жуз1 жайнап, к©щлд1 кайтты. Уйге келген сон шешшд1 де, торге отырды. Б1зд1 шакырып алып, сейлей бастады: — Ал, балалар, сендер не жаналык естшндер? — де- д1 ол. Bi3 тусшбей, онын бетше карай бердж. — Кандай жаналык? Ол куланып, K©3iH кысып койып, сойлей жонелдк — Калайша бишейандер? TinTi бул жоншде бук1л кала шулап жур рой. Жарайды, ещн айтайын. Петер- борда 6ip акнлды адам шырыпты. Онын аты Ленен екен. Патшаны тактан кулатура халыкты шакырран сол K©pi- недг Кейб1реулер: «MyMKiH оньщ 03i патша болгысы ке- летш «шырар» дейдк Ал, б1летш адамдардьщ айтуына Караганда, олай емес. Ол патша атаулыга тугел карсы, тек халык камын ойлайтын ©юмет орнатпак. Муны есть гешмде, кецшм 6ip котершп калды. Оюмет бил!г! ха- лыкка тисе, жаксы болады рой. 21
Осыдан кешн эжемнщ ecni TycmiKTepi езгерт, сапа- сына жаца сэуле юре бастады. Дэл осы кезде мынадай 6ip oicHFa болды. Бул окиганы эжем айткызайын. — Кешеден уйге келе жатсам, eciK алдында пар ат жеплген арба тур, оныц устшде 6ip кызыл зскер отыр. Арбаныц касында еюшш кызыл эскер тур. Ал оныц ка- сында менщ Хусайынбепм б!зд1н. уйд! нускап, элде нен} айтып жатыр. — Эже, амансыз ба? — деп маган кызыл эскердщ 6i- peyi сыпайы сэлем бердй — Шуюр. Слздщ уйге Kipyre бола ма, эже? — Неге болмасын, Kipiimep, шырагым. Немерем какпаны ашты да, эуел1 мен}, сонсоц кызыл эскерд1 юрпздк КелЫм уйде екен. Кызыл эскер онымен де амандасты. ©зшщ жуз1 жылы екен. Орыстыц жас жь riTi. Мен одан: — Ал, балам, айта бер, неге келдщ?— деп сурадым. Ол 6ipece маган, 6ipece келппме карап койып: — Эже, апа, екеуШзге б1зд}ц мынадай аздаган еть нш тпз бар. 0 здер}щзге белг1л1 ак казактар каланы коршап алган, кэз1р кала сыртында сотые жур1п жатыр. Актар жаца OKiMeTTi жаратпайды. Ecni тэртты кайта орнаткысы келедк Ал, б}з болсак, жаца OKiMeTTi — совет еюметш жактаймыз, соны коргаймыз. Б1зде 6ipa3 жара- лы кызыл эскерлер бар. Ауруханада оларга тосек-орын жеыспейдк (лздер осыган кемектесе алмайсыздар ма? — деген}. Мен келшме карадым. Ол менщ ойымды Tycine кой- ды да: — Неге комектеспешк. С}здер б}зд} коргап, халык ушш кан токкенде, нем}зд} аяймыз? — деп жауап берд}. Мен де карап калган жокпын: — Анау турган жастык пен KopneHi алыцдар,— деп тордег} ecni керпе-жастыкты керсетт}м. КелЫм де со- ларды бермек болып ед}. Осы кезде ундемей турган Хусайынбек торге жупрш бдрып, жинаулы турган ец жаца корпе-жастыкты акырын алды да: — Ana, cia тус}нбед}ц}з, эжем мыналарды 6eprici ке- лед},— деген}. Мен кэпел}мде не дер1мд} бюмед}м, 6ipaK кейiнпен: «тентег}мд}к{ жоп екен гой» деп ойладым. 22
*** Верный адамдарыныц 6api б1рдей эжем1здей weftipiM- д} болган жок. Кулактар астыкты тыгып тастады. Ха- лык ашаршылыкка ушырады. 1919 жылдын кектем1нде «Союз работников пера» деген уйым ак казактардан кал ган каланьщ шет1ндег1 жерлерге бидай екть Анам еке- yiMi3 eric басында жумыс ттед т. Кузде сол епн жинал- ды. Мен кырманда астык бастырдым, анам жумысшы- ларга ас эз1рледь Ал, эжем мен юшкене iHmepiM уйде нансыз аш отырды. Б1здщ тарыгып отырганымызды журттын 6opi бшетш едь Сондыктан жана астыктан 6ia- ге 6ip пут бидай берждк Анам куанганнан жылап ж\\- берд4. Б}здщ 6ip бай туысымыз 6ip куHi эжемд1 шакырып алып, былай дептг. — Сендерге менщ жаным ашиды. Уйщнен 6ipHeme кап алып келе гой, жана астыкты тасыгаида каптарын- ды толтырып апарып берешн. Анкау эжем бул арбауга тусщбей, уйге куанышы койнына симай келдь — Ci3 бекер иланасыз, ол 6i3re бидай да бермейдк каптарымызды да кайтып ала алмаймыз,— дед! анам эжеме. Анамныц айтканы кeлдi: бай туысканымыз бидай ту- г!л, каптарымызды да кайтарып бермедь Эжем буган кепке дешн капаланып журдь Кейде 6i3 эзтдеп, эжем- нщ есше каптарды Tycipin коятынбыз. Ол 6i3re карай- тын да култ ж1беретш. — Ол тулюге сенген менде де ес жок гой,— деп ба- сын шайкайтын. Менщ эжем жана жаркын ©Mipre ум- тылган жастарды жаксы кердь Кешн мен комсомол ка- тарына юргенде, ол муны ете макул кердь «ЗАРЯ СВОБОДЫ» ГАЗЕТ1 1918 жылдын март айыпда Верныйда Совет еюмет1 орнаганнан кешн болыневиктердщ «Заря свободы» атты газе™ шыга бастады. Онын баспаханасы Максим Горь кий мен Абай кешелершщ буршында, (K93ipri «Комму низм таны» мен «Алматинская правда» газёттерщщ ушнде) болатын. Ол кездеп баспа техникасы нашар едк 23
Машинаны ею жумысшы кезекпе-кезек колмен айналды- ратын-ды. Сол газеттщ манында мен де болдым. Газет тарату- шы болып ютед!м. Тертеум1з, сонын 6ipi уйгыр комму нист! БаЬаутдин Кудратуллин едк Б1з тац сэр1ден сум- каларымызды эл1 бояуы кеппеген газеттерге толтырып аламыз. Алдымен Бас арык жакка квтер1летшб1з, вйтке- Hi кырдан ойга карай журу жецшрек. Бэр1м1з де жа- лацаякпыз. Газеты эл1 уйкысынан оянбаган уйлердщ Tepe3eciniH какпагына кыстырып кетем1з. Эркайсымыз- дыц журетш кешелер1м!з белгш. Журт карнымызды аштырмайды, 6ipey болмаса 6iреу отыргызып тамак бе реди Кешке уйге келгенде анам «тамак ini» дейдк Мен: «пнпеймш» деймш. Бутан анам соцырак тусшдк Газет аркалап жупре-жупре шаршаймыз. BipaK, жумысымыз- дыц ауырлыгына карамай оны куана-куана аткарамыз. ©йткеш 6i3 Совет вюметш ныгайту ушш большевиктер- ге кемектес!п жургешм!зд1 жаксы б1летшб!з. МЕН — КЫЗЫЛ ЭСКЕРМ1Н Осы кезде Верныйда Емелевтщ ержылершен курал- ган жаяу эскер полки туратын. Калада газет таратып жургенде, сол полктын казармасынын жанынан талай рет ©TKeHMiH. Кызыл эскерлердщ ойынына анадайдан кызыга карайтынмын. Менщ де эскер болып, солардын катарында журпм келетш. BipaK, онбес те гана екешм eciMe тускенде, «алмайды гой меш» деп мунаямын. Емелевтщ полкында б1здщ Алдаберген Назаров дей- TiH туысканымыз солдат едк Ол менен оншакты жас ул- кен. Мен соныд жаткан жерше кунде келем. Алдабер- генге жалынам. — Ержткаер полкына тусу1ме комектес,— деймш. — Ойбай-ау, калкам-ау, жасын толмайды гой, — Онсепз дей салсанызшы. — Сен езще ©зщ карап алсаншы,— деп кулед1 ол. Алдаберген маган: «Бойын 6ipaK кез, белщ кумырс- каныц белшдей жш-жщшке узьлешн деп тур, 6ip-eKi кыл муртыц да жок, сенщ жасын онсепзде дегенге юм сенедП»— дейдк Устара тисе сакал-мурт каулап есед1 дегенд1 естт гем. Уйге келт экемнщ ecni устарасын тауып алдым. 24
Жораргы ершмд! туюр!г!ммен дымдап, кыра бастаймын устарамен. Bipa3 куннен кешн полк командирше бар- макпын. BipaK каулап шыккан мурт кершбедь Жалына- жалына, акырында, Алдабергенд! кенд!рд!м-ау. — Жарайды, екеум1з полкка барайык, суранайык,— дейд! ол. Bip KyHi ол меш рота командирше epTin барды. — Мынауыц KiM? — деп сурады командир. — Бул б1здщ 6ip туысканымыз ед{, кызыл эскерге жазылрысы келед!,— дeдi Назаров. — Дэл солай, жолдас командир, эскер бодрым келе- т,— дед1м мен де. Командир бажырайып маран карады. — Жасыц нешеде? — Онсег!здемш. — Жасы онсег!зде,— дед! Алдаберген де. — Онсег1з дейм1с1з?— деп командир кайта сурап алды да 6i3re шатынады. Сендер мен1 KiMre санап турсыцдар? Кетшдер!— дедЕ — Нанбайсыц ба, мен онсег!здемш,— дед!м мен ка- рап турмай. — Слздер калай ойлайсыздар, кызыл армияра коше- дег1 кез келген жалацаяк балалар жарай беред! дейаз- дер ме? — MeHin бойым юшкентай болранра, ci3 бала екен деп ойламадыз, Kepini3, мен эл\\ кандай эскер болар екем,— дед1м тары. — Бар, бар, бала!.. Басымды катырма! BipaK мен рота командирше жалына берд!м, эскер болу ушш бой мен жастыц соншалык кажет емес екен1н e3iMuie дэлелдед!м: Рота командир! б1зден кутылу ушш: — Жарайды, Емелевке барыцдар. Ол не десе, сол болсын,— дед!. Алдаберген екеу!м!з полк командир! Емелевке кел- д!к. Ол узын бойлы сымбатты адам екен. — Эскер етш алыцыз, сорыскым келед!. — К!мдермен сорыскыц келед!?— деп мырс еттЕ — Жаумен. Буржуймен. — Жасыц каншада? — Онсег!зде. Емелев каркылдап турып кулдЕ — Алдап турран жоцсыц ба? 25
— Жок, рас айтамын, жолдас командир —дед1м. : Куэлжке Алдабергенд! тарттым. — Жарайды,— дед1 Емелев,— ынтызарыц Кызыл Ар- мияра жазылу болса, кабылдайын. Сейтт, мен онбес жасымда Кызыл Армия катарына кабылдандым. Меш ymiHmi взводтыц ушшнп б©л1мше- ciHe жазды. Маран мылтык бердк Эскер iciHe уйрене бастадым. Бiрак балалырым да тез-ак кер!шп калды. Bip кун! гауптвахтаны кузетт турып калрып KeTinniH. Бул ушш рота командир! маран жаза бердк мен туш бо- ' йы казарманыц iuiiH тазаладым. Ол кездеп эскер турмысы мынадай едк Эрюм ез кш- м1мен журедк Тек кана кару еюметтпи. Тэртт те онша катац емес. Солдаттар кешке таман каладагы уйлерше, туран-туыскандарына KeTin калады. Оларра эз!рлеген ас артып калады. Асбасшы меш шакырып алады: — Хусайын, мынаны шешен .мен пплерще апарып 6epmi. Байрустар 6ip тойынып калсын,— деп маран 6ip- неше белке, нан, тары баска шсш-шикш тамактарды кушактатады. Кешеде келе жатканымда бойымды тгк устап, аярымды дж-дж басам. Бел1мд1 экемнщ жалпак- тыры бес ел!, догалы сары белбеу!мен буып алрам. Бул белбеуд!н сарат салура арналган к!шкентай былрары калтасы бар-ды. Мен соган бердедкенщ уш орын эдеш KepceTin саламын. Кушарым толы тамак. 0з!ме-ез!м риза болып, тебем кекке тигендей каланьщ орталык ке- шелер!мен журем!н. Байлардын; уйлершщ алдынан ка- сакана етем!н. Ес!к алдында турран байлардын кыз-ке- л!ншектер! 6ip-6ipiHe карап: — Кер!ндер, Хусайынбек большевик болып кетштк— десед!. Кейде б!реулер!: -— Мынауыц элг! газет тараткыш неме ме? — деп тацданады. Байлар жагасын устап: — Астапыралла! Мынаньщ жур!с!н караты. Bi3 эл! осылардан керем!з пэлен!,— дейдк Б!рак, мен!н бул «дандайсыран» eMipiw узакка бар- мады. Bip куш полкка мен!н тешем келе калды. Меи оныц Емелевке epin, жылап шырып келе жатканда кер- д!м. Полк командир! мен! шакырып алды. — Жпйым, мына KiciHi танисын ба? — Танимын. 26
— Бул icici KiM? — Менщ тешем. — Олай болса, уйще кайт. Ананньщ кзз1р сенен бас ка арка cyftepi жок кершедк 1шлерщ ©cm есейщк1ресш. Bi3re сонан сон кел. Кабылдаймыз. Калай да аламыз. Сен эл1 жассын, армия ешкайда кашпайды гой. Мен мысым курып уйге кайттым. Жолда шешеме: — Bapi6ip, кетем Кызыл Армияра,— деп коямын. — Карагым-ау, сен эл1 юшкентай емессщ бе! Буы- нын бек1п, буранан катсын да! — Мен сияктылар онда толып жатыр,— деп бажыл- даймын. ТОКАШ БОКИН Жетюуда Совет ©KiMeTi орнаран алрашкы кундерден бастап-ак Павел Виноградов, Тэшен 0тепов, Лука Еме- левтердщ eciwiMeH катар, ел арасында Токаш Бокиннщ ататы ерекше жайылды. Табанды большевик кайратын, буюл ewipiH казак халкын патша ©KiMeTiHin кулдьты- нан, феодалдык курылыстын кысымынан куткару куре- ciHe арнады. Халык оны адалдыры мен эд!лд!г!, ерлiri уппн жаксы к©рд1, суйдк Душпандардын алдап-арбауы- на !л!нбед1, коркытып зорлауына кенбедк Токаштьщ ер- лж icTepi ел аузынан туспейтш-дк Токаш кершген жер- де кедейлердщ T©6eci кекке жететш-дк 1918 жылдын к©ктем!нде Жетшу уездер1нде азамат сорысынын оты лаулап турран болатын. Казак пен орыс, уйрыр мен дунран енбекш1лер1 колдарына кару алып, жумысшы мен шаруа еюметш корраура аттанды. Вер ный каласын ак казактар тус-тустан коршап алран бо латын. Кала халкы ашыра бастады. Кулактар, байлар жзне саудагерлер базарра азык-тул1к апарып сатуды мулде койран болатын. Олар осы айламен халыктын енсесш Tycipin, ж1герш жасытпак ед1. BipaK, душпандардын де- reni болмады. Кала халкы барлык киындыктармен ку- рест1, акырында коршауды бузып шыкты. Бул ж©н1нде Токаш Бокиннщ енбег1 аса зор едг Верныйдын револю- циялык-сорыс совет! кала халкын азык-тултпен, ocipece астыкпен, етпен камтамасыз етуд! Токаш Бокинге тап- сырды. Ол сен1мд1 жолдастарын касына ертт алып, байлардын малдары мен тыккан астыктарын мемлекет 27
карамагына кушпен а л У ^ ^ ш н жургВД, сейтт Вер- HbURin кунГ^здер *93ipri Казачья деп аталатын кешеде ДОП ойнап ЖУР Bip уакытта 6ipey:^ __ Токаш келе жатыр! — деп аираи салды. Карасак к а р у - ж а р а к асынган 6ip топ атты оскерлердщ алдында Токаш келе жатыр екен. Ол «Улкен станицаныц» бурын- ры атаманыныц ушне келт, аттан тусгп де, камшысы- ныц сабымен какпаны токылдатты. Уйден ещ куп-ку бо- лып атаман шыкты. Eneyi не сейлескенш 6i3 ести алма- дык, 6ipaK картац тарткан cewi3 атаман саскалактап басып, какпасын аша бастады. Барлык отряд корага ш'рдк Сейтсек, атаманныц ею камба бидайын Токаш реквизиялаура келген екен. Ол дереу оз адамдарына буйрык етш, б1рнешеарба алдырды. Реквизияланган бн- дай атаманныц кезшше елшендй Сонан сон Токаш оран кол койып 6ip документ берд1 де кетт калды. Токаш байларра да осыны штедь Bip куш ретш тауып олар Токаш Бокинд1 аюандыкпен, азаптап елырдь Ка зак халкынын данкты улынын cyfteri K03ipri 28-гвардия- шылар-панфиловшылар парюнде койылды. ТЭШЕН 0ТЕПОВ Жетшуда Совет еюметш орнатура бiрiншi болып ка- I тынаскандардын шшде етший Тошен Отепов те болды. Буюл кала кедейлер1 — казактар мен уйгырлар, дунран- | дар мен орыстар оны жаксы бюетш. Ол Улкен станица- | | дары K03ipri Ильич кешесшде туратын. Оны кашанда кедей-кембарал, аш-арыктардын, арасында коретшсщ. Ол жумысын icTeft отырып, касындарылармен ортурл1 гакырыпта оцг1мелесш отыратын. Тошен ©те мешрбанды, кайырымды адам едь Мук- таждарра колынан келген жордемш аямайтын. Элшздер- дщ кунтлерден керген зорлык-зомбылырына жаны тез- бейтш. Канаушылардыц кылыктарын ест1генде, K©3i ша- тынап, TiciH кайрап, дереу карсы шара колданура тыры- сатын-ды. Тошен сезге де шешен едь 03i коммунист болатын. Ол кезде партия жиналысы кебшесе ашык ©тюзыетш. Уйымда болмасам да, мен осындай жиналыстардыц 6ip- 28
нешеуше катынастым. Тэшеннщ устарадай ©тюр сезде- piH журт кызьжып тындайтын. Мен Тэшеннщ уйше жш барып турушы ед1м. Б1здщ ауыр турмыеымыз туралы ол кеп сурайтын. Кайгымызга ортак екенщ, жаны ашитынын, кецш м1зд1 жубатып, акы- лын айтатын. Эл1 еамде, мен 6ip куш турмыстыц куннен- кунге ауырлап бара жатканын, кун к©р1стщ киын екенш айтып, шагым жасадым. — Сабыр ет, Хусайын. Bip-eni жыл шыда. 0юмет1м1з ныраяды. Сонда барлык кедейлердщ турмысы жаксара- ды, сен де бакытка жетесщ,— дед1 Тэшен. — Бакытка жетесщ дейшз бе? — Сезс1з бакытка жетесщ. Патшаны тактан кулат- канда, халык не ойлады дейсщ, соны ойламаганда. Тэшен мен1 Абдрахман деген етжшщщ шеберханасы- на к©мекпп етш, жумыска орналастырды. Тэшен мен се- юлд1 енбекпплер балаларына: — Жарлы-жалшыньщ атам-заманнан 6epri кексеген арманы жузеге асты. Колына Ti3riн тидк Енд1 неге тал- пынбайсыцдар? Кызыл Армия катарына неге юрмейсщ- дер? Неге окымайсындар? Баягы малшы, жалшы куйде кала бермекшндер ме?— деп кайрап, канаттандырушы едь Тэшеннщ осындай жалынды С0здер1 6i3re камшы бо- лып тидк 1919 жылы казак жастарынын арасында 6ipiH- ш1 боп мен де комсомолга к1рд1к. Мен коммуниста жас- тар одагыныц катарына Тэшеннщ упттеу1мен юрд1м. «БАРИНАЛАР» Абдрахман агайдан ет1к Tiry онерщ, уйренбестен бу рый, мен аздап арбакеш болтан ед1м. Журттьщ базар- дан сатып алган азык-тул1к, отындарын тасыдым. Арба- кештер жогаргы базарда т1з1лт, Kici кут1п туратын. Bip куш менщ жаныма шляпа киген ею эйел келд1. Ол кезде 6i3 оларды «бариналар» деп атайтынбыз. Екеу1 де шедБ рейе ки1нген. Олар менен 6ip кап унды Улкен станицага апарып тастауды ©т1нд1. Акысына 6ip керенка1 усынды. Унды арбага салып, ек1 эйелд1 отыргызып, арык атты камшы- 1 Уакытша ушметтщ кезшде Керенскийдщ шырарран акдиасы. 29
лай женелд1м. Б1раз ундемей отырды да, эйелдер 6ip-6i- piMen сейлесе бастады: — Meniu KyiieyiM соцры кезде Kipepre TeciK таба ал- май жур. lim i кешеге шырура да дордады. Патшага кандай адал дызмет етдешн езщ бьпесщ оныд. Эрине, ол дорыдданнан емес, бершгендшшен icTefli рой,— дед1 ул- денд 1 ~ Иэ, иэ, быемш рой, бул owip не болып барады 931? TinTi адам т у с ш т болмайды. Нагыз тозад! Тарыда ундемей 6ipa3 отырды. Cipo, эрдайсысы езь Hin дэз1рп ©MipiHe наразы болран сиядты. Улдеш дайта- дан сез дозрады. — Жуырда дуйеу1М маран былай дедк «Аграфена Ивановна, едеум1з 6ipa3 9Mip сурдж. Ещи доштасура ту ра деледЬ> — «Сен дайда детпедсщ?» — деп сурадым мен.— «Алые та емес жадын да емес» Мен енд1 мунда тура алмаймын. Ал сен уйге не бол. Егер дайта дал- сам,— «ед1мет ез долымызга двшдеш— деп 61л». Мен жылап ж 1берд1м, ал ол заттарын буып-тушп алды да тун imnme б е л п а з 61'реулермен даладан детш далды. К,айда дайтдеш, неге детдеш маран дара тундей. Ол соцгы сездерд1 жыламсырай айтты. — Аграфена Ивановна, жыламацыз,— дедд— сыбыр- лап жас эйел,— H93ip жардай ауыр. Менщ мына «жол- дастарра» TinTi дарарым да делмейдн Не деген сумдыд, сорадылыд: большевидтер дыррыздарра дол 6epin аман- дасады, елдщ жадсыларын, жайсацдарын жер уетшде далдыррыл ары дел мейд i. Meni дед дернеп барады. Bipaд, ештеце есЛмеген боп отыра берд1м. Улден дадпаньщ алдыиа делт тодтадыд. Улдеш ар- бадап TycTi де, есжде Kipin жод болды. Kimici:— бала- дай, даптарды Tycip деп 9Mip eTTi. Мен орнымнан тур- дым да дапты арбаныц уетшен датты HTepin ж1берд!м. К,алтыц аузы шешшп KeTin, ун жерге сау ете далды. Кандай айгай шыдты десещзнл! Эйел Meni: — Ой, ой одбаран, арсыз неме, дерсетем,— деп бала- гаттап жатыр. Эйелд1ц айрайын ecTin, уйден 6ip ердед шыдты. Bipaii, мен делбеш жинап алдым да, алды-арты- ма дарамай, тарттым. Meni дуран да адам болтан жод. 1921 жылы Адсайда, дэз!рп Кдсделец ауданынын I Ленин атындары долхозында жер реформасын етд1зуге I барранымда улден «баринара» мен дездесш далдым.
Оныц Kyneyi жерге орналастырушы екен. Сен баягы арбакеш емессщ бе? — деп кул1мс1реп сурады. BipaK оран Kyfteyi K93iH алартып карады. Эйел унш шырармай турып калды.— Соным дэл esiMiH,— деп мен жауап берд1м. АЛМАТЫ КОМСОМОЛЫНЫЦ АЛЕАШЦЫ КУНДЕР1 Верныйда комсомолды туцрыш уйымдастырушылар гимназияшылар болды. Бул 1919 жылдыц 30 ноябр1 ед1. Георгий Федоров, Султан Жиенкулов, Михайл Ставров- ский, Газиз Исеев,— мше калада комсомол уйымдарын курган гимназияшылардыц саналы 6ip тобы. Комсомол- га 61зд1 осылар тартты. Булар демократияшыл гимна зияшылардын арасынан шырып, Коммуниста партий ный жолына туст!, оныц с1лтеу1мен журд1. Ал гимназия- шылардыц кепш1л1г1 бай-манаптардыц балалары бола- тын-ды. Заман тiзгiнi колдарында турран шакта булар жаман тэкаппар ед1. Кедей балаларын адам орнына са- намады. Сабакка атка MiHin келет1н аукаттылардыц ба лалары; сонда б1зд1 коре калса атпен бастырмалап, рэ- суэм1зд1 шыраратын-ды. Ол кезде Саймасай екеум1з церковно-приходская школында окитынбыз. Колька Кулькин, Вася Гуляев, Колька Третьяков сеюлд1 доста- рымыз бар. Ол уакытта гимназияшыларды «жаксыра» «жаманга» айыра алмадыц «бэр! 6ip» деп— санадык. Совет ©к1мет1 орнаган соц гимназияда окыган бай-ку- лактар, ipi чиновниктер, саудагерлер балалары шептен темен, судан тыныш бола калды. Олар комсомол ката- рына Kipin ipiTKi салгысы келд1. Б1рак ецбекш1 жастар оларды мацына да жолаткысы келмед1. 1919—1920 жылдары ocipece Верный каласында ком сомол жумысын кеб1несе гимназияшылар баскарып кел- д1. Партия уйымдары ецбекш1 жастардыц арасынан шыккан комсомол кызметкерлер1н ecipyre ерекше назар аударды. Осылардыц imiHeH К. Южанин, С. Тэт1беков, Дягтеров, Камалов, А. Шымболатов, Оразалы Жандо- сов, К. Ержумаев, Т. Сэрсенбеков, X. Абдрахмановтарды атаура болады. Жерг1л1кт1 комсомол уйымдарын кушейту мацсаты- мен жогарры комсомол орындары Ташкенттен, Орталык Россиядан саяси даярлыктары мол, ысылран кызметкер- 31
лер >Ki6epin отырДы. Сондай орталыкдан алташ келген- II дердщ катарында Николай Федоров, Абрам Лозинский | болды. Булар уездж жэне губерналык комсомол коми- | теттертде жумыс штедк Мен 1919 жылдыц ноябрь айында комсомол катары- ' на егпм. Б1з не 1стед1к сонда? Эрине, б1здщ басты мак- сатымыз контрреволюцията карсы куресу, жас Совет ок1мет1н нытайту болды. Кептеген комсомолецтер колда- i рына кару алып, атаман Анненков пен Дутковтардыц ак казактардан уйымдастыртан бандыларына карсы шык- ты. Ал 18-ге жасы толматандар тыл жумысын аткарды. Мэселен, кызыл эскер семьяларын азык-тул1к, отын-су, уй-жаймен камтамасыз ету. Совет ©юметшщ алташкы кундершде Алматыда ак т а киыншылыры туып калды. Патша акшасын ешюм де алмайды. Керенский акшасы да солай. Орынборды ак казактар басып алтандыктан, орталыктан совет акша сын жетюзуге мумк1нд1к жок. Сол кундер1 базарта барсаныз, зат айырбастауды та на керешз: 6ipey койын унта айырбастайды, 6ipey ет!г1н матата айырбастайды. Сэудегерлердщ кун1 оцынан, айы солынан туды. Олар ©нд1р1с товарларын каладан ауылдарта апарып пайдата батты. Жерпл1кт1 акшаны шытару кажет болды. Пастер мен Ильич кешелершщ туй1скен жершде ак т а сарайы уйымдасты. Облыстык сотые комиссары, об- лыстык финанс 6©л1м1 мецгеруш1с1н1н колы койылтан совет акшалары шытарыла бастады. Акша сарайында 1стеуш1лер — 6ip бакылаушы шал жэне баспаханадан алынтан тэж1рибел1 уш жумысшы. Осыларта кемекш1 болып мен де 1стед1м. Б1з акша тана емес, большевиктж уран, листовкалар да басып шытаратын ед1к. Адамды адам канау дегешпц не екен1н, мен алташ рет осында туФне бастадым. Акшаны 6i3 6ecinmi санды катазта басып шытаратын- быз. Бул осы кунп кэд1мг1 газет катазы. Жыртылуы да, тозуы да оп-оцай. Б1рнеше кун калтата салып, журсен, ез-езтен Hi Tycin, бояуы кете бастайтын-ды. Сондыктан кунсыз да ед1. Азамат сотысыныц ©pTi аекына TycTi. Жетшу облысы- ныц солтуст!г1нде Анненков пен Дутовтьщ бандылары айкай салып жатты. Верный большевиктер1 кызыл гвар- дияшылар отрядтарын уйымдастырып, майданта женел- 32
тумен болды. Тылдагы жардай т т п киын едк Майданга кеткендердт семьяларын уймен, азык-тулжпен, отынмен камтамасыз ету керек. 1919 жылы б!з, Саймасай екеу1м1з облыстык туррын уй бел1м1н1н aremi болып icTe\\aiK. Колымыздары мондат бойынша басы артык yfii, белмес1 барларды сырылысты- рура, енбек етпейт1н арамтамактарды шырарып, олар- дыц орнына совдептщ уйрарран азаматтарын Kipri3yre праволымыз. Бул шара ен эуел1 Верный каласындагы буржуйларра, бурынры патша чиновниктер1не, купецтер- ге тары баска сол сек1лд1 жатып 1шерлерге соккы бол ды. Олар, эрине, карсылыксыз кене койран жок. Бурын карапайым адамдарды какпасынан бас суккызбайтын мырзалар енд1 оларра, «ата мекен, кара шанырарын» акысыз-пулсыз беруд1 корлык деп есептед1. Талай-талай жанжал, шатактар шыкты. Кайдары 6ip он бес — он ал- ты жасар комсомолецтердщ бил1г1не кену мырзаларра онай болран жок. Б1рак, 61зд1ц колымызда Совдепт1н Mepi басылран айбынды мандатты кергеннен сон мырзаларымыз жуз1 шайлырып, дереу маймандай бастайтын. Енд1олар б1зд!н. жастырымызды Kepin, алдап-арбарылары келд1. Б1рак 6ia жас та болсак мырзалардын амал-айлаларына тус1н- д1к. Ецбекш1лерд1 эшекейл1 эсем уйлерге юрг1зд1к. лилизо Ka3ipri «Октябрь» кинотеатрынын орнында ол кезде томенг1 базар болатын. Мунда малра шеп, жемдер саты- латын. Узынынан узак т1г1лген уста дукендершде ат TaFa- ланып, арба-шана жонделш, ертеден кара кешке дешн зын-зын, у-шу болып жататын. Асханалар халыктан бо- самайтын. Мунда жумыс 1стейт1ндер ки1мдер1 жалба- жулба панасыз жас балалар. Олар кап-кара болып, самай терлер1 айрызданып, отпен Kipin, кулмен шырып, ciH6ipyre муршалары болмай журед1. Ауылда кунелте алмай, 6ip жапырак нан 1здеп калара келген бала ж1- г1ттер уста дукеншде балрашы болып 1стейд1. М1не, осы араса эр жексемб1 сайын кисык жаралы орыс кейлег1н киген, басында жасыл такиясы бар жас дунран ж1г1т1н1н к1ш1рек тор атка мш т, кел1п турранын керет1н журт. Бул каладагы уйрыр, дунран комсомол уя- 3 К- Эм1ров 33
сыныц секретары Лилизо едЕ Ол базардыц ортасына шыгып алып: — Жтттер! Комсомол мушелерП Ертен туе кезшде аз улттар клубына келпиздер. Онда Досидания болады. Досидания болады. Келмей калып журмендздер! — дей- тш. Дунган, уйрыр комсомол уясы кезшде кеп жумыстар аткарды. Бедел1 зор болды. Олардыц клубтасы жумыста- рына комсомолда жок жастар да катысты. Олар сэрсен- б\\ куш кешкурым жиналып, сауат ашу мектебшде оки- тын. «Кэмбэгэллар авази» («кедейлер дауыеы») дейтш уйрыр газетж дауыстап окып, талкылайтын. Уйрыр хал- кыныц дацкты батыры Садыр жайында олендер айтатын. Жет1м балаларды интернаттарра орналастырура жэрдем- десетш. Уйрыр жастарынын «Гэп» дейтш Kemi болады. Ком сомол уйымы жумысын жандандыру, халыкпен тырыз байланые жасау ymiH осы «гэпт1» пайдаланатын. Ол шыркалран эн, тамылжыран музыка, би, ду-ду кулю, калжын-какпаймен ететш. «Гэпте» арак imy, шылым тарту болмайды, уят сез- дер айтылмайды. Тэртш бузушылар болса, журт аластап, орталарынан куып шырады. Мундай кештерге тек уйрыр, дунган жастары рана емес, баска улттын ж1г1ттер1 мен кыздары да кызырып келетш. Bipae уйрырша, б1рде татарша, б1рде езбекше жырлар айтылатын. Таркасар алдында кешке катысушылардыц 6ipi туре- гелш: — Кымбатты достар, келес1 сэрсенбще б1здщ уйде болыцдар! Бi3aiн уйге де кешлд1 кулю мен бакыт эке- лщдер! — дейтш. Алматыныц алгашкы комсомолецтер1 кундерш осылай етк1зет1н. «ГэптЬ> б\\з мысал ретшде керсеттш. Эрине, му- нан баска да комсомолдыц жумыс эд1стер1 аз .болтан жок. АХМЕТЖАН ШЫМБОЛАТОВ Жетшуда да алгашкы Коммуниста жастар Одагы- ньщ ж1герл1 уйымдастырушылары, жетекиплер1 болды. Булардьщ imiHae аса кернект1лер1 1920 жылдан комму нист Ахметжан Шымболатов пен 1919 жылдан комму- 34
нист Жусш Абдрахманов едь Eneyi де Коммуниста жас- тар Одарына 1919 жылы к1рд1. Ахметжан Алматы уезже караган Шелек кыстарында 1901 жылы кедей семьясын- да туды. Орта бойлы, аккубалау, ат жакты, ширак де- нел1 ж1г1т едк Карсы кайырран кою шашы езже жара- сып туратын-ды. Кысыктау келген кой кез1 Kicire кара- ранда кул1мс1реп турушы ед1. MiHe3i ж1бектей жумсак, оте сабырлы, аккошл, карапайым, кшлпешл ж1г1т бола- тын. бркоюрек, тэккапар, баккумар, жарымпаз адам- дарды жек коретж-дк Б1реудж бетБжузже карал, жалпактамайтын-ды, озжж ой-пiкiрiн ашык. тура айта- тынды. Табанды, устамды, принципа коммунист екенж эркашан да корсеттй Мже осындай KacHeuepi аркасьж- да icTec жолдастары мен комсомолецтер арасында Ах метжан беделд1 болды. Ахметжаннын тары 6ip асыл касиетж корсетюм келедк ол ете уйжанды едi. Муны кез1мен квргендер, жаксы бжетждер эл1 де бар. аз да емес. Осылардын 6ipeyi, 1924— 1925 жылдары Алматыда Ахметжанмен комсомол жумысында 6ipre icTeren, 1926 жылдан коммунист Шакпак Артыкбаев былай дейдл — «Ocipece демалыс кундер1 Ахметжаннын yftiне мен жш барып журд1м. Сондыктан онын уй турмысымен де таныс болдым. Ахметжан Алматы каласында туып-эс- кен, комсомолка Хадиша Кашкынбай кызына 1924 жыл- дын аяк шенжде уйлендь Мен тойында болдым Хади1па кэз1р Tipi. Сойтж косылран жубайы — Ахметжан ауызга алынса, моншактап козжен жасы тогже бастайды. Му- нын ce6e6i маран TyciHiKTi-ак: Хадиша мен Ахметжан 1937 жылра дешн бакытты OMip сурдi. Бул екеужж 6i- pi н-6i pi ренжпкенж, 6i p-6i pi не тж THri3reHiH, 6ip-6ipin KeMiTKeHiH, соккенж мен коргешм де жок, ecTireHiM де жок. Ахметжан мен Хадишанын кызык, тату турмысын кэрген, бiлгeн жастар: «мже, жана семья!» — дейтж. Ахметжан уйленгеннен кейж, кайнатасы Ахметжан, eHeci, Заидамен 6ipre турды. Булар меймандос, жайда- ры кюлер едк Kyfteyi мен кызыньщ жакын жолдастары келгенде, кушактарын жайып, шын ыкыластарымен кар сы алатын-ды. Буларды Ахметжан да «Эти», «Эни» деп, кас-кабактарына карап курметтеуил ед1. — «Б1зге Ахметжан оз1м1зден туран баладай» деп, келген-кеткендерге ата-енесжщ айтканын мен талай есп- TiM. 3* 35
Ахметжанныц ушне менен баска да комсомол кыз- меткерлер мен жай комсомолецтер коп келетш-дь Булар- мен ойнап, култ, еркш энпмелест, узак уакыт етюзуд! Ахметжан мен Хадиша жаксы Kopymi едЬ>. Ахметжан 1924 жылта дей1н Жетюуда Кызыл эскер мен партия жумысында болды. Дэл осы кезде ол комсо мол уйымдарына ете жакын болды, басшылык erri. Ау- ыл, кыстактарда, армияда партия, комсомол уяларын уйымдастырды. Орыс кулактары мен казак байларыныц революцияга, Совет оюметше карсы колдантан эрекет- терш жасканбай эшкереледц сейт1п, ецбекнп жастардыц таптык сана-сез1м1н оятты, саяси жтерш котерд1. Азамат сотысы кез1нде (1918—1920 жылдары) Ахмет жан Кызыл Армия отрядыныц командир! болды, халык- тын канын теккен, шаруасын куйзелткен ак бандылары- на карсы аянбастан курестк Казак, кыртыз, уйтыр, дун ган жастарыныц арасында упт-насихат журпздц сотые майдандарына аттандырды. Булар колдарына кару алып, Совет еюметж жаулардан кортады. Ke6ici OMipiH Курбан eTTi. Ахметжанныц кедей, батырак жастар ара сында журпзген жумысы кезге кор!нд!, ескертдп ол 1924 жылдыц июнь айында РКСМ-шц Жетту облыстык комитет! шц жауапты секретары болды. Бул жумыста 1925 жылдыц март айына дейт ютедк Осыдан кейш 6ip- аз уакыт ВЛКСМ олкел!к комитетшш уйымдастыру бо- л!мш мецгерд!. 1926 жылдыц аятында кайтадан партия кызметше алынды. ©3i суранып, тутан жер1 — Жет!сута келдь Мунда Алматы калалык комитет! мен Жаркент уездж партия комитет!н!ц жауапты секретары болып ic- тедц артынан Казакстанныц баска облыстарында жауап ты партия жумысында болды. Ахметжан Орта Азия мен Казакстан комсомолыныц атакты уйымдастырушысы, жетекинЛ Бани Муратбаев- пен жаксы таные едк 1925 жылдыц март айында Алматы каласында Жетту комсомолыныц VI губерналык кон- ференциясы етть Бул конференцияны Ахметжан ашты. Орынбордаты казак облыстык комсомол комитетшен конференция атына: «Москвада Муратбаев ауырып жа- тыр, наукасы xayinTi, жазылуы да мумкш, icTec болтан жолдастарына хабар 6epiwiep» деген телеграмма келдь Осы телеграмманы конференция делегаттарына окып берд! де, Ахметжан Бани туралы коп жылы сездер айтты. 36
Ахметжаи Tayip коргем жолдастарынык найгысыиа да. иуаиышыиа да орган болу уния о п т куйш. суга ба туга даар е л Соидынтан ал комферсицяяда булигып. на бынып оЙлед|. ейтнен» Гамига жаны ашыды. ояын нау насыма нагты пайгырды. Ахметжаи Шыибазатов Ж'елсуда революциям ара ласкан, кумжа Совет оя1мепя ориатум жане нымйтугп атсалыкка 1 бол Ол жет»су комсомолын алгашны жил дары уАымдастыр гаи баскарган. партяямын сара жалыная таймами. ан журен, адал ниc m коммунист едГ Жет»с> комсомолиями тарихыида алдымен аты атадатындардыя 6ipi. арине. Ах мегжая Шынболатоа Оным жарныя жуки, коммунист касисттсрш Ж ене) жастары умыт а й л и . ЖТСШ АБДРАХМАНОВ Бул ныргыз жастарымыя арасыиам шунты. 1901 жы лы. умытпзеам. Каракол усэше нарайтыи кешоелт ша рудным семьасыида гуды Ken жамжы семьями асырау няым базмндынтан. Жу dn жогаргы бастауыш мектелтщ 6iptHtm класыиам ону ды тастады Bipan взденем он> ды коп оныл, саяся жзяе мадени д >режесж кетсрД! Алматы наласыида жэме ЖеНсу облысымда алгашны Коммунист^ Жастар Одагыи уйымдастырум барлын ынта Ж1гер1мен натысты Орыс иомсомазецтер! жангы коргениен «наш Абдрахмакияк» дсуш» е л . Жусш орта бойлы. жазын мандай. улнен козл . дембелше. нараторы ж!пт болзтын ды. Узын. нылдай нагты пара шзшыи мая дайынын нан ортасыиан ек» жанка нан айырып тарай тын ед|. Жустлеи 6ipre Алматыда тунтыш комсомол уя- лары мен комитеттерш нуруга белсене катыскан Г Федо ?ов М. Ставровский. С. Жиеикулов. Ш Жармчхаммедов. . Исеев. тагы баскалар базды Осылардын !шшдеп са i- си даярлыгы куигпрек. еткф Ж ^ст скейт ауызга алынып журд| Сондынтан аз комсомол жу мысынаи ерте алынды 1919 жылдын ноябрь айында уйымдаснан Алматы на- лалык комсомол комнтетЫн нурамына сайлангандар дым 6ipi — Жусш базды. Ол осы кезде Сазтугпк сотые майданындагы нызыл армия катарында кыэмет irren. 37
Ахметжаннын. ушне менен баска да комсомол кыз- меткерлер мен жай комсомолецтер коп келетж-дь Булар- мен ойнап, култ, ерюн энпмелесж, узак уакыт етюзуд! Ахметжан мен Хадиша жаксы Kopymi ед1». Ахметжан 1924 жылга дей1н Жеткуда Кызыл эскер мен партия жумысында болды. Дэл осы кезде ол комсо мол уйымдарына ете жакын болды, басшылык erri. Ау- ыл, кыстактарда, армияда партия, комсомол уяларын уйымдастырды. Орыс кулактары мен казак байларынын революцияга, Совет еюметше карсы колданган эрекет- тер!н жасканбай эшкереледц сейт1п, ецбекнп жастардыц таптык сана-сез1м1н оятты, саяси жжерш котерд1. Азамат согысы кез1нде (1918—1920 жылдары) Ахмет жан Кызыл Армия отрядыныц командир! болды, халык- тын канын теккен, шаруасын куйзелткен ак бандылары- на карсы аянбастан курестк Казак, кыррыз, уйрыр, дун- ран жастарынын арасында yriT-насихат жург!зд1, сорыс майдандарына аттандырды. Булар колдарына кару алып, Совет оюметш жаулардан кортады. Ke6ici OMipin курбан eTTi. Ахметжаннын кедей, батырак жастар ара сында жург!зген жумысы козге коржди ескерждк ол 1924 жылдыц июнь айында PKCM-nin Жетжу облыстык комитет!Hin жауапты секретары болды. Бул жумыста 1925 жылдын март айына дейт !стед1. Осыдан кейж 6ip- аз уакыт ВЛКСМ олкел1к комитетжщ уйымдастыру бв- л!мж мецгерд1. 1926 жылдын аярында кайтадан партия кызметже алынды. 03i суранып, туран жер1 — Жетюуга келд1. Мунда Алматы калалык комитет! мен Жаркент уездж партия комитет!н!н жауапты секретары болып ic- тед!, артынан Казакстаннын баска облыстарында жауап ты партия жумысында болды. Ахметжан Орта Азия мен Казакстан комсомолынын атакты уйымдастырушысы, жетекнпс! Бани Муратбаев- пен жаксы таныс ед!. 1925 жылдын март айында Алматы каласында Жет1су комсомолынын VI губерналык кон- ференциясы ©TTi. Бул конференцияны Ахметжан ашты. Орынбордаты казак облыстык комсомол комитетжен конференция атына: «Москвада Муратбаев ауырып жа- тыр, наукасы xayinTi, жазылуы да мумкж, icTec болран жолдастарына хабар бер!ндер> деген телеграмма келдь Осы телеграмманы конференция делегаттарына окып берд! де, Ахметжан Бани туралы коп жылы сездер айтты. 36
Ахметжан тэу1р керген жолдастарынын кайгысына да, куанышына да ортак болу уппн отка кушп, сура ба- тура даяр едк Сондыктан ол конференцияда булырып, ка- бынып сейледн ейткеш Ранита жаны ашыды, онын нау- касына катты кайтырды. Ахметжан Шынболатов Жетшуда революцияра ара- ласкан, мунда Совет еюметш орнатута жэне нырайтура ат салыскан жас-ecnipiM коммунистердщ тобында болды. Ол жетшу комсомолын алрашкы жылдары уйымдастыр- FaH, баскарран, партиянын сара жолынан таймаран, ак- журек, адал ниетт1 коммунист едк Жетюу комсомолынын тарихында алдымен аты аталатындардын 6ipi, эрнне, Ах метжан Шынболатов. Онын жаркын жузш, коммуниста касиеттерш Жетюу жастары умытпайды. ЖУС1П АБДРАХМАНОВ Бул кыррыз жастарынын арасынан шыкты. 1901 жы- лы, умытпасам, Каракел уезше карайтын кешпел1 ша- руанын семьясында туды. Кеп жанды семьяны асырау киын болрандыктан, Жу- cin жорарры бастауыш мектептщ 6ipiHmi класынан оку- ды тастады. Bipan ездтшен окуды кеп окып, саяси жэне мэдени дэрежесж кетерд1. Алматы каласында жэне Жет1су облысында алрашкы Коммуниста Жастар Одарын уйымдастырура барлык ынта-ж1гер1мен катысты. Орыс комсомолецтер1 жаксы кергеннен «наш Абдрахманчик» деунп едк Ж уст орта бойлы, жазык мандай, улкен кездк дембелше, караторы ж1г1т болатын-ды. ¥зын, кылдай катты кара шашын ман- дайынын как ортасынан ею жакка как айырып тарай- тын едк Жустпен 6ipre Алматыда тунгыш комсомол уя- лары мен комитеттерш курура белсене катыскан Г. Федо ров, М. Ставровский, С. Жиенкулов, Ш. Жармухаммедов, F. Исеев, тары баскалар болды. Осылардын 1шшдег1 сая си даярлыры куптрек, етюр Ж уст екеш ауызра алынып журдк Сондыктан ол комсомол жумысынан ерте алынды. 1919 жылдын ноябрь айында уйымдаскан Алматы ка- лалык комсомол комитетшщ курамына сайланрандар- дын 6ipi — Ж уст болды. Ол осы кезде Солтустш сорыс майданындары кызыл армия катарында кызмет icTen, 37
1 мунда партия, комсомол ячейкаларын уйымдастырран едк Армиядан келе сала Жуст комсомол жумысына кы- зу KipicTi. 1920 жылдын апрель айында Жетту комсомо- 1 лынын бiрiншi съез1 шакырылды. Осы съезде Жуст Же- Ticy обкомолынын. жауапты секретарь! болып сайланды. Съездж алдында да, съезден кешн де Жуст ауыл-кыс- тактарFa жи1-жи1 шырып журд!. Батырак, кедей жаста- 1 рынын жиналыстарын шакырып, Коммунист1к Жастар ; Одагынын максаты мен м1ндеттер1н Tyciнд!рд1. Кеп жер- 1 де комсомол ячейкаларын уйымдастырды, буларра нус- кау берд1, жол к©рсетт1 (сауатсыздыкты жою, калынмал беруге карсы куресу, епн егу, жер-су мэселелер1н шешу- ге катысу, тары баскалар). Ж уст жастарра Коммунист партиясынын улт саяса- тын Tyciндiрдi. Патша ужмет! Жеттудын жергЫкл ец- бекпллерж аямай езгенж, мал-мулкж, жер-суын тона- ранын, улт араздырын тудырранын жастардын куларына куйды, санасына жетк1зд1. Совет еюметжш улттар дос- тырын нырайту yiuiн алдына койып отырран накты мж- деттерж айтып бердк Жет1су обкомолынын секретарь! болып Жуст 6ip жыл. дай да icTeren жок. Ол партия жумысына алынды. 1920—1923 жылдары Алматы. Капал, Талдыкорран уез- Д]‘к партия комитетжш жауапты секретарь! болды жэне облыстык партия комитетжш уйымдастыру бел1м1н бас- карды. Партия комитет1нде Жуст ост1, шыныкты. 1924 жылдын аярында Орта Азияда улт шекарасы (нацио нальное размежевание) белНлендь Жет1су облысынан Р т п ек , Нарын, Каракел уездер1 бвлждц Автономиялы Кыррыз республикасы курылды. Бул республиканын Министрлер Советжш председател1 бiздiк Жуст Абд рахманов болды. (Ол кезде Халык Комиссарлар Совет1 деп аталатын). Буран Жетту комсомолецтер! куанып, тобелер1 кокке жеткендей болды. Неге куанбасын. кеше- ri ездер! ecipren, тэрбиелеген «Абдрахманчик» бугж 6ip республикага басшылык ету дэрежесже жеткенсж! Жуст Абдрахманов та Жетту облысында Совет окь мет1н орнатура, ныгайтура, осында алгашкы комсомол уйымдарын куруга аса енбек cinipren дарынды жас ком- мунистерд1н бiрi болды. Жуст Абдрахмановты да Жеть су комсомолы мэцН есжде сактайды, ез тарихыныц то- pinen оран лайыкды орын бередь 38
Ахметжан Шынболатов жэне Жусш Абдрахмановпен 6ipre idereH, иэ булардан сэл кешшрек Жепсуда Комму- HHdiK Жастар Одавы уйымдастырува белсене катыскан жас жтттер аз болван жок. Булардын арасында да кер- нект! комсомол, партия кызметкерлер1 шыкты, эркай- сысынын атаува, керсетуге турарлык коммунист каси- errepi еневел1 iciepi болды. Бул да кезшде жазылар. *** Жетшу облысында да Коммунист Жастар Одавы жepвiлiктi большевиктердщ инициативасы, т е л е й бас- шылывымен уйымдастырылды, ecTi, сейтш, Коммунист партиясынын сешмд1 колванаты болды. Комсомол уйымдарына удайы жэрдем бервен, кам- корлык кврсеткен, басшылык еткен большевиктерден ец алдымен Ораз Жандосов, Жубаныш BepioaeB, Абдулла Розыбакиев, Маваз Масанчид1 атау керек. Булар Жеть суда Совет еюметш орнатува, нывайтува, партия уйым- дарын курува ж1верл1 катынаскандардыц ipLaepi едк ОРАЗ ЖАНДОСОВ Жандосов 1899 жылы кэз!рв1 Алматы облысыныц Кас- келец ауданында кедей шаруаныц семьясында туды. 1918 жылдыц апрель айында Верный каласында вимна- зияны б1т!рд1. Осы жылдан коммунист едь Атакты рево люционер, большевик Токаш Бокинмен байланысты бол ды, онын. ic бабындавы талай тапсырмаларын орында- ды, 1918—1922 жылдары Жет1су облыстык улттар iciн баскаратын бшимшщ мецгерунпа, облыстык мусылман- дар бюросынын. председател1 жэне облыстык ревкомнын. председател1 болып 1стед1. Алвашкы комсомолецтерд1ц 6ipi М. Кансыров жол- дас езшщ естелжтерш жазван. 1919 жылы декабрь айын да Жандосов ован Алматы каласындавы казак жаста- рынан Коммунист Жастар Одавын уйымдастыруды тапсырван екен. Бул — кеп фактылардыц 6ipi вой. Жан досов саяси бш м 1 терец, мэдени дэрежеа жовары, сезге шешен коммунист ед1. Казак халкына Совет еюметшщ максаты мен мшдеттерш тусшд1руде партияныц ipi yriT- ini-насихатшысы екен1н кероетт1. Будан 6ip дэлел мынау: 39
1918—1920 жылдары жергшкт! халыктын, жастарынан Кызыл Армияныц улт бвл1мдерш куру керек болды. Осы м1ндетт1 орындауда Жандосов улкен роль аткарды. Ол, мысалы, 1920 жылдыц декабр1нде Алматы уезшщ тотыз болысынан бес куншц шшде 225 казак жастарын ерк1мен Кызыл Армияга жаздырды. Бул жон1нде Турк- ЦИКке берген телеграммасында Жандосов: «буларды ез1м уг1ттеп жаздырдым, оз1м баскарып Алматыва алып келд1м» деп хабарлайды (сол уакытта 21 жастары Жан досов ТуркЦИК-тыд Myiuieci ед1). 40
ЖУБАНЫШ Б0Р1БАЕВ Жубаныш Бер1баев Жетшу облысынын Алматы уезК не караган Мойынкум болысында 1898 жылы кешпел1 кедей семьясында туды. 1917 жылга дешн Верный гим- назиясында окыды. 1918 жылдан коммунист, едк 1921 — 1927 жылдарда Жетшу облыстык партия комитет1н1н жа- уапты секретарь! болып icTeai. Б©р1баев комсомол жумы- сына ерекше кешл белд1. Комсомол катарында партия уйткысын (партядро) кебейтуге аса зер салды. Жастар арасында интернационалдык тэрбиеш кушейтуге комсо мол кызметкерлер1н1н назарын удайы аударып отырды. Бер1баев та шешен ед1. Ол комсомол жиналыстарына жш катынасып, сойлеп журд1, сондыктан жастар арасында белпль беделд1 болаы. 1925 жылдын март айында болран Жет1су комсомолы- нын VI губерниялык конференпиясында Бер1баев курмет- Ti пионер болып сайланды. Буран ол жауап кайтарды, келешекте де комсомол жэне пионер уйымдарымен бай- ланысты болатынын айтты, Жет1су комсомолынын мш- деттерж керсетть — «Еск1 турмыстын калдыктарымен куресу — б1зде, Жет1су жардайында басты мждет, бул мждеттж салма- Fbi тугел1мен с1здерге тусед1» — дед1 Бер1баев. АБДУЛЛА РОЗЫБАКИЕВ Абдулла Розыбакиев 1897 жылы Алматы уезжщ Ко рам болысына карайтын Ки1кбай кыстарында мурал1м- Hin семьясында туды (K33ipri Шелек ауданы). Револю- цияра дей1н орыс мектеб1н 61т!pin, банк кызметкер1 бо лып штедь Уйрыр халкынан шыккан большевик, 1918 жылдан коммунист едь Розыбакиев Жет1судын кернект1 большевиктер1 П. М. Виноградов, Л. П. Емелев, О. Жан- досов, Ж. Бер1баевтардьщ жакын жолдасы ед1. Осылар- мен 6ipre ол Алматы каласында жзне Жет1су облысында Совет ек1мет1н орнатура аянбай ат салысты, алрашкы «мусылман» коммунистер1н уйымдастырушылардын 6ipi болды. Жет1суда Косшы Одарын уйымдастырран, баскар- рандардын да 6ipi ед1. Орыс, казак, уйрыр, дунран кедей, жалшыларыныц бастарын 6ipiKTipin, достырын нырайт- 41
ты. Косшы одагы мен комсомол уйымдарыныц 6ipirin жумыс icTeyiHe аса кошл болдк Розыбакиев саяси бшмт, де, мэдени дэрежеа де жогары, icKep, халык арасында; беделд1 большевик едь ЖеДсу облысындары жэне Турк-| стан республикасынын баска жерлершдег! уйгыр енбек-1 иплерш Совет курылысына катынастырура кеп куш' салды. VйFbiр жастарын интернационалдык рухта тэрбие- леуге аса кощл болдь Розыбакиевтын тшелей басшылы- рымен уйрыр жастарынын арасынан ж1герл1 комсомол жастарынын арасынан ж1герл1 комсомол кызметкерлер! шыкты. Атап айтсак — Саттаров Кэмердин, Саттаров Зия, Рузыкулов, Камалов, Шемиев тары баскалар. Осы аталран уйрыр комсомолецтер! 1922—1927 жылдары Жетшу обкомолынын жанындасы майда улттар бел1мш баскарды. Розыбакиев уйрыр жастарын орта жэне жо- ьары мектеп орындарына ж1берт, окытура коп камкор- лык жасады. Абдулла Розыбакиев уйрыр халкынан шыккан Ком мунист партиясынын адал улы ед1. Муны уйрыр ецбек- ш1лер1 «Абдуллам» деп аузынан тастамайтын-ды. MAFA3bI МАСАНЧИ Маразы Масанчи — дунран халкынан шыккан жа- лынды большевик едь Ол Алматыда 1897 жылы туды. 1918 жылдан Коммунист партиясынын катарына алын- ды. Азамат сорысы кез1нде дунран енбекнплершен кызыл эскер полкын уйымдастырды, осынын командир! болды. Бул полк Жет1судары ак бандалар жэне Орта Азиядары басмашылармен куресте тамаша ерл1к, жауынгерл!к керсетть Журт Масанчиды «Дунган халкынын Чапае вы» деп атады. М. Фрунзе, В. Куйбышев, Д. Фурманов- тармен Масанчи жаксы таныс болды. Ол В. И. Ленинд! де коряк онымен сейлест!. Дунган полкында 300-дей коммунист болды. Ал, дун ран жастары, комсомолецтер! мунан коп болмаса, аз болтан жок. Азамат сорысы кезшде, будан сон да Масанчи дун ран халкына, дунран жастарына Коммунист партиясы нын улт саясатын дурыс тус!нд!рдк патриоттык, интер националдык рухта тэл1м-тэрбие беруге тырысты. 42
Абдулла Розыбакиевтей Масанчи да дунган жаста- рын орта, жорары мектептерде окытура зор камкорлык жасады. Каражаттан кысылрандарына 03inin жеке жэр- демш де 6epin турды. ЖОЛ-САПАР 1919 жылдыц куз кундершщ б1р!нде Саймасай екеуь м!зд1 РКП(б)-ньщ облыстык мусылман бюросына ша- ! кырды. — Б1зд1 кайтед!” екен? Сен калай ойлайсын,— деп су- радым мен Саймасайдан. — Баска тапсырма аламыз. Уй мэселес1мен осы эу- реленгешм1з жетер. Жасыратыны жок: б!зд1н коз алдымызга майдан да- ласы, атты эскерлер отряды, ак казактармен айкас... елес- тей бастады. BipaK бюрога барганда, ол ойымыз болмай шыкты. Окырыларын келе ме? — деп сурады председатель Дербталин б1зден, бет1м1зге тура карап. — Оку дейаз бе? — дед1 танданран Саймасай кай- талап сурап,— бiз сауатсыз ба едж? Председатель култ ж1бердь — Ж 1г т м , взш кызык екенсщ рой. Сендерд1 сауат сыз деп айткан к1м бар. Кайта, 6i3 сендерд1 эз1рлiri бар адамдар деп есептеп, ТашкенттеН командирлер дайын- дайтын курска ж1бермек едж. «Командир» деген созд1 еслгенде бойымыз 61р кете- рiлiп калды. Иырымыздан 61р ауыр жукт1 альандай бол- ды Саймасай кошлдешп маран козш кысты, мен де оран 03 куанышымды сезд1р т жатырмын. Ал, РКП (б) му сылман бюросынын председател1' б1зд!н бет-ажарымызга енген oarepicTi байкап калган болу керек: — Керек документтерщ, мандаттарынды жэне азык- тулжтершд! алып, жолга жинальщдар,—дед1. Б1здер мусбюродан улкен куанышпен шыктык. Кез- дескен журттын бэрше де куанышымызды б1лд!priMiз келд1. Туран-туыскандарымызра окуьа баратынымызды айтып, жолга жиналдык. Бул кезде Кызыл Армия уилн жанадан командирлер мен саяси кызметкерлер даярлау — 6ipiнш! мждет едь TauiKeurreri бурынгы кадеттер корпусында Ленин атын- дары командирлж курс ашылран болатын. Соран
РК(б)П-нын Жетшу облыстык мусылман бюросына кел- ген шакыру бойынша терт адам окупа ж1бер1лмек. Со-1 нын шлнде Саймасай eKeyiMi3 бармыз. Б1здерден баска-' сы Музафар Жарылбеков жэне Эбенов. Б1здсрд1 са- уатты, K©3i ашык комеомолецтер деп есептеген. Б!здп1, жолымызга акша, колымызга окупа бара жатыр деген мандат бершдк Ол кезде кэз^ргшей отырып алып, зырпи женелетш поезд немесе машина жок. Катынаетын ен. ушкыры почта тройкасы (уш ат жегшген пэуеске арба). ЕИз буынып, туйппп осыпан келдж SipaK б!зге мунда: — П!шпек (Фрунзе) жакка тройка енд1 ек\\ куннен сон журед1,— дед!. Б1з анырып калдык. Енд1 не icTey керек? — Айда, кез келген келжпен журе берей1к,— дед! Саймасай. Сейтт, базарра келд!к. Sip сапат еткен сон Каскелен- нен базарра келген казак-орыстын арбасына отырып ал- дык та каладан шыктык. Арбамыз кара жолдын калын шанын аспанга кетер1'п келед!. Куаныитен катар б!зде peHim те пайда болды. BipiHmi рет жолга аттанып бара- мыз, сондыктан туып ескен каланы, ата-ананы, дос-жа- рандарды катар курбыларды кимаймыз. Сол кун! К,аскеленге конып, келес! кун! почта тройка- сымен api женелд!к. Жаксы аттар кез келттк Жэне жэмш!к те eTi Tipi кен!лд! ж!г!т болып шыкты. Ол кам- шысын ыскырта yiiipin, Шамалганга дей!н тройканы зарлатып келдк Каргалыга такаганда аттар жайлап ба- сып, тескейге кетер!л!п келе жатканда б!зге 6ip кырын- дай бурылып, балаша: — С!здер окуга бара жатыр деп естЫм рой,— дед!. — Ие,— деп жауап каттым мен. — Оларын жаксы екен,— дед! ол курсшш. Сонан сон кул!мс!реп койцы да: — Окуды 6iTiрген сон кызыл шалбар кшп келестдер рой,— дед!. (Азамат сорысы жылдарында командирлер Кызыл галипе киш журетш). Саймасай бул сезд! жактырмагандай: — Мэселе шалбарда емес кой,— дед!. Ат айдаушы ж!г!т орынсыз айткан c©3iH Tycinin, кенпрм сурагандай кайта сейлей бастады. — Эрине, oipriMe шалбарда емес. Мен эншешн эз!л- деп ед!м. Командирдщ окуына бара жаткандарын ете 44
V жаксы болтан. Мен ез1м бакташынын баласымын. Жэм- цпк болуды 6ip кезде арман етушп ед1м. Мше, енд1 жэм- miK болдым,— дедк Сонан кешн ол жулып алгандай:— сендер калай ойлайсыздар, командирлж окуга меш алар ма ед1? — деп сурады. — Неге алмасын, эрине, алады,— дедж 6i3 жэм- нпкке. Кешлденген жт^т делбеш кетерт алды да, аттарды айдай Tycin, саржелшпен Узынагашка келдк Ж э 1шп\\пз осында калды. Б1з оган « аз де окыцыз, бакытты болы- цыз» деп т1лектесттм1зд1 айттык. Узынагаштан ете бергешм1зде карсы алдымыздан шу- балган атты крепллер шыкты. Ол кезде Ташкент пен Се мей арасындагы катынас куралынын 6ipaeH-6ip турi — атты к1рекеш болатынды. Жазда олар кунд1з демалып, тунде ерсш-карсылы шубап жататын. Верныйдан Таш кентке жун, Tepi-терсек таситын. Ташкент пен Самар- канттан юлем, ер-токым, аяк-табак, кесе-шэйнек, epiK- мешз, койшы afiTeyip эр килы тутынгыш буйым-заттар алып кайтатын. Верныйдан Семейге карай, кшзге орал- ган алма таситын-ды. Каланын татар словодкасы деп аталатын жэне Пуга- сов кешршщ аргы бетшдеп бау-бакшалы кешелерге де юлен. юрегшлер туратын. Олардын ата-балаларынан бер- ri K9ci6i осы болатын. Булардыц кейб1реулер1 бес-алты, кейб1реулер он-онбес ат устайтын. Ал, Садыр-абзи сеюл- д1 бай юрекештер де кырык-елу шамасы аттар болды. Клрекештердщ Kaci6iHe лайык эдет-ырымдары, тэртт- тэл1мдер1 болды. Олардын айтатын 6ip ©лещ мынау едк Алматы, ГПшпек таулары, Уз1лэ хамыт баулары. Хамыт бауны жалрн-жалги Уз1лэ журэк майлары. КЕНЕНМЕН КЕЗДЕСУ Келеа кун1 кешке карай К,ордай бекетше к е л т жет- Tiк. К,ордай тауынан асу кыстын боранды кундершде ©те xayinTi едй Жолды кар басып тастайды. Курекпен ашып, тазартып улпргенше кайта басып борап, к©з аштырмай- 45
ды. Осындай кездерде кейб1р жолаушылардыц аяк-колы ycin, болмаса адасып ат-шанасымен киялардан кулап, мерт болрандарын журт эузынан eciieiiH6i3. Ka3ip ондай кез емес. Жер кара, кун жылы. Бетш секшл баскан, жирен сакал, ушып-конран станция бас- тыры жолаушылар бвлмесжде элдекандай бiр доку- менттерд1 реттеп отыр екен. Ол б1збен — шапшац аман- дасты да: — Кэз1р журес1’ндер ме? Элде конасыздар ма? — дедц Бi3 бiр жарым тэулж бойы тынымсыз журж, эбден кажып б1ткен едж. Opi бул араныц жолы тунг1 журшке коркынышсыз да емес. Соыдыктан конура уйрардык. Шэй inie бастаран кез1м1зде сыртта абалап иттер урдi, ат ду- 6ipi, балалардын шуларан куанышты дауыстары естждй Б1здж елецдеп калран кешшм1зд1 Kepin: — Кенен акынды б1луцп ме ед1цдер? — деп сурады станция бастыры. — Б1лем1з. — Эне, сол келдй Жэмшжтер оран адам ж1берж, то- сып отырран едц Бул жаналык б1здi сершлтж ж1бердк Куанып кеттж. Кененнш аты бурыннан мэл1м болатын. Халык оны акындырымен катар, куйип деп айтатын-ды. ©згешц ку- йжен баска, Кенен 03i куй шырарып тартады дегенд1 еститжб1з. Дауысы кандай оныц, эн салранда, алты кыр- дыц астынан естжедй Бастыктыц айтканы келдк Сыртта: — Кенен келдП Кенен келдП— деп журт дабырла- сып жатыр. Б i3 де, асыта, сыртка шыктык. Акын аттан Tycin улг1рген екен. Б1рнеше адам оны ортара алып, ко- шеметтеп 6ip кшз уйге Kipin бара жатты. Соцынан шу- бырран халык. Б1з де келж юрдж. Сэлем бердж. Жылпос станция бастыгы: — Булар Алматыдан келе жаткан комсомолдар. Таш кентке командирлж окуеа барады,— деп 61зд1 отырран- дармен таныстырды. Сырылыскан журт ысырылып, 6i3re терден орын босатты. Кенен де 6 \\ з л \\ жылы карсы алыл, касына шакырды. Ол кезде Кененнщ жасы отыздан аскан едй Бойы бшк. Ашык жуздц жаркыраран кец мацдайлы, коркем Kici. Келбетжен карапайымдылык квржш тур. 46
Куздщ май тонрысыз нарыз 6ip жанра жайлы коныр- кай кепи. Уйдщ тунд1Н ашылран. Айлы тун. Кекпенбек мелд1р аспанда жаркырай жымындаскан сансыз жул- дыз. Дэстур бойынша эуел1 шэй iiumn 6iTyi керек. Оран дешн акыннан сез суралмайды. Дастаркан жиылды. Ен- д1 журт cepirin, Urepi карай умтылып, сушкД акыннан журт леб1з куткендж бьпд1рд1. Кенен бэлен-туген деп бэлсшбедк Домбырасын ко- лына алды. Журт жым-жырт болып тына калды. Дом- быранын сырлы yHi есплдк Bipa3 шертш-шертш домбы расын бурап алды да, акын шыркап коя берд!, он сау- сары домбырада ойнады. — Жаксы! — — Кенен ара, тары 6ipiH айтып xri6epiitf3iiii!— деп шулап жатыр жэмнпктер. — Тары дейсщдер ме? — деп акын кул1мОреп кой- ды,— калай, унай ма? — Унаган да кандай! — а е а т мен карап отырмай. — Жарайды ендеше, тындандар. Домбыра тары да кушрлей женелдк Акын даусы оран [ л е с е шыкты. Мже, содан 6epi кырык жыл отсе де, Кенен акын айткан мына уш шумак елец еОмде калып- ты: Жасымнан акын болдым, атым — Кенен, Колыма домбыра алып, айттым елен, Октябрь таны атып кез1мд1 ашты, Teriaep шаты туды еленменен. Кедейдщ енд1 мше куш шыкты, Кененнщ шын акындык Tiлi шыкты. Жайраткан жалпатынан сум дуниеш Уа, Ленин, юм бар екен сенен мыкты!? Сайратан бакшадагы мен 6ip тоты. Ж1пттер, бэрш кой да, Ленинд! окы! Лениннш есиетш орындауга Мига куй, кешлще эбден токы1 — Уэй, пэлП — Жаса, булбулым! — Mine, сез! — деп жэмнпктер жамырасып кегп. — Кенен елещп узак айтты. Тамылжыран нелер та- маша куйлерд1 де тартты. Кызыкка карык боп, акынра мын да 6ip алрысын айтып, журт тун ортасынан ауранда тарасты. 47
П 1Ш П ЕКТЕ Ертешне атакты К,ордай тауын асып т у с т М. В. Фрунзшщ туган селосы Молдавановканы басьп eTin, ГПшпек (io3ipri Фрунзе) каласына келдж. Сэсю тустщ кез1. Bipa3 дем алып, тыныстанганнан кешн, соj почта станциясындагылардыц айтуына Караганда, тама гынын дэмдшпмен, буюл калага аты шыккан дунга! асханасына бет алдык. Кытай кулинариясыньщ неш< алуан гажап тагамы осыдан табылады деп, ж ергш кт адамдар 61зд1 елертт ж1берд1. Шшпек — ол кезде уездж кала. Алматыдан айны майды. KemipMeci сеюлдк Тек KimipeK. Кешелер туп тузу. Асханасы ею кабатты шагын уй екен. Астыцгы каба тында ас дайындап, устшде тамактанатын залы бар AFarn баскышпен терассага кетерюеаз. (EcKipin, кау санкыратан бул уй Фрунзеде сакталган, орталык ба зардын, касында). Мактаса мактагандай-ак бар екен. Б1здщ K93ipri дунган Kecneci деп жургешм!здщ о: аты «шимен». BipaK екеушщ арасы жер мен коктей Дунган тамактарына эуеской ж т т т е р нагыз дунган ше берлер1 nicipreH «шимендк» «санчурманды», «манфар ды», «хофу манфарды» жеп керсе, дунган Kecneci деген нщ не екенш сонда барып бтер едП Асхананыц Heci жуан карын, сем1з дунган жешнде 6ipneme сез айта кетешн. Бул 03i нагыз ку мушз жег!; адам екен. Bi3 сонынан онын 6ip онбагандык кылыгыг 61лin калдык. Ол астына юлем тосеп, аласа децгелеь столга шынтактап, шай урттап террассада отырды. Жыл- тылдаган KimipeK ку кез кьрген-шыккан адамдарга ка- дала карайды. Егер ауыл-селодан келген карапайым анкау адамдар Kipin келе жатканын керсе, ол кызметип лерше: Эй, эй... Яхшы атаны баласн келди. Яхши am eTin беранла,— деп дауыстайды. Бул онын тук бюмес ашын ауыз келдк,— кешепден калган, тун аскан тамак берщ- дер деген!. Ал, егер асханага бай немесе дэрежеФ бшк кызметтеп адамдар келе калса, асхана neci былай да уыстайды. 48
— Эй, эй каттыла келди! Каттыла келди! Идил аш етшла, идил аш етшла! Бул келгенге тарамды жаксылап, баптап берщдер дегенк Mine асхананын, бастьшы осындай сикыр адам екен. вС1МКОРДЫК ОЗБЫРЛЫГЫ Эулие-Атага (кэз!pri Жамбыл каласына) апаратын жолда, Меркенш аржарында, уш километрдей шамасы жерде бi3 мыНадай сум дык окиранын куэб болдык: жол шетшде анадайда уш-терт караша кшз уй тур. Bipeyimu манайы топырласкан адам. Сол топтан 6i3re карай ко- лын булрап, жан турнпгерлштей дауыспен ойбай салып, 6ip картан эйел тура жупрдк Шашы дударланып, омы- рауы алкам-салкам. Б i3 токтай калдык. Ойбайдан ©зге ештене айта алмастан, эйел касымызра келд1 де кулады. Эл1 курып, eci шырып кеткен. Тек ауыл жакка колын алтей бередк Б i3 оны тарантасымызра салып алдык та, ауылра карай тарттык. Сондары б1зд1н керген1м1з мынау едк уйдщ касына ши теселген. Кара шапан киген, Tyci кап-кара, он жак касынын астында калы бар, енгезердей 6iреу кез1 шара- сынан шырып, урейi ушхан жаланаяк, жаланбас арык шалды ши ycTine етпет1нен жаткызып солкылдаран кек шыбыкпен шыпылдатып урып жатыр екен. Бгзд1 кере са ла жауыз кара сойкан iciн дорарды, шалды босатты. — Бул не сумдык, арайлар? — дед1м мен. — Карызын т©лег1с1 келмейдк— дед1 кара шапанды Kici. Бул Мерке ©с1мкоры (кедейлерге карызра акша бе- pin, ©ciM алушы) Кабанбай деген екен: шал осыдан 6ip- неше жыл бурын бес сом карыз алыпты да, мерз1мшде кайтарып беруге шамасы келмепт1. Сейтт, Кабанбай- дын жырткыш тырнагына тусттк Енд1 Кабанбай шал- дан бес сомы ушш он бес кой алгысы келед1, сондыктан шалды зорлап «онбес кой тауып берем» деп ант пи де:ь д1- Ал кедей шал жалмауыздыц шартын орындай алмай- тынына K©3i жет1п ант 6eprici келмейд1. «0TipiK айтып кудайдын каЬарына ушырарым келмейд1» деп жатыр екен. Б1з, комсомолецтер, бул сумдык icTi тастап кете ал-
Search