ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ – ЖАМИЯТ ТАРАҚҚИЁТИ ГАРОВИ

Инновацион ривожланиш – жамият тараққиёти гарови 1

Инновацион ривожланиш – жамият тараққиёти гарови УЎК 001(476) КБК 72,3 Инновацион ривожланиш – жамият тараққиёти гарови –T.: «Innovatsion rivojlanish nashriyot-matbaa uyi» 2022, 412 бет. 2018–2021 йиллар давомида Ўзбекистон Республикаси Инновацион ривожланиш вазирлиги раҳбарияти, ходимлари, мутахассислари ҳамда вазирлик фаолияти тўғрисида журналистлар томонидан босма ва электрон оммавий ахборот воситаларида эълон қилинган мақолалар тақдим этилган. УЎК001(476) КБК 72,3 Мазкур тўпламга республика оммавий ахборот воситаларида эълон қилинган мақолалар киритилган. Тўпловчи: Абдуқундузова Н.У. Султонов И.А Адизова Н.А © «Innovatsion rivojlanish nashriyot-matbaa uyi» – 2022. 2

Инновацион ривожланиш – жамият тараққиёти гарови КИРИШ Сўнгги йилларда давлат органлари фаолиятининг очиқлигини таъминлаш масаласига алоҳида эътибор қаратилиб, давлат тузилмалари ва жамоатчилик ўртасида алоқаларни ўрнатиш, уларни мустаҳкамлаш ва бу борада тизимли ишларни йўлга қўйилиши таъминланди. Энди- ликда ҳар бир ташкилот ўз сайти, ижтимоий тармоқлардаги саҳифалари ва каналлари орқали ўз фаолияти ҳақида маълумотлар бериш билан қаторда, фуқаролар ва юридик шахсларнинг саволлари, эътирозлари, шикоятлари, сўров- ларига зудлик билан жавоб бериш амалиёти қўлланил- моқда. Бундан ташқари, матбуот анжумани, брифинг, конференция, пресс-турлар каби ташкилот фаолиятини кенг тарғиб қилишга қаратилган тадбирлар ўтказилмоқда. Ушбу тадбирлар ҳақида телевидение, радио, газета, журнал, веб-сайтлар ва ижтимоий тармоқларда материаллар жойлаштирилмоқда, эфирга узатилмоқда. Ўз навбатида, босма ва электрон нашрларда давлат органлари фаолиятини янада кенгроқ ёритишга қаратилган таҳлилий мақолаларнинг ўрни беқиёс. Бундай мақолаларнинг фаол чоп этилиши, назаримизда, ташкилот фаолиятининг бугуни ва эртаси ҳақида жамоатчиликда кенгроқ тасаввур пайдо бўлиши, ортиқча саволлар ва танқидларнинг пайдо бўлмаслигига хизмат қилади. Ўзбекистон Республикаси Инновацион ривожланиш вазир- лиги ташкил этилганидан буён ахборот тарқатишнинг бу йўналишидан ҳам кенг фойдаланиб келмоқда – бугунга кунга қадар вазир, вазир ўринбосарлари, ахборот хизмати раҳбари ҳамда бошқа масъул ходимларнинг 150 дан ошиқ 3

Инновацион ривожланиш – жамият тараққиёти гарови мақола ҳамда интервьюлари босма ва электрон нашрларда эълон қилинган. Мазкур тўпламга вазирлик мутасаддилари ҳамда вазирлик фаолияти ҳақида журналистлар томонидан ёзилган ва турли нашрларда чоп этилган мақолалар киритилди. Тўпламни тузишдан мақсад юртимизда илм- фан, технологиялар ва инновациялар соҳасида турли йўналишларда амалга оширилаётган ишлар билан кенг жамоатчиликни таништириш бўлиб, ундаги материаллар тадқиқотчилар, талабалар, давлат органлари вакиллари, халқаро экспертлар, ОАВ вакиллари ва шу соҳага дахлдор ва унга қизиқувчи барча учун фойдали ва қизиқарли бўлади, деб умид қиламиз. Назокат АБДУҚУНДУЗОВА, Ўзбекистон Республикаси Инновацион ривожланиш вазирининг ахборот сиёсати масалалари бўйича маслаҳатчиси 4

Инновацион ривожланиш – жамият тараққиёти гарови МУНДАРИЖА КИРИШ............................................................................................................................. 3 МУНДАРИЖА ................................................................................................................. 5 ЯНГИ НАВЛАР — ЮҚОРИ МАҲСУЛДОРЛИК ГАРОВИ ................................10 ХАЛҚАРО ҲАМКОРЛИК ЎЗБЕК ОЛИМЛАРИ ИМКОНИЯТИНИ ЯНАДА ОШИРАДИ .....................................................................................................................18 SPIN-OFF КОРХОНАЛАРИ: ИЛМИЙ ҲАЖМДОР МАҲСУЛОТЛАР ИШЛАБ ЧИҚАРИШДА ТАЛАБАЛАР ҲАМ ИШТИРОК ЭТАДИ ...................................27 ИННОВАЦИЯГА ТАЯНГАН СОҲА ТАРАҚҚИЙ ЭТАДИ .................................34 ОРОЛБЎЙИ: ЭКОЛОГИК ИНҚИРОЗ ҚАНДАЙ БАРТАРАФ ЭТИЛАДИ? ..38 ДАДИЛ ҚАДАМЛАР БИЛАН КАТТА МАРРАЛАР САРИ ...............................48 ИНТЕГРАЦИЯ ВА ЯНГИ ЛОЙИҲАЛАР СИФАТНИНГ ЎСИШИ, ТАННАРХНИНГ КАМАЙИШИГА ХИЗМАТ ҚИЛАДИ.....................................57 БИЛИМ ВА ИННОВАЦИЯ ТУТАШГАН МАЙДОНЛАР ...................................62 ИЛМИЙ ВА ИННОВАЦИОН СОҲАЛАРДАГИ ҲАМКОРЛИК МАМЛАКАТНИНГ ГЛОБАЛ ИҚТИСОДИЙ МАКОНДАГИ НУФУЗИНИ ОШИРАДИ .....................................................................................................................68 РОЛЬ ИННОВАЦИОННОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ В ОБЕСПЕЧЕНИИ ОБЩЕСТВЕННОГО РАЗВИТИЯ .............................................................................76 ЦЕНТР ПЕРЕДОВЫХ ТЕХНОЛОГИЙ: ТЕХНОЛОГИЧЕСКАЯ ПЛАТФОРМА ДЛЯ РАЗВИТИЯ ИННОВАЦИОННОЙ ЭКОСИСТЕМЫ ......82 ЯНГИ ЎЗБЕКИСТОН ИЛҒОР ИННОВАЦИЯЛАР МАМЛАКАТИГА АЙЛАНМОҚДА ............................................................................................................88 ИННОВАЦИОННОЕ ЭКОНОМИЧЕСКОЕ РАЗВИТИЕ УЗБЕКИСТАНА: ТЕНДЕНЦИИ И ПЕРСПЕКТИВЫ ...........................................................................96 БУГУНГИ ИННОВАЦИОН ҒОЯ –......................................................................... 106 5

Инновацион ривожланиш – жамият тараққиёти гарови ЭРТАНГИ РАҚОБАТБАРДОШ МАҲСУЛОТ .................................................... 106 ВОДОРОДНАЯ ЭНЕРГЕТИКА – ВАЖНОЕ НАПРАВЛЕНИЕ В РАЗВИТИИ «ЗЕЛЕНОЙ» ЭКОНОМИКИ .................................................................................. 126 ҲАРБИЙ СОҲА ВА ИЛМ-ФАН ИНТЕГРАЦИЯСИ .......................................... 131 ВАКЦИНА СИНОВЛАРИДА ИШТИРОК ЭТИШ ИМКОНИЯТЛАРИ КЕНГАЙМОҚДА ....................................................................................................... 141 ЁШЛАР АКАДЕМИЯСИ – ТАРАҚҚИЁТ ТАЯНЧИ ......................................... 147 ИННОВАЦИОН ТЕХНОПАРК: ИЛК ҚАДАМЛАР .......................................... 154 ИННОВАЦИЯЛАРНИ АМАЛИЁТГА ЖОРИЙ ҚИЛУВЧИ МИЛЛИЙ ОФИС ........................................................................................................................................ 161 ЎЗБЕКИСТОН — ЖАНУБИЙ КОРЕЯ:................................................................ 172 АМАЛИЙ ҲАМКОРЛИКНИНГ ҲАҚИҚИЙ КЎЗГУСИ ................................... 172 ТАБИАТ ВА ИНСОН УЙҒУНЛИГИ \"ЯШИЛ МАКОН\" УМУММИЛЛИЙ ЛОЙИҲАСИДА .......................................................................................................... 178 ИССЛЕДОВАНИЕ ВАКЦИНЫ ZF-UZ-VAC2001 В УЗБЕКИСТАНЕ – БОЛЬШОЕ ДОСТИЖЕНИЕ НАШЕЙ НАУКИ................................................... 184 УЗУМЧИЛИК КЛАСТЕРИ МИЛЛИЙ ҚАДРИЯТЛАРИМИЗ ТИКЛАНИШИДА ЮҚОРИ САМАРАДОР ИННОВАЦИЯЛАРГА БЎЛГАН ТАРИХИЙ ҚАДАМ ................................................................................................... 189 ИННОВАЦИОН ҲУДУД ЛОЙИҲАЛАРИ ........................................................... 196 ЯНТОҚ ВА ҚАМИШДАН ЕМ, ЧИГИРТКА ВА БАЛИҚ УНИ, БОШОҚЛИ ДОНДАН ПАРҲЕЗБОП НОН ҲАМДА ЁҚИЛҒИСИЗ ИССИҚХОНАЛАР ... 196 ИННОВАЦИОН ТЕХНОПАРК — ЁШЛАР УЧУН ИМКОНИЯТЛАР МАСКАНИ ................................................................................................................... 201 \"ТЕХНОЛОГИЯЛАРНИ ЯРАТИШДА МИЛЛИЙ РУҲ ВА ҚАДРИЯТЛАРГА ТАЯНАМИЗ\" .............................................................................................................. 210 ИННОВАЦИОН ҲУДУДДА ИЗЛАНИШЛАР ДАВОМ ЭТМОҚДА .............. 221 6

Инновацион ривожланиш – жамият тараққиёти гарови “МАРҲАМАТ ТУМАНИ ҚАНДАЙ ҚИЛИБ ИННОВАЦИОН ЯНГИЛИКЛАР МАРКАЗИГА АЙЛАНДИ?” .................................................................................... 224 ГЛОБАЛ ИҚЛИМ ЎЗГАРИШИ ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ ЭКИНЛАРИ ҲИМОЯСИ ВА АГРОКИМЁСИГА ИННОВАЦИОН ЁНДОШУВНИ ТАЛАБ ҚИЛМОҚДА ............................................................................................................... 233 ХАЛҚНИ РОЗИ ҚИЛИШ ЙЎЛИДАГИ ОДИМЛАР ......................................... 244 ИННОВАЦИОН ҲУДУДЛАР: УРГУТГА ИЛМ-ФАН НАТИЖАЛАРИ ЖОРИЙ ЭТИЛАДИ .................................................................................................. 254 ВАКЦИНАЦИЯ КОРОНАВИРУС ПАНДЕМИЯСИДАН ОМОН ЧИҚИШНИНГ ЭНГ ҚУЛАЙ ЕЧИМИ ВА КАФОЛАТИ .................................. 270 ОҲАНГАРОН ИННОВАЦИОН ҲУДУДГА АЙЛАНАДИ ................................. 284 ЧУСТ ТУМАНИ ИННОВАЦИОН ҲУДУДГА АЙЛАНТИРИЛАДИ .............. 293 ХАЛҚИМИЗ САЛОМАТЛИГИ — ҲАММАСИДАН БЕБАҲО..................... 302 КАСБ-ҲУНАРЛИ ВА БИЛИМЛИ АВЛОДНИ ТАРБИЯЛАШ МИЛЛИЙ ҲАРАКАТГА АЙЛАНИШИ ЗАРУР! .................................................................... 312 ҲАЁТБАХШ ҚУДРАТ .............................................................................................. 319 БУШ ВА ОБАМАНИНГ МАСЛАҲАТЧИСИ ИННОВАЦИЯ ВАЗИРЛИГИНИНГ ГРАНТЛАР ТИЗИМИ ҲАҚИДА ФИКР БИЛДИРДИ ........................................................................................................................................ 326 ЁШЛАРНИНГ ОЛИМ БЎЛИШИГА 5 САБАБ ................................................... 331 ИННОВАЦИОН ҒОЯЛАРНИ ҲАЁТГА ТАТБИҚ ЭТИШ — ФУҚАРОЛАРНИНГ ҲАЁТ СИФАТИНИ ЯХШИЛАШГА ХИЗМАТ ҚИЛАДИ ........................................................................................................................................ 338 ИННОВАЦИЯ УЧУН ҲАШАМАТ КЕРАК ЭМАС.............................................. 345 ВОДОРОД КЕЛАЖАК ЭНЕРГИЯСИНИНГ АСОСИЙ БЎҒИНИ БЎЛА ОЛАДИМИ? ................................................................................................................ 359 КЕЛАЖАК БУНЁДКОРЛАРИ ............................................................................... 365 7

Инновацион ривожланиш – жамият тараққиёти гарови МУВАФФАҚИЯТЛИ МИЛЛИЙ ИСЛОҲОТЛАРДАН ГЛОБАЛ РИВОЖЛАНИШГА ЧОРЛОВ................................................................................ 374 ИЛМИЙ СТАРТАПЛАР НЕГА КЕРАК? .............................................................. 382 ГЛОБАЛ ИННОВАЦИОН ИНДЕКС - ИННОВАЦИОН ТАРАҚҚИЁТ ЎЛЧОВИ ...................................................................................................................... 391 ИЛМ-ФАН ТАРАҚҚИЁТИ — ЯНГИ ДАВР ПОЙДЕВОРИ............................ 407 СУНЪИЙ ИНТЕЛЛЕКТ — ТАБИИЙ РИВОЖ.................................................. 422 ПАНДЕМИЯГА ҚАРШИ ГЛОБАЛ КУРАШДА ................................................. 426 ИЛМ-ФАННИНГ ЎРНИ ОРТМОҚДА.................................................................. 426 БИОТЕХНОЛОГИЯЛАР — ХХI АСР САНОАТИ .............................................. 431 КИМЁ ВА БИОЛОГИЯ ЙЎНАЛИШИДАГИ ИЛМИЙ ТАДҚИҚОТЛАР ТАРАҚҚИЁТГА ХИЗМАТ ҚИЛАДИ .................................. 438 ЁШЛАР - ВАТАННИНГ БЎЛҒУСИ ҚАҲРАМОНЛАРИ ................................. 445 ВОДОРОД ЭНЕРГЕТИКАСИ “ЯШИЛ” ЯҚТИСОДИЁТНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ МУҲИМ ЙЎНАЛИШИ ....................................... 451 АКСЕЛЕРАТОРЛАР ОРЗУЛАР РЎЁБИГА ЕТАКЛАЙДИ ............................. 456 ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИЯЛАР МАМЛАКАТ ТАРАҚҚИЁТИНИНГ ЗАМИНИДИР............................................................................................................. 463 ҲИНДИСТОН ВА ЎЗБЕКИСТОН ЎРТАСИДАГИ ИННОВАЦИОН ВА ИЛМ- ФАН СОҲАСИДАГИ ҲАМКОРЛИК ЯНАДА МУСТАҲКАМЛАНМОҚДА . 472 ЯНГИ ТУРДАГИ ҚУРИЛИШ МАТЕРИАЛЛАРИ: АМАЛДАГИ ҲОЛАТ, МАВЖУД ИЛМИЙ САЛОҲИЯТ ВА ИСТИҚБОЛДАГИ РЕЖАЛАР ........... 478 БИРИНЧИ ВА ИККИНЧИ РЕНЕССАНС – БУЮК ДАҲОЛАР ДАВРИ ...... 485 ПАХТАЧИЛИККА ЯНГИЧА ЁНДАШУВ ............................................................ 496 КАМБАҒАЛЛИКНИ ЕНГИШ БЎЙИЧА АНДИЖОН ТАЖРИБАСИ........... 502 ЭКСПЕРИМЕНТ ПЕРЕРАСТЕТ В ОПЫТНЫЙ ПРОЕКТ АНДИЖАНСКАЯ ПЛАТФОРМА ПО СОКРАЩЕНИЮ БЕДНОСТИ ............................................. 510 8

Инновацион ривожланиш – жамият тараққиёти гарови КРEМНИЙ ЭРИТМАСИНИ ХИМОЯЛАНИШДА САМАРАЛИ ВОСИТА .. 516 ҒОЯТ КЎҲНА ВА БАРҲАЁТ ТИЛИМИЗ ТАНТАНАСИ ................................. 520 ИНСТРУМЕНТ РАЗВИТИЯ СФЕРЫ – САМООБРАЗОВАНИЕ УЧИТЕЛЕЙ ........................................................................................................................................ 524 «СКОЛКОВО»: ИННОВАЦИОН ҲАМКОРЛИКНИНГ ЯНГИ БОСҚИЧИ 527 ИННОВАЦИЯ – БАРЧА СОҲА УЧУН БИРДЕК ЗАРУР ................................. 534 ДАН ШЕХТМАН: ЧЕТ ЭЛЛИКЛАР ТАБИИЙ БОЙЛИКЛАРИНГИЗ УЧУН ИНВЕСТИЦИЯ КИРИТАДИ, ОДАМЛАРИНГИЗНИНГ БИЛИМ ВА САЛОҲИЯТИ УЧУН ЭМАС..................................................................................... 547 9

Инновацион ривожланиш – жамият тараққиёти гарови ЯНГИ НАВЛАР — ЮҚОРИ МАҲСУЛДОРЛИК ГАРОВИ Аҳоли сонининг ошиши ва иқлим ўзга- риши, қолаверса, экологияга боғлиқ муаммо- лар қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини етиштиришда келажаги кафоланган ўсимлик навларидан фойдаланишни талаб қилмоқда. Аввалгидек бир экинни экиб, йил яхши келса, ҳосилимиз мўл бўлади, аксинча бўлса йўқ, деб ўтириш ярамайди. Юртимизнинг ўсимлик дунёси — ранг-баранг. Бир ўсимликнинг кўплаб навларини учратиш мумкин. Кутилган ҳосилни олиш учун геном ва генетик хилма-хилликни ўрганиш бўйича инновацион лойиҳаларни амалга ошириш зарур. Янги навлар билан боғлиқ ишлар, уларни турли шароитда синаш ҳамда ишлаб чиқаришга татбиқ қилиш бугунги куннинг муҳим вазифасидир. Шу боис олимлар олдида ўсимликларнинг қимматли хўжалик белгиларига жавобгар бўлган генларини хариталашда муҳим бўлган популяцияларни яратишдек муҳим масала турибди. Генетик хариталаш натижасида олинадиган хулосалар ўсимликларнинг янги навларини яратиш жараёнини жадаллаштиради. Аслида, янги нав яратишнинг анъанавий усули учун кўп вақт зарур. Маркерларга асосланган селекция кўмагида бу муддатни қисқартиш имконияти мавжуд. Ўсимлик генларини ўрганиб, инженерияси билан шуғулланиш, қишлоқ хўжалигида катта талафотларга олиб келаётган муаммоларга самарали ечим бўла олади. 2022 — 2026 йилларга мўлжалланган Янги Ўзбекистоннинг тараққиёт стратегиясининг 30-мақсадида Қишлоқ хўжалигини илмий асосда интенсив ривожлантириш орқали деҳқон ва фермерлар даромадини камида 2 баравар ошириш, қишлоқ 10

Инновацион ривожланиш – жамият тараққиёти гарови хўжалигининг йиллик ўсишини камида 5 фоизга етказиш белгилаб қўйилган. Бу борада кўзланган марраларга эришишимиз учун эса, тегишли вазирликлар ва илмий тадқиқот муассасалари олдига маҳсулот таннархини 30-35 фоизга қисқартириш, пахтадан ўртача 37 центнер ва ғалладан 70 центнер ҳосил олишга эришиш вазифаси қўйилган. Шунингдек, Биологик эскирган навлар ўрнига серҳосил, эртапишар, тола ва дон сифати юқори бўлган 8 та ғўза ва 12 та ғалла навлари майдонини кенгайтиришдек муҳим тадбирларни амалга ошириш зарурлиги таъкидланган. Теран ўйлаб қарасак, нима учун янги навлар яратишга алоҳида эътибор қаратилаётганини англаш қийин эмас. Ер ва сув ресурсларидан ўринли фойдаланиш баробарида аҳолининг озиқ-овқат маҳсулотларига ва иқтисодиёт тармоқларини ҳомашёга бўлган талабини қондириш учун ҳам бизга келажаги кафолатланган маҳсулдор ўсимликлар зарур. Юқори маҳсулдор ўсимликлар навлари ва дурагайларини яратиш назарияси ва амалиётини англатадиган селекциянинг илмий-назарий базаси генетика ҳисобланади. Ўсимликлар селекцияда навнинг асосий яроқлилик белгиси унинг ҳосил- дорликда кўзланган натижани берадиган зарур моддаларининг кўплиги билан баҳоланади. Шунингдек, ноқулай омиллар, яъни қурғоқчилик, совуққа чидамлилиги, касалликлар ва зараркунандаларга бардоши ҳамда агротехнологияга мойил бўлиши ҳам асосий мезонлардан. Аграр соҳа ривожи учун илм-фан ва амалиёт интегра- циясини чуқурлаштиришнинг ҳам аҳамияти катта. Бундай ёндашув бир томондан республика озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлашга, иккинчи томондан хомашё базасини мустаҳ- камлаб, уруғчиликни ривожлантиришга қаратилган. Жаҳонда 11

Инновацион ривожланиш – жамият тараққиёти гарови кузатилаётган иқтисодий ва экологик муаммолар ўз ўрнида инновацион технологияларни жорий этиш орқали маҳаллий қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ҳажмини ошириш заруратини юзага келтиради. Тўқимачилик саноатида табиий ўсимлик толаларининг кенг қўлланилиши пахта толасига бўлган талабнинг ҳам оши- шига олиб келмоқда. Маълумотларга кўра, пахта етиштиришдан олинадиган глобал бизнес даромади йилига 500 миллиард AҚШ долларини ташкил этади. Демак, мазкур экин — иқтисодий жиҳатдан энг муҳим қўшимча қийматга эга. Мана шу баҳонинг ўзиёқ селекционерлар олдига турли иқлим шароитлари, касаллик ва заракунандаларга чидамли юқори ҳосилдор ва аъло толали ғўза навларини яратишдек муҳим вазифани қўяди. Қолаверса, дунё бўйича пахта етиштириладиган майдонларнинг 95 фоиздан ортиғини ўрта толали ғўза тури ташкил этади. Олий толалани турни яратиш ва ҳосил олишнинг аҳамияти нечоғлик эканини мана шу рақамлар орқали ҳам англаш мумкин. Замон шиддат билан кечмоқда. Енгил саноатдаги технологик ўзгаришлар тола сифатига янгидан-янги талабларни қўяди. Мана шу мезонларга жавоб бериш учун ҳам янги навлар зарур. Пахта толасининг узунлиги, пишиқлиги, бир хил тузилишда экани ва бошқа бир қатор хусусиятлари мато сифатига таъсир кўрсатадиган муҳим омиллардандир. Тола сифатини яхшилаш, пахта ҳосилдорлигини ошириш, ғўзанинг тупроқ шўрланиши ва қурғоқчиликка чидамли навларини яратишда олимларимиз маркерлар ёрдамида селекция ишларини олиб боришни йўлга қўйишди. Генетик маркерлар бу — геномда маълум тартибда жойлашган ДНКнинг қисқа бўлаклари бўлиб, ўсимликнинг 12

Инновацион ривожланиш – жамият тараққиёти гарови маълум хусусиятларини ўзида сақлайди. Молеклуляр маркер- лардан фойдаланишнинг афзалликларидан бири бу — тадқиқот учун кетадиган вақтнинг қисқалиги. Яъни ўсимликларнинг маълум хусусиятларини экин етилгунига қадар аниқлаш имконини беради. Дейлик, ўсимликларнинг бошланғич ривожланиш даврида унинг маълум касалликка чидамлилигини билиш мумкин. Ўз ўрнида молекуляр маркерлар ҳосилдорликни бир неча бараварга оширади. Мана шу замонавий технология туфайли ўсимлик етишиб, ҳосилга кириши ва маълум хусусиятларни намоён этишини кутиб ўтиришга зарурат қолдирмайди. Авваллари селекцио- нерлар оналик ва оталик ўсимликларини чатиштириб, ундан уруғ олишлари, уруғдан ўсимлик униб чиқишини кутишлари керак эди. Ҳозирда эндигина униб чиққан ўсимлик баргидан кичик намуна олиниб, унинг ДНКсини таҳлил қилиш кифоя. Ойлаб кўз тикиш, натижа қониқарли бўлмаса, бошқа навлар устида ишлаш учун яна қўшимча вақт сарфлашга ҳожат йўқ. Агар намунада изланаётган ДНК бўлса, демак мазкур ўсимлик авлодида кутилаётган хусусиятлар мавжуд экани тасдиқланади. Молекуляр маркерлар ёрдамида маълум навнинг хусусият- ларини бир неча ойлардан кейин эмас, 48 соатда аниқлаш имконига эга бўламиз. Бу ўз навбатида ўсимлик авлодларининг дастлабки саралашини амалга ошириб, ўсимликларнинг истиқболли намуналарини аниқлаш имконини беради. Лаборатория натижалари дала шароитида номзод-ўсимликларда текширилади ва селекция жараёнининг янада самарали кечишини таъминлайди. Айтиш жоиз, Маркерларга асосланган селекция технологиясининг яна бир афзаллиги шундаки, янги навнинг 13

Инновацион ривожланиш – жамият тараққиёти гарови мослашувчанлик хусусиятлари, барқарорлиги ҳамда чидамли- лигини белгиловчи генетик хилма-хиллиги янада кенгаяди. Ўзбекистоннинг тоғли ҳудудларида ишлатиладиган ғўза навларини тола хусусиятларини яхшилаш мақсадида Фанлар академиясининг Геномика ва биоинформатика маркази олимлари томонидан молекуляр маркерлар ёрдамида қисқа муддатларда толасининг сифати юқори ва катта агрономик имкониятларга эга бўлган ғўзанинг иккита янги нави яратилди. Олинган натижалар ўсимликлар селекцияси дастурини жадаллаштириш, тоғли ҳудудларда етиштириладиган дағал толали пахта навлари хусусиятларини ижобий томонга ўзгар- тириб, миллий тўқимачилик саноатининг эҳтиёжларига жавоб берадиган хом ашё етиштиришга хизмат қилади. Селекция дастурларининг асосий мақсади донор генотипи генларини оналик элита навига кўчиришдир. Анъанавий селекция усуллари ўсимликнинг битта гени ёки хусусиятини ўтказишда самарали ҳисобланади, бироқ мураккаб хусусият- ларни ўзида жамлайдиган кўплаб генларни махсус кўчириш керак бўлганда самарасини йўқотади. Янги нав яратишда эса, олимларимиз маркерлаш орқали бир қанча керакли хусусият- ларни кўчиришга муваффақ бўлди. Тола сифатини ошишишга қаратилган селекция ишлари ҳар доим ҳам мураккаб вазифа бўлиб келган, негаки, ғўзанинг бир хусусиятини ошиши унинг бошқа хусусиятининг йўқо- лишига олиб келади, яъни ўсимликнинг керакли хусу- сиятларини сақлаб қолиш учун кўплаб генларни бирга мувофиқлаштиришни талаб этилади. Бундан ташқари, селек- циянинг анъанавий усули қиммат, кўп меҳнат ва ресурслардан фойдаланишни тақозо этишини унутмаслигимиз лозим. 14

Инновацион ривожланиш – жамият тараққиёти гарови Геномика ва биоинформатика маркази олимлари томонидан замонавий маркерларга асосланган селекция техно- логияси асосида дунёда ягона бўлган “Равнақ-1” ва “Равнақ-2” навлари яратилди. Ушбу илмий тадқиқот иши натижалари у дунё олимлари томонидан ҳам юқори баҳоланмоқда. Боиси, дунё ғўза селекцияси дастурининг муҳим муаммоларидан бирига бизнинг олимларимиз томонидан ечим топилди. Бу навларнинг толаси узун ва пишиқ. Тола чиқими 38 фоиз ва ҳосилдорлиги 45-50 центнердан юқори. Бундан ташқари, мазкур навлар машина терими учун ҳам қулайлиги билан ажралиб туради. Жорий йилда “Равнақ-1” нави Сурхондарё, Сирдарё ва Тошкент вилоятларида 500 гектардан ошиқ ер майдонига экилган бўлиб, йил охирига 500 тоннадан ортиқ уруғлик чигит тайёрланиши режалаштирилмоқда. Келгуси йилда эса Сурхондарё, Сирдарё ва Тошкент вилоятларида “Равнақ-1” навини 10 000 гектар ер майдонига экиш учун ҳозирда тайёргарлик ишлари олиб борилмоқда. “Равнақ-2” нави эса жорий йилда Қорақалпоғистон Республикаси ва Жиззах вилоятида 475 гектар ер майдонига экилган бўлиб, йил охирига 500 тонна уруғлик чигит тайёрланади. Келгуси йилда бундай экин майдонлари яна ҳам кўпаяди. Шунингдек, Мўйноқ иқлим шароитига чидамли намуналарни танлаш ва уларни кўпайтиришда ҳам ушбу уруғ навлари самарали ҳисобланади. 1 гектар шўрланган ҳудудда экиб, синовдан ўтказиш учун 50 кг уруғ материали тайёрланди. Барча синовлардан ўтгандан сўнг 2023 йилдан бошлаб мазкур ҳудуддаги экин майдонлари иккала нав учун жами 25 гектарга етказилади. 15

Инновацион ривожланиш – жамият тараққиёти гарови “Равнақ-1” ва “Равнақ-2” Ўзбекистонда илк бор молекуляр маркерлар ёрдамида яратилган янги авлод навларидир. Бу навлардан кенг фойдаланиш ҳосилдорликни ошириб, енгил саноат ривожланишига олиб келади. Сифатли хом ашёдангина сифатли тайёр маҳсулот ишлаб чиқариш мумкин. Мазкур ғўза навлари тола сифати III типга мансублиги сабабли тўқимачилик саноатида юқори самарали маҳсулот олиш имконини бермоқда. Бу эса пахта-тўқимачилик кластерларига қўшимча даромад келтириши билан бир қаторда иқтисодий ўсишни таъминлашга ҳам хизмат қилади. Янги навлар яратишга давлат сиёсати даражасида эътибор қаратилаётгани бежиз эмас. Бугун соҳа кишилари олдида ер ва сувдан унумли фойдаланиш баробарида вақтни ҳам тежашдек муҳим масала кўндаланг турибди. Биологик эскирган навлардан фойдалансак, иқлим билан боғлиқ ўзгаришлар ва зараркунан- далардан чўчиб турамиз. Шунингдек, анъанавий усулда ҳосилни баҳолаш учун мавсум охирида хулоса бера олсак, янги услуб билан уруғлик кўрсаткичларини аниқлаш ва маҳсулдор- лигини аниқлашга икки кун етарли бўлади. Бир нарсани унутмаслигимиз керак: Ҳосил биз кутгандек бўлса ҳам, ёки акс натижани кўрсатса ҳам аҳолининг озиқ-овқатга, саноатнинг эса хомашёга бўлган талаби ошиб бораверади. Демак, турли табиий офатлар, касаллик ва заруркунандаларга бардошли экин турларини кўпайтиришимиз зарур. Ғўза навларини яратишда маркерларга асосланган технология услублари ҳозиргача татбиқ этилмаган эди. Бунинг сабаби ғўзада генетик хилма-хиллик жуда тор ва геннинг бир хусусиятини яхшилаш жараёнида унинг бошқа хусусиятларини йўқотиб қўйиш билан боғлиқ муаммоларга юзага келар эди. Мана шундай қийин жараён бизнинг ютимизда амалга 16

Инновацион ривожланиш – жамият тараққиёти гарови оширилаётгани, албатта соҳа олимларининг қалбини ғурурга тўлдиради. Энди изланувчанлирамиз мазкур технология орқали исталган генотипни, исталган ўрта толали навни мана шундай хусусиятга эга бўлган олий навга айлантира олади. Юртимиз илм-фанига давлатимиз томонидан берилаётган эътибор, илмий марказлардаги энг замонавий лабораториялар, шу билан бирга ёш олимларнинг мазкур лаборатория ускуналаридан фойдаланишни хорижий стажировкаларга бориб ўрганиб келиш имкониятлари мазкур соҳада катта ютуқларга эришишимизга хизмат қилмоқда. Иброҳим АБДУРАҲМОНОВ, инновацион ривожланиш вазири, академик «Янги Ўзбекистон» газетасининг 2022 йил 2 июнь кунги 109-сони 17

Инновацион ривожланиш – жамият тараққиёти гарови ХАЛҚАРО ҲАМКОРЛИК ЎЗБЕК ОЛИМЛАРИ ИМКОНИЯТИНИ ЯНАДА ОШИРАДИ Мамлакатимиздаги сўнгги йил- лардаги ислоҳотлар ҳар бир соҳанинг янги қирраларини очмоқда. Шиддат билан ўзгараётган замонда ихтиролар, илмий тадқиқотлар, инновацион ғоялар, техник ишланмалар яратиш ва уларни тижоратлаштириш рақобатбардош, юқори даромадли маҳсулотлар яратишга хизмат қилади. Халқаро илмий лойиҳаларда иштирок этиш эса мамлакатнинг илмий салоҳият даражасини юксалтиради. Ҳозирги даврда барча соҳаларда халқаро ҳамкорликни кенгайтирмай туриб, жаҳон бозорларида рақобатбардош- ликка эришиб бўлмайди. Боиси, илмий ишланма ва тех- нологик янгиликлар жамият ҳаётининг барча жабҳаларини боғловчи механизмга айланмоқда. Сўнгги йилларда илм-фанга эътибор туфайли илмий муассасалар фаолияти жадаллашди. Бир вақтлар олим киши ҳақида сўз кетса, кўз ўнгимизда ёши катта инсонлар гавдаланарди. Бугун эса илмий лабораториялардаги тадқиқотчиларнинг катта қисмини ёшлар ташкил қилади. Ёш кадрларнинг илм-фанга кириб келиши тезлашмоқда. Илм­фан ва инновациялар соҳасида халқаро алоқа- ларни кенгайтиришга катта эътибор қаратилиб, ёш тадқи- қотчилар ва олимларнинг нуфузли хорижий илмий марказларда стажировкалари йўлга қўйилгани замонавий билимларни эгаллаш борасида катта самара бермоқда. Энг 18

Инновацион ривожланиш – жамият тараққиёти гарови замонавий лаборатория ускуналари харид қилиниб, хорижий илмий жамоалар билан қўшма илмий лойиҳалар амалга оширилиб, дунё илм-фани ютуқларини юртимизга олиб кирилиши таъминланмоқда. Илғор хорижий тажрибаларни жорий этиб, вазирлик фаолияти самарадорлигини ошириш мақсадида Германия, АҚШ, Қозоғистон, Австриядан юқори малакали мута- хассислар маслаҳатчи сифатида жалб қилинмоқда. Хориждаги нуфузли университет ва илмий марказларда фаолият кўрсатаётган, лойиҳа мавзуси йўналишида муҳим натижаларга эришган, Хирш индекси 5 ва ундан юқори етакчи олимлар ҳамраҳбар сифатида белгиланиши тад- қиқотларнинг янада сифатли бўлишини таъминламоқда. Жорий йилда ҳукуматлар олдида турган муаммоларни ўрганиш, келгуси 10 йил ичида уларни ҳал этиш имкониятларини аниқлаш ҳамда ҳукумат ва хусусий сектор вакилларини бирлаштириш мақсадида БААда бўлиб ўтган “World Government Summit” — Ҳукуматлар жаҳон саммитида ҳам ёш олимларимиз ўз лойиҳалари асосида яратган инновацион маҳсулотлари билан қатнашди, хорижий корхоналар ўртасида қатор шартномалар имзолади. Бу — қувонарли ҳол. Сўнгги йилларда дунёда технологиялар жадал ривожланиб, авваллари 10 йил давомида бажариладиган лойиҳалар бир йилда амалга ошадиган бўлди. Мисол учун, аввал бирор юқумли касалликка қарши вакциналарни яратишга ўн йил керак бўлган бўлса, коронавирусга қарши вакциналар 1 йилда яратилди. Бу каби илгарилаш бежиз 19

Инновацион ривожланиш – жамият тараққиёти гарови эмас. Бу — илм-фан ва инновацияларга қаратилаётган эътибор натижаси. Инновация ва стартап бир­бири билан чамбарчас боғлиқ атамага айланган. Стартаплар билан бугун мавҳум ғояларни ҳақиқий маҳсулот ва хизматларга айлантириш мумкин ва бунда илм­фаннинг ўрни катта. Инновацион ривожланиш вазирлиги томонидан топинамбурдан экспортбоп шифобахш биологик фаол қўшимча олиш бўйича стартап лойиҳаси молиялаштирилган. Лойиҳа “Яшнобод” технопарки резиденти “Paradise flora” МЧЖ раҳбари томонидан амалга оширилиб, ишлаб чиқаришга татбиқ этилган. Ҳукуматлар жаҳон саммитида “Paradise flora” ва Бирлашган Араб Амирликларининг “Gulf smart general” компанияси ўртасида шартнома имзоланди. Маҳаллий ишлаб чиқарувчимиз энди ўз маҳсулотини ушбу давлатга экспорт қилади. Топинамбур кукуни солинган нон, ширинликлар яратиш устида изланишлар олиб борган ёш олимнинг лойиҳаси асосида ишлаб чиқарилган маҳсулот- лар жаҳон бозорларига ҳам кириб боради. Ҳозиргача мазкур стартап лойиҳа доирасида 13 дан ортиқ биологик фаол қўшимча таркиби, формуласи ва уларни ишлаб чиқариш технологияси шакллантирилган бўлиб, ёш тадқиқотчи биологик фаол қўшимчаларни ишлаб чиқариш ва сотиш орқали 350 миллион сўм даромад олишга эришди. Илм­фан ва ишлаб чиқаришни бир­бири билан боғлашда муҳим бўлган технологик парклар фаолиятини йўлга қўйишда Туркия, Венгрия ва Хитой билан яқин 20

Инновацион ривожланиш – жамият тараққиёти гарови ҳамкорлик ўрнатилган. Хусусан, Ўзбекистондаги энг йирик технопарк — “Инно” менежментига Туркиянинг энг йирик технологик паркларидан бири бўлган “Йилдиз” муассасаси мутахассислари жалб қилинган. Технопаркларда иннова- цион маҳсулотлар ишлаб чиқариш билан бирга, тайёр технологияларни хориждан олиб кириш, яъни трансфер қилиш амалиётидан ҳам фойдаланиляпти. Жорий йил апрель ойида Туркиянинг Йилдиз техника университети ректори Тамар Йилмаз бошчилигидаги делегация юртимизда меҳмон бўлди. Йил якунига қадар INNO технопаркка Туркиянинг етук компаниялари рези- дент сифатида жалб қилинади. Бу, албатта, лойиҳалар трансформацияси ва маҳсулот сифати ҳамда турини оширишда муҳим. Бугун дунёда янги Ўзбекистоннинг илм ва иннова- циялар соҳасидаги ютуқлари қатор хорижий компаниялар, бизнес вакиллари ва инвесторлар томонидан юқори баҳоланмоқда. Ана шундай эътирофларга сазовор бўлаёт- ган стартаплардан бири AR технологияси асосида яратил- ган, ҳар қандай соҳага кенгайтирилган реаллик элемент- ларини жорий этадиган “NazzAR” инновацион платфор- масидир. “SmartChain” МЧЖ раҳбари томонидан ишлаб чиқилган мазкур платформа ҳам Ҳукуматлар жаҳон саммитида кўплаб инвесторларда катта қизиқиш уйғотди. Хусусан, АҚШнинг USPASS компанияси платформага инвестиция киритишга қизиқиш билдирди ва келажакда музокаралар ўтказиш бўйича келишувга эришилди. 21

Инновацион ривожланиш – жамият тараққиёти гарови “SmartChain” инновацион технологиялар билан шу- ғулланиб, тўлдирилган реаллик йўналишида қатор иш- ларни амалга оширмоқда. NazzAR мобил иловаси имконият- лари туризм соҳасида, айниқса, музейларда кенг қўллан- моқда. Илова орқали экспонатлар ҳақидаги маълумотларни янада қизиқарли шаклда сайёҳларга етказиш имконияти яратилган. Смартфон орқали NazzAR белгисига йўналти- рилганда мобил қурилма экранида реал объектларнинг 3D шакллари, видеороликлари, фотосуратлари жонланади. 2021 йилда мазкур корхона Исландия компанияси билан ҳам ҳамкорликни йўлга қўйган эди. Платформа Исландияда юклаб олинган ўз тоифасидаги AppStore иловаларининг энг машҳур 10 талиги ичида 2-ўринни эгаллади. Юртимизда яратилган технологиянинг хорижда татбиқ этилиб, стартап компания томонидан ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг тобора оммалашиб бораётгани бизга ҳам, соҳада янгилик яратиш истагидаги олимларга ҳам куч бағишлайди. Саммит доирасида қатор масалалар муҳокама қилиниб, энергетика соҳаси олдидаги энг долзарб масала энергия хавфсизлигини таъминлаш экани қайд этилди. 2050 йилга келиб NetZero энергиясига тўлиқ ўтиш масаласига урғу берилди. Бу даврга келиб, карбонат ангидрид чиқарувчи энергия олиш даври якунланиб, ис газини камайтирадиган ёки қайта ишловчи технологиялар даври бошланади. Қайта тикланувчи энергия умумий талабнинг фақат 25 фоизинигина қоплаши инобатга олинса, атом энергетикаси соф энергиянинг ягона манбаи бўлиб қолади. 22

Инновацион ривожланиш – жамият тараққиёти гарови Қайта тикланадиган энергия манбалари улушини ошириш қимматли ресурслар захирасини камайтирмаслик, атроф-муҳитнинг ифлосланиши ва емирилишига йўл қўймайдиган “яшил” энергетика дастурларини қабул қилиш, бу борада халқаро ҳамкорликни йўлга қўйиш муҳим масала саналади. Экологик офатларнинг тобора интенсивлашиши нати- жасида дунёнинг қатор мамлакатларида яшаш шароитлари мураккаблашиб бормоқда. Иқтисодий тармоқлар ривожини режалаштиришда “яшил” бўлмаган, атроф-муҳитни ифлос- лантирувчи қисми бор бизнесларнинг келажаги мавжуд эмас. Шундай экан, бизнинг галдаги энг катта мақсадимиз “яшил иқтисодиёт”га қаратилган лойиҳаларни ишлаб чиқиш ва бу борада ҳам ҳамкорликни йўлга қўйишдир. Пандемиядан кейинги даврда турли хавф-хатарлар, жумладан, энергия таннархи ошиши, аҳоли турмуш даражаси тафовути, мамлакатлар даромадлари пасайиши, озиқ-овқат таъминоти муаммолари кузатилди. Глобал муаммоларга биргаликда ечим топиш, инвестицияларни сафарбар қилиб, илм-фан ва инновациялар соҳасида ҳамкорликни йўлга қўйиш ҳам муҳим йўналиш саналади. Таълим соҳасида ҳамкорликнинг аҳамияти катта. Саммитда давлатлар виртуал дунё билан қоришиб кетаётган “гибрид” таълим форматида вояга етаётган болалар учун мустақил таълим олиш кўникмаларини ривожлантиришга йўналтирилган ҳамда ахборотни таҳлил қилиш кўникмаларини ўстирадиган таълим тизимини яратиш ва жорий этиш муҳим масала экани таъкидланди. 23

Инновацион ривожланиш – жамият тараққиёти гарови Энди олимларимиздан шундай масалаларга ҳам эътибор қаратиш, масалага янгича ёндашиш талаб этилади. Мутахассисларнинг таъкидлашича, рақамлаштириш ва сунъий интеллект соҳалар бошқарувига кенг кириб борилиши натижасида кўплаб касблар йўқолади. Рақам- лаштирилган тизимлар туфайли инсоният иш ўринларини йўқотиб боради. Демак, ҳозирдан таълим тизимида компьютер ҳамда робот машиналар бажара олмайдиган иш ўринлари яратиб бориш ва одамларга бу кўникмаларни сингдиришга қаратилган таълим дастурлари устида ишлашимиз керак. Технологияларнинг этикаси бўлмагани боис, глобал келажак трендида рақамлаштириш хавфсизлигига эътибор қаратиш ўта муҳим вазифадир. Янги технологияларни молиялаштириш билан бирга, келгусида технологиялар мувозанатини таъминлайдиган “рақамлаштириш этика- си”ни мувофиқлаштиришга урғу бериш лозим. Келажакда STEM (фан, технология, муҳандислик ва математика) дастурларини ривожлантиришдан “HECI“ (инсонийлик, этика, креативлик, тасаввур қилиш) тизимига ўтиш зарур бўлади. Айниқса, инновацион технологияларни кенг жорий қилиш миллий маданият билан ҳамоҳанг бўлиши ва бунда маданий қадриятларга “юмшоқ” компонент эмас, балки технологик ривожланишнинг асосий драйвери сифатида қараш лозим. Дунё ҳамжамияти тенденцияларидан келиб чиққан ҳолда Ўзбекистоннинг узоқ муддатли ривожлантириш дастурларини шакллантириш ҳамда бу йўналишларни ўзимизга мослаштириш учун илмий тадқиқотлар ўтказиш, 24

Инновацион ривожланиш – жамият тараққиёти гарови таълим ва ишлаб чиқаришни ташкил қилиш талаб этилади. 2022-2023 йилларда юздан ортиқ халқаро тадқиқот лойиҳасини молиялаштириш режалаштирилган бўлиб, улар қишлоқ хўжалиги ва техника каби аҳамиятли соҳа- лардан тортиб сунъий интеллект ва ген муҳандислиги каби юқори технологияларни қамраб олади. “Made in Uzbekistan” ёрлиғи билан маҳсулотларимизни жаҳон бозорига тақдим этаётганимиз кўнглимизга ғурур бағишлайди. Ўзбекистон энди рақобатбардош ва экспортга йўналтирилган иннова- цион маҳсулотлари билан ҳам дунёга танилиш имко- ниятига эга. Ҳукуматлар жаҳон саммити доирасида қатор шарт- номалар имзолангани катта йўлимизнинг бошланишидир. Кўргазма доирасида жами 2 миллион доллардан ошиқ қийматидаги тижоратлаштирилган илмий ишланмаларни экспорт қилишга қаратилган шартномалар имзоланди. Ўзбекистондан турли мамлакатларга мазкур экспорт шартномаларига кўра парҳезбоп мой маҳсулотлари, метал- лургия соҳасида қўлланиладиган бентонит гранулалар, қурилиш материаллари ва бошқа маҳсулотлар етказиб берилади. Мазкур маҳсулотларнинг барчаси юртимиз олим- лари томонидан яратилган рақобатбардош товарлардир. Ўзбекистон улкан илмий салоҳиятга эга мамлакат. Мазкур йўналишдаги халқаро ҳамкорлик имкониятларимиз янада кенгайиши, юқори марраларга эришишимизга хизмат қилади. Илм­фан ва инновациялар соҳасидаги халқаро ҳамкорлик янги иш ўринлари яратиб, аҳоли фаровонлиги ошиши, мавжуд иқтисодий ва ижтимоий 25

Инновацион ривожланиш – жамият тараққиёти гарови муаммолар бартараф этилиши, табиий ресурслардан оқилона фойдаланишга йўл очади. Бу борада ҳамкор мамлакатларнинг ривожланган соҳа ва тармоқларига кўпроқ эътибор қаратиш зарур. Масалан, Россия, Италия ва Чили билан узумчилик ва виночилик соҳасида ҳамкорлик кенгайтирилса, Ҳиндистон билан биотехнология ва уруғчилик соҳаси ривожлантирилади. Қардош турк халқи билан эса технопаркларни ривож- лантириш ва ахборот хуружига қарши курашиш устувор йўналишлардан биридир. Илмий ва инновацион соҳалардаги халқаро ҳамкорлик глобал инновацион индекс кўрсаткичлари юқорилаши ҳамда мамлакатимизнинг глобал иқтисодий макондаги нуфузини юксалтиришда аҳамияти катта. Миллий иқтисо- диётимизнинг самарадорлиги ва меҳнат унуми илғор инновацион технологиялар асосида янада ошиб бора- веради. Иброҳим АБДУРАҲМОНОВ, инновацион ривожланиш вазири, академик \"Янги Ўзбекистон\" газетаси № 85 (607), 2022 йил 29 апрель 26

Инновацион ривожланиш – жамият тараққиёти гарови SPIN-OFF КОРХОНАЛАРИ: ИЛМИЙ ҲАЖМДОР МАҲСУЛОТЛАР ИШЛАБ ЧИҚАРИШДА ТАЛАБАЛАР ҲАМ ИШТИРОК ЭТАДИ Ҳар қандай замонавий давлатнинг миллий иқтисодиёти асосини табиий ва меҳнат ресурслари билан бир қаторда, илмий-техник имкониятлари ҳам ташкил этади. Сўнгги йилларда мамлакатимиз иқтисодиётининг янги сифат кўрсаткичларига кўтарилиши инновацион фаолиятнинг аҳамиятини оширди, илмий ҳажмдор маҳсулотлар ишлаб чиқариш ва хизматлар кўрсатиш ривожланди. Бу, ўз навбатида, иқтисодий ўсиш учун замин яратишнинг муҳим омили ҳисобланади. Мамлакатимиз инновацион ривожланиш йўлига ўтиши билан иқтисодиётга янги тушунча, янгича амалиётлар кириб бормоқда. Масалан, бунга “трансфер” сўзини келтириш мумкин. Хорижий мамлакатларда бу сўз турли маъноларда ишлатилади. Бу – тажриба алмашинуви, техник ютуқлар ва бошқарув тажрибаси трансфери, олимлар ва муҳандислардан техниканинг бошқа соҳаларида фойдаланишни англатади. Трансфер механизмлари кўпроқ АҚШ ва Буюк Британиядан ривожланган. Улар “spin-off” технологиялари, деб ҳам аталади. Мазкур атама бирор ишлаб чиқариш ёки хизмат кўрсатиш соҳасини кенгайтириш мақсадида амалиётда самарадорлиги исботланган технологияларни жорий этишни 27

Инновацион ривожланиш – жамият тараққиёти гарови англатади. Оддий тил билан айтганда, “spin-off” бу ташки- лотнинг айрим бўлимларини мустақил ишбилармонлик субъек- тига айлантирган ҳолда бизнесни ривожлантириш демакдир. Бу модель ривожланиш имкониятлари катта бўлган маҳсулот ёки хизматни яратиш ғоясини амалга ошириб, бозорга олиб чиқиш учун торроқ мутахассисликдаги ҳамда мосла- шувчан корхона керак бўлганида қўлланилади. Яъни, бир ташкилот тузилмасида янги корхона ташкил этилади. Бундай ҳолатда “технологик туртки”, деб аталадиган феномен иш беради, яъни маълум технологик тамойил асосида янги маҳсулот ёки хизмат яратилади. Илмий-тадқиқот муассасалари изланувчиларининг ғояларини маҳсулотга айлантириш учун ташкилот тузилмасида янги корхона ташкил этишнинг аҳамияти катта. Илмий ишланмани яратганлар ўзлари тадбиркорлик қилишга киришиб, корхона бошқарувини қўлга олади. Муассаса — таъсисчи, лойиҳани молиялаштирувчи венчур эса инвесторга айланади. Олимлар, талабалар томонидан кўплаб қизиқарли ва фойдали лойиҳалар ишлаб чиқилади. Аммо ғояни маҳсулотга айлантириш маблағдан ташқари тадбиркорга хос қобилиятни ҳам талаб қилади. “Spin-off” корхоналарининг ташкил этилиши мана шу муаммони бартараф этади. Талаба ўқиш билан бирга, бир маҳсулот яратувчиси сифатида бўлиб ўзи ва тенгдошларини иш билан банд қила олади. Янги лойиҳа ва маҳсулот ярата оладиган, аммо уни бизнес даражасигача олиб чиқиш имконига эга бўлмаганлар учун бу усул қулай. Президентимиз 2020 йил 29 октябрда “Илм-фанни 2030 йилгача ривожлантириш концепциясини тасдиқлаш тўғри- сида”ги фармонни имзолаган эди. Иқтисодиёт тармоқлари ва ижтимоий соҳани жадал ривожлантириш, илмий-интеллектуал 28

Инновацион ривожланиш – жамият тараққиёти гарови ҳамда молиявий ресурсларни тўлиқ сафарбар этган ҳолда илмий-инновацион салоҳиятдан кенг фойдаланиш мақсадини ифода этадиган мазкур ҳужжат ижросини таъминлаш борасидаги ишлар илмий инфратузилмани модернизация қилишни сифат жиҳатидан янги босқичга кўтармоқда. Инновацион ривожланиш вазирлиги томонидан 2022–2024 йилларда қирққа яқин истиқболли йўналишларда илмий ҳажмдор ва инновацион маҳсулотлар ишлаб чиқаришга ихтисослашган янги инновацион (spin-off) корхоналар фаолия- тини йўлга қўйиш режалаштирилган. Бундай корхоналар ишлаб чиқариш ёки хизмат кўрсатиш жараёнларида ресурсларни мақбуллаштирган ҳолда иқтисодиёт тармоқлари ва ижтимоий соҳада талаб юқори бўлган ҳамда истиқболли инновацияларни кенг жорий этиш имконини беради. Бундай корхоналар давлат бошқаруви ва маҳаллий ҳокимлик органлари ҳамда хўжалик юритувчи субъектлар ҳам- корлигида ташкил этилади. Ҳозирда қатор spin-off корхона- ларининг фаолияти йўлга қўйилган бўлиб, у ерда кўплаб лойиҳалар амалга оширилмоқда. Ихтисослашган бу турдаги корхоналарни ташкил этишнинг афзалликлари талайгина. Хусусан, илмий ташкилот ёки олий таълим муассасасининг мавжуд юқори илмий-инновацион салоҳиятидан фойдаланган ҳолда юқори технологияга асосланган пуллик хизматлар кўрсатиш, бу орқали эса нобюджет маблағлар жалб қилиш имконияти пайдо бўлади. Шунингдек, юқори технологияга асосланган ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш инфратузилмаси шакллантирилиб, келгусида ушбу хизматларни кенгайтириш асосида олим ва мутахас- сисларга қўшимча янги иш ўринлари яратилади. Ўз ўрнида, ғоя 29

Инновацион ривожланиш – жамият тараққиёти гарови муаллифларининг ўз ишланмаларини тижоратлаштиришдан манфаатдорлиги ошади. Тижоратлаштириш лойиҳаларини жорий этиш шуниси билан ҳам фойдалики, бунда даромад манбаини топиш учун бизнесни илмий муҳитга жалб қилиш қисқа вақтда ўзини оқлайди. Иқтисодиёт тармоқларида арзон ва сифатли иннова- цион маҳсулотлар ҳажмини ошириш натижасида инновацион экотизим тезроқ шаклланади. Илмий ташкилот ва олий таълим муассасаларининг муҳим илмий тадқиқот натижаларини иқтисодиётнинг реал секторида тез ва манзилли апробациядан ўтказиб, натижадорликни аниқ кўрсатиб бериш имкониятини берадиган spin-off корхоналари талабалар бандлигини таъминлаши билан ҳам аҳамиятли. Менда ғоя бор, аммо уни амалга ошириб, инновацион маҳсулот яратишга қурбим етмайди, молиялаштирганда ҳам тўлиқ йўлга қўя олармикинман, деган ҳавотирдаги олимлар учун бу ёндашув мос келади. Аввалдан фаолияти ривожланган корхона таркибида spin-off корхоналарининг ташкил қилиниши улар учун кафолатланган тадбиркорлик фаолиятини йўлга қўйиш имконини беради. Изланувчи харидор топишдан чўчиб, маҳсулот яратишга иккиланиб ўтирмайди. Жисмоний ва юридик шахсларнинг буюртмалари асосида уларга тегишли бўлган ҳудудларда янги лойиҳаланаётган бино, иншоотлар ва ландшафт муҳитининг макетини замонавий кўринишда тайёрлаш билан шуғулланиб келаётган “FarPI Hitech engineer” корхонаси spin-off сифатида фаолиятини кенгайтирди. Фарғона политехника институти талабалари билан биргаликда қурилиши режалаштирилган, реконструкция қилинадиган ва мукаммал таъмирланадиган 200 та объектнинг лойиҳа- конструкторлик ҳужжатлари, ҳайкалтарошлик ишлари ва 30

Инновацион ривожланиш – жамият тараққиёти гарови ландшафт архитектурасини яратади. Лойиҳа орқали иқтидорли ёшлар билан ишлаш тизими йўлга қўйилган бўлиб, илмий тадқиқотлар ва назарий билимларнинг ишлаб чиқариш корхонаси билан узвий алоқалари таъминланган. Архитектура ва қурилиш меъёрлари асосида лойиҳалаш ишларини замонавий ахборот технологияларидан фойдаланган ҳолда амалга оширадиган мазкур корхонада талабалар томонидан буюртма- чилар талабларидан келиб чиққан ҳолда бино ва иншоотлар архитектураси шакллантирилади. Олий таълим муассасалари ҳузурида ташкил этилаётган spin-off корхоналари илмий-тадқиқот натижаларини амалиётга жорий этиш билан шуғулланиб, академик тадбиркорликни ривожлантиришга муносиб ҳисса қўшади ва олий таълим муассасасига нобюджет маблағлар тушумини кескин оширади. Фанлар академияси ҳамда “Bioton” МЧЖ spin-off корхоналари ҳамкорлигида доривор ўсимликлар хомашёларини чуқур қайта ишлаш асосида экстрактлар олиниб, биологик фаол моддалар субстанциялари ишлаб чиқарилмоқда. Тошкент вилоятида фаолият юритаётган мазкур корхонада замонавий илмий ва технологик асбоб-ускуналардан иборат зарур инфратузилма ташкил этилган. Корхона буюртмалар асосида доривор ўсимликлар хомашёларини чуқур қайта ишлаб, илмий ҳажмдор маҳсулотлар яратиш ва етказиб бериш бўйича тегишли стандартларга мос. Доривор ўсимликларни етиштирувчилар, илмий ташкилотлар ва тадбиркорлик субъектларидан доривор ўсимликлар хомашёсини қабул қилиб, 14 турдаги асосий доривор ўсимликни қайта ишлаб, йилига 1 минг 500 килограмм субстанция ишлаб чиқаради. Маҳсулотлар Япония, Болтиқбўйи мамлакатлари ва Қозоғистонга экспорт қилинади. 31

Инновацион ривожланиш – жамият тараққиёти гарови Ҳозир юртимизда қишлоқ хўжалигининг ишлаб чиқариш тармоғи жадаллашаётган бир пайтда чорва моллари ва парран- далар саломатлигини муҳофаза этиш, озиқ-овқат хавфсиз- лигини таъминлаш билан боғлиқ масалалар долзарб аҳамият касб этмоқда. Шу туфайли ҳайвонлар ва паррандаларни юқумли касалликларга қарши режали махсус эмлаш ва ташхислаш зарурати ортяпти. Президентимизнинг 2020 йил 25 ноябрдаги “Биотехно- логияларни ривожлантириш ва мамлакатнинг биологик хавф- сизлигини таъминлаш тизимини такомиллаштириш бўйича комплекс чора-тадбирлар тўғрисида”ги қарори қабул қилинга- нидан сўнг мамлакатимизда соҳага тааллуқли илмий-тадқиқот муассасаларининг роли сезиларли даражада ошди. Ветеринария илмий тадқиқот институти ташаббуси билан “Unigen” қўшма корхонаси томонидан ташҳис тест-тўпламлари ҳамда экспресс диагностик воситаларини ишлаб чиқариш фаолиятини кенгайтириш ва чорвачилик фермер хўжаликларига тасхишлаш бўйича илмий-амалий хизматларни кўрсатиш йўлга қўйилди. Мазкур корхона лейкоз, бруцеллёз, оқсил, вирусли диарея, лептоспироз, листериоз, парранда гриппи, парранда ўлати, парранда бронхопневмонияси ва бошқа юқумли касалликларнинг олдини олиш учун экспресс-тест тизимларини ишлаб чиқаради. Инновацион ривожланиш вазирлигининг мувофиқлашти- рувчи роли туфайли иқтисодиётнинг турли тармоқларида илғор биотехнологиялар амалиётга жорий этилмоқда. Жумладан, Ветеринария илмий-тадқиқот институти фаолиятида ҳам давр талабига ҳамоҳанглик ўз ифодасини топмоқда. 32

Инновацион ривожланиш – жамият тараққиёти гарови Миллий иқтисодиётни барқарорлаштириш шароитида ишлаб чиқариш жараёнининг самарадорлигини ошириш, иқти- содиётнинг барқарор ва оқилона нисбатларда ривожланишини таъминлаш, бозор талаблари асосида ишлаб чиқариш жараё- нини модернизация қилиш даражаси инновацион иқтисо- диётнинг таркибий тузилмасини ўзгартириш ҳамда уни такомиллаштиришга боғлиқ. Устувор йўналишлар ривожини таъминловчи илмий тадқиқотлар ҳамда инновацион ишланмаларни амалга оширувчи экотизимни шакллантириб, илмий ҳажмдор масулотлар ишлаб чиқаришни кўзда тутадиган spin-off корхоналари ташкил этилишини бу борадаги ишларнинг энг муҳими, дейиш мумкин. Жамолиддин БОБОХОНОВ, Инновацион ривожланиш вазирлиги бошқарма бошлиғи «Янги Ўзбекистон» газетасининг 2022 йил 26 май кунги 104-сони 33

Инновацион ривожланиш – жамият тараққиёти гарови ИННОВАЦИЯГА ТАЯНГАН СОҲА ТАРАҚҚИЙ ЭТАДИ Ҳудудларнинг ижтимоий-иқтисодий салоҳиятини ошириш, одамларнинг оғи- рини енгил қилишга қаратилган иннова- цион ғоя ва технологиялар аҳоли фаровонлигига хизмат қиляпти. Президентимизнинг 2021 йил 1 апрелдаги “Илмий ва инновацион фаолиятни ривожлантириш бўйича давлат бошқаруви тизимини такомиллаштириш тўғрисида”ги фармонига мувофиқ, 13 туман инновацион ҳудудга айлантирилганди. Ана шундай ҳудудлардан бири Ургутда ирсий касалликларни аниқлаш учун генетик лаборатория ташкил қилинган. Лаборатория ирсий касалликлар билан боғлиқ муаммоларга ечим топиш, уларни бартараф этишга хизмат қилмоқда. Лаборатория замонавий усуллар ёрдамида ирсий алмашинув касалликларини тасдиқлаш учун болаларни оммавий текшириш, беморларни даволаш самарадорли- гини ошириш ва ҳомиланинг генетик синдроми бўйича хавф гуруҳини аниқлаш имконини беради. Ирсий касаллик- ларнинг 6 мингдан ортиқ тури мавжуд. Улар турли даражада намоён бўлади. Баъзилари туғма бўлиб, ривожла- нишдаги нуқсонларга қараб аниқланади. Қариндошлар ўртасидаги никоҳда чақалоқлар ўлими, ақлий заифлик ва оғир туғма нуқсонлар хавфи деярли икки баравар ошади. Бугунги кунда дунёда ҳар 100 боладан 5-6 нафари генетик касаллик билан туғилади. Уларнинг аксарияти ирсий 34

Инновацион ривожланиш – жамият тараққиёти гарови мойилликларга эга хасталикдир. Шу мойилликни эрта аниқлаш катта муаммолар юзага келишига йўл бермайди. Генетик лабораториянинг аҳамиятини юқоридаги маълу- мотлар ҳам тасдиқлаб турибди. Ургутдаги лойиҳадан кўзланган мақсад эса ирсий касалликларни эрта аниқлаш ва олдини олиш ҳамда ўз вақтида бўлажак ота-оналарга тўғри тушунтириб, туғма ногиронликка олиб келадиган нуқсон- лари бўлган болалар туғилишини бир неча баробар камайтиришдир. Ургут туманида телетиббиёт хизмати ҳам йўлга қўйилди. Олисдаги бемор ва шифокор ўртасидаги мулоқотни таъминлаб берадиган телетиббиёт нафақат вақт, балки маблағни ҳам тежайди. Беморнинг муолажадан олдинги, муолажа вақтидаги ва ундан кейинги аҳволини назорат қилувчи мазкур тизим олис ҳудудлар аҳолиси учун энг мақбул ечимдир. Лойиҳа доирасида шифокорлар ва беморлар реал вақт режимида мулоқот қилиб, махсус ускуналар (IoT — Internet of things) воситасида маълумотларни масофадан мутахассисга юборади. Шу билан бирга, улар нафақат бири бирини кўриш ва эшитиш, балки электрокардиограмма, электроэнцефалограмма, ультратовуш текшируви суратлари, матн ва график маълумотларни алмашиши мумкин. Масофадан туриб даволаш, шифо топиш имконини берадиган бундай усул поликлиникага бора олмайдиган ёки ўзига хизмат кўрсата олмайдиган қариялар ва бемор ларни кузатиб бориш учун ҳам қўл келади. Шунингдек, мунтазам текширувларга муҳтож беморлар соғлиғини назорат қилиш мақсадида узоқдан мониторинг олиб борилади. Янгича дунёқараш илмий янгилик ва кашфиёт сари ундайди. Бу йўл эса, 35

Инновацион ривожланиш – жамият тараққиёти гарови албатта, тараққиётга бошлайди. Бугун юртимизда янги технологияларни ҳаётга кенг жорий этиш, олимлар фаолия- тини рағбатлантиришга алоҳида эътибор қаратилмоқда. Демак, илмий-тадқиқот муассасалари ва инновацион фаолиятни ривожлантириш билан боғлиқ механизмнинг тўла ишлаши учун барча имконият мавжуд. Фақатгина ўз ақлий салоҳиятимизни ишга солиб, соҳалар ривожи, ён- атрофимиздаги одамлар учун нима муҳимлиги, нима уларнинг мушкулини осонлаштириши ҳақида бир оз фикр қилсак етарли. Алоҳида таълимга эҳтиёжи борлар учун қулайлик яратиш қизиқарли бўлиши билан бирга, қалбимизга ҳузур бағишлайди. Чунки бу орқали имконияти чекланган инсонларнинг оғири енгил бўлади. Ургут инновацион ҳудудида кўзи ожизлар учун махсус брайл дисплейи, брайл компьютер клавиатураси, брайл мобиль клавиатураси ва кўзи ожизлар учун ҳасса яратилиб, маҳсулотлар Кўзи ожизлар жамияти аъзоларига совға қилинмоқда. Лойиҳа фойда олиш учун ишлаб чиқилмаган. Барча маҳсулотлар эҳтиёжманд одамларга совға қилинади. Йўлда бирор фалокат юз берса, жабрланувчини шифохонага ўз вақтида етказиб бориш жуда муҳим. “Ujam innovate” МЧЖ томонидан ишлаб чиқилган SOS махсус қурилмаси йўл- транспорт ҳодисаси вақтида саll марказларга хабар беради. Қолаверса, мазкур корхона спиртли ичимлик истеъмол қилган ҳайдовчиларни аниқлаш ва автофалокатларни бартараф этишга қаратилган алкотестор ишлаб чиқар- моқда. Бундай замонавий ва долзарб лойиҳалар ишлаб чиқилаётгани Ургут каби инновацион ҳудудларнинг 36

Инновацион ривожланиш – жамият тараққиёти гарови мамлакатимиз иқтисодий тараққиётидаги ўрни муҳимли- гини яна бир бор тасдиқлайди. Алишер НОРБОЕВ, Инновацион ривожланиш вазирлигининг Ургут инновацион ҳудуди бўйича масъул ходими «Янги Ўзбекистон» газетасининг 2022 йил 19 апрель кунги 77-сони 37

Инновацион ривожланиш – жамият тараққиёти гарови ОРОЛБЎЙИ: ЭКОЛОГИК ИНҚИРОЗ ҚАНДАЙ БАРТАРАФ ЭТИЛАДИ? Қорақалпоғистон... Бир пайтлар кўзни қувонтириб мавжланиб турадиган Орол денгизи тўлқинлари ўрнида юракни ачиштирадиган манзара — миллионлаб гектар янги чўл пайдо бўлди. Мўйноқ аҳолиси изтироб билан “Орол кетиб қолди, энди бу жойларда ҳаёт барқ уриши амримаҳол”, дер эди. Ўтган асрнинг 60-йилларидаёқ ушбу фожиа ҳақида бонг урилган бўлсада, эътиборсизлик шундай катта денгиз қисқа вақт оралиғида бутунлай йўқ бўлиб кетишига олиб келди. Ҳалокат кўламини чуқур англаган Президентимиз экологик инқироз шароитида яшаётган матонатли Қора- қалпоғистон аҳолиси олдида ҳаммамиз қарздор экани- мизни катта минбарларда баралла айтди. Қорақалпо- ғистонга илк ташрифидаёқ “ҳалокатни фақатгина ўзимиз амалий ишлар ва шахсий намуна билан бартараф этишимиз мумкин”, дея барчамизнинг зиммамизга экологик инқи- розни имкониятга айлантириш вазифасини қўйди. Давлат раҳбарининг зудлик билан Оролбўйи минтақасидаги фожиа оқибатларини ўнглашга киришгани шу элга бўлган ҳурмат ва эътибор, камарбасталикнинг намунасидир. Мўйноққа Президентимизнинг илк ташрифи ҳамда ичимлик суви етиб келган пайтларда халқнинг ҳаяжони ва миннатдорлигини яхши эслаймиз. Давлатимиз раҳбари ушбу экоҳалокатнинг минтақага ва дунёга таъсирини чуқур идрок этган ҳолда, замонавий илм-фан янгилик ларини сафарбар этиш орқали 38

Инновацион ривожланиш – жамият тараққиёти гарови фожиа оқибатларини юмшатиш ва келажакда содир бўлиши тахмин қилинган бошқа ҳалокатларнинг олдини олиш мақсадида 2018 йил 16 октябрда “Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Оролбўйи хал қаро инновация марказини ташкил этиш тўғрисида” қарор қабул қилган эди. Ўшанда ҳужжат моҳиятини тушунтирар экан, шу пайтгача Оролбўйи муаммоларига ажратилган миллиардлаб маблағлар ҳудудда на экологик ҳолатни ўнглашга, на аҳолининг турмушини яхшилашга сабаб бўлганини куюниб гапириб, энди биз бу ишларни ҳеч кимдан кутмасдан, халқаро тажрибани ўрганган ҳолда, ўз илмимиз, олимларимиз ишланмалари ҳамда ўз маблағ- ларимиз ҳисобига амалга оширишимиз лозимлигини белгилаб берганди. Қисқа вақтда инновация ва техноло- гияларни жорий қилишга катта маблағ ажратилиб, Орол- нинг қуриган тубида бир қарашда ишониб бўлмайдиган кўкаламзорлаштириш ҳамда Мўйноқни қайта барпо этиш ишлари бошланганига гувоҳ бўлганмиз. Беш йил аввал тасаввуримизга сиғмайдиган ҳолатни яқинда ўз кўзимиз билан кўрдик — биринчи рақамли борт Мўйноқ аэропортига қўнди, янги Мўйноқнинг қиёфаси энди умуман ўзгача, қуриган Орол тубида барпо этилган яшил макон ва бу ерда тикланаётган ҳайвонот олами... Буларнинг бари “интилганга толе ёр” нақлининг нақадар тўғри эканини исботлаб турибди. Инқирозга юз тутган Мўйноққа жон кирди. Оролбўйида сўнгги йилларда ижобий ўзгаришлар рўй беришига замин яратди, Орол тубидаги 1,5 миллион гектар майдон тўқайзорга айлантирилди. Давлатимиз раҳбари Эрон, Австралия ва Исроил каби қурғоқчил 39

Инновацион ривожланиш – жамият тараққиёти гарови ҳудудлардаги тажрибага тўхталаркан, “Ҳали кўрасизлар — бу ерлар талаш бўлади, дастлабки амалий ишлар натижаси янада кўпроқ ишлар қилиш мумкинлигини исботи эмасми?!” деди. Бунинг учун энди фақат илмий тадқиқот- ларни кенгайтириш, олимлар сафарбарлигини таъминлаш ҳамда жаҳон тажрибасини жорий қилиш орқали сувсиз- ликка ва шўрхокка чидамли ўсимлик турлари, экин навла- рини яратиш, сув тежамкор технологияларни қўллашимиз керак. Хўш, шу пайтгача нималар қилолдигу, энди нима қиламиз, Президент қўйган вазифани бажаришга имкониятимиз борми? Инсон капитали — бош омил Оролбўйи халқаро инновация маркази фаолиятини тўғри йўлга қўйиш ҳудудда инновацион ва илмий ишланмаларни кенг жорий этиш, шўрланган ерларда экотизимни яхшилаш ҳамда муносиб ҳаёт фаолиятини таъминлаш имконини беради. Агроўрмон мелиорацияси, саҳрони дарахтзорга айлантириш, сув ости экинлари, биоэнергетика, экинлар диверсификацияси, экинлар комплексини етиштириш, чорвачилик, яйловларни ривож- лантириш, қурғоқчиликни бошқариш учун, аввало, кадрлар потенциалини оширишга эътибор қаратилди. 2019-2022 йилларда Қорақалпоғистон Республикасидан 27 нафар ёш олим етакчи хорижий илмий ташкилотларга қисқа муддатли илмий стажировкаларга юборилди ва мазкур мақсадлар учун 491,9 миллион сўм ажратилди. Шу жум- ладан, Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Оролбўйи халқаро инновация марказининг 6 нафар ходими 40

Инновацион ривожланиш – жамият тараққиёти гарови 2019 йилда Бирлашган Араб Амирликларининг Қурғоқ- чилик шароитида биодеҳқончилик халқаро марказида (ICBA) стажировка ўтади. Стажировка давомида олинган билим ва кўникмалардан фойдаланган ҳолда ҳозир ёш олимлар марказ лабораториясида ҳамда Мўйноқ ва Нукус туманларидаги тажрибасинов майдонларида қатор тадқи- қотлар билан машғул. Тупроқнинг сифат кўрсаткичи қандай аниқланади? ICBA (БАА) молиявий кўмагида Орол денгизининг қуриган тубидан 10 хилдан ортиқ тупроқ типини бир жойга тўплаш ва илмий изланишлар қилиш мақсадида лизиметрик тадқиқот майдончаси барпо этилди. Натижада тупроқ қатламидаги сув ва тузлар мувозанати бўйича сонли қийматларгина эмас, балки жуда катта амалий аҳамиятга эга бўлган қимматли маълумотлар ҳам тўпланади. Бу эса, тупроқнинг сифат кўрсаткичларини аниқлашда муҳим омил бўлиб хизмат қилмоқда. Шунингдек, ёмғир чувал- чанги ёрдамида вермикомпост тайёрлаш тажрибаси ҳам ўтказилди. Нукус тумани ҳудудида 24 гектар, Мўйноқда 75 гектар ерда тажриба-синов давом этмоқда. Бу майдонларда бир қатор халқаро илмий-тадқиқот муассасалари, шунингдек, олий таълим муассасалари билан ҳамкорликда Оролбўйи иқлимига мослашган, чўлга чидамли ўсимликлар генофонди яратилиб, тадқиқотсинов ишлари олиб борил- япти. Орол минтақасига мослашган ўсимликларнинг саноат плантацияларини яратишда фойдаланиш учун Япониянинг Тоттори университети ва Ўрмон хўжалиги қўмитаси билан ҳамкорликда жийда, айлант, канада толи ва павлония каби тез ўсадиган дарахтлар танлаб олиняпти. Қишлоқ хўжалиги 41

Инновацион ривожланиш – жамият тараққиёти гарови экинларини диверсификациялаш мақсадида марказ участкасига бир йиллик ва кўп йиллик ўсимликларнинг 56 тури ва 228 нави тажриба-синов тариқасида экилди. Жумладан, баҳорги буғдой, жўхори, маккажўхори, трити- кале, аспир, мойли зиғир, Африка тариғи, беда, соя, мош ва бошқа ўсимликларнинг турли давлатлардан келтирилган намуналарида экологик синовлар ўтказилди. Оролбўйи муаммоларини бартараф этишда Хитойнинг Синьцзян экология ва география институти олимлари билан ҳам тадқиқот ишлари бошланди. Минтақада сув танқислигига мослашиш, денгизнинг қуриган тубида чўл ўсимлик- ларидан иборат ўрмонзорлар барпо этиш бўйича илмий- тадқиқот ишларига ихтисос лашган лаборатория ташкил этиш мақсадида хитойлик ҳамкорлар томонидан лабора- тория ускуналари, кичик техника ва зарур асбоб- ускуналарнинг бир қисми олиб келиб ўрнатилди. Саманбай ва Мўйноқ илмий ишлаб чиқариш участкаларида сув тежовчи технологиялар жорий этиш, шунинг дек, кичик метеостанция ўрнатиш бошланган. 2021 йилда Нукус туманида Оролбўйи халқаро инновация маркази ҳузурида ўсимликлар уруғлари генбанки билан таъминланган лаборатория, олим ва тадбиркорларни қўллаб-қувватлаш мақсадида бизнес акселератор ўқув маркази ҳамда тех- нопарк ташкил қилингани соҳада ёшларнинг иштирокини янада кенгайтирди. Туниснинг Chahbani Technologies компанияси олимлари билан ҳамкорликда тупроқ остида суғориш ирригация тизимини жорий этиш бўйича ҳам лойиҳа ишлаб чиқилди. 0,05 гектар майдонда марказга қа- рашли замонавий иссиқхона қуриш ишлари якунланди. 42

Инновацион ривожланиш – жамият тараққиёти гарови Лойиҳа натижаларига қараб тизимни республикамиз деҳ- қон-фермер хўжаликларига жорий этиш режалаштирилган. Туятикан, ширин қизилмия каби ёввойи ўсимликлар маданийлаштирилмоқда, Саманбай тажрибасинов майдо- нида ICBA лойиҳаси доирасида турли мамлакатлардан келтирилган киноа, амарант, буфел ўти, кўк тариқ, донли жўхори намуналари синовдан ўтказилмоқда. Маҳаллий ёввойи ўсимликлар флораси (туятикан, ширин қизилмия, галофит) вакилларини маданийлаштириш учун Орол- бўйига мослашган ўсимликлар кўчатхоналарини ташкил этиш мақсадида уруғ ва экиш материалларини йиғиш чоралари кўрилди. Экологик инновациялар ва технологиялар ҳудуди 2021 йил 18 май куни БМТ Бош Ассамблеясининг 75- сессиясида Ўзбекистон Президенти Шавкат Мирзиёевнинг таклифига биноан Оролбўйи минтақасини экологик инновациялар ва технологиялар ҳудуди, деб эълон қилиш тўғрисидаги махсус резолюция бир овоздан қабул қилинди. Мазкур резолюцияга асосан, экологик инновациялaр вa тexнoлoгиялaр, яшил иқтисoдиёт вa маҳсулотлардан кўп марта фойдаланадиган бизнес тaмoйиллaр асосида Oрoлбўйини экологик вa инсoн инқирoзи билaн бoғлиқ ҳудуддaн бaрқaрoр ижтимoий-иқтисoдий ривoжлaнган ҳудудгa aйлaнтириш бўйичa устувор лойиҳалар йўна- лишлари белгиланди. 2021 йил 22 ноябрь куни Тошкентда “Оролбўйини экологик инновациялар ва технологиялар ҳудудига айлантирамиз” мавзусида бўлиб ўтган халқаро анжуманда дунё тажрибасидан келиб чиқиб, Оролбўйи 43

Инновацион ривожланиш – жамият тараққиёти гарови минтақасида инновациялар ва экологик тоза технология- ларни жорий этиш, чўлланишнинг олдини олиш ва экологик туризмни ривожлантиришга эътибор қаратилди. Қорақалпоғистонда 2021-2023 йилларга мўлжалланган илмий тадқиқотлар учун 46 миллиард сўм ажратилиб, биргина Чимбойдаги деҳқончилик илмий-тадқиқот инс- титути томонидан қарийб 7 миллиард сўмлик 5 та илмий лойиҳа амалга оширилмоқда. Жорий йил апрель ойида нукус шаҳрида ёшлар технопарки қурилиши ниҳоясига етади. унда замонавий лойиҳаларни амалга ошириш учун инфратузилма ярати- лади, фан, таълим ва ишлаб чиқариш интеграциясини таъминлаш, стартап лойиҳаларни ривожлантириш, аксе- лерация дастурлари ташкил этишга эришилади. йилига 300 га яқин ёш касбга ўргатилиб, уларнинг 100 нафари акселерация дастурида иштирок этади, 15 дан ортиқ стартап лойиҳа шакллантирилади. Телетиббиёт масофадан шифо улашади Қорақалпоғистон аҳолисига сифатли тиббий хизмат кўрсатиш ўта долзарб масалага айланган. Албатта, Орол- бўйи ҳудудида анъанавий тиббиёт масканлари, тажрибали шифокорлар фаолият юритиб, аҳоли саломатлигига ҳисса қўшиб келмоқда. Шу билан бирга, биз муқобил ечим сифатида Мўйноқда телетиббиёт хизматини жорий этдик. Энди чекка ҳудудлардаги беморлар нафақат пойтахтдаги тиббиёт илми усталари, балки хорижлик олимларнинг маслаҳатини олиш имкониятига эга бўлди. Беруний туманидаги DMC инновацион клиникаси эса кўп тармоқли шифохона ҳисобланади. Бу ерда кардиология, жарроҳлик, 44

Инновацион ривожланиш – жамият тараққиёти гарови офтальмология, ортопедия, стоматология, клиник лаборатория ва инструментал текширувлар каби йўналишлар бўйича жаҳон стандартларига мос тиббий хизматлар кўрсатилади. Жорий йил апрель ойида Нукус шаҳрида Ёшлар технопарки қурилиши ниҳоясига етади. Унда замонавий лойиҳаларни амалга ошириш учун инфратузилма яратилади, фан, таълим ва ишлаб чиқариш интеграциясини таъминлаш, стартап лойиҳаларни ривож- лантириш, акселерация дастурлари ташкил этишга эри- шилади. Йилига 300 га яқин ёш касбга ўргатилиб, уларнинг 100 нафари акселерация дастурида иштирок этади, 15 дан ортиқ стартап лойиҳа шакллантирилади. Агролоток сувни тежаш имконини беради Ўтган йили вилоятларнинг ҳар бирида биттадан туман танлаб олиниб, уларни инновацион ривожлантиришга киришилди. Қорақалпоғистоннинг Нукус туманини ҳам инновацион ҳудудга айлантириш бўйича қатор ишлар қилиняпти. Хусусан, жами 10 та стартап лойиҳа умумий 5,3 миллиард сўм миқдорида молиялаштирилган. Инновацион ривожланиш вазирлиги томонидан 2022 йилда Нукус инновацион туманида балиқчилик кластерини ташкил этиш мақсадида 2 та стартап лойиҳа — “Bostanova Nesibeli” МЧЖнинг “Оролбўйида балиқчиликни ривожлантириш, шунингдек, йўқолиб кетиш хавфи остида турган балиқ турларини тиклаш” ва “AMU ARAL SAZANI” МЧЖнинг “Инновацион рециркуляцион интенсив усулда балиқ етиштириш” стартап лойиҳалари молиялаштирилмоқда. “Bostanova Nesibeli” корхонасида йилига 10 тонна карп, оқ амур ва дўнгпешона балиқ чавоқлари етиштирилиб, улар 45

Инновацион ривожланиш – жамият тараққиёти гарови балиқчилик хўжаликларига шартнома асосида етказиб берилиши кўзда тутилган. “AMU ARAL SAZANI” МЧЖ томонидан 3 гектарлик сунъий кўлда инновацион усулда балиқ етиштирилади. Бунинг учун корхонада Хитой технологияси асосида 10 та сунъий ҳавза ўрнатилган. Бу ва бошқа лойиҳаларнинг ишга туширилиши натижасида Нукус туманида 30 та янги иш ўрни яратилади. Умуман, Оролбўйида балиқчиликни ривожлантириш жараёнида йўқолиб кетиш хавфи остида турган балиқ турларини тиклаш ҳам олдимизда турган вазифалар сирасига киради. Умуман, 2021 йилда Нукус туманида 20 га яқин кичик инновацион ишлаб чиқариш корхонаси ташкил этилиб, тадбиркор-олимларга қарийб 18 миллиард сўм маблағ ажратилди. Булар чорвачиликда гидропоника усулида ем, яшил иқтисодиётга асосланган органик помидор қоқи, инвитро усулида Оролбўйи ҳудуди учун кўчатлар етказиш, қизилмия илдизи чиқиндиларидан юқори калорияли брикетлар ишлаб чиқаришни ўз ичига олган Истиқболдаги вазифа ва режалар Юқорида айтилганидек, давлатимиз раҳбари Қора- қалпоғистонга ташрифи давомида Оролнинг қуриган тубидаги 3,5 миллион гектар ерни ўзлаштириш учун илмий тадқиқотларни кенгайтириш ва бунда, биринчи навбатда, халқаро тажрибани кенг жорий қилиш вазифасини қўйди. Мақсад — ердан фойдаланувчилар учун тайёр илмий ечимга эга ишланма, технология, стрессга чидамли нав ва уруғ, янги ҳайвон зотларини кўпайтиришга қаратилган таклифларни ишлаб чиқиш. Келгусида Қорақалпоғистонда янги стартап лойиҳаларни йўлга қўйишни ният қилганмиз. 46

Инновацион ривожланиш – жамият тараққиёти гарови Жумладан, узумчиликни ривожлантириш мақсадида инвитро усулида лаборатория ташкил этиш, рециркул- яцион усулда интенсив балиқ, аҳоли томорқасида коопера- ция асосида маҳсулот етиштиришни кенгайтириш учун шампиньон қўзиқорин парваришлаш ҳамда қайта ишлаш лойиҳаларини амалга ошириш бўйича аниқ чора-тадбирлар ишлаб чиқилган. Мўйноқ ва Саманбай тажриба майдон- ларида Хитойнинг экология ва география институти билан бирга, 4 гектар майдонга томчилатиб суғориш тизими технологияси ва тузга чидамли ўсимликлар плантациялари намойиш майдонларини ташкил этиш режалаштирилган. Энг асосий вазифа — янги иш ўринлари яратиш. Айнан шу мақсадда 2030 йилгача Инновацион ривожлантириш стратегияси доирасида Оролбўйи ҳудудини экологик инновациялар ва технологиялар ҳудудига айлантириш бўйича тайёр ишланмалар тадбиркорларга таклиф этилиб, бошқа ҳудудларда ҳам кенгайтириб борилади. 2022 йилда кичик инновацион корхоналар сони 50 тага етказилиб, 1000 дан ортиқ юқори технологик иш ўрни яратиш устида иш олиб борилади. Президентимиз ташрифи чоғида қўйилган муҳим вазифаларни бажариш — “экологик инқирозни имкониятга айлантириш”га барча асослар ва илмий шароитлар мавжуд. Ғамхўрлик, жонкуярлик, эл-юрт тақдирига камарбасталик улуғвор мақсадларнинг амалга ошишига замин бўлади. Иброҳим АБДУРАҲМОНОВ, инновацион ривожланиш вазири, академик «Янги Ўзбекистон» газетасининг 2022 йил 1 март кунги 43-сони 47

Инновацион ривожланиш – жамият тараққиёти гарови ДАДИЛ ҚАДАМЛАР БИЛАН КАТТА МАРРАЛАР САРИ Агросаноат комплексининг энг йирик соҳаларидан бири бўлган чорвачилик озиқ-овқат таъминотида катта ўрин тутиши баробарида саноат учун зарур хомашё етказиб бериши билан ҳам аҳамиятли. Тармоқ экин экишга яроқсиз ерлардан самарали фой- даланиш имконини ҳам беради. Президент Шавкат Мирзиёев раислигида 16 февраль куни чорвачилик соҳаси- даги устувор вазифалар муҳокамаси юзасидан ўтказилган видеоселектор йиғилишида соҳани ривожлантириш, унинг имкониятларидан кенг фойдаланиш ҳақида сўз борди. Мазкур соҳаларга давлат раҳбарининг алоҳида эътибори, ҳар бир каттакичик масала юзасидан бирма-бир мисоллар келтирилиб, орттирилган тажрибалар таҳлил қилиниши, соҳага катта миқдорда маблағ ва имтиёзлар тақдим этилиши бежиз эмас. Унинг замирида бугунги инсон қадрини улуғлаш, ўз ҳаётидан рози бўлиб яшашини таъминлаш учун янги Ўзбекистонда қўйилган буюк қадамларнинг амалий ечимлари ётибди. Озуқа — чорвачилик ривожининг асоси Аҳолини сифатли сут ва гўшт маҳсулотлари билан таъминлаш учун чорвачилик озуқасини етиштиришга алоҳида аҳамият қаратиш зарур. Шу боис, йиғилишда соҳада ресурстежовчи технология ларни кенг қўллаш 48

Инновацион ривожланиш – жамият тараққиёти гарови орқали олинадиган маҳсулот унумдорлигини ошириш ҳар қачонгидан ҳам зарур экани таъкидланди. Айтиш жоиз, тупроқ унумдорлиги анчайин паст, сув тақчиллиги кузатиладиган ҳудудларда гидропоника усулида ем етиштириш ўзини тўлиқ оқламоқда. Бир килограмм бошоқли ёки дуккакли дондан аминокислоталар, ёғ, оқсил, микро ва макроэлементларга бой 7 килограммгача ем олиш бугунги кун талабидир. Мана шундай имкониятларни берадиган усулда етиштирилган озуқа майда шохли молларнинг 20 фоизгача қўшимча вазнга эга бўлишини таъминлаб, сут маҳсулдорлигини 15 фоиздан оширади. Нишон туманида табиий ҳолда чўлда ёввойи кўринишда ўсадиган янтоқ ва қамишдан ишлаб чиқарилган емга гидропоника усулида ундирилган буғдой шираси қўшилиб, витаминларга бой, тўйимли чорвачилик озуқаси ишлаб чиқарилмоқда. Лойиҳани муваффақиятли амалга ошириш учун зарур маблағ ажратилган бўлиб, кунига 2530 тонна атрофида маҳсулот тайёрланади. Чорвачилик учун маҳаллий озуқа базасини яхшилаш ва бу орқали озиқовқат хавфсизлигини таъминлаш олдимизда турган энг долзарб вазифалардандир. Ҳар йили янтоқ ўсимлигининг деярли 6065 фои зи озуқага йўналтирилмасдан қоларди. Гранула шаклида ем ишлаб чиқариш орқали эса қўшимча қиймат занжирини яратиб, соҳани янада ривожлантириш мумкин. Чорвачиликда фаолият юритаётган тадбиркорларга молия- вий кўмак катта таянч бўлади. Йиғилишда гидропоника усулида озуқа етиштириш учун ускуналар харажатининг 20 фоизи қопланиши таъкидланганидан англаш мумкинки, тармоқ замонавий технологиялар воситасида янада 49

Инновацион ривожланиш – жамият тараққиёти гарови ривожланади. Ўзбекистон Республикаси Фанлар академия- си Микробиология институти лабораториясида яратилган пробиотик озуқа қўшимчалари маҳаллий фойдали бактериялардан ташкил топган бўлиб, антибиотик ўрнини ҳам қоплайди. Замбуруғли касалликларнинг олдини олиш ва даволашда қўлланиладиган мазкур восита Самарқанд вилояти Оқдарё туманида олиб борилган тадқиқотларда ўзини оқлаб, қуёнлар вазнини 1,5 килограммга ошириши аниқланди. Бу соҳадаги яна бир инновацион ёндашув Қорақалпоғистондаги “Panaev Farms” МЧЖ томонидан амалга оширилмоқда. Вазирлик томонидан ажратилган стартап лойиҳаси доирасида, селектор йиғилишида намуна сифатида кўрсатилганидек, гидропоника озуқаем тайёрлаш ускунаси маҳаллийлаштирилиб, ишлаб чиқариши ташкил қилинган ҳамда озуқа тайёрлаш кенг йўлга қўйилмоқда. Ферманинг кооперацион келишувлари доирасида тайёр- ланган озуқаем хўжаликларга текинга тарқатилади. Ферма томонидан ушбу хўжаликлардаги сут маҳсулотлари сотиб олинади, гидропоника озуқаси билан боқилган қора молнинг сути эса сифатли ҳамда ёғли бўлади. Ферманинг манфаати ва фойдаси ҳамда гидропоника озуқа тайёрлаш харажати — сифатли сут сотиб олиш билан қопланади. Бу тадбиркорликдаги янгича қараш — бир томондан, тадбиркор озуқа тайёрлаш ва уни етказиб беришга масъул ва бундан манфаатдор, иккинчи томондан, ҳатто кам таъминланган оилалар ҳам бундай юқори сифатли озуқани олиш имкониятига эга. Икки томон ҳам даромад ва манфаат тамойиллари асосида меҳнат қилади. Оҳангарон тумани ҳам 50