Жансүгіров І. Күй

“ О сы ма данкы ш ыккан Кула тулпар? С уйеп белек екен, сум дык шыгар! А ркан ы н алдын алган К ектуйгыннын Алатын эз1рейш осы шыгар. Жануар, Giricia де ерек екен! С уйепн алка-салка белек екен! Кергем ж ок керш журш мундай атты, Ж упрсе шаба ма екен, желе ме екен? Бул K en ip жылкы ма екен, немене екен? Осы аста алдымен-ак, келе ме екен? Алдына ат салмаган Кектуйгынга Bip пэл е К екшетаудан келген екен! Отты екен жануардын ею кезй IlepiHiH пырагы ма мунын 63i?” TyTirin, кап-кара б о п турды Батыраш, Ж алгыз-ак \"Кап! Кап!” болы п айткан сезп Осылай айтпаганмен iiuiHeH сыр, Томсарып Батыраш кеп толгатып тур. Кек кайнап, ыза кернеп, жауыккандай, Калып тур каны каш ы п, сул д е а кур. Ш етаз кеп шепртке жан кыбыр-кыбыр, У да шу, айкай-сурен, ыбыр-жыбыр. Аттырып Акан атын окты кезге Турганын бш сш кайдан ажал кургыр. Не кылсын, Акан оган карасын ба? Ж ау, м еш п, журе берер жар астында. Тумары н К,улагерд1н шеш1п алып, Сипап тур аясы м ен жаясын да. Кызыл шыт тартып 6epin баласына, К еп атгын к.оя бер д ! арасына: 100

“ Алдьща 6ip-eid-aK, ат салып отыр, Келгенше сонау ж ердщ шамасына. Бул айдау — кыргын ж оры к, байкап оты р, Бартанша булан куй ры к шайкдп оты р; Жел жакта шан каптырма, урма, кдлкдм! Тек кана н з п н кагып жайка да отыр. Кайтарда т п ш д щ тежеп отыр, Такымды камшы салмай безеп отыр. Бол да оты р 6ipfliH с о н ы , ы зан озба, Тек кана 6ip мелшерд1 козде де отыр. К ерд щ бе сонау жаткан кок езект1? 0ткенде сол езектен салшы теша; Кря бер басын сонда, картатайым! 03i алар онан кей ш калган 6eiTi. Ал кушм, сен де женел, аттар кетп, Ш ан басты , жел жакка тарт, жер м ен KOicri; Ажырап мен сендерден калдым жалгыз, Алла, езщ аман келттр е ю ермект1!” Калын ат, коп баланын арасында, Кушакхап Акан суйд1 баласын да. “ К,ош, аман келгеш нше кутем !н” — деп, М ойны нан кушактады К уласын да. Алуан ат — торы осы нда, кара осында, Н е санлак,, сэйгул1ктщ 6epi осында. Кущреннп, кен даланы дуб1рлетш, Torumi ат Е рейм еннщ саласына. Е ю атты е ю айдаушы м1нген жайлап, Атгарды дурюреН п женелд1 айдап. “Дау-дамай ат келгенде айрылсын” , — деп, Kepeuii келер жолга койды сайлап. 101

' Сузш ген куйрык, жалы ещ лен жайдак, Балалар бэй ш еш ектей ш ытгар байлап; Бейгеде бесекемен бак сынаскдн Кдльщ ат к е д й айнала к ета кдйнап. Атка epin ел т е г ш п алые кета; “ Кдйт!” , “ Кдйттап” елге анпрлеп шабар жетп. Керуге ат кдйтканша езге ойынды Тещ з топ толкып, калкып, бурды бета. Ш улаты п, м ады раты п койдай Keirri, Кдсына кдракшыньщ айдап ж ета. “ Ел TycciH, енш балуан бол а д ы ” ,— деп, Kapi ояз тор кдекалы арс-урс ета. Балуан бэйге Кужынап кумырскадай сала-сала, М унда ж ок катын-калаш, бала-шага. О язды н тэрттб1мен HipLrmi журт, Бодам ел, “ таксырлаган” , жак аша ма? Ш ытырлап ат байланды калмакшага, Ж е н к ш п жаяу халы к келд1 ортага. Балуанды тусетугын тагы жарлап, Ж аршылар жагы с е м б е й жур каксауда. Алапка алкакотан отырды жан, Жер1 ж о к и не ш анш ар, адам турган. Жаяулап тай ш апты ры м жерге келд1, Алыста аггар калды байластырган. Ояздын тэртш кылып айтуынан. Баскары п Kici ш ы кты ата ульшан. К ек д евде дурб1 салып ояз отыр, Басьша келенкелеп шатыр курган. 102

I Кен жазык, майса кегал ортасында, Жиылды журт Кусактьщ жотасына. Куреске кен ашыкты сайлады журт, Арналган алыптарга айкасуга. Уксаган жазды кун п жауказынга, Ti3umi ел Ерейменнщ алкзсына; Алысып Аргын, Найман куш сынасып, Атты айдап, азаматпен шайкзсуга. Даурыгып карсы жак та кобырасты, Балуанын memiH nipin, дабы расты. “ Тез шыгар балуаньщды!” — деген дауыс Атойлап, кыр керсетш , жамырасты. Балуаны ш еш ш ген жак дакен какты, “ Kicinai шыгар! Ш ыгар” — деп-ак бакты. Ш ыдамай ш еш ш уге нелер балуан, Самай тер шекелерден ш ып-ш ып акты, Атгатып, атандайын алшандатып, Акситып 6ip балуанды арсандатып, Аруактап жетелеген 6ip каранын Ноктасын сыпырды экеп , талтавдатып. Кергенде муны халык калды катып, б а ть т !” “ Мынаган шыга алмас — деп — еш юм Корага тускен жалгыз жолбарыстай, Ол турды, керген кезд1 тачыркатып. Бул аскзн алып ед1, мыкты кара. Талкандап таудай дэуд1 ж ы кгы кара. Ш ошытып бар ж т т к е м ысык болып, Ты ш кан кы п ш н ен ш ге ты кты кара. Бура сан, бука мойын, ту к п кара, К умбездей кершед1 куггп кара, 103

Борбандап жолбарыстай жонын 6epin, Майданга 6ip тсзелеп meicri кара. Алдырмас Tipi жанга алып, бергк, Ш ош ынды бул карадан халык керш. Buiefli алуан rypai eaicri де, в т ю зг е н талай курес, талай цирк. Боз ш олак MiHreH жарш ы ж ене келш, Балуанды баяндады сезге т е р т . Тындасты астыц халкы кулак к ой ьт, Bip-6ipiH басып, ж анш ьт, ентелешп. — М ынау, мынау, мынау ер! П т суйекп, булан ер, Арыстандай айбынды ер, Жолбарыстай жуан ер. Ерт1стщ бойы н сш к к ен ер, Едш дщ бой ы ypiiaceH ер. Ip6iT, Алтай, М екерже, Ж ерменкеде шыккан ер. Алатаудын алыбын А лы п жерге совдсан ер. Кдратаудын алыбын Кдгап жерге тыккзн ер. Аюбайдын асында, Онда он алты жасында, Атан жыккдн алыпты Ап жыландай жуткан ер. Бука мойын, бура сан, Бугалык бермес ш у асау, Талайлар коркып буккан ер. Не нэндерд1 бер1ктей Кагып, сш кш UHpKTi, Кдлаларды курткан ер. Алды-арты на б1рдей ер, Алысканга дурдей ер. Адамзатка сыртган ер, 104

К,олы курыш коргасы н, Алысканьщ онбайсын, А лы п жерге тыкзсдн ер. Алысканнын кек етш Сыкда курттай сыккан ер. А йк дскзнн ы н TepiciH Шаранадай жырткан ер. 03iperi 0д ш щ 0дш куш ш туткан ер. Ж аршыньщ жырлаганы жалган да емес, Ш ыны сод, ойрйсген зарлау да емес. Кенкек тес, кен жауырын, унпр кара — 0зге жан бул туртанда балуан да емес. К е л т ед1 о с ы кара элдекзйдан, KypecTi кутан ж ш т юш кентайдан. Кдланы ж ы гы п, кы рды аталатан Bip аскан алып ед1, заты Найман. Ас берш алты арыска данкын жайтан, Тауып ед бауырды бул Сагынайдан. Жатыр ед куш ш эдей керсеткелк Керейде конак болы п 6ip-eici айдан. Ш ытатын зор карата 6ip жан болм ай, Ж т т т е р коян болды , журек калмай. Ci6ipaiH цирктер1н cuiKin шыккан Осыны алып отыр ояз поддай. Каратау керген емес зорды мундай, Ж е п с у Kici таппай болды жымдай. Балык боп Арал, Балкаш ауызын ашты, Kayin кы п коргалады С ем ей , Торгай. BiTiK кез, урпек с эр ы , дембелш елеу Ш еш ш ш карсы жактан шыкты 6ipey. 105

Крраштау керер кезге, балуан дерге, Аруактап О кас жагы кылды тшеу. Атагы бул сарыньщ балуан Жакьш, Ш ы ны раудан туйе тартып алган Ж акып. Э дккой , алысканда денгеленш, Топтарды талай жыгып, жарган Жакып. Асына Абак, Керей барган Жакьш, Онда да ба с бе й ге ш алган Жакьш. М ойы ны н кашаганньщ узген талай, Дейтугын Баянауыл Таутан Жакьш. Бул Жакьш элде жалшы, элде малшы, Болмаса Окаска ерген 6ip итаршы. Ж у р ек п , кам болса да к у и т ж т т , С иякты би колы нда жезд1 камшы. Ж еп-жещ л, каршыгадай, сары шаршы, Уйелмен, улкен д эу ге журд1 карсы. Айнала кептщ алдын кь!дырыстап, Безектеп таныстырды тагы жаршы: - Мынау, мьшау, мынауым, Сексеущцен бурауым. Алысканда ш ак келмес Алыбын мен дырауын- TycTi Аргынньщ тобынан, Кутылу ж ок колынан. А лбасты сы алыптъщ, 0303uii вдастщ. Ш орш ыган да, ыршыган, Ш епртке сары, о к жылан. Беденелер бернстей Какканынан согылган. Азулысы алыптын Ашуланса TicTereH; Айласына квз жетпес, 106

Астына жанньщ туспеген. Салган жерден сырттаган, Еш пендеден ыкпаган. Тиген жерден тнстеген, Бугалыктап толгаса, Кдшаганды буктеген. Ыгына келш калганда Ыктыжарды кутпеген. Шалуга адам сайтаны, Шапшыган да шоршыган Шалкар келдщ ш ортаны; Сен; соккандай сш кщ щ . Балуанга тускенде Балыкгайын булкынды; Устау киын цпркшдь Басым к у и т , ер журек, Балуандардын eKeci, Таудын таргыл текесл — Cexipce сексен кадамга, Устатпайтын адамга. Карсы алдьша келгенде Кдкпандайын серперлх Жан жыккан ж ок ерт ердь Алыптарды аударды, Енгезерд1 ецсердь Келсап-келсап бш ектщ Талайын талай тенкерд1; Алысса бура ш еккеш. Адуын ал ьт кек 6epi, Арыста талай байте алып, А йкасты талай кеп кврдт Айкайда талай тусе кап, Аскынганды бектердг Аптыкты талай баскындап, Алыста талай бексердь Айтып-айтпай немене, Ансаганга сусаган, Алысуга деп келдт 107

К урес К уз кара тура келд1 алас уры п, Сарьшы корашсынып, баласынып. Tan бердо кара кабан cap мысыкха, Байгуска бол д ы т ы м -а к жан ашырльпс, Ышкынтып сыбызтыны, дабылды урып, Екеуш коя берд1 ш абы ндыры п; Алысты арс-урс етш ею арыстан Таласты, 6ipiH-6ipi альш, жулып. Сарьшы eiuiicripe, жауыкгыра, Арсавдап омыраулады алып кара; Tycneai ол допша каргып, мысыкша ыргып, Дегендей “ К уш щ болса альш кара!” . Ол даты ез элш ш е альш кана, Эрюмд1 жы гып журген ш алып кана. Бултылдап жыккан жерде жатпайтугын, Баската басты рмайты н балы к бала. Желюлдеп кара сакал шудадайын, Булкынды альш кара бурадайын. Ш абынды кантардаты куш тусш , Дегендей “ Альш соты п, жулмалайын” . Булкынды шайнастыртан бурадайын, Жулкынды жутпакдхы б оп суда жайын. Тасындай тш рменнщ тастасып жур, Кдрысьш кушакгары бартан сайын. Сиякгы 6ipi жуан, 6ipi жука, Oidpin cy3icin жур ею бука. Таласты ел алдында е ю арыстан, А лы сы п, ар с-у рс етш сш ке, жулка. 108

Сарыны сол жагына алып кымка, Кдйкдйтып кара балуан шалды кыркз. Жатама, серке сэры , к егп шоршып, Жерд1 ш ан, е з ш кан кы п, етш жырта. Жейдедей жаланаш ет жыртылуда, Суйтсе де ол, ойланып жур умтылуга. Cipecin о н жагына кьфындайды, Аркдлап, кы рына алып, жерге уруга. Ж акыптьщ жатыр кунй о н жагында, Онбайды тускен адам ол жагына. Иыкка “ Ап!” дегенде алып калды, Сыкырлап азар алды кол, кзбырга. А йласын балуан Ж акып кылып калды, б н к ш п е п з кара м ш ш калды. Денгелек айналдырып, серевдетш, Ж ерге алып нокдалыны уры п калды. Ду еп п Аргын жаты к у л т калды, А ны ры п Н айман жаты турып калды. Аруактап, эулекшер айгай салып, К,оркакгар кояндайын бугы п калды. К урс e iin жущп кара жерге тустз, УсД не балуан сэр ы , MiHe, ту сп . Бастырмай тззеам ен какты кара, Алып кой, 6opi басар ол да кунгп. Ею айгы р 6ip-6ipiH e салды lic ii, Кдраньщ квршед1 алды к у и т . Таласты тамашага кос кутырган, М ез кылып кырдагы улкен м еж ш сп . Аударып жене Жакып, жене басты, Д оп ш а атып 6ipiH-6ipi домаласты. 109

Лактырып 6ipiH-6ipi 6epiiane атып, Exeyi жыгыса алмай, кайта устасты. Усаггы аяктары баскдн тасты, К ек кырка жулмаланып, шандак басты. Крпакгап отыра алмай крйдай шулап, Е ю жак: “ А , кудайлап” , - аруакгасты. С ары ны кара кекпар лак кылды, Уршыктай уШргенде ылакгырды. Exeyi влерменге жеткен кезде, “ Айыр!” деп, халыкка ояз жубап кылды. Аргын жак: “ Жыгылды!” деп, шулап турды, Найман жак: “ Ж ыккзн жок!” деп, жанжал кылды. CipecxeH шайнасумен exi арланды, Kepemi xicuiep кеп exi айырды. Баян жак: “ Бэйге бер !” д еп келд1 оязга; “ Б эй гесш , xiM жыкканьга жаз кагазга!” . Керей жак берпзбестен кегп кернеп: “ И тжыгыс! М ынанын да жыкканы аз ба?” . Тимед1 суйтш бэй ге О кзс тазга, Оларга куш кыларлык хайда оязга! Болмады оязд1к1 елге б т м , Мундайда энпрлейтш ayaexi аз ба? “ Ж ы кты — д еп жел1ккен ж а к — 6ianin кара!” Болмады омыраулап жанжал кыла. Б эй геш — 6i3flixi — д еп туры п алды, “ Т у с п — деп — алгаш жерге сэры бала!\" К рймады “ куресем ” д еп ж у т и кара, Аусарлау ayrin. д ангой, жы нды кара. 110

“ Дал жыклай даулы бэй геш алмаймын” ,- деп Байлауды бггпес дауга кьшды кара. “ Екеуш тага, таксыр, куресттр” — деп, Ояздан Окас, Ш абдан кылды тшек. “ вздерщ бш еандер!” — деп ояз отыр, Болды журт кайта екеуш куреспрмек. Екщай болы п турды елдш жаты, “ Шык), Ш ык)” — деп ж у ти кара шабынады. “ Шыклалап” Баян жаты бэй ек боп жур,— “Абыйыр осы жолы кзгалады” . “ Ш ык!” деген ер корлыккз намыстанды, IITeuiiHni ш еге сэр ы алыскзлы; Жаманат корыкты деген, корлык, cipa, Куреспей кайда кояр жабысканды?! М ен де адам, расында ол даты адам, B ip-6ip кой шешем13Д1 калжалаган. “ Ш ы гар!” д еп д э у каранын дйсектеу1 Тимейд1 Tiirri женш ол да маган...” Созылган сез куйылды жуйесше, Байланды тага кайта куресуге. “ Ананы еркек болса алып кел!” — деп, Отырды жунш кара журесшде. Tan 6epai Tepic азу 6ip-6ipiHe, Букадай сузгшед1 жунд!, мгне; Сарт етш шеге сэры шгген шалып, Каршыга казды кагып umi, мше. Сарыньщ каршыгадай т у ш е , Аруактап Баян жакгын кулане, Караны кайыстырып бураганда, Курт етп... 6ip гэп болды ж ш пне... 111

С ы л к етш жунд1 кара жерге ту сп , У спне туйгын сэры мше туей; Ш епртке атып кетп бастан ыршып, Жуншге жан жабырлап жупрюп. Осыган екщай боп елеуресп, У й ткеш етке той ы п , кы мы з iurri. К,утыртып крраздайын кы ркы сты рып, Дагдырын кос аусардьщ суйтш ш ешп. Ыныранып жунш жатыр екпе согып, Сермелш ею колы, жанын корып. Буралып калган екен со л аягы, Сыныпты ж ш н ш ш кул-кул болып. Окас тур шокгыгы асьш, женген больш, Ояз тур ущ рей т шылым сорып; Сейлейш 6ipey аяп, 6ipey кажап, Жаралы жш нш иасе шаншу болып. Kerepin жатыр балуан каны кашып, KepreHHin 6ep i аясты , жаны аш ып. Балуаны жыккан Аргын шуылдап жур, “Аруак колдады” деп, к е ц т тасып. Оязга Окас кеп тур ман-ман басып, “ Берййз, бэйгемдИ” деп баяндасьш. Тогызды туйе басты улеси журт, Таласы п суы ртпакка жанжалдасып... Сонымен балуаннын бэй геа отп, О гаш ы мертйскенд1 бебеулегп. Бул да 6ip ел кыдырган есер екен, Сорлыны атка обектеп а л ь т кегп. 112

Ат кайтканда :..Сейгулйс мыннан озган, енкей санлак, Кдлргындап кайтар жерге ж е т п шандап. Айдаушы тырна катар т е п е Ti3in, Кайтуга ыцгайланды айдалган ат. Кдз-катар, мьщ уш жуз ат жайды канат, Балалар 6ip-6ipiHe: “Алак! Алак!” “ Ал кайт!” деп кашан кольш сштейш деп, Бар бала айдаушыта турды кзрап... Ат кайтгы элде неше он шакырымнан, Кеп атгы кайырмады жакьш будан. Ж енедщ ту пндетш мьщ уш жуз ат, Ш ан Kerri кекке ш апш ып сапырылган. Арыста агалаган нелер санлак, Кдшаннан катып-сенген бэй геге арнап. Урандап бейте шапкдн бала халкы, К ущ рентш ж ердщ жузш Kerri шандап. Жер бетш кагып ушкан кустай шуйгш, Адактап барган сайьш шыкты жуйрж. Тертеудщ мьщ уш жузден мойны озып, Кулагер келе жатгы пстеп куйрык- Артында тертеу1нщ мьщ ат калды, Балалар барган сайын шулап калды. Жер ппркш барган сайын бауырын жазып, Ш ан ш 1рин барган сайы н будакталды. Шан кекке ертенгендей шумакталды, А т терге шомылгандай суды акгарды. Кун шшгер, адам, айуан Судан кеуш , Tyririn тапай аттар кулап калды. 113

Жарысты енш ен туяк жолды сойып. Терт кетпен келе жатыр дабылды ойып. Терт тулпар шанын белш , узай салды, Ж олш ыбай аттыц бэр ш кырып-жойып. У спнде Кулагердщ кандай бала? Тастап ек баяндамай он ы шала. Аканньщ елден келген 6ip жолдасы, Кетелйс он ы да айта осы арада: Бул 63i елдеп 6ip ж е п м бала, Аканта бауы р баскан ею л бала. Кез1ндей Кулагердщ кутед1 Акан, Бейбакка Акан cepi секции ана. Ол кезде желмдер кеп кактыгатын, М ынаны Акан суш п, жактыратын. Асырап аш, жаланаш калдырмастан, Bipeyre ел ж деп бактыратын. Бэйгеге косар болса Акан атын, MiHri3in бул баланы апаратын, Такымы ж елмектщ кутты болып, Кулагер коскан сайы н байге алатын. Куланьщ б ш п алтан бала сыры н, С ерш щ келт1рмейтш жене ашуын. Кдлын ел, аспан, жердщ арасында, Акан деп бшетш ол жанашырын. Акан да екесшдей баласыньщ, Ж октытын жоктатпатан анасыньщ К рргайтын ол е т р д е у ш -а к затты: Куласын, бапасын, кез карашыгын. С он ы м ен Ерейменге т е р т ат Kerri, Терт бала барган сайьш узап кета. 114

Кара у »in кала берд1 езге бала, Кдлтанлы корлы к теуш , ыза ап кета. Жуйр1ктер жундей сабап жолды тутсш , А т солай бара б е р с ш , бул с е з 6iiciH. Келешк кембедеп кепке тэты, Сарылып кеткен атты канша кутсш. Ат шацы Айнадай м едд1реген К усак келк О сы ед1 Е рейменде ж ердщ сель Ел жайлап, мал жайы лы п, думай болтан, Жайдыртан жасыл кшем жумак жерк T e6 eci о с ы к ел д щ б ш к жер1, К усакгьщ мелд1р1 efli К екш е кель Б эй геа балуанйын таркэтанда, Асыкты атты тосы п астьщ ель Айдалган астьщ аты алые жерге, Болар ма Кдпкэшканды жакын дерге. Шыкты шан кез ушында ак шуйке боп, Кулдырап ат ойысты Кусаккелге. KiM ж е т о н тау бауы ры нан соккан желге, Дел сондай анкыды аттар жазык жерде. Тау TeciH д у а р л етш , дуб1рлетш, Таласты осы терт ат Ерейменге, Жанына еиадаздщ жылкы жаккан, Жылкыта жетпеген кез жаутан каккан. М 1нсен ат, iiuceH кы м ы з, ж есен казы; Кдшаннан казак халкы жылкы баккан. Атты арты к керген елм1з м ш ген тактан, Кызык-ак б1здщ бейте кырда шапкан! 115

Ш ыдар ма казак, жаны уш ы п кетпей, Аттарга ш ан ш ыгарып келе жаткдн. Ж аркырап жатыр К усак кел1 сайрап, Жас кайьщ жагасында желмен ойнап. Ш ан кылан кез ушында берген кезде, К обы р ай бастады журт кез1 жайнап. Т ы й ды ояз: “ Тьш ы ш тал!” — д еп к а п ы айгайлап, К азакгы кауызга айдап, ж ш а з байлап. Кусакгьщ кер жол аскан кезенше Кьшт етш келе жаткан ат ш ыкгы кайнап. Бурк e n i кезен асып шубалган шан, Крбалжып коздь: курты астагы жан. О й ы сты у ш -те р т кара уздпс-создык, Алдьщгы ат 6ipi — кылан, 6ipi — баран. Кергенде кез ушында келе жаткан Караны коя ма кез кун-тун баккан? Ж асаурап е ю кез1 тура алмады, Куласьш кулдыраган танып Акан. С озы лды о с ы те р т ат кел айнала, Алдына ею ат ш ыкгы жеке дара. ©тетш ат кылт етш Жьшанды езек, Суы жок, бутасы кеп — жыракана. К уткен к еп кайткан аттан кер се кара, Ж ынданбай жанды казак тура ала ма? Деп турып: “ Токта! Токта!” “ Шаппа! Шаппа!” Топалан болмаушы ма eai тура-бара? Ж урт керд1 ат уш еу-ак, 6ipi калды; “ Баран ж ок баганагы!” — деп шулады. Ты рм ы скан те ск е таман уш желда аяк, Д егенш е е ш -м ш е келш калды. 116

К ектуйгы н келе жаткдн екен алды, Жануар, канат кагып ерге салды; Талассыз керешщен кемел етш , Кдйкдйып каракшыга кете барды. Алтайдын коскан аты асып аруак, К ек аты Батыраш ты н келд1 заулап. Дауысы баласыньщ азар шыгып. Шырылдап ете ш ыкты “ Бегайдарлап!” Аяты буран кагып, бота маймак- Айтпакты н куре Hi е т п : “ Телебайлап” . “ Шормандап” кэр, ш ор аяк бурыл етп; Лап урып, козып Kerri, журт айкайлап. Ел mipKiH бул аттарды канша Kyrri, А т кайтты а л ь т бар кызы к, бар yMirri... Жупрд1 аггарына каптап жаяу, Emu устау осыларды кылмыс rim i... Урандап м ы ц уш жузден ушеу етп , Кдра ж о к езгесш ен , кайла Kerri? Аспан шу, жердщ беп н шаныт борап, Bipeyai 6ipey Tirrri бш мей Kerri. Т ек К,ула асты н алдын шайкатан жок, Бейге ал ьт, жиыны ж арьт, жайкдган жок. Айырылып Аканнан да калдык, мше, Кеткенш калай карай байкагам жок. Жалгыз казык Шапкдн ел ж егп каптап К уса к келге, Э л п езек , ат кер1нбей кеткен жерге; Алдынгы ат баран болм ай, кылан болы п, Айталык не болганын Кулагерге. 117

Ы згытып ат келе жатты кел айнала, А т куткен кем бе д е п керд1 кара, Ж бер м ей Кулагерд1 ттзгш тежеп, К езецнен ой ы скан ш а келд1 бала. Сырдесте Cepi атына шапкан бала, Б ей геш ш апкан сай ы н каккдн бала. Куланьщ кулагында ойнап ескен, C ep ire сеш м ш б о п жакхан бала. Ш ан кауып, желд1 ж угы п, шел1ркеген, К днсы тьт, кургап тавдай, кун де жеген; Кдлжырап келе жатты уш б т п , Ат кагып, шел мендетш, шабу женген. К ергенде к е п KiciHi Ерейменнен, Оргытып айналтанда Кусак келден; Кдлыктап кобылардан кустай ушып, Аскднда булдырыкгай безш белден. Кулагер жетюзс1н бе жекпе-жекке, Келед1 ба сьш тарты п, коркьш текке. К ек атты кап>ш, с о гы п омыраумен, А гы ндап келш TycTi К екезекке. Кдра ж ок , мындаган ат калды артга, 0зге атгар элдекайда бул мезегге; Куланьщ ба сьш коя берм ек ед1, Ke3iicri 6ip тоскауы л о с ы взекте. Кусакгьщ осы кылта мойынында, Аттардьщ шауып втер жолы мунда; Кек кернеп, жасырыньш турды 6ipey, Bip жаман о с ы езек те о й кылуга, Айбалта ыргай сапты койынында, С ол efli м ылтыгы да, сойы лы да. 118

Алтайдын акылынан ашуы кеп, Аргыннын ес болмайды дойырында. А к мылтык — ушкыр боз ат бар астында, Жау турды ж асы ры нып жар астында. Жол y en таска бггкен каратанньщ Э л п тур атты кутш д эл астында. MiHreHi б о з , кигеш кара устш де, Кулагер ттэпидеген бала усл аде. Мылтыктьщ ауызына ушкан кустай, Агызып жетп жаудын дэл устше. Kepim ii ат, келе жатыр К ек ат алда, Камшьшап шырылдайды бала зорга. Тебелеп баска, кезге Туйгьш келед, Ш айкалы п, ш ар к аяктап, TycTi жарта. Сиякты KeKTi соты п, Куда аларта, Тоскауыл муны керген тура алар ма? Кембеге кер1шм жер калган кезде, Кула алса корлы к катты мунан бар ма? KeTirrri тер ш умектеп Keicri жауып, Кулагер куйыскандас, кылды кауш. Терлемей кабагы да Кулагердщ, Келед1 ipicin бала, ер кш шауып. К эк атты омыраулайды Кула куып, Ж ендета ыза ап Kerri, ашу буып. Канталап eici Ke3i керм ей Kerri, Кан муздап сала 6epai, бойы суып. О сы езек — А кзн айткан мелшерл1 езек, Кел деген осы арата Ti3riH тежеп. Кайкайып осы озектен еткеннен сон, Урандап коя бермек бала безеп. 119

Кдмшылап ею жакка алма-кезек, Баласы К ектуйгы нньщ какты безек. К ек атгы осы арада артка тастап, Ж онелер Кулагерге осы кез ед. Н эн , жуан, м енмен кеуде, намыс epi, С у ы к кол Батыраштын ж1бергеш. Жалт е т п жайдьщ оты ж урен не н, Кек кайнап, муз куйылып журе бердь Жаудырды кен ш н е аспан седщ, Кек дауыл сокты шайкап Кусак кеддь М ергенш н 6ip маралга кез1 т у с т , С ею рген 6ip KHiicri каскы р керд1. Басынан Ерейменнщ сокты боран, Туйщ щ кара бултгай кара кыран. О т болы п е ю кез1 керм ей кетп , Жауды сел — кар ма, кан ба кабагынан. Кылуга Kayin-катер бала мунан, Аман гой ак кещ лдщ арамынан. BepiHi 6epiK астынан бш мей калды, Ойнакгап ете 6epai жау алдынан. С уык кол, октан уш кыр, тастан кдтты, Ол етю р аспаИаннын кек болаты. Кызганшак, кикар кесел, урыншак, ер, Кдскунем кара кенш жаман тэты. Турганы ты тырыктау ж ердщ шаты, Ак. мылтык — астындагы акбоз аты. Урымтал жерден октай умтылганда, Бала да бш м ей калып, болды капы. — А, кудай-ай! Бере кер! — деп умтылды, Уйткып кеп сокты екпеден жел сыкылды. 120

Кыспак жол, Жыландыньщ жырасында Кактыгып 6ip-6ipiHe ат тыгылды, Сап eTin берденкедей кеп урынды, — Вере бер, балам, 6epi шылбырывды! Жанасып Кулагерге кдлганында, С а к e iin айбалтасы Куланы урды... Ш апш ып кдн ш екесш ен ш ы р айналды, С ы лк етш Кулагер ат кулап калды. Бшген ж ок не болганын, ес калган жок, Тек бала жерге доптай домаланды. Кулагер шапшыткднда кокке кднды, Т ек бала ш ы р -ш ы р етш аттан салды. Ж ок бодцы акбоз атты , кара кш м, Туйгынкек шыга шауып кете барды. “ Бай-бай, К,улагер1м!..” К оркырап Кулагер ат жатыр кулап, Шумектеп ш екесш ен кан буркырап. IUipemn терт аякты, танау кагып, Ынкылдап eain барад ат кыркырап. “ Аттандап” еткен жанга колы н булгап, Баласы Кулагердщ жур шыркырап. Калын шан каптай шапкдн кара-курык, Балага бурылмайды еш ю м 6ipaK Десендер кайда Акандай кыран кусты, Ол тастап аста турган жиылысты; Болганын 6ip сум дыктьщ im i сезш , Кылан ат кылт еткенде-ак берм ен ушты. Кергенде ол мынадай сумдык icri, У сп н е KyaarepfliH кулап туеп. 121

Б1пмед1 не болганы н, айрылды естен, Аймалап Кулагердщ басьш кушты. Келер деп уш т кылып алдыменен, Аты бул алып келген алые жерден. Ж ат елде жалгы з ез1, суйген аты, CepiHiH санасалы к хал1менен... Кулагер коркырайды кдныменен, Акдн да шыркырайды жаныменен... Eruiin, тегшед1 Акан cepi, Зарлаган Кулагердщ вш менен: “ Н е бол д ы -а й , б а й -бай , саган Кулагер1м?! Суалдьщ , сорл ы и ен н щ булаты един... Tiperi кецш м нщ , бэйтерепм, Бул жерге калайынша кулап едщ?! Бай-бай-ай, Б а й -б а й -а й -а й , Бай-бай-ай-ай, Ба-а-й-ай, Б а й -а й -а й ... Б а й -б а й -а -й , Б а й -б а й -а -й , KynarepiM... Ш ь ш ы н м ен кеткен щ бе , Кулагер1м! Кдсымда касынысып турар едщ. Баспа бас кызга бермес жануарым! Басылар елгенш ш е кдйтып ш ерщ?! Кулагер, айналайын, аргымагым! О сы ед1 елм егенде ш абар шагын. Кутсыз кел, Жыландыньщ жырасында Кушакгап кднды басы н зар жыладым. 122

Кулагер, жаз жайладым, к у с жайладым, Артына кызды ауылдыц кеп байладым. Ж ерще камшы тимес, пышак тиш, Кушакдап ку басы вды ойбайладым... Кулагер, айналайын жудце алганым, Басындай Аркзрлыньщ кун шалганым! Барганда акыретке пырагым бол, Кызыгын коре алмадым бул жалганньщ. Кулагер, кулыньщнан маган бгггщ, Торт белш тун уйкымды баптап кутим; Жылкыны кыл куйрыкгы елде керпр! Кдндай жан ш екесш ен кагып вггщ ? Кулагер, колда ecipreH кулыным-ай! Iпанде омыргкдмньщ жулыным-ай! Ж ы н ба екен, сайтан ба екен каза болгы р, Кднды кол кастыкценен уруын-ай! Кулагер, кулыныннан KepiM едщ , Нагашым сураганда 6epin едщ. Аттарды Ерейменнен айдаганда Окты квз, у куйылгыр, керш едщ ” . Осылай А кан зарлап жылап ж а п ы , Кдйтсш ол, жыламаска, жанга батты. KyftiHfli ол, KyHipemn Кулагерге, Айрылды ол, атган — жаксы, достан — тэтп . Аспанда кун куйш п, куйд! катты, 0Kipin жел мен ж ер де жылап жатты. Ереймен булактары келге жылап, Cepire кел курсш ш кещ л айтты. Жарлыньщ жалгызы влсе жанын урар, Дел сондай жаксы атьша Акан жылар. 123

Жел жылап, кел к у р с ш т жатканы не, Таудагы: “ О й, бауыры мдар” неге сулар? О й м ен кы р, орм ан, тогай неге шулар? А н мен кус к у й ш т жур, не уш ш булар? А ркдны ц аяулы аты елгенш е А спан, ж ер аза тартып турган шыгар! Жалпылдап жапырагымен сергелденде Селюлдеп кайындар да турды желде. Eruiin кара тастар кайы рш ак б о п , Жылаган булактармен кеттт квлге. Не бе р с ш жат жалгы зга, аз кедейге, TiKce де оларга ем ес, аска бэй ге; Ж умсарды Кулагер мен Аканды аяп, Дуспаннын бауырынан тас та кейде. Кряндар кайгырысты кеуегшде, К ебелек куш п уш ты б1рден-б1рге. Куанды тулю, карсак, кырда каскыр Жылкы ж ок согатын деп будан енге. Ж олы ккан аяулы атка, ардакты ерге Н еткен жан ш ыдай алар мундай шерге. Каш аннан каяу кен1я cepi Аканта, Кдйгырган сияктанды кек пен жер де. Деген с е з — эш ейш свз — жан жылады, Аяса адам неге кан кылады? Осыган жылау тупл, куанган бар, К еретш онай олжа елген малды. Кдргалар каркьищасып хабар салды, Кушгген кызыл кврген аспанды алды. “ Бшмеген ср кайгысын, сумырай!” деп, Карш ыга куып журд1 сауы скэнды . 124

Жуйрпстщ жосылтанда кызыл кдны, Ж уреп жер мен кектщ тызылдады. Куанып кан кергенге кара ш ыбы н, Асындай Сагынайдыц быжылдады. KyHipeHTin дауы сы мен к ек пен жерд1, EMipemin, жьшауымен Ереймещц; Е щ р етт ынкылымен Арка желш, Толкытып кез жасынан Кусак келдц Кандатып кзрсы алдьшда Кулагерщ, Коймастан Акдн атка жылай бердп.. Жыласын, сейлеп калсын сонты сезш, Кылалык 6i3 ец п м е былайты елда. Кара куш Аттары келш больш астаты елдщ, У-шуы басылды эбден Ерейменнщ. Тегйвд ас Жыландыньщ жырасьша, “ Акднныц атыпты, — деп — Кулагерш!” Ж иылды журт басьш а К,улагердщ Тулпардын топыр басты жаткан жерш. Жат жаудын жаны ашымас, бауыры тас 1цйнде уанбады жылап Серщ . Аканта еш и м “ кой !” деп, айта алмады. Ер к е щ л т ещ реген кайтармады. Жазыкты сиякганып жаннын 6epi, Жаньша жакындаута бата алмады. Дуспаны турды imiHae, уялмады, Д осы да 6ipre жылап, кия алмады; Устш е журт жиылып турганында, К удренген дауы сы н Акан тыя алмады: 125

\"Кулагер, Акднынды кайгы басты, Кдйгысы барган сайын арылмас-ты. Сан жуйрш, сан тулпарды мшсем-дагы, Кулагер emu маган табылмас-ты! Бай-бай-бай... Кулагер, атан тулпар, анан сункар, С огы п ем ceMi3inae с е п з аркар. CepiriM, жанымдагы жакеы керген, К уш гщ , кайран атым, кзйтсем таркар! Кулагер, атан тулпар, анан сункар, С огы п ем сем1зщде с е п з аркар. С ен едщ жан атым да, канатым да, Табылмас ещ й маган сендей тулпар! Кулагер, жас кунщ нен тайым едщ, Солкылдак тауга бн кен кайын едщ. Б эйгеге Кулагерд1 косканым да, Bip тайла ел бэй гесш е байып едщ! К,улагер, жас к унщ нен кунаны м-ай, С уйегщ , е п таза буланым-ай! К дсы чнан б ел е к ж ерге жатпаушы ед1м, Айрылы п Акдн сенен, куардым-ай! 0K eci К,улагердщ жастан со к ы р , Бай-байлап басынды устап Акан отыр. Куанган Кулагердщ елген1не М олдасы сауысканньщ куран окыр! К драгым, ш абуш ы е д щ , КУлагеР'м - Салбырап саптыаяктай тем енп ернщ; Атыгай, Кдрауылга бэй ге эперген, А йры лды м сен ен не гы п. ардагер1м!? Кулагер б ей ге ш апсан бала м1нген, А сты н а ат к е р п е с ш сала м1нген. 126

Асына Акылбайдын косканымда, Алып ем бейгесш е каймалы шген. Кулагер ш апсан бауырын жазылатын, Ж ерош ак туягыцмен кдзылатын. Кушактап ку далада калдым жылап, Ж азым бо п жау колы нан жалгыз атым! Кулагер, куаныш пен к осы п ед1м, Алдьщнан у м и п ен ен т о сы п ед1м; Ж иылып А ргы н, Н айман Караганда, Т1л мен коз ти ер ме деп, ш ош ы п ед1м... Кулагер, куанышпен косьш турдым, Крссам да кау1птенш ш ош ы п турдым; Кылмаган кезден таса, Кулагер-ай! К дйтермш , 6ip каракуля т о с ь т урдын... Кулагер кулынынан досы м еду Баспанам — тауга т1ккен косы м еду Кдндай сор Ерейменге айдап келген!? К азанный жеткен жер1 осы ма ед1?! Кыстауым С ыры м бетпн жел бейнде, М ын каргыс, сеш еяттрген жендетше! “ Алые жер, апарма!\"— деп каксап едк Кдрармын ешн калай ел бетш е?..” Ас елу арыс улы “ кой-койлады” , К ойсы н ба Акдн онай, ойбайлады... Жылатып жиын журггын как жартысын, Зарында Кулагерд1н бай-байлады. Жатканда отка к у й т Акан жаны, Керек пе КУлагеРД'Н не болтаны? Урган KiM KYJiarepfli, уры кайда? 0лер ат одцу урыдан не шыгады? 127

Акднды кандай адам койдырады? Бала да кез1 icKeHme кеп жылады. Сол жерде жиылган журт анталасып, Тексерш терт баладан с е з сурады. Туриад, анталап журт, ел кулагы, Ортага терт б аланы алды-дага. 1шщде сол топы рдьщ дуспан да бар, Деп турган: “ А т жыгылып е.ад-дагы!” Кулагер кулаган ж ок, жау кас кылмай, Урган жау турган шыгар албастыдай. Кднды кол жасырынып журген шыгар, Кррадан койды жарган кэр каскырдай. Кдрлыкты Акан даусы жылай-жылай, Tyirrefli, топы рлап журт сурай-сурай. Балалар е з кер генш айтьш ш ыкты , Халы к ашты канды колды куман кылмай. Тек бала ат, кш мш танып калды, Ж урт оны ойга жорып аныктады. А к б оз ат, кара г а м , К ектуйгы н ат... Барша жан Батыраштан кау1птанды. Болды деп Батыраштан журт уйгарды, Берместен К екке байте кепке салды. “ Урынды устал турган алып кел!” деп, Бопсалап, Батыраштар шыла танды. Батыраш селкш дегп кек сакалды: “ Bip жы лкы жыгылды да, едш ажалды, О сы ган уры 6i3fli кьш асы н!” деп, Куш айтып, Керейлерге з!ркш салды. Каргады м уны халык, азарлады, Э р ю м -а к тус-тусы нан бажандады: 128

“ К есш сш ердщ куны Кулагерге!..” “ Тартатын тогыз айып сазан бар-ды!” Осындай сездермен ел киш кета, Кдльщ журт кадала айтып ке р ш т е к и . Кдзактын ельжурты кущренш, У сп н е канды колдьщ булттай nieieri. Журт мунда тындаган ж ок бцщ, бекп. Тещ з кеп тасыгандай тол к ь т кета. Акырып тус-тусьшан долдавды журт, Ызалы ба су киын болды кептЕ Кылмыска, киянатка мундай айкын Кущрещй ел Аканынды танымайтын. Н е шалдар п и ш р к е н т селкш кзкты, Ж птгтщ даусы шыкхы жаркьш-жаркьш. Ашу, кек, кункш басты елдщ артын. Ел шулап, кыр куш нш, каргап катын. Tiiipen журттын жаны куйш кета, А ткы зы п оты ра алмай аяулы атын. Аргыннын Алтайынан болса-дагы, Жауызды ел коргамады, коршамады. “ К,уран с о к , Кулагерд1 урмаганга!” — Деп халык Батырашты коршалады. Ш ан болды К усак келдщ к е к жайдагы, Ш у болды Жыландыньщ боз ойнагы. “ Корладьщ суйелмдИ” — деп cipecri, “ А сы и ды булд1рдщ!” — д еп К ерей жаты. KyttiHfli бул корлыкка Керей жаты, Юж1нд1 К ерейдщ д е кедей жаты. Ашынды ашу кы сы п азаматгар, Кущренш Ерейменде ел аймагы. 129

“Акзнды бш месек те, халык бармыз, Кдйтуга ол ырзалыклен ынтызармыз. Шапхднда 6i3fli келш мунын елк Bi3 сонда бул кы лмыска не кылармыз? Жылаткзн жолаушьшы журген жалгыз, Bi3 казак, бул корлы ккз шыдамаймызн. Урыга азу басы п i3flefli журт: “ К,олга бер , Кулагердей кызылдаймыз!” . Улкен ш у, 6im e c жанжал болды бул ic, Демей тур Батырашты казак дурыс. К ущ рен тт кен даланы кеппа кенес, Болмады С03 байланып кы рда тыныш . Кеулесш Керей, Аргын — севдей cypic, Болуга айналып тур улкен урыс. Алмады Алтай жаты мойнына, Айтаксыз элс1реп тур айкьш кылмыс. Болмайтын Батыраш 6ip кек айыл шал, Оньщ да ж !птш е жер кайысар. Т ен тек, ер , тукы мьш ан T epic азу, Алтайда адам n im in a i аю шытар. Ж атканда Акдн атка кущ ренш зар, Букдра шулаганда болы п улар; Окастын оязбенен касынан кеп, Т е п с н ш турган кепк е Батыраш шал: “ Е, Керей! Азган Аргын, Уак, Найман! Сендерде ненщ буы кокырайган? 0дд1 деп карауылдьщ 6ip жылкысы, Уры ны канды м ой ы н таптьщ кдйдан? Аулак тарт, атьщ басын Алтайымнан, Келмейтш К ерей-серей бакайымнан. 130

Жала кы п, барымтата бей те w ii устап, X ep in a i кер ш турмьш бата айырган! М ойныма ат ел1мш болсан койтан; Bip жылкым Кдрауылдан тартып сойтан! K ecin ал куш щ болса кулагымды, Эйтпесе болганыц не сонша ойран? Купшод керем бейте бермей койган, Тартылар ез табатьщ астан, тойдан. Шыдап кер конысывда тыныш отырып, Есещи ел шапсам да алмай койман!” О сыны айтьш к ек шал селкшдед1, Керейлер жым боп кдльш, желпшбедь Батыраш осыны айтьш ппренгенде, Журт таркап бара жаткан сеюлдендг Бытырап, ы рьщ -ж ы ры н к е п т щ кенун, Басылды Кусак келдщ к етр геш . Кушактап Кулагердщ эл1 басьш , Аканньщ басылтан ж ок ешргеш. Ж елтнтш жетелеген Туйтын кекп, Алтайлар топтан белек турган ш етю , “ Бейтемд1 барымта устап отыршы!” — деп, Керейте кiжiнгeн шал журш кетп. Онымен Окас тэты 6ipre кетп, Ш абдан да Алатаута бурды бе ги . Ойран ел, елген атпен жумысы жок, Ояз да ылаулатан атын ж екп. С оны м ен сол кеткеннен бурылмады Кдйткан жан кумырскадай кыбырлады. Озара елген атты аныз кылып, Таралды алды-артьгаа рулары. 131

Тек кана калган 6ip топ дуылдады, Кдргадай ж емтш теп шуылдады. Ш ыркырап Акан отыр ат басында, Ш ы гары п LLiepai даусын кулындагы. А т илркш, елге дэулет, ерге санат, А т илркш , елге кайрат, ерге канат. Жарлынын жалгыз аты жазым болса, Кдлмай ма жарымжан боп , жерге карап? Аттын азалы эш Кун батгы, коленке алды Арка жерш, Кешка жел жыбырлатты Кусак келш. Коштасып Кулагерге кущренш Акан, Кдйгыртып касындагы калган елш. “ К,ош, ещ п каддын кеш н , Кулагер1м! Турм ады н, жыгылганнан жылап ед1м. Жалганда саяк ж у р т таяк жед1м, К орепн куш м шыгар бу да менщ — Бай-бай, бай-ай, Бай-бай, бай-ай... Кулагер, кош тасканым ел алдында, Ж ем тш н калды сеш н Жыландыда. Айрылып жанындагы жалгыз сенен, К дйггы и ен, турмаган с о н жылады да. Кулагер, жануарым, пырагым-ай, Кдлдын-ау Ерейменде шырагым-ай! CeHiKi, MeHiici е м ес, карга, кузгын! О ки бер Кулагерге куранынды-ай... Кез1ннен айналайын тостагандай, Кияр ем сеш не гып тастаганга-ай; 132

Басынды итке неге ш скетейш , Ерте-кеш кушактамай жас баламдай! Кулагер, кош -к ош атым, жолдасым-ай! Мен би щ м тунесем де турмасывды-ай. Т и п збей топы раккз ж огары uiin Сактармын еле-елгенш е ку басывды-ай!н Соны айтып Кулагердщ басын кесп, К ерген жан: “ Кдйтсын цпркш , асыл!” — десть Достары: “ Кдйран ер-ай, обал-ай” -лап Кдстары: “ Сол сыйымен барсын!” — десть Алда бас, арт жагына ул м ш гесп, БейтеHi езге калган жан улесть Bip салып атты бугка А кан cepi, Жамылып журш 6epai коныр кешть Жеделдеп жеттм улмен журш кетп, Уйкысыз узак танга булкщдетгь Узын жол, жулдыз жарык, жазгы тундь “ Кулагер” деген энмен кущрентть Шер даусы ен далада шыкты катты, Т ун , дала, ел твсекте ты вдап жатгы. Кулак сап кырда коян, корада кой, Жылкылар жайылыста iiuiH тарггы. BeciKTe бала ояны п, уйып капты, KeMnip, шал жамбасына зарлы ун батты. Кыз, келш кой кузеткен айтакгамай, TyHri ауыл зарлы en ai ты вдап жатты. Зарлатты, аныратты, жоргалатты, Куйж ен кекке cepnin, соргалатгы. Азалы, ащы дауыс зарлагавда, Ж урт 6ipre жоктап жатты елген атты. 133

Бай-байлап “ К,улагер” э н бе бе у кзкты, Талда кус, белдеулерде бедеу катты. Зарлы эш н “ Кулагердщ” жылкышылар Суйенш курыгына тындап кдпты. Ж олш ыбай жол кеп едщ аралатгы, Бурылмай бас енгерген баран атгы, Керен тун кен даланы кущрентш, Бай-байлап “ Кулагерге” бара жатты. К ергенде К екш етауды дерт1 кзтты, Ж урген жер Кулагермен жанга батты. Кетер тун Кулагердщ жаткан жерш Кушактап, жер бауырлап, жылап жатты. Тау мен тас жоктатандай Керкула атты. Бар булак келге суы н бауырымдатгы. Kipci3 жер, к ш эы з жел жылы ушырап, Куланын казасына квцш айтты. Ардактап ат байлаган 6ip агашын, К дстерлеп К,улагерд1н щш басы н; Анырап агыл-тегш боп отырды, К в з ш щ ом ы рауы на куйып жасьга. К вкш енщ к уй й од р т тауын, тасын, К ущ р ен тт сай-саласын, квлдщ басын; А т жанды, аяулы атты н Heci Акан, Ж октады жуанбастан Керкуласын. Кей-кейде жауын болы п, жылап акты, К ей-кейде дауыл болы п сокты кзтгы; Кей-кейде кущ ренш, келдей толкып, К ей-кейде ку агаштай кулап жатты. Ж аз втш , жапырак, сольш , куз де бопты, К уартып жасыл жерд1, казан сокты . 134

Куйкиш Кекшетаулар куш киш, Жайлауда тышкдн авдып, тулю жорггы. Акдннын к©цш осы куздей болып, Кдзасы Кулагердщ еткен согап, Квнлшщ Квкшетауы куац тартып, Кдпыгын кдйгы орагы кеткен орып. Куланын кдйгысынан катьш, семш , Курай б о п eid-ym айда калган iuerin. Кулауга куйын сок,са о п -о ц а й тур, Курт жеген куба сенкел секшденш. Аканда кызык, та жок, сауык та жок; Оларды 1здеп, журтпен жауыкпак жок. Кдпыда касты тиген сол соккыдан Кдр'аган жан канаты сауы кдак жок- Жар да жок, жалын да жок, жаксы ат та жок, Оларды енда кексер максат та жок. Кушренген куш -туш “ Кулагерге” , Аскак. э н , в сем ущ ц заржак та жок. вш рден жшркенш кецип суып, Калгандай айналадан взге туыл. Жатады жанды кермей жапан тузде, Келше Бурабайдьщ ю рш жуып. Баурында Окж етпестщ 6ip ш ок кайын, Журед1 сонда C epi келш дайым. Liyai сол кайында турган ку бас, Крбыздай ызьшдар жел соккан сайын. Кайьщньщ касына кеп журген Cepi, Байлаулы Кулагердщ турган жерь С ол жерд1 тауап кылып окга-текте, Кетпейш осы арадан сон ан 6epi. 135

Эн болып Кекшетаудын куиренгеш, С в з болы п жат м ш езк ш ерткен uiepi; Кетагп елдщ аузы эуезе кып: \"Ж ы н куш ып, жалгыз журген А кан — nepi” . 0 т п кун. Кдлды арашта бас куарып, Кдртайды Cepi, сакдл-шаш куарып. CepiKci3, елаз, малсыз ecci3 тауда 0nci3fli OMipiH ол, баска уанып. К елсаптай тузды туйген ба с атартан, Туздеп ку бастайын ж ак куартан; Бетш е ел кеш кендей сурлеу тусш , Ш ол д еп ш ыныраудай кез суалтан. KenuiiHe Кулагерден куйылып муз, Куйки1п отыр таста Акан байш з. Жан тыншын елден ем ес, жерден тапкан, С онд ай 6ip адам б о п т ы жаны жалгыз. Кдйткднда басты enrepin, сонау туннен, Э н алтан кальщ казак кайтылы уннен. Кдтьш ап КЬ13, кел1ншек кузеттеп, Ж ылкышы жылкы imimie салып журген. А т шапкдн Аркадагы аруакка, Ел малый коны рсы ткан жерошакга — Асьша Сатынайдьщ атын сойып, С ор лы А кан KyHipeHin кайткан шакта; К,уйылган “ К,улагердей” э н кулакка, К у щ р ен ш Ерейм енде елген аткд. Алатау, кен даланын Kjup, Сырында, Э н тарап жатты осы ндай А рка жакта. 136

Аты елin, астан Акдн шаршап кайлы , Ауылга оньщ эн ш малшы ап кайтгы. Ел-елден Ерейменге жиылган жан, Елше “ Кулагер” деп эн сап кайлы. Журт жоктап капьща елген кайран ал ы , Эр жакта ел булбулы сайрап жатты. Iuieri домбыраньщ сьщ сып жылап, Эншшер “ Кулагерге” бай-байлалы. Куланы мактады журт “ мал басы” — деп, Тындады Акан эн ш “ зарласын” — деп; “ Казактын 6ip аяулы атын аткан Барша журт Батырашты каргасын” ,— деп. Аканды айтпаса да “ колбасы ” — деп, Аяды “ Кулагердщ жолдасы” — деп; Латынат окыды энм ен еткен кунге, “ Сол сумдык кайтып кырда болмасьш !” — деп. 137

ЖЕТ1СУ СУРЕТТЕР1 Жалпы сын Ж ер таппан жерде жетер Ж еткуым: К урю л дек, К е к су , Jlen ci, 1ле, Ш уы м , Аскдрдыц аспан суйген сшекешн, Жан бар ма татпайтугын, айтпайтугын. Беленген бултка м е н п мещ реу куз, Ну тогай, когалы кел, крцыр кумым. Аскдрдан актарыла аркыраган, Ж екецнщ и м ансамас балдай суьш. Ескш щ ертеп айтсам ертесшен: Жетгсу кан малшынган белш есш ен, Алайда, айналармын, айтам eai, Ш ыга алмай журмш e3ip жер шетшен, Кдлмакты, К рн тэж М Ж енкесш ен, YpiciTin А бы л ай м ен Ш о н а й ш ауы п, Ж ецкеш н асырыпты желкесшен... Тау cyperi Тарбиган Тарбагатай жердщ куты, Барлык, — ол “ кыдыр тунеп кеш кен журты” . О ранган ак, к е бе н е к аруакты Алтай, Teruiin 6i3re таман жатыр мурты. Ертеде сол аскардын сэулетше, К иыспай кыргындаскан талай журты. Акшунак, Ж абагылы, М ынш укыр, Таз, Булардын б э р ш Ti3reH Ж он гар туркы. Аршалы, Амантекш е, Кдрасырык, Караувдтр, Кдлмакасу, Кдражырык. Сауыры Салкьшбел мен Сайымбелек, Суыгы согьш турад аласурып. 138

Кымызын сол жайлаудын йикен Kici, “ Б эй п ге” косад e3iH тан асырып. Ш окысын Б ур к тн щ Ушбуйенге, Крйыпты сэукеледей жарастырып. Курдел1 коны с кайда Куренбелдей, Кур жатпас К,ора музбен жугенделмей, Тегерез тенкертген тегеш, Шажа, Ш амкой шал кабак жаба тунергендей, Талактай галауратан Баян — журек, Тунжырап тукы рып тур “Tipi влгендей” . Мурыны Музбулактьгн кекте мулгш, Актасты аспанта эдей Дрелгендей. Кар кете карлы аланы как айыра, Каптагай каптай квш ед Буйещи врлей. Tyftipfli бурш ак н есер ушыктайды, “ Ши ушык” . “ кырык аяк су” жiбepгeндeй. Кекжамбас, кел Kenipni таудын керш, Жаткан муз Шатыртастын кекше берю . А ки ы к Д ем 1кпеден алтан адам, Алдырар Айдарльщан Алтай тулю. Талтар тау таргыл ала ш окы бш к, Аскакгайд емш еп, epui кекке rain. Аркырап аскарынан кулатан су Ьауырын балбыраткан елше иш, Малга жай, елте жайлау —Ушкараштын Cy6eciH мекендеген суыр суйш. А сы — астау, отыртан ел — ерел1 курт, Курт жайып кодырайтан Бакай бш к. Албыр бет Алматыда алма эдемк Алгандай ак тамакты ауызга ypin. Каркара капын казак кебеа нд ей, Албаннын албыт — ерке енесшдей. Карагай кдпталдагы, жыныс арша, 139

Кыдырлы малдын кутты келесщдей. Т екестщ кекке ерлеген тис киясы, Сымпнып сол манайдын тересшдей. Мынжылкы мыжырая жантайыскдн, 03reci жупш скен терешщей. Былшыкай, Бесжыргалан, Т уп тщ Typi Кдтыктьщ жаланбаган тегеипндей. Кдркара жарасымды жазык, жайлау, Уй — кулше, курттын жайган ересшдей. Алыстан ауыл эрпш абайласан, Суйекп байменкенщ шегеандей. Cyri агып соргалаган Ушкзркдра, К рргасы н кор ы п т е стей келетшдей... Жыландай ирен каккан Щ рсуда Б и щ рм ей тау ipreciH сегел н дей . Лабасы терде жатыр тес табандап, Ш онкиы п малды ауылдыц тебетшдей. Бота жун, бозгылт — курен шалгын б т се н , Жайлау ж ок К ектебенщ тебесшдей. Жарбиып осы еренге ыктырмалап, Крцыркай кулык судын бегетшдей. Ешкщей уркш шыккан Шеладыр тур, Кдскырдан 6ip тыкырды керелидей. Телм1рлп Текес аса ай туады, Т а йы нш аньщ таргыл ала зересшдей. Жайлаудьщ ортасында Тузкел жатыр, Жаркырап тебел таздьщ тебесшдей. А йн алсок ала аскарда са с ы к мунар, TiMicicin т е с туртпесе ел е л идей... Тумсыгы Торайтырдын тугел орман, Сол таудьщ тыныс тартар енешшдей. Таппайсьщ Уш мерюден ушы-киыр, Кдрагай кара ш ашты ер ел идей, Басы муз, зэул1м жакпар, дулей тотай, Барлык ан 6ip шаткалдан еретщдей. Мактайтын ертедеп Иран багын, 140

С ол жакка барган Kici керетш дей. Томардай тукыл куйген, тулан туткдн, Сорлы тау неге болсын Сегетщей. Ал, сонда алды-артына кезд! салсан, О н д ы -сол , к ез жетерд1 ш ольш алсан, Булдырап кезщ шалып Туптш суьш, Албаннын коны сы на кдйта айналсан: Кьшкиып кыры кеткен Кдоылауыз, Кетпен мен Кецсу кербез жатыр алшан, Томпиып томагадай Сарытау тур, Кдрасай — ер капталы аткд салсан. ЕлЕиреп Е лш енбуйрек ел аулакта, Ойнамак жасырынбак Науша, Наршан. Ш алкеде ш уйгш merrri к у п ы жайлау, Сонда дейд сузбе тузды бара калсан. Жер бар ма зэу Бакэйдан керш беген, Жуйеге тау кзлсын ба белш беген. К оресщ алдындагы дастаркандай Жерлерд1 Тер ю кей , С ы рт, Т е р щ деген, Лабастын саласын да шолар кезщ , Тулымдай тобы к соккан ершмеген. А са алмас алгыр кыран ала аскардан, вн кщ ц еп езен калай тегшмеген. Ш ыгыска беттей ш еге жаткан таулар, Кушысып, cyfticin тур кепменен. Меруерттей жалтылдайды кунгей Музарт, К ез тугш ynuieciH кещ лм енен. К,узары К,удыргыньщ кулдыр шунак, 0piicri — ол б о з биедей жел1ндеген. Аксакал, Байсауырын, Тайсауырын, Жалмауыз шыгар к е к т щ к е п н жеген. Аскардьщ аргы атасы XameHipi, Албанны н epiciHiH т е р в д е екен. Па, ппркш! Болады екен тау да суду, М уз кейлек кек мунармен белш буу. 141

К елдеп коп шагала ортасында, Тартпасы н козд1 калай айдында акку. взгеш уйме-жуйме отыргызып, Ортада 6 ip аксакал кенес куру. К ай ы рьт, топты уШ рш 6ip боз айгыр, Жусатьш, калгып кезш ашып-жуму. Осыган уксамаса coioiii меш, Басынан Кшднсгастын карал туру. Жепсуда су cyperi Ы сты ккел ж ер айнас'ы М0лт1лдейд1, Балкашты камыс камап желкшдейдь Аттанган алты © з е т Жеттсудыц Балкашка бауыры мдап ецкщдейдь Балкаштан езеш п ©рлей жузген балык, Тумсыгын тас кдкканша еркщдейдп Булкынса анда-сан да ала бура, Жеттсу желпец кагып селюлдейдп Ш у оне, тауды тарпып шыккан шулап, Ойнакгап, ырги, ж осы п таудан тулап, Аскардьщ акхарылган агы ем ес пе, К арк болтан кы ргы з-казак суы н сулап? Ш уылдап жуйткш жаткан Ш удьщ унт “ К рльщ бер, куг, береке” дейш “ тумак)” Ертеден ipre теуш оскен Шуда, Улысы Улы ж уздщ У й сш — Дулат. Ш ымырлап Lie кайнап кумды кезген, Кдс какдан уйык, дойыр, долы безген, Алыстан арып кош кен керуендей, Тонмойын, томсарулы тунжыр козбен, Елте де, егшге де кзрайласпай, Ж ылысып жылжып жатыр 6ip мшезбен. Ел ш айкап, ердщ канын шпсен Lie, Естзсен ертепш ectd созден. 142

Аркырап асау Ш елек орыпты тас, Бурадай булкынады к е к ала бас, Ол баста Куншыгыскз шыга шауып, Жалт бер ш етекке ец сей сапты кулаш. Айдынды айдагардай куш е кел бар, Алыскан таумен, таспен алып болмас. К,ожыр тас копарыла кумга айналып, Жарпымен K em in жатыр боп жым-жылас. Кысылып кыспактагы кыл кешрден, Албандар етед 1 азар деп “ ак сар бас” . K enipreH Кексу кел бар басы бастау Дегенге кешпел1 эй нек суы уйкастау, Тау жуып, тасты кутан соды р суы, Ацкылдайд арнасында меруерт астау. Жалбасы, Шатан, Буты мулгидi отан, Шалдуар шалдай калты п шала мастау. Ж ар жарып, жерд1 жиган К е к су кел бар, Бейне 6 ip Жалайырга ш абатын жау. Аркырап айкай салган К ексу алып, Жазыкка шыга келсе уркш агып. E riH uii, ылги дихан Жалайырлар Улесед уй басына тоган альт. С ол елд1н кыдырынды кьш ыры сол, Сар бала, кара казан болы п карык. М елтендеп мойнакты орай Кдратал да, Кексуга койындасад жарды жанып. К осы лы п eici ерке с у, е ю суду, Балкаштап калын кумга кетед лагып. Жет1су жэндш Байты баятынын заманынан, Аскарда ш ын мекендеп, жайлаган ан, Тагылар таргыл таска баурын тесеп , Бар тышкан коные алган балагынан. 143

Жасанган театрдагы ойынш ыдай, Куздардын кершед1 ан аланынан. Киыннын жынысында бар деседГ CuieyciH, ui6ic, аю , буты , булан. К ащ мп каскыр серек, кзракулак, Шуылдайд ш уйебер! уй артынан. KefliMri карсак, сусар, булгын, жанат, С ол тауды н i3fleftai ан ш ы ту сырты нан. Таутеке, аркар, кулжа, каракуйрык, Керуге болад бэрш жайылымнан. Маралды мал ш пнен атпен куып, Экеп жур ауылына айдап Албан. Тазкара, балта жутар, акбас кумай, Булакта отыртанын керем удай, Жартак бас журтшы, саржак су буркгггер, Кумайдын когамында кудасындай. Лашын, туйгын, тунжыр, тынар, мыки, И телп, 6epni, кырги, кур, турымтай. Бидайык ш ында тана болад десед, Б урю тпен бары м талы ел ала жаздай. Тытанак, ую , аксары, куладындар Сыкылды толып жатыр можантомпай. Албандар атын этап тустейтутын, М ш еки Алатауга б1ткен тортай: Кара, боз, суык, букбас, cm rri, шымшык, Шапшакдй, майлык, маубасбука, т ож е. Токылдак, сукуркылтай, булбул, шымшык, Ш ы мш ы кты ц сан-сапалак атаулысы — Айтарга сай-салада жур лыксып, Тас ж ырып, балак б1ткен шынга шыксан, Куй тартар той кылтандай тортай сынсып. Керкем1 кебелектщ сол сайларда, Гул ш олып, журер ойнап уш ып сы п-сы п, У стщ нен аю тасты сылдырлатса, Самайдан ш к е н кымыз шыгар ш ып-шып. 144

Жер туп Агашта е з щ бш ген карагай, тал, Ж алгыз-ак неше алуан турлш бар. Долана, ушкдт, ш етен, ыргай, арша, А к сасык, Кызыл кайы н, барш а, шынар. Шырганак, сецке, терек, сегет, емен, Уйеща, шыргай, балгьш торангылар, Сарыагаш, койкзракат, жиде, шетен, Тобылгы, туйекуйрык, бауыркурттар; Кдраган, бозкараган, ш енгел, ш ш к Сыкылды агаштардын талайы бар. Б тк те бггед ш оптен сарыкушк, Т ктеш п жатыр жулып малы суйш , Кдомызын сары куш ктщ imeMi3 деп, Албандар коныстайды кустай бш к. Тауконак, ш эйш еп, манка, кулынембес, С у тп ген , ецпис, м е й з , юнзкинс, Акшалгын, кокемарал, бетеге, ран, Жапыракгенге, буйра кисы к иык, Балдырган, укоргасын, аткулакгы Елис жур сон ы сы н да с о н ы кдып, Жулкеу1р, б эр ш , ш ы ры ш , шытыр. Сауыны биеемшектщ кеп тур иш. Мынтамыр, жуа, рауаш, жаужапырак, Балауса, соргы ш , селд1р, ерм ен, бакбак, Сыбызгы, жалбыз, кулмак, каракияк, Ш окайна, мендуана, сора, шакдак, 1шшде сол курайдьщ суду солар, Шырмауык, кеншр, кылша, жыланкияк, Кднжыга, кога, сасык, аккой болып Белшед жуалар мен таусарымсак. Кздмыздык, кы зсаумалдык дейтш дерге, А т койган тау ел1нде суй ш ш ын-ак. врю ке бггкен осы енкей сутгщ 1иннде 6ip суйюмЫ з оты р 6ip-aK 145

Кдлакдй кара таргыл ол айткдным, Суйед1 суйкенгещ ц ш ымш ы п, бурап. 0 з г е жан eMipi оган жоламайды, Т е н б е ю ш п туйе ж есе кдлар кулап. Шалкиды шалгын келдщ кдмысындай, Аткулак, Тасарыктын тарысындай. Ym кырлы, сулу сырлы айылкыяк, Кшдцт кыргыз ерме кдмшысындай. Селтевдеп сепсе курай сырта кадап, Саржатал селемдесед танысындай. Жуалар шайкандатан ол 6ip кербез, Шалма орап мусылманнъщ абызындай. Кустандай самал сок,са сыбырласад, Эзщ щ эйел, ажын-абысындай. Солармен судырласып ойнайды жел, Дурмектщ кекпар тарткан шабысындай. Н еш е елд1 атганды рган кутты крны с 0л1 тур есем дш таусылмай. Суреын сез баяндал ж епазе алмас, Ж ерш щ Ж етюудьщ 6epi сондай! 1925 ж ш 146

МАЗМУНЫ KYpI .................................................. ...........................3 КУЙШ1 ............................................ ......................... 12 КУЛАГЕР.......................................... .........................67 ......................... 67 Толгану ......................... 68 Туган жер .............. 7} 77 Ас ................ Кулагер 81 ...........88 94 Комбс Ат айдау 99 Балуан бойге ....... 102 Курсе ...................... 108 Ат кайтканла 113 Ат шаны.......................................... ............... 115 Жалгы1 катык. .......... 117 \"Бай-бай. KyiaicpiM' ....................... 121 Каракуш ................. 125 Аттын аталы вш .............................. ....................... 132 ЖЕТ1СУ СУРЕТТЕР1....................... ....................... 138 Жалпысын ................. 138 138 Тау суреп.......................... Жепсула су суреп 142 Жепсу жондш ................................ 143 Жср туп 145 147

1лияс ЖАНСУГ1РОВ КУЙ Олендер мендастандар КДЗа^парат” баспа корпорациясг^дьщ президент! Крнысбек Б О Т Б А И Редакторы Кулэн БЕР1КБОЛОВА Корректоры Назира ЭБ1ШЕВА Квркемдеуцп Камила ДУЗБАЕВА Техникалык редакторы Дана ЕСПАЕВА ISBN 9965-643-99-7 ИБ №229 Теруге 15.03.05 ж. 6epijwi. Басуга 12.06.05 ж. кол койылды. Кдлыбы 84x108 '/зг. Катазы офсетлк. 0pin rypi \"Times Kaz\". Офсеттж басылыс. Ecenrix баспа табаты 7.0. Таралымы 2000 дана. Тапсырыс № 27. Багасы xeniciM бойынша. Казахстан Республикасы, Алматы каласы, Жангелдин - Турген кешес1.30/26 \"КАЗакпарат\" баспа корпорациясы. тел.: (8-3272) 30-44-40, 30-42-47 [email protected] \"КАЗакпарат\" баспа корпорациясынын баспаханасы.