Жансүгіров І. Күй

Бул-даты Tepic азу, квкжал неме, Бакылап не кылар деп батыр Кене. Ы ныраны п бел1 кеткен жолбары стай, Эл1мкул ауылымен тур твбеде. 0л1мкул ею квзден ж осып жасы, Kiceci мойынында, кдлт-култ басы; Тулданып, 6ip куарып, 6ip кызарып, К ен ен щ imKe сы й м а й мьгаа арасы. М унын да Сапак б1рден 6ip баласы, Эл1мкул вз елш де ел атасы. Жалгызын кыз кылышы кигалы тур, Kerin тур кю ш ктен ердщ басы. Дедектеп келе жатыр сорлы Сапак, Азамат элде айыпты? 0л де нахак? Кь1л ш ы лбы р м ойы ны нда кы лкы нды ры п, 03 i ж ок, келензсеа кзкзк-какак! “ Кунэл1” , “ кднды м ойы н” - деген лакал, Д едектеп кы з курм аны келд1 такап. JKirirriH бул да булан 6ip балгы ны , Kepinai жауказындай eri де эппак. С ол кезде ханышанын дауысы сарт: — Жетеле, жексурынды алдыма тарт! — Дегенде кызга усынды канды мойын, Алдаспан кыз колында еткенде жарк... Кездер1 керген к в т т ц еткенде жалт, Кдн басты жерд1-кект1 кьш -к ы зы л нарт... Кек кулап, жер жарыльш, тасыды кзн, “ Алла!” д еп квз1н жум ды 0л1мкул карт... Бурыннан erin турган куйнп калт-калт, М ун ы н д а к е з ш д е п нажатай жарк... 50

Еткенде, кыздын тарткдн ашу кушн Домбыра, куй узи ш , кеткендей шарт. К ездеп о т кыз колындагы алдаспандай Жарк етш, ез мойнынан кан шашкандай. Ж эй Tycin ж урегш е, K03i о т болды , Астында алдаспанньщ алжаскандай. Ол керд! кеткен кокке шапшып кзнды, Канды бас кылыш каккан домаланды; Ж ок кылды кылышымен 6ip-aK шауып, 03ipeHui ак, б о з атты, алдаспанды. Туй Lain, колы уш рш берген тап-ак, Алдаспан кыл м ойы нга тид1 такап. Наркескен кылыш болмай, акыл болып, Устасып ашуменен калды шап-ак- “ Боласын бул мойынды калай шаппак? Шапканда не б т р д щ ашу сактап?..” Ашудын жатасынан акыл алды, Жынды ашу кдлды эл а р еп , калбалактап. Арс еттп сы р т айналды аш у ш оркак, Жалт еттп ш ыкты буккан мейр1м коркак- М уньщ не? — д еп м еш р1м жел бо п сок ты , Тумандап бара жатты ашу таркап. Ж1берд1 ашуды акьш ш айкап-ш айкап, М онтавдап ашу жасып 6epfli тайкак- К,урыш кол кылыш алган макдал болы п, Алдаспан ш ыга берд1 кайта тайкап. Баурынан наркескеннщ мойнын такап, Шабылмай кы з алдынан orri Сапак- Жалт eTin нурлы дуние ж ап-ж ары к боп , “ А ксарбас!” — дед1 Эл1мкул турган байкап. 51

Ашылды аспаннан от еткен жарк-жарк. Басылды таскан езен еткен бурк-сарк. - Па, luipiciH, хандыгьща алдияр! - деп, Майталман баганагы кулд1 кзрк-карк. А к боз ат жалт-жулт басы п келд1 кепке, Ханыша турды сейлеп би мен бекке: - “ Баласы Улыжуздщ разымын, Туспедщ 6ipin ара бул тентекке! Селем айт Эл1мкулдай даткз - бекке! Болмаган арашашы мундай итке. Аруагы Абьшайдьщ болды разы, 0л1мкул e3i кылган бул бшпкке. Бшемш аруагымды сыйлаганын, Ауылын Кене ханнын кимаганын. Тындырган Эл1мкулга болды м разы, О т жакдай арасына хан-караньщ. Алып кайт, м1не, берген ит курманьщ! Алдыма келт1ргешм - ит кылганым, Кдйтейш кылышымды кандап соган. Кебщ е кддым, Дулат, иттщ кднын” . - Дегенде алдиярлап! И е, таксырлап! Курактай жел жапырган ыгып, шулап, “ К еп жаса! Тагында агар!” - деп кзрия. Батата кол кетерд1 У й сш , Дулат! Ш е ш ш п 0л1мкул да сезге кулап, Тогы з кып туйе бастап, айып курап. Байланды ханыш аньщ отауына, Бейгеден кеше келген кара сур ат. Кылыпггар кынга юрд1 еткен жалак, Liibmi керегеге cip i садак. 52

Аулынан Эл1мкулдьщ бетш бурды, 3eH6ipeK ущ рей ш турган карап. Тугырта конды кайта кандыбалак, Сапакка жана fdpai жан домалап. “ Енеден ею тудын Сапагым!” - деп, М эз болып У йсш , Дулат к е т тарап. XIII К еленке ш ыкты аскарга, ш убар таута, Жылкыдай жатты жусап туман тауда. Акбоз ат белдеудеп кун таласып, Ш ыралжын ш ырт-ш ы рт етш жанды отауда. Жамылтан жанат ш ик кыз отауда, Ж уп-ж уас, LaiHin тур алдаспан да. Жалыны жанба отьш нын лау-лау жанып, Мажырап уйдщ шин нур басканда; Кыздыртан жадыратып о тты н OTi, Албырап алмадай б о п кы зды н 6eTi, - “ Е, куйипм, домбы ранды ал!” — деген кезде, Куйлердщ агытылар келд! peri. Каккзн кол домбырага жып-жып е т , Кулакгын коныр куш жылжып к е т . Енеден ею туган жазган куйип, Енретш естш метен куйте uieprri. Зарлатты, сарындатгы, б е з ш д е т , Крл ойнап, мунарланып Ke3i к е т . Булкынып 6yriH дене бите тусш , Кулдырап куймен 6ipre 03i к е т . Кушренген “ Кррамжанды” аныратгы, “ Жалгызым! Жалгызым!” деп жылап жатты. Боздады “ Боз iHreHi” бота жоктап, Манратты, “ кой -козьш ы ” жамыратты. 53

Kypitipen кектен несер соргалатты, К^фаннан кдшкдн кусты коргалатты. Тарткавда Абылайдьщ “ Жау жорыгын” Кдлын кол каптап койды ордага атты. Саймактын “ Сары езен ш ” сынкылдатты. “ Ж органын” ш анын кекке буркылдаггы. Алдына “ А к к е б е к п ” байлап кеткен, Жылатып кыз, ж ш гп кынкылдаггы. Жылкыга жау каптады, найза кдкгы, К,ойлар д а дур-ДУР урй сп, каскы р ш апты. Т ой бастап, кыз узатып, жар-жар айтып, Дуршдеп улы дуб1р кекпар тартты. Айнала кдлгып-мулгш куйге батты, Нэз1к куй еркелетш тербеп жатты. Б1рде м уз, б1рде ж алы н, б1рде жылы, Д ом бы ра т э т а , Terri э н п м е айтты. М ше бул “Асан кайгы” туйе мшген, К р б ы з ап, к о н ы с i3aen куш ренген . М ьш асы ш анышкан жау, шабылтан ел, Салынып ат артьша кыз курсшген. Дейд1 ек ен м ына куйд1 “ А р ш а м ер ген ” , Кетпеген нускаган ан Арша керген. Кумартып кумды кезген ан жолыкпай, Ke3i екен кез1 тун ы п ан сап елген. Алдында кула шагыл касын керген, Ойнаган 6ip макдукгын басьш керген. М ерген кез мунарланып, ан ербендеп, Кдлды вне, бетш е альш, басы п мерген! Тускенде жерпс м ерген ш ын кумарга, Есалан e3i болмай жан турар ма? 54

Кезге аткан куралайды дантылынан, Уш кан ку с, ж упрген ан кутылар ма? Энекей мерген уш ты , аткдн анга, Тыпырлап топ ы р ак б о п жаткан акта. 0зш е о к тигендей сандалып тур, Устш де жалгызыньщ баткан канта. О к THin, жатыр жайрап жалтыз улы, 0зш е утындырсын не деп муны? Антал жан, ан деп атып ез баласын, 0Kipin жылап жатыр мерген куры! К ушнш кенк-кенк жылап адам уш, У зд т п тищескендей куй мазмуны. “ Осындай айдалада куй бол д ы ” деп, Домбыра баяндайды мш е осьшы! Ушне суйретшш келген мерген, YHi жок, с е з айтуга т1л курмелген. Ж алгыз-ак жэрдемппш домбы ра кып, К ецлш щ куйш куй кып шерте берген. Домбыра болтан жайды сейлеп берген, Кумартты, кумды кезщ ан керш ген. Анды атгы, атып с алтан улы н керген, Кушактап улды, кумды кушренген. Домбыра зарлап, сарнап кущренген. Тывдатан куйд1 ш еш е еш реген. Tuii жок, дом бы р ан ы д YHi жылап, “ Айрылдык, жалгызым” деп енрей берген. Жылатан, жалгызымдап зар ун шыккан, Шешес1 болтан жайдьщ борш де уккан. Д ом бы ра oaiMfli унм ен ест1ргенде, Зарлы ана анраган куйде у жуткан. 55

Ангалдык., акта кум ар, капылыктан, Онай ма ез баласын атып жыккдн. Kepicin домбырамен эке-ш еш е, Дауысы жылай-жылай б о с карлыккан. Тарткднда осы куйш аныратгы, М унды айдап кыз кецлш е жамыратгы. Куйж куй кыздын жанын тв тп кинап, Жастыкда тьш дай-тындай жылап жатты. К екке куй врт жалындай шалкып жатты, К ок тасы Самарканнын балкып жатты. К ек дауыл айдын квдщ кекке шашып, О к тиген акку кусты канкылдатты. Е скек куй шалгы иды ecTi, с е р п е со к гы , 0 р т кылды кыз бойындагы азгана отты. Толганты п т оксан турл1 кы з квщ лш , Ж уректщ жазы ш ьиы п, жанбыр теки. Турл1 куй жана агылды сылкылдаган, Ж ер шалган, жорга салган, жылкы урлаган. TerLrmi токсан тарау ба й ы р гы куй, К уй кайда 6ip сар ы нм ен кацкылдаган... А йы кга мае домбыра былкылдаган, Сауыкты ауыру куй ынкылдатан. Жарысты улы дуб1р домбырада, А т ш ауып, барымта алып кикулаган. Ацкылдап “ А к квбек” пен “ Кара квбек” , Байланган осыларга “ Бала кебек ” . Сьщсыган кейде сы нк-сы нк “ Крс келшшек” . Курпшдеп кейде саба, кейде конек. Осындай дащ ыл куйлер алма-кезек, Домбыра бебеулеш т т н безеп. 56

Bipece “ Tepic кзкпай” дур-дур еттп, Bipece “ Желмая” куй желек-ж елек. Тартылды Terri куйлер алуан-алуан; “ Т эгпм бет\", “ Кенже кара” , “ Тойтан салган’ “Атылган акку” , “ Куйген” , “ Суга кеткен” , Тартылды талай сары н, талай арман. Маймандап маймыл саусак балы тамган, Тартылмай куй болмады мунан калган. Жамбаска Таразы, Уркер ауыр туей , Болыпты мезгш м ш е танга калган. YpKiTin дурищетш куй жылкыны, Эндетш жатты кырдьщ кыз-кыркыны, Не бодцы, не койганды тугел айтып, Сырласты ханышамен куй сылкылы. Кдныгы ханышага куйдщ m i , Уйлеткен ез тш н е куй булкш . BipeyaiH б у п н тунде сыры н сейлеп, Келттрд! кыз ойына 6ip кулю ш : Дегенш жайы осылай куйдщ тип, Мерген кы з ш иратып кеп imKe туйдг Келгенде осы арага б е ю не алмай Саба кы з куйылгангай сылк-сылк, кулдк - Жарайды, жетер, куйппм, токтал ендй KeTinTi бутан 6ip жын, соккан nepi, Аспаннан арман асып кетсе керек, Жыбырлап жын-сайтанны н жургендерк.. Адаскан домбы ра да кайтып келдп Тунеуп токсан куйш тартып 6ep;ii. Алдаспан ак, сайтанды как,са керек! Анкылдап домбырада куй тузелдй.. 57

XIV Волганда алакеу1м уй дщ «чн, Куарып, 6ip кызарды кыздын тусь А тырды тавды бу гш KipniK каклай, Te6ipeHTin т оксан турл1 куй дщ к у ш . Пернесш кыз сезш щ туйген куйип, Ер болсан кызга тш мен сейлей бшии? К у й ш т щ куш н, жайын таразылап, С алмакгап е и м кылды кы зды н iuii. “ Жарайды, болдым риза тарткан куйте, Кыландап м ш е icipai сэу л е уйге. А йтайы н 03iM ш еш кен туйпнм дк М ш ек ей , аткан тавда, Tmeyai уйде. К у й ш ш щ таласасьщ 6ipeyiHe, Kyraniiri сен ен аскан бш е м ш бе ? М ен разы тшегщ е болам жомарт, Айт, куйнйм, менен сенщ тш егщ не?” Кызылдап кан ж упрш рещ не, Жалтактап карай 6epai КЬ13 е щ н е . Элде ш ы н , элде етзрйс д егендей б о п , Бшместен жыларьш да, кулерш де. “Алдияр! Алдынызга тш ек айтам, К ец л ш д е калган Kip ж о к , к е т а сайтан. Тш епм мьщ кайтара - 6ip-aK тшек, Басыма бостандык, бе р , елге кайтам... Карт ш ешем журген шыгар, жылап анам, Куанам, кайтарсаныз елге барам. Ракым кыл торгайьща торга тускен, Болар ма бетен тшек, асьшзадам...” К ербез кыз, акцлы балкаш , ашуы дулей! Жайдары жайран какса жайнар кундей. 58

“ TbieriM — кзйтайын” — деп купил айтарын Калып ед ханышаньщ e3i бшмей. Кызарып кыз отырды тук ундемей, “ Не болсын” , не “ болмасын” 6ipi женбей. Огырып ойлап-ойлап: “ Б ол сы н\" деда, Айтуга озге сезд1 тин келмей. Айтканда кыз осы ны куйип санлак, Ke3i ойнап, жарк еткендей болды жан-жак. Телм1рген тш епне ж егп-ау 6yriH, Крсылып кысы-жазы журген зарлап. Байлаудан босатылган аттай аунап. Кылмындап калды купил “ алдиярлап” , “ Болды, — деп, — босатканым элдекалай...” Дел-сал б о п оты р ада кы з киялдап. Б1ржола куй кеткеш кызта баггы, Енд1 оган естш ер ме куйлер т э т ? “ Таратып токсан кущи ж1бердщ” , — деп Bip жактан керен 6ip ой кункш касты. XV Кдйрат кып хандыгына ханыша кайлы , Ж1бер деп ежет акыл б шик ай л ы . Тепелеп 03iH-e3i уры п-сотып, Ундемей кыз журеп жылап жалы. К ел Ь а у деп кулатымнан куйдщ сазы, 1шшен курып оты р кыз таразы. К уш ш н балы да бар, 3api де бар, К етсш деп кыз акылы болды казы. Ж1бермей кыз куйлиш бар ма лажы? Егер де куй тарттырса кысы-жазы. 0TKip куй, жалынды куй жан кояр ма? Тулкие умтылмас па тэты тазы? 59

Кыз-дагы куй тартты гой неше буын, Сусаган тура ала ма ш ш ей суы н? Ханы ш а езш е д е с ен е ала ма, Егер де крстамаса бул кдйтуын? Кыз iiiiin елтш калды куйдщ уын, Дерттенген тывдай-тындай домбыра унш. Ж узшде устараньщ жан турганда Бойында сактамакщы ю м ауруын? Суйтсе де катты ауру ханыша да, Ол дертпен езге Kici тан ы са ма? Болса да канша катты кыз куйнт, Кара м ен хан су й е п кабы са ма? С онды ктан бул eKeyi табы са ма? Карга м ен каз куш агы кабы са ма? Кезш е кушк болмай куйнп кетсе, О ны м ен кы з арм анын тауыса ма? Сондыктан токсан толгау ойга калды, Толгатып шпнен кыз ыныранды. Кенлш де куй казыгы байлау больш, Ш и р ы гы п, аркавдалып ш ы р айналды. EKi кы п хан жарлыгын кайта алмады, Суйтсе де журе бер деп айта алмады. “ Айрылып бул куйшщен калу болмас” , — Дегенге кы зды н iuii с е з байлады. “ Тарта бер , д ом бы р ан ды , жаны м, куйш1м, Татымас 6ip езщ е барлык Уйсш. Балбырат, ecipece бал кущи тарт, 0ртен1п, журек жаньш, бауыр куйсш ” . - Алдияр! - А йт, куйш1м! -Е р тен елге кайтайын!

— Тарта бер, асыкпа aai, акын, куйннм! Дед1м гой тш епщ й макул куш ш м; К^гстайсын биыл менщ ез колымда, Кдйтасын жаз шыккдн сон акыр, кушшм! Сонымен кыз байлады, соз узщщ, Сандалды куйип, imeicre куй бузылды. Кьщсылап домбырада дауы с калмай, Мынкылдап салып Kerri кур кужшдк Байыргы тарта алмады куйип куйдк Куй жогын домбырада кыз да бщдь Куйш шщ кенш ш щ бузылганын Бщщ де, би ш р м ест ен булк-булк кулдь XVI С оны м ен айлар туы п, кундер батты, Колында ханышанын куйип жатты. Тартгырды ертенд!-кеш талай кущи, Кушенш куйип сорлы куйлер тартты. Тебш ш саусагымен сабаулатгы, Кеудесш кызга таман омыраулатты. Тасыган тасты жарып булакгайын, Сынкылдап соны дан 6ip куй заулатгы, Бул куйдщ езге куйден у ш белек, CepniHi кдтты, екш ндк сергек, ергек. 0Mip;ie ест1меген 6ip к у п т куй, Ж елпштш жердк кетп аспанга ерлеп. Д омбы ра б1рде кулдк б1рде ещ реп, Bip кезек буыркднды кеп кернеп. Серпшш таска соккдн куигп желдей, Бытырап кетш жатты ерге енмендеп. Баягы токсан куйден ызы н да жок, Кумартып жындандырган кызын да жок; 61

“А к кебек” , “Асан кдйгы” , “ Нар ишрген” , А к иык, алтай тулкз кызыл да ж о к К^шгынып кызга умтылган кызу да жок, Кыз куйж - куй сарынын бузу да жок; Кдрсылап алдында отыр сур мегежш, Бетснде Кдрашаштын Кызыл да жок. Ш ел желке, ш олак бурым котыр-котыр Кыз емес, карсы алдында албасты отыр. Жыландай жиырьштан кеЫртке кыз, Осыны байкамаган не еткен сокыр? Байлаган куйхш к ез ш куй го й Konip, Байыптап жана-жана келе жатыр. Отырган отау емес, жын мекеш, Кутылар будан калай куш ш пакыр? Бастады жана сарынды осындай куй, С ескенш кыз турш ен ш ошыган куй. К уй ш н щ кецлш шайкап, кезш ашты, Жйна жел, жана таскьш — жосыган куй. Айыкты кызга мае боп жынданган куй, Босанды байлауынан шырмалган куй. С ш ю н ш Алатауды, жерд1 жарган, СанкБщдап сок ты сексен кырланган куй. Ym ж ок ертп куйдщ кылган кебеп, Кадды екен елдекэйда келенкелеп? Сауы гы п дом бы ра да сала бердй, Ауырган будан repi сэл ертерек. Kerinri бутан жыны бойдан сергеп, Бар шыгар осыган 6ip куш и себеп; Шерттлш шынайы куй сергалгенде, Булдыр куй бултгай таркап кетсе керек. 62

Домбыра бебеулегп, безщдетст, Кернетш кен даланы кезш кетп. Bipece кдшаганды кырда куы п. Эн шыркдп коныр тунде кой кузетп. Энекей кдскыр шапты, дур-дур erri, Кррадан койды кырга куып кетп. М ш екей шьщыраудан круга тартьш, Боранда ж ылкыш ы уш ы п flip-flip erri. Дерт алды, 6ip сорлыны, ж етп сузек, Сандалды сэры ауру баксы ны i3flen. Крлды вне, кара лашык кар астында, А ксуйек - жутгар жед1 жуздеп-жуздеп. Жылады жетчм-жеслр таппай кор ек Квре алмай жoк-ж iтiкгep бардан квмек. ЕтЬаш, epuii, жалшы, жеттм, куйнй — Кдоска ж ш курмеу болмай жур TeHTipen. Домбыра туйе больш отыр боздап, Сорлыньщ мунын салып, куйш козгап. >Ki6epfli-ay улап-шулап MiHe 6ip куй, Жамырап козьщайьш, койдай коздап... 0ртенд1 eHe6ip уй отка маздап, Шулады бала-ш ага кете жаздап. Осындай талай уш и тенкерш тш , К уйш ш щ ез к у й т е ауысты аздап: Д омбы ра влде не д еп зарлагавдай, АйдаЬар алдында кыз арбагандай. Есш е eni Tycin ецрейдо куй. Illem eci ханыш аны кдргагандай. Анасы кушак жайып кол созгандай, Тургандай байлауда e3i тап козгалмай. 63

М ойнына кыз бугауы мыкгап тускен, Тек кдна аш у кайнап, кек козгандай. К>13 е м ес, ж алм ауы з-ау, аузы калай? K ici ем ес, айдаЬар ма, даусы калай? Алдаспан анау канжар еркш болсан, Бул кы зды суй м е с ед1м, бауыздамай. Канцлер! Ханьпиа емес, жауыз торай, Крж ыр кып таратьшты кауыздамай. Д ом бы ра, бостандыктын ыргагын тарт! А , кудай, ж е т ю з со га н , ауызга май! А пы рм-ай, будан калай кетсем екен? Егпме калай аман ж етсем екен? Bip Kepin ш еш ем ж узш к ер ю к ен с о н , Ж етсе ел1м, е ю н б е с т е н е т се м екен! Адамнын азат басы дэулет екен, в з в д е ердщ ерю — сэулет екен. Кдкланын хан К ененщ келш бастым. К,урылган маган арнап н эу б е т екен. Апырм-ау, елге осылар торе ме екен? Тврелйс елге дурыс бере ме екен? К,ой бол д ы м кор асьш а келш cinreH, Кул болып осыларга елем бе екен? Булардьщ журген жepi бул1к еткен, Кдн соргы ш , каралардын с у л т екен; Ж алынсам алдиярлап аягына Караш аш кара тастай ж1б1р м е екен? Крйынын ханышаньщ ашсам ба екен? Канжарды журегше ш анышсам ба екен? Осыньщ корлыгына байланганша, А н болы п Алатауга кашсам ба екен? 64

Осындай сарындармен куй К1Ж1НД1, Кикшген куйдщ т ш н кыз да угынды. Ыскырган домбырада жылан куйден Суп-суы к кыз журекке муз куйылды. Бурынгы сылкылдак куй тэта тщщ, Айналды ашу шеккен куйге зшд1, От сендк кыз бойынан кызу к е т т , Тырс eTin махаббатгьщ x i6 i узшда. Билеген бурынгы куй ынгайына Нэзйс кыз кете барып вз жайына, Орнына отырды онын ашулы аю Тараган домбырадан у бойына. Куйылып жатыр ащы у кыз жанына, У iiuin кыз е зш щ киялында; \"Алдымда ж ш т ем ес, жылан отыр, Саусаты жезтырнактыц туягы ма? Куй емес, домбырасы ыскырады, Шагуга элдеюмд1 ышкынады Жеркенни мше 6ipey не еткен куй ед? Айнытты журепмдк кустырады...” Дегендей мурнын ханыша тыжырады, Домбыра онан арман кызынады. - Тарт opi такылдатпай! - деп ханыша, Кдбагын шытып, en i бузылады. Сонымен токтатады домбыраны. Куйmi де эбден шаршап болдырады. Ханыша жерд1 ш укып отыртанда, Ерленш куйип, кыздан соз сурады: — Алдияр! —Не айтасьщ? — TLneriMAi бершцз! — Тан атсын... 65

XVII Тан атты. Ж усауынан ауыл ердк Ж амы лы п кырау iuiiK кыр Kopinai. Отауда баялыштьщ оты жанып, Y ii-iuii кы з 6eTiHe 6ip нур бердь Ж ен и т! кыз журеп, акыл женш, К ызарды кы зды н 6eTi т а г а езгердк — Тастама домбыранды, кущи умытпа, Тарта жур сонау тарткан сергелдещп! Бузгандай езен тасып жаткдн музды, Ж умсартты тага мешр1м катты кызды. Ханыша ез колымен куйып 6epin, Сапырып сэры майта курт imid3ai. Астына Сапак сурдай ат мшлздо, Кош айтып ыкыласпен ой би тзд к Бел1не д ом б ы р асы н кы сты ры п ап, “ УЫ” деп, ел кайдалап куйин сызды. А рты на 6ip кайры лы п карап еда, Кер1нбей хан ауылы кала бердк Ашылып айналадан кара туман, Нурланып дуние кещ п сала бердк С он ы м ен ен хан аулынан куйин KeTri. Тартатын токсан куйд1 YftciH кетп. Аулынан Кене ханнын узаганда Сапак сур сар даланы дурсш дегп. Куйш1мен токсан тарау куй де кетп. Сары У й сш Сапак сурмен уйге жетп. Келген сон аман-есен ауыльша Арманды “ Азат” дейтш 6ip куй шертп. 66

КУЛАГЕР Толгану Таскында, тау суындай кещ л жыры, Кдзакгын сусындасын ойы-кыры. Буркырат булагыцды кен далана Бастырмай ш епке-шарга токгап куры. Даланньщ той болганда буп н куш, Жуйр1ктей бабындагы ж уп р, MiHi; Орай шап алдын, артын жиын журтсъщ, Жыр кыла б у п н п ш , бурынгыны. Шарыкта шар тарапкд киял кусы, К ещлдщ кеп турганда кущи алгысы. Халкынлын куанышын канат кып как, Кашан да кала бер ер уян Kici. Кашаннан казак к еш кен тарих Kemi, Таланып жаудан, журттан жеткеш осы. KeceMi кеш алдында басш ы болып, Бакыттын жайлауына конган тусы. Шат кещл, шадыман журт акынысьщ; Жуйрнстщ журт куанткан жакынысьщ; Баласын бакытты елге, туе манданта, Халкынньщ кайратысын, акылысьщ. TbiiciH, т ещ з кещ л, баты лы сьщ , 0тк1р ой , с е зп р сез1м баты ры сьщ : Желшдей куаныштьщ жеделдей сок, в л е ц н щ езен1 6ip сапы рылсы н. Кушндей домбыраньщ кулдырасын, Суындай Алатаудьщ сылдырласын; С ездердщ асыл, кер кем тасы н кала, Уйкасы елещ мнщ сыщ ырасын. 67

Тепнде кор кулаксын, сунгыласын, Соилы ктан сулу сезд1 жыр кыласын. Согайын соз1мнен 6ip сулу сарай, Я KopciH, я KopMcciH тургыласым. Узакка ж упретш орен жуйрж, С екш и тыз етпеге каклай куйбж, К ос m in ep eci узак, поэм ага, Жай тастап, кен кулаштап желдей ж уй ткт. Халкымнын куанышты булбулымын, Ж уртымнын ж уй рш ш н дулдул1мш. KoTcpin к оп тщ копиин кунде ш ауып, Жулде алар жума сай ы н туды KyniM. Актарып а сь т сездщ алтын, жезш Салатын дукенш е бар мшез1м. Актарган Арка астын инженермш, Ал журтым, керепце турса соз1м. Сапы рган сырлы сезд1 cap кымыздай, Заманнын отыргам ж ок салтын бузбай; Асылын арамынан аршын алдым, Кдшаннан казынага халкымыз бай. Туган жер М ен оз1м тауда туы п, тасы нда о с п м , Жасымнан муз тосен ш , карды к е и т м ; Аскарда Аршалыга козы жайып, Бултгын аспандаты кдсында осп м . Ж он к ен щ ж огары ала басы нда о с п м , А к rayhap Актастынын тасында осп м . Аспанда акиыгы шанкылдаган Куздардын куламалы астында оспм .

Сондыктан 6ip казаклын тауды суйген, Тасы жок, таусы з жерд1 жерЫнбеген. Алматым Алатаудьщ баурайында Анкылдап жел соккандай эн мен куйден. Ж асымнан жырлап ед1м тауды талай, Гималай, Кавказ, Ж енке, Алтай, Алай. Ордасы ой , кенЬ пм ш н ала аскарлар Жырлатпай ж урепм нен жатсы н калай? Таудагы таскындаган агын судай, 0лен1м басталады таудан удай. Эсем1н энп м ен щ кеп тараткан Айтылмай калган екен тау мьшадай: К ек орман, керкем тогай маужыраган, Сулудын кезш дей кел жаудыратан. Малта тас, маржан, ахык, меруерт тас Terinin кел жиекке саудыратан. К ек кшем, балаусасы балбыраган, К ек ж1бек жапырагы жалбыраган. А к кант аспандагы сонда жауып, Бал булак таудан, тастан оргылаган. Бул тауды 1здейм1з бе б1здер ш етген, Талайы осы таудын 6i3re б1ткен. Мактауга, мактануга туратын жер, Айтамын Кекшетауды данкы кеткен; Окжетпес окднырайып ерлеп кеткен, К еудеа н Kepin кекке серм еп кеткен. К^я к,уз, жакдар сарай, бура тастар Т э р т т п е н келд1 айнала сэн д еп ш еккен. Кавказдай таласпайды аспан-кекпен, КдЬарлы XaHTaHipi ем ес кар бею ткен; 69

Алтайдай асу бер м ес аскяр ем ес, Ж енкедей ж ол сы з ем ес куж-куж бггкен. Кекш етау жер жаннаты жеке бггкен, Бул суду кен далада бо й ы н куткен. Ж ом арт тау дастарканды, момакан тау, Ш ипа тау тазартатын барлык дергген. К екш етау кеп ж ердщ 6ip керкем жер1, Kj>i3 орм ан, Бурабайдын мелд1рлерь Жамылып жасыл баркьгг, асыл кундыз Турленген тоты кустай тау керкем!. К дзакгын эсе м жер1 Аркасы нда, Аркдга жетер Арал, Балкашын ба? Сырымбет, Зерецщ, Иман, Айыртаулар Арканьщ тош гендей алкасына. Булактын Terrici де,тазасы да, К елдердщ кен Meaaipi тап осында. Айды ны ала ш убар, кус кикулар. Ауыл, мал, масаты кел жагасында. “ Ауылы С ыры мбетгщ саласында, А к сункар гашык болып баласына” . Кумар боп жерден жуйрйс, кектен куска, Тур таулар ен шыркдлган арасында. “ Ол кунде о сы тауда жалты з жан жур, Дуниеден аулактанган дабыр-дуб1р. Кдра шал кайы нды оты р келенкелеп, Bip ку ба с шал усД нде Lnyni тур” . Н е еткен жан, елде дантыл, елде мунгыл Бул e3i е н кущренттп айтады жырн- — Осылай ертеп кьш кету!нде Елдщ де есю аузында ж ок па екен сыр? 70

Салганда шалкып, шыркдп эртурл1 энге, Осы шал уктыргандай кеп энпме. Жетгсу, Epric, Арка журген жаттап, Байбайлап салган эн ш “ Кулагерген- Кдзакта Кулагерд1 кеп айтады, “ С ер ш щ cepiri еда” д еп айтады. “ А т сы ры иесш е мэл1м” деп журт, Теп н де мал керм есе, неге айтады. Заманда сонау сарсан Акан туртан, Ол заман — ерге тусау, зорга думал. Жалмап жеп айналасын аш кенедей, CeMipreH журт канына нелер жуан. Кырдагы кара сойы л бакандаган, Калада кара журек каЬарланган. Тусында cepi болсын, nepi болсьш, Унайды eMipiMeH А кан маган. Ол кунде казак мундай жасармаган, Кул м ен кун кож асынан аса алмаган. Жарлыта, жалгызга да д ес берд1 м е, Жыландай ы скуры нтан зэйар заман. Керекс1з Kici болтан ол заманта, Кдйткенмен 6ip жумбак сыр бар Аканда. Ез болм ай, елге сыймай ю м тура алтан, Жалгыз бо п жанаса алмай барлык жанга. Iminae epri жанып басылмастай, Ш емендеп дерп кеткен ашылмастай. Телпреп тауда, таста неге журдк Тасталып танылмаган асыл тастай? Л ермонтов болматанмен б1здщ Акан, K ici ме ед акындыктан куралакан? 71

Ортасын олкы керген бул да дара, Имеген иггерге бас cepi, даркан. EpiKci3 ерте туган ел epiceci, Ж етпестен киылатын ер желкесЕ Лермонтов, Пушкин квктен атылган кус, Тускен бе Кекшетауга келенкеа? Тепнде тепн бе екен Акан cepi, Бул да 6ip ем ес пе екен елдщ epi? 0 з улын, ез ерлерш ескермесе. Ел теп алсын кайдан кеменгерд1? Туганы Аркадагы А ргы н eni, 0скен1 Квкшетаудьщ шалгын жерк Ащы тш, асау мш ез кылыгынан Атанып кетпед1 м е “ азгын” , “ n ep i” ? Лакабы — элде эулие, элде nepi, Аркдньщ атактысы Акан cepi. Кекшеде суду суйш, елен айткэн, Булавдап такымьш да КулагерЕ Кекш еге жаз к е к ж1бек жапкандайын, Кекш еге кы с ак KyMic ш апкдндайын. Кекше кыз кузде кш п кырау шик, К ек айна — кел1 кы ста каткандайын. Жамылган кы ста ак узпс ак кардайьш, Тоселген жазда юлем маклалдайын. Кырдагы ел “ Кулагердщ” еш н тывдап, Былайша ецпмелер Акан жайьш: 72

Акан Бурабай 6ip таза жер “ nepi” журген... Онда ж ок жын мен сайтан epin журген. Агашка атын байлап коленкелеп, Акан гой анда-санда к е л л журген. Акандай осы тауда cepi журген, Су imin, тауда ш ие т е р т журген. Кдйындай м ш а з, таудай таза ж т т , Кен-коныр, былапыттан ж ер л журген. Жасынан иеленген баласындай, Талпынып Кекшетауга анасындай. К е л л е бетш жуьш, ат суарган Арканын 6ip сикырлы айнасындай. Сурша тал — суду крлдьщ саласындай, Кдоп-кызыл кайьщ — кы зды н баласындай. Жамылган жанат iiuiK, мелд1р суду, Квз1н1н К окш е кел1 шарасындай. TepeHiH тусындагы касы на ерген, 0з1н ел курмет кылган керген жерден. Жерлерд1 токты сойган топы р кылып, Сад сурей, санлак MiHin, суду суйген. Жуйрпс ат, сонар саят, кыз-кыркынмен 0м1рд1 ет и зген жан в з ыркымен. ©Mipfliu ащы ем ес, тущ ы сын да Кызыктап ж т т ойьш, кыз кулюмен. Санлак ед шыккан мыдаан, озган жузден, Коп суду кезш сузген кулп етюзген. Кызыктын айдынына кулаш урып, Армансыз каздай калкып, кудай жузген. 73

Солардан келе-келе жаны безген, 0м1рде э л а з д т н эбден сезген. С е зп р жан, ноз1к kohL'mh азап алып, Ж абыркдп жапан тузд1 жалгыз кезген. Kici емес кеп кзтынды ушрлеген, Болган жок. 6ip пендеге т и ю деген. Teicri кус тазалыкты колына устап, Арманы-ак сулулыкты сую деген. Сулулык, жерден 0Hin, коктен жауган, Тапкан ол тыныш тыкты таза таудан. Ш ом ы лы п мвлд1р колге, орманда уйыктап, Ж аксы жер жумбак, жанын аялаган. Кдрагай, кайын, талдар — калын орман, Тау мен тас жеке жанга болган корган. Кикулап олен айтып, куйлер тартып, C epi ymiH кус, кобел ек кылган думай. Таза тас сияктанган кум к кесек, Ж апырак секшденген таза тосек. Ж урепн ж уыктаса жаралаган: Kip ©Mip, т1кен турм ы с, улы осек. Акзнды сол кундеп сопы десек, Эсем тау оган кубыла, М екеге есеп. Э н — азан, эдем1 с о з — намаз болы п, Khan боп кониин ашкан гул-бэйшешек. Бул 03i ауылында аз окы ган, А лгыр ой , акын, энш1 — коп токыган. Елд1 улап, ол1м тш еп жалман каккан Бул ем ес, бел ек eai кеп сопы дан. Кормеген шмд1 артык кок токтыдар, Не тапсын бтгеш м ен коп сокырдан. 74

TaHipici табынатын табигат боп, MemiT кып мекен алган как шокыдан. Жасынан туып, acin мекен кылган Жерш ен патша кутан, кала отырган. Ел Ы н сута алдырган суырдай боп, Жойкын жуг — сурапылда малый кырган. Арманды ел ак патшата арыз кылтан, Арыздан борыш басы п, карыз кутан. Жер муцын, елдщ ш ерш ален кылып, Акан да жаннын 6ipi жаны ауыртан. Жане де жакынынан жарды суйген, Сол ушш ауыл-аймак, безген уйден. \"А дам ” деп Акмарканы алас урып. Ала алмай акырында жаны куйген. Сол ушш la y падеж басына уйген, Тарткан ол таукымегп болыс, биден. Сокладым оны сы на осы арада, Бар ма деп жолдастарым жазып журген... CepiHiH суйген жары — Акмаркасы, Кашицей Кекшетаудын жан калкасы, С ол ма екен елден айдап эн салдырган, Ж урепн кунде шауып кыз балтасы. Асыккан азап болып кызта айкасы, Кдйтымен ертед1 ме кыз — калкасы? Журттан ба, жарынан ба жанын кинап, CepiHi сыйгызбаган ел ортасы? Эйтеу1р К,улагерд1 м Ы п баптап, Жалтыз жан жапан-тузге кеткен акдап. А к kohlii, аскар жанын алып кашкан Арамнан, айналадан, ю рден сакгап. 75

Сондыктан эн шыркаган жырды мактап, \"А сы л ы м . А км ар кам \" д еп атын жатгап. “ Сендерге суйгешммен келмешм” деп, Орманга, куска, таска кызды мактап. Ж ете алмай арманына бол ы п капы, Кушрентш о т м ен ен ксн аймакты; Тулк1 ymiH таска туск ен кы ран кустай Болтан с о н Kerri ме екен жаны залы? Жатгалып Акмарканын аузында аты, Телм1р т таста оты р ы п жазтан хаты. Жары да, жолдасы да тек 6ipey-aK — Оны сы астындаты жалгыз аты. М енипктеп таза булак, таудын тасын, Мекендеп журген дейш келдщ касын, Айтады осылайша айтушылар, KiM б ш сш , элде oripiK. элде расын... А сы к боп Акан жоктап Акмаркасын, Деп 6ipa3 жалын ш ыгып, шер таркасын. Жантыртып Сыры мбеттщ куши алабын, Cepini3 cepnin кокке эн шыркасын. Булбулдар кемейлерш булюлдетсш, Кеделер ак yxicin улпшдетс1н. С уы р ы п к э к Ж1бект1ц суы ртпатын, К,улагер к ок ш алгынды куртщдетс1н. Суыкта паналасын ну тотайта, Ыстыкта коленкелеп сая жайга. Жауында унпр таска ыктап, уйкгап, Ш омылып журе берсш Бурабайта. Бата кы п баткан кунге, туган айга, Бейшара журе бер сш Бурабайда. CepiHi “ nepiH деген калын кауым Не ты лсы н, 6ip м аксы м ды кудалай ма? 76

Ac Басталды е ц п м е н щ бы лай ба сы , Болды оган жетгас, сексен жыл шамасы. Аркада Ереймещп мекен еткен Керейде Сагынайдьщ болыпты асы. Каудырап аппак кудай сакал, шашы, Кдлтырап жындангандай колы, басы. Сагынай саптыаякка с и т елд1, Токпактай токсан тертке жетш жасы. Бшмеймш ю м екенш Сагынайдьщ, KiM б ш л и , кай жыл е г п , елд1 кай кун? Малы мол, малайы кеп, катыны кеп, Эйтеу1р болуы ан ы к 6ipi байдьщ. Кар к ет п , к ек жетшд1, агаш мулги, XerinTi Сагынайдьщ жылы жылжи. Кар жука, кысы жаксы, жер соны боп , Сол жылы Арка елшде болып ед куй. Катарлап кзладайын уйлерд1 ылги. К еш е б о п к ек майсага TiriareH уй. Айтылган кыстай сауын, улы ay6ip, Хат алган неш е дуан, б о л ы с пен би. Эр елдер тургы-тургы, алые, жакын Жаратып кел1п жаткдн демел1 атын. Бас коскан неше дуан актарылды ас, Жалпак журт тугел естш жатты данкын. Эйтеу1р, эуд1м жерге ш аба алатын Бул астан каддырган ж о к казак атын. Кдлмастан кдладагы биржевойлар, Саудагер калдырган ж ок тагалы атын. 77

К ерейдщ ас болтан с о н осы шалы Агылды алуан ж уйрж косылгалы. К дптасты кумырскддай кырга казак, Ас емес, ш епрткенщ жосылганы. Кдраеткел келш жатыр, Кдркаралы, К ереку, Баян, С ем ей , Торгай — 6api. Жеттсу осында кеп куйып жатыр, Арката аунап ш е к п Каратауы. Э р жакгын кошкарлары, маркалары, Э р жерде ауыр котан, алкалады. Жиылды Сатынайдын сорпасына, А сы н жеп, атын ш ауып таркаталы. Эр елдщ букалары, епздерк Кф1зьш коз, саба к у р сак — сем1здерк Жерлерден жарты ай журш келгендер бар, К ел л п пеленше де депзгель Дейм1з бе осыларды HeHi 1здед1? Жын куды астын етш жепзгелт Арката аударылды ас дегенге Лацылдап Балкаш, Арал тещздерп Ж ан-жактан атытылды сабаны артып, Tycipin, дуршдеп жур табак тартып. Kicire шыпылдады ак ордалар, Кал ы н ат ер-турм аны е т ш жалт-жулт. Байланган кы с бордакы домалантып, Сойылды талай мертш, талай шартык- Соларта 6ip сутынды сурпакбайлар, Мал сойы п, табак тартып, сорпа кдлкыи. А ркан ы н жазы ж1бек, жер1 сая; К оцы р жаз самая соккан кун жылмая; 78

Кдзакты аска келген А рка Kyrri, С у 6epin бал булакган, кш ем жая. T e rri жал, казы, карта мая-мая, Дамылсыз дастарканды журген жая Ж тттер танымы жок, табак тасып, Болгансып терлеп-тепппп, бая-шая. Шалдарга былш -бьш ш кзкырынтан Сар кымыз салкын уйде сапырылтан. Калм и топ , кара куры к, камы с icici Толыксып, желд1 кундей жапырылтан. Эр елдщ дэр1птеген батырьшан, Аксакал ат экелген ата улынан. Bipeyai бш м есе д е н эн десед1 — Illipem n насыбайды атуьпган. “ Ш орманньщ Окасы!” деп шапты анталап, Bip yitai кыргыз алды — Ш абдан манап: Оязы Караеткелдщ Измаилов Bip уйде лэйлш оты р iiuin арак. Ж иынга ояз MiHreH 6ip аргымак Тыншымай мамагашта тур каргылап. Тукымы тобылгыдай тор касканьщ, Алынган француздан англо-арап. Б угш п бауырынан, жуйр1к жарап, Жан-ж актан к е л т жатыр не желд1 аяк- Кол аска кыр казагы кустай каптап, Топырлап коны п жатыр уйге тарап. Bip уйде бэйбниелер бауырсакгай, Ауызы еттен, майдан дамыл таппай; С у р т ш т сорп а TepiH жещ м енен, Узын кун icTen оты р карнын каптай. 79

Келшш ек — жас жауказын, сарымсактай, Кыздар да nicin отыр кауыншакгай; Ах. тамак, алма бетп арулар жур Кыдырткан бакалшылар сабыншыктай. Bip уйде к обы з даусы шымыраган, KyuipeHin кейде, б1рде ынылдаган; Bip кезде бе б е у кагы п, к у ш к т е й боп Кынсылап, сы нсы гандай куй жылаган. Bip уйде д ом бы р а да ыныранган, Кд>ф Kyfti кулдыраган, булдыраган; Крс шек “ К осбасарды \" сылкылдатып, Ж урекп жулып жеуге куй жынданган. Ет асып, пышак кдйрап, малды кырган, Кедейге сонда ырза ем ес бай антурган. Ж алгыз-ак бул жиында малшылар жок, Ансаган ас етш е койш ы кырдан. Тан атса шан бермеШй астын уйш, К ун батса жан бермейд1 Tipen HiH. Сылтауы ас, Сарыарканы казак басты, Кьш сакзл, кымыз сасып, колпан кшм. Осындай болып жатты улы жиын, Ж и ы нн ы н м ы нн ан 6ipiH айту киын. ETi тау, кы мы зы кел деуге болар Айтканда тартынкырап астын сыйын. Жуз-жузден журген ж т т даяшыга, А к квб1к м ш ген атты н жаясында. Ею айдай Ерейменщ ет сасытпай, Журт малый жылулаган аясын ба. Сан сойы с Сагынайдын бул асына Мал кайдан жетш жатыр, расында?

Ж ан-жактан топ -тобы м ен теплген мал, Кетерген малый К ерей уй басына... Шытынын, шанырак акын мунша дескен Bip уйде старш индар кулак, кескен. Жасауыл анау жерде ат аударып. М ынау жер жеЫр дауы дурш дескен. С опы лар Tec6i тарты п, куман ап жур, Э р уйге “ Аллай хак” деп дуана жур. KeMnipi С агы н ай ды н опы рандап, “ Кет-кет!” деп дуананы куалап жур. Кдргалар кызыл керген анталап жур. Май шайнап жамбастарды жанкалап жур. И т т щ ет уйлерге ит пен ж спм \"К дй жерден кагамыз” деп байкап-ак жур. Мырзалар кутшс турман ш алкзлап жур. Кедейлер огы н шауып аркалап жур. KynipeHTin С агы найды н к э р м оласы н, Осындай ас боп жатгы Аркада 6ip. К ,ул а гер Кдйырып кыстай баптап Кулагердк О сы асгы н дакпырты на А кан келд1. MiHri3in б эй ге бала, жайтандатып, Аулына ас бергенн1н такау келдь Арага алты коны п, алые жерд1 А лы п ед жайлап жур1п А кан cepi. Хабары К,улагерд1н о с ы жакка Keayuii ед eMic-eMic кептен 6epi. К ез Tirin, турган Kyrin Кекш етауга Даяшы шапты алдынан карсылауга.

“ К,ош келдщ , cepi!” деген сэлем м енен Tycipfli Аканды эк еп ак отауга. Д егендей : ш еш ен — дауга, баты р — жауга, Ж уйр1к п — бэй гег е, — д еп багалауда. “ Дупдуш К екш етауды н келд1 — д е с п ,— Т о п жарган талай елге салган сауга” .— К ерм еге кой ды байлап К,улагерд1, “ М анайдан жан ж у р м е сш ” дед1 cepi. К езш ен неге таса кылсын Акан, IpreHi ат жактагы турпэш рш . Д егенге “ К екш етаудан К,ула келдр’ , Керуге ынтызар боп ел жупрдь “ Б1реудщ tui м ен кез1 т и м е с ш ” ,—д еп Дуга окы п, Акан жерге Tyidpimn. Дабысы бурын жеткен Керкуланын, Д егенге “ К едщ ” турд1 ел кулагын. Ас тепе алды, артына калды уймелеп, Керуге Кекшетаудьщ Кер пырагын. Жиылган Аргын, К ерей жан-жагына, Кермеде калгып турды арда Куда. Не сынш ы, не кырагы — жиылган жан К ездерш калды сузш санлагьща. С албырап тур К,улагер байлауында, Карасып Куланьщ бас, аягына: — О сы ма, Кулагерщ? — десед1 журт, — Ж уйрш жануардьщ кай жагында? — С аппы epiH, сала суй ек, салбы р п р сек . — Кдтыбас, каншыр мойын, ит ещпршек. — BiTiMi ой к ы -ш о й к ы , о р д а-ш ор кы , — ГПшкендей жануарды олак елшеп. 82

— Алмайды мынау бэйге жылкы керсек, К ек ет1 кед1р-будыр, белш ек-белш ек. — Кекш етау ш олагын да мактайтын ел, Осыган ит болайык, бэй ге берсек. — Кулага MiHin коян атар ед1м. — М ен муны ж у р п т ш г е сатар ед1м. — Болганша аскд кулю “ ат костым” деп, У ш мде ты ны ш кдна жатар ед1м. — Крйш ыга м ен MiHri3in кояр ед1м. — CeMipTin мен согымга сояр ед1м. — Кемгардщ азасына экеп салып, Бата окьш , ет, кымызга т ояр ед1м. — Суйеп — сиыр суйек, кикы-жикы, Сал бе к с е , жазык. бауыр, узын туркы... —Осы ма данкы ш ыккан Кулагер?— деп, Ас тепе Акан атын кылды кулю. С ы нш ы ньщ келш керд1 оты з-кы ркы , Куренбай керш деда “ Жаман суркы, Алдынан умтылганда ан кутылмас, Артынан женелгенде жетпес жылкы!” Сез1не К урецбайды н журт тан кдлды, Не сы нш ы , не сунгы ла ортага алды. Ж ы лкы ны н кырагысы , шеж1рес1 — Куренбай кезш cy3in турып кдлды. Куренбай K63i туны п кеп кадалды, Айналып алды-артына кезш салды. Естуге Куренбайдьщ байлау сезш Таркамай кептщ тобы турып кэлды. Куренбай керш турып артын, алдын: Жануар ж у й р т екен жылкы малдын, 83

>Kepi узак, кудп алдында ерен жуйрж, BiTiMi e3i айтып тур жануардьщ. Келюкен кесю н мынау, омыраудьщ 03i айтар: каратам, — деп, — казак кзумын. С ом аяк, бы ртык бакай, болат туяк Тасы ндай ш убар ала К окшетаудын. Тэует бас, камыс кулак, куарган жак, Кулан жал, булан мойын, кой жуткыншак, Коян жон, жазык жая, жауырынды, Кус топш ы, кос шынтагы калкынкырак. CiHipai, жер согарлы , аягы TiK, Тулю тес, тазы га е, ит жш ннпк, Ш аш акты , ш акдак е т п , аласа уршык; К унды зды к калай бггкен куйрыкка дул? Коканньщ ж1бепндей ж ени куйрык, Не кою , не болмаса емес суйык! Бутынын арасынан ел кешкендей, Жамбастын басы делдек, куыс колтык. Шуйделн шоктыты оргек, шщерлш, Серке сан, желмаядай тш ерсеп; Тау желш тартса жуткдн талые танау, Тьгаысты кенде жатыр кещ рдеп. Журсе де жаздай куры болмайды ток, Кез жарым кесер баста KeciM е т жок. Кдкпан бел, калбатайлы, унпр сагак, Ш апса жел, м1нсе жайсан, турса селсок- Кднында шыгысьщ мен батысын жок, Агылш ын аргымактын шатысы жок- Кдшаннан казагымнын колтумасы, Араптын дулдулшщ катысы жок- 84

Мангулдын мес аты емес тукырынтан, Бул таза швед, ш отлан тукымынан. Жануар шапса жуйрнс, м ш се 6epiK, Озбайды жупргенде жылкы мунан. С уйеп жануардын жылкыдан жат, Бул ем ес теке-ж аумет, не кдзанат. Куйкшп кезге кораш керш се де, Шапкднда шалдырмастай 6iTep канат. EKniHi уй соккандай пы скырганда, Ш алдырмас кектен куска, жерден акта. Жыкдаса жалтыз казык жануарды, Бул эз1р ж етю збей тур жылкы малта. Бул тулпар келш турган эбд е н бабы , Салбырап туртанына деме “ жабы” . Мандайы жаркырап тур жануардын, Ашылып тур осы аста мунын багы. Квз1мн1н кебей м есе б у п н аты, Е ам нен жанылтпаса сайтан тэты. Егер д е ш ы н жылкыны мен танысам, Хак мунын кырып-ж ойы п байге алматы!” — Пэлй Ат таньщын! — Таптын, сез-ак! — Деп оны езге казак е т п мазак. — К омбеде KepicepMi3, асыкдандар! Сол кун1 Кулагердщ сойлер ез1-ак! Сол KyHi Кулагердщ айтар e3i-aK, Кдйтей1н онан 6epi сезд1 козтап. Кдзакы колды н жуйрщ жылкысы о сы , Сау ем ес таныматан муны — K63i ак- Соны айтып кете барды сол Куренбай. Аканды ортата алып би менен бай: 85

— Ж аркыным, жалгызбысын? — Enin кдйда? — Деп жатыр жабырласып ж ен ш сурай. — Е лщ е сауы н ай тты к б1здер удай, Тойм адык келгсще с е т и мундай. Жетелеп жалгаз атты жеке кепсщ, EimciMfli кдрауылдан жолдас кылмай. “ Eai ем ес, К екш етаудьщ аты келд1, Н е кер ек она н баска? — дед1 Cepi. Кулагер косатьш ым, атым — Акан, Таратсын, жаршы кзйда, шакыр 6epi!” Аканньщ айтуымен жаршы келдг Ол да 6ip зар каксаган арсыз eai; Атыньщ жайын Акан айтып 6epin, “ О сы н ы журтка хабар салш ы !” — деда. Кектуйгын титан жуйрйс осы жакты, Берместен бес жыл бейте келе жатты. Ж иында неш е дуан жуйрцс жиган “ Ш аппай бер, бейгемдй” — деп талай айтты Жар салып шауып журш шар тарапты, Кулагер келгендйтн жар таратты. Кулагы Кулагерге канык ипркш — H eci К ектуйгы нньщ iuiiH тартты. Алтайда урпагы бар Бегайдардын, Булар да 6ip б и т бггкен нардьщ. Баласы Бегайдардын Батыраш бар — 0 р кещ л, жуан кеуде, 6ipi аусардьщ. Атты айттык жогарьща 6ip Кектуйгын. Экелген аска Батыраш сол жуйрптн. Кдгатын канаттыны ерен жуйрнс, Коймаган кырдан жылкы бул 6ip кьфгын.

Берместен келе жаткан жанга бейте, Бейте алган кейде ж еп м , кейде туйе. Сигпдей Сарыарканы титан тулпар, Бейгеш бул аста да “ берем” — дей ме? Heci Батыраш 6ip кеппе кеуде, Ур-кеппе, томырык мшез, намыс берме; Осы аста саты сыны п, багы тайса Ол 63iH дап-дайы н тур “ елд1м” — деуте. Шулаткан Артын елш , Арка халкьш, Естйен Батыраш та Куда данкын. Сатылап сурап eai Kici салып Кдпына Tycipyre Акан атын. Ж амбыта, ж е а р , малта ш атып наркын; “ Болам — деп, — куда, тамыр кещ л жакын” . Кызытып К,улагерге неш е жылдай Ж1берш Ж ексенбайды колкалайтьш. Ж урен жаралтан ер жуйр1кпенен, Cepi Акан сурауына шпкпеген. С онан с о н кег1н сактап кеткен Батыраш, Уюлеп Кектуйтынын “ жуйрнс” — деген. К ек , К,ула — е ю ары с та ж уй рж деген, Дел мундай езге жерде кшпкпеген. “ К е л й т К,улагер ат” дегеш нде, MeHi сол Батыраштын куйб1ктеген. Олгенде Сагынай шал ел шулаткан, Кектуйтын сонан 6epi пнш тарткан. Сулы жеп, сут ciMipin мепелеш п, Белдеуде осы К ек ат кы стай каткан, К ектуйтын кущ рентш талай шапкан, Бейте алып шапкан сайын алгыстаткзн; 87

О сы аста бас б э й г е т оймен алып, Батыраш кептен 6epi уйде жаткан. Ниетпен дэл осындай К ок ат келген, Кдшаннан “ кап!” — деп азу басып журген Кулагер Кекшетаудан кеп калган сон Кызганып Батыраштын iuii ертенген. Ел1 ш ет, руы жат, жалгыз елден Аска Акан ат косып тур алые жерден — Барлыгы Батырашка бодцы толгак, Kayin илеп ажалындай К,улагерден. Егес К оленке уй , курпигдетш саба п1скен, А с кзндай ецпмеипл кымыз ш кен. Э ш ш Акан всем эн ш аяган ж ок Жиылган дауысын сурап мэжипстен. А к отау топырлады Акан тускен, Калы н ж урт Kerri Kepin сы рттан , imTeH. Шыгады Акан даусы энге талып, Безелген гашьпс. ж армен, кы ран куспен. “ О й , кадка, б1здщ kohlt кайда жатыр, Толкы ган о н TopTiHmi айда жатыр. Ат турса, атан турса коз салмаймын, Аргымак, асыл тукым тайда жатыр. Х о ш Hci ж ады раты п к е щ п аш кан, А к куйрык, мэшлел1 шайда жатыр. Гул ш ашак, жасыл ж1бек жайлауында, KeHHiiM ел к онба ган сайда ж аты р...” Э н т э т а Акан салган Аркддагы: “ Yui тоты ” , “А к саусак” , “Акмаркалары”

Салганда “ О ырымбеттей” суш ки энш Касыма жиылган журт таркамады. Аркднын ж уй ртн дей эн салады, 0рге айдап, барып-барып жалтарады. Т уй ш п тулю керген кырандайын, Кдшмандап кос канатын комданады: “ Жайыкгын ак тулккл аралдагы, Алдымнан сен 6ip шыккан марал-дагы; П ормы на тенкерипп, жайдым канат, Шарыктап акиыктай Оралдагы. EpTicTiH куба талы сею л деш п , Алдымнан ш ы к майысып, бурал даты. Кдпыл гул сен болганда гулбаюнада, Bi3 булбул куйш ш ерткен Ирандаты. К^янын киыйында турсан даты Кд1таштап канатымды конам даты ...” Асырган айтай эн ш алты кырдан 0Keci аскак э н н щ эни н Б1ржан, Акдндай майда комей, н эзж емес, Кулакты Б1ржан ащ ы эн м ен кырган. “ Уш тоты” , “ Кекшетауым” , “ Ахау, арман” , “ Жайдарман\", “ Жайма коныр” , “ Кер кашатан” . “ Ой, ерке” , “ М ейлш -мейлщ ” — дегендердщ Bapi де — Акзн баптап салатьш эн. Бакырмай домбыраны кекке булгап, Аккудай эсем дауыс — ун сьщтырлап; Кдннуын жаньщыздын майда касып, Тербетер жан к ец ш н биязы ыртак Кекшеден куйылтандай 6ip бал булак, Т эги энге халык канды, ел сусындап.

С оккандай жазды н жел1 А рка жакта, Елж1реп журек эн г е , жусап кулак. Эндермен эсем -эсем Акан серщ Кдратты ауызына астьщ елш ; 0ленге сулулыкты косты талай: •‘Акмарка”, “ApaarepiM”, “Тастулепм”. Деп: “ Э ш ты м т э т а екен тем енп елдщ!” Умытгы езге энш ш ер ез ендерш. Машыктан Акан энге косып отыр 03iHin айтып журген елендерш: “ Торы ны талга байлап мш ген кандай? У юлеп, эсемдетш журген кандай? Тусынан кызды ауылдьщ эн шыркатып, Калкана курып журген суадер кандай?! С эз салып калка жанга женгесш ен, Курбьщ мен сыпайы ойнап, кулген кандай Ишарат, эзшменен сэз катысып, Кдп сырын женгес1нен бш ген кандай? Сыланып сал торы ны м1нген кандай? Сай кулдап, жарды кутш журген кандай? Bip сайга тор ы ш а н ы байлап тастап, Артына акбоз уйд1н келген кандай? Аландап, алабуртып турганында А лдьщ нан карсы ш ы к са акш а мандай... Калкашын косылганда аткан тандай, KoHbiiH ш алыктаган ш аттангандай!.. Жамылып екеу-ара 6ip керпеш , Б астасьт тар тесекте жаткан кандай? С ол ж ерде айтылмаган с ы р калар ма, М ысалы абдыра ашып актаргандай. 90

Акырын уйден шыгып тан алдында, Байлаулы тор кунанды тапкан кандай? Ш ылбырын сал торы нын кызга устатып, Ш акшаны ерге кагып аткан кандай! Ойласан бул дуниеде не кызык бар, Кдсынан калка жаннын атгангандай! Аулына елендетш сен кайтасьщ, Бэйгеден атын келш мактантандай...” “ Ак, ш аш ак” , “ Ж айма ш уак” , “ К ерб ез кер1м” Аканнын асты уйытты осы эндерь В сем тау, ат вдызыгы, аш ы к оты , Эн болып кыран кустын ку шгеш. С оккандай С ы р ы м бе т п н салкы н жел1, Отырды думай кылып, шалкып Cepi. Жат елдщ жана эн ш е соныркасып. Оты рды “ О й , пеле-айл ап” астьщ ел1. Кдгзыктап А кан салы п эр Typai энге, М еж ш с боп отырды, елге энпме. Э н токтап, Акан сезге айналтанда, А уы сты журт анызы К,улагерге: — Куанып калдык ci3fliH ат келгенге, Куланы данкы шыккан ап келгенге. — Атыныз бурын кездеспеген шыгар Алтайда алгыр туйгын К екпенен де? — Кектуйгын кептщ алдын берм ей-ак тур, Э зге мал она н озы п келм ей -а к тур; Шаптырмай жиын сайын байге сурап, Бак-талай Батырашта, ерлеп-ак тур. Ырысы жануардьщ таймай-ак тур, Батыраш аруакты ерге айдап-ак тур. 91

А лдына эл1 кунге жылкы салмай, Бакытын бар жуйрштщ байлап-ак тур. А т ш апса iiniMi3ae, сыртымызда К ектуйгы н ж етю збей тур жылкымызга. “ Бас бейге Батыраштьщ сыбагасы” , — Деп т е п е койды уйгарып журтымыз да... Алып жур аруаксыз да, кудайсыз да, К уланы н бакытын ci3 де сы найсы з да? Еступп ек Куланыц да кептен данкын, Кудайдан К е к озбауы н сурайсы з да... — Е сп гем буры н данкы н К ек немен1ц, “Алтайдьщ ж уйр!п онан ж ок” — деген1н. Жолыкпай м есте журген болса, Осы жол К ек шолакты бектерем1н! Аканнын осылай деп ектегенш, “ Куламнан озар жьипсы жок,” — дегеш н Жетизд1 Батырашка 6ip ку ауыз, “ К,улага бектер1лер К е к ” — дегенш . EciTin Батыраш бо п булан-талкзн, Кекжалды кы сы п Kerri ашу, сайтан. TenciHin ак отауга келд1 Kipin, Жиган ж ок аягын да жаткан Акан. Кылган ж о к коркауыннан Kayin, кайкан; Дауысы Батыраштьщ ш ыкты катан. Кдмш ы сын буктеп, шарта ж упнш шал Аканга ce3i мынау сондагы айткан: — Кднгырып Карауылдан аска кепещ, “ Осы аста абиырым баска” — депещ. 03ine ез аузынмен бэйге anepin, “ Атынды езгелерщ к осп а!” — депс1н. 92

Атан аз Алтайымнан калай кепсщ ? Алдымнан бэйгемд! алып керген жокрыц. Сорпасы Сатынайдьщ бу болды ма, “ Алтайдан озам ы н!” — д е п , ... ж епсщ . Алтайда мен аклык, уш кан конбай, Кдрамды кере алмайтын сендей торгай. “ Бектерем Батыраштын К ек атын!” — деп, Отгапсьщ ауызына ие болмай. Кдрауыл, кдйрат кашан 6irri мундай? Басуым к е д ш щ ц Tinri онай! Терен1н атын ертгеп ескен ел ен, в зщ е ат 6niirri-ay, байтусым-ай! Аканта батып кетш шадцыц ce3i, А ды pan алгашкыда кдлды да вз1; У тшмен алды шалды шатып-шагып, Лап берме, оньщ-даты от мшезк — Эцгудйс, е ю р е н каккан, албыт сезд1, ... кек е ш к ш щ ж ы рты к кезд1, Алтайдыц, к эр жынындай бакылдатан, К ек сакал, азбансынтан, бул ю м e3i? Ат бггкен Кулагердей Аканына, Ол дайын Keieri жерге такауьша. Бэйгеден басы -кезш су кып озбай, А т с ен щ карай ма екен сакалына?! Би болсан, би шытарсьщ Алтайына, TLniMai терезем тен, тартайын ба?! Кепнд! бектермесем атым сеш ю , Ш апса да эк ен MiHin байталына! Тугкыштай внз куш п кап-кара бо п , Батыраш баска сезд1 баптатан жок- 93

\"Батырып Батырашка ж]берд1-ау” ,— деп, Т ы м -ты р ы с ундемед1 тындаган топ. Жайравдап жайсан Акан каймыккан жок, Журегш жолбарыстан айныткан жок. “ Жат елде жалгы з ж ур м ш ” ,— деп именш , Болар деп т у бш калай кзйгырткан жок. Kerepin Батыраш шал басы калтак — Кдлтакгап жан-жагына ет ш жалтак; Бше алмай не кыларын уйден ш ыкты, Х алы к та к е т т жатты уйден таркап... К ем бе Тауысьш кел кы мы зды , таудай етп , Неше кун Ереймен тау етке бектт. Kyruiin келген мейман тойьшган сон, Ат шауып, бейте улесер мезпл жетп. Ш ан басып котарылтан жер мен кекп, А ркзньщ ел1 теп е ат ерттетп. Кдракдгы калай карай тартатыньш Хабар кы п жаршылар да ш ауып Kerri: “Ай, элеумет, жаравдар, А скд жиын адамдар! Жарта кулак салыныз, BipiH кзлмай, бэр1щз Айтканы мды бШЩ13, Атка теп е мйпнцз! Тарап кетп табакшы, Тауга тартты каракшы, Солай карай журодз! “ К ем бе кайда?” — десендз, Кезд1 салы п керсещ з: 0рк еш -еркеш кер1нген, 94

Оргылап су тегшген, Балдыртаны бш ектей, Балаусасы яабектей, ByaaipreHi кенектей, Ерейменнщ тауында, Епзкызыл баурывда, Жоламанньщ касында, Ж ыландынын басында, Кек жайдактьщ шеншде, Боз ойнакгьщ белшде, Кдйындыньщ дещнде, Кдракусак. келш де, Сонда байте тебеге Жиыласыз кембеге! Халкым, солай журеаз, Кдракщыта epeci3, Тотыз дуан тотыскан, С епз дуан бас крскзн Сердебеш кереаз!” Ж аршылар осы лай ш а Kerri сарнап, Бвйгенщ болар ж ерш журткд жарлап, Кара жер кайыскандай калын жиын, Кдобырлап кумырскдлай журш каулап. Лек-лек топ , агытылды адам андап, Тещ здей толкын жанта толды жан-жак, Туяктан тутш больш жер менен кек, Бауырын Ерейменнщ басты шандак- Укратан ен тотайдьщ аташына, М ол жиын таудыц сайы, саласында. Тулкшер туйыктальт колта тусп, KiciHiH калды коян арасында. Адамнын кез жеткнлз карасына, Дегендей и й казак 6epi осында. 95

Ж аугандай Е рейменге жанбы р icici, Кусактьщ тарггы тура жагасына. Э р т у с п ат, алуан icici MiHyi де, Халы кты ц жазгы ш ептей iariMi де. Бейне 6ip ш епрткенщ конуындай, Кусактьщ журт жиылды б и т н е . Эр ю м -а к элем байлап жуйршне, К уйры гы н сэйгул1ктщ туйд1, MiHe. Жапсар ел жакын кещ л, тшектес боп, “ Бэйгел1 бол сы н !” — деп жур 6ip-6ipiHe. Ш ы кты шан, басты туман Жыланды жак, Сол шаннан ш ыгып жатыр ат кылмандап. Тумарлап, укш еген еч ш ен жуйрйс, Жиылды журт алдына сумбе санлак. Жургендер журттан озып, топтан тацдап, Жараган жыл OMipre о с ы аска арнап, Алдырып жет1 сайын желжтерш, Кдткандар 6ipi — камш ы, 6ipi — кармак Сака аттар, cap кдарлер. сэр ы Ticri, Дэмел1 д он ен д е бар, жуйрйс 6ecTi. Кусындай кы рды н эн ш ен ап-ала боп, Ж уйрпсгер журтты ущ лтш кезге TycTi. А т саны барган сайьш б1рден ocTi, А ткз epin тамашалап халык, к е ш п . Аггарды жазып-сызып керешшер Санакш ы саны н 6ip мын, уш жуз д е с п , “ О сы асты к еп тен icyrin д еген — шапсак,, Пэленше, тугеншеден озып бакеак; Ж ургенше жеке-жеке жуйрж болып, Арыстьщ асында 6ip бак сынатсак-.” 96

Деген ой берш де де болып максат, Ж иыдды кдзакгагы ощ н е н жаксы ат; Кдшаннан карлыгаштай жаршы MiciciH, Кызгыштай калын топка журд1 каксап: “ К ор элеумет, жарандар! К ем бедеп адамдар, Маган кулак тМ цдер, Келген атты бш вдер , Айтайын кайсы 6ipiitai, Жиылды жуйрпс, жиылды! Ойын менен кырывды Жиган аска бугш п Юмдер келмей кзлыскзн, Аяк жетпес алыстан, Кулак жетпес дабыстан Жиылды осы кембеге, Шапкалы тур бейгеге Бекен санды бурылдар, Шапса мыннан суырылар - Жылкы малдьщ ж у й р т, Серке санды К¥ла бар, К озы байдьщ дулдул1 Келген атты бш вдер! CepniHfli К ек бу да бар, Кдйсы 6ipiH айтайын; Ш апса желдей зулаткан, Шудьщ бойын шулаткан, Меруерт жолдас Аксур бар. Сырдын бойын сштщей Тыйып журген Кызкара, Осы жолы бак сынар. Кдйсы 6ipiH айтайын; Бэйге бермес удайы Улытаудын Кубзйы. Кдшаганнын кудайы Каратаудын Кумайы, 97

Кыпшакгыц Акбакдйы, Кыртыздын Кектопайы, Акщатаудын Аласы, Кекшетаудьщ Куласы, Ертзстен Ел1к-кубакдн, Есш дщ Каска буласы, А йтайы н кайсы 6ipiHfli; Жиылды журт, жиылды. Аралдын Алауйреп, Жарылкдптын Ж иреш, Балкдштьщ бейпш Бертеа, С емейдщ CypcepKeci, Тестен тулю койматан Тобы кты ньщ туйгыны — Жамбылторы осында, Жаугашардын жуйрш , К айсы 6ipiH айтайын; Алатаудын басынан А к канат Кер келш тур Аузымен кус ттстеген; Жалтыз казык жыкдаса, Жылкы озбайтын куспенен, Ш апса е к г д т дауылдай, Ала кейлек арудай Сыпыра басып, сыландап, Кекала жур буландап. Кайсы 6ipiH айтайын; Алуан-алуан кулж тщ , Аскан-аскан жуйрнсгщ. Крсылып тур отыз боз, Жиырма жирен, кы рык кара, Кердщ 63i ею жуз. Таты, тэты, тэты да, Таласып тур батына: Токсан торы, ж е т т с кек, Ала, кула саны ж ок...”

Осындай хабарымен топка согып, Жаршы жур жагы тынбай бэй ек болып. Жиын журт жуйр1ктерд1 тамашалап, Аттардын алды-артына Kerri тольш. Э р жактын санлактарын сурап Kepin. Дуршдеп умтылып жур соны на epin. KeHecin, KepLanecin, кеулесед1 — Крй, козы жамыраскан секшденш. А т айдау Акан да алып ш ыкгы Кулагерш, Салпитып турды Куда улшршегш. Жай тастап тер т аягын келд1 тулпар, Онаша журттан аулак турды Серщ. Талтайтып жимай тастап тшерсегш, Салпитып турды Куда ултрш епн. Куренбай А канга кеп с е з айтады: — Аласын асты н алдын, А кан cepiM! Кулан 6ip дулдул екен жануар-ай! Ж уй ртке колы жеткен жарыгандай, Саган да imiM ырза, ж олын болсын, Жылкыны ж 1 гтм сщ таныгандай. — Куткен 6ip атым eai куншен тай, Ж олдасым осы ат м ен щ неше жылдай! — Ендеше бас бэйгеш алып турсын! — А йтканьщ келс1н, сы нш ы м , аузына май Батыраш танушы ед1 бул да малды. К,улагер К ок атка ажал сыкылданды. Алгаш -ак К,улагерд1 керген кун1 Ауырып, уйкы кермей ынкылдады. 99