เท่าทันสื่อ อำนาจในมือพลเมืองดิจิทัล

เทา่ ทนั สื่อ : อำ�นาจในมอื พลเมืองดิจทิ ัล โสภิดา วรี กุลเทวญั จดั พิมพ์โดย มลู นิธิสง่ เสริมสือ่ เดก็ และเยาวชน สถาบันสอ่ื เดก็ และเยาวชน กรงุ เทพฯ โดยการสนบั สนนุ จาก สำ�นักงานกองทุนสนบั สนุนการสรา้ งเสริมสุขภาพ (สสส.) พมิ พค์ รั้งแรก มถิ ุนายน 2561 จำ�นวน 1,000 เล่ม ศิลปกรรม วันทนีย์ มณีแดง พมิ พ์ที่ หจก. วนิดา การพิมพ์ ขอ้ มูลทางบรรณานกุ รมของสำ�นกั หอสมุดแห่งชาติ โสภดิ า วีรกลุ เทวญั . เทา่ ทนั สอื่ : อ�ำ นาจในมอื พลเมืองดจิ ิทัล. กรุงเทพ: สถาบนั สอื่ เดก็ และเยาวชน. 2561. 158 หนา้ รู้เท่าทนั ส่อื เท่าทนั ข้อมูลข่าวสาร และเท่าทันดจิ ทิ ัล 2.พลเมืองดจิ ิทัล ISBN 978-616-93114-0-9

2 เทา่ ทันสือ่ : อ�ำ นาจในมือพลเมอื งดิจิทัล ค�ำ น�ำ เน่ืองด้วยสถาบันส่ือเด็กและเยาวชน (สสย.) ดำ�เนินงานเรื่องการ รู้เท่าทันส่ือ สารสนเทศและดิจิทัลในหลายด้าน ด้านหนึ่งคือการจัดงาน สัมมนาระดับประเทศในประเด็นเรื่องการรู้เท่าทันสื่อฯ มาแล้วอยา่ งนอ้ ย สองครง้ั ในชว่ งสามปที ผ่ี า่ นมา โดยรว่ มมอื กบั ภาคเี ครอื ขา่ ยทส่ี �ำ คญั ได้แก่ ศูนย์ประสานงานเครือข่ายการศึกษาเพ่ือสร้างพลเมือง Thai Civic Education Center (TCE) และ ส�ำ นกั งานคณะกรรมการกจิ การกระจายเสยี ง กิจการโทรทัศน์และกิจการโทรคมนาคมแห่งชาติ (กสทช.) ในการสัมมนา แตล่ ะครง้ั ไดเ้ ชญิ วทิ ยากรทม่ี คี วามรู้ ความสามารถ มาแลกเปลยี่ นพดู คยุ ใน เรอ่ื งน้ี แตล่ ะทา่ นไดใ้ หแ้ งค่ ดิ ทส่ี ามารถน�ำ ไปตอ่ ยอดในการผลกั ดนั การท�ำ งาน เรอื่ งการรเู้ ท่าทันส่อื ฯ ต่อไปได้ จงึ เกิดความคิดในการนำ�ประเดน็ เหลา่ น้นั มาเผยแพรใ่ นรปู แบบหนังสอื เม่ือคุณโสภิดา วรี กลุ เทวัญ ซ่ึงเคยทำ�งานส่อื และเคยอยู่ในทีมนโยบายที่เกี่ยวข้องกับประเด็นเร่ืองสื่อมาเป็นเวลา หลายปี ไดก้ รณุ ารบั เปน็ บรรณาธกิ ารและนกั เขยี น ผลงานการเขยี นเลม่ นจี้ งึ ไดม้ กี ารน�ำ เสนอขอ้ มลู มากกวา่ ประเดน็ การพดู คยุ ในวงสมั มนา แตย่ งั เปน็ การ คน้ ควา้ รวบรวมและเรยี บเรยี งประเดน็ ส�ำ คญั ทม่ี กี ารอภปิ รายในระดบั สากล ตลอดจนสถานการณส์ ำ�คญั ในประเทศไทยช่วงทผี่ ่านมา การนำ�เสนอข้อมูล ในหนังสือ “เท่าทันสื่อ อำ�นาจในมือพลเมือง ดจิ ิทัล” ชว่ ยท�ำ ใหเ้ ราเห็นบทบาทของภาครฐั ภาคเอกชน ภาคพลเมอื งท้งั ในระดับองค์กร และระดับปัจเจกบุคคล ซ่ึงมีส่วนอย่างสำ�คัญในการสร้าง ทกั ษะการรูเ้ ทา่ ทนั ส่ือฯ เพื่อเปล่ยี นสถานะจากผู้ใชเ้ นต็ เปน็ พลเมืองดจิ ิทัล ท่ีมีความต่ืนรู้และสร้างความเปลี่ยนแปลงในสังคม ในขณะเดียวกันข้อมูล หลายสว่ นท�ำ ใหเ้ ราเทา่ ทนั ในบทบาทของรฐั หรอื หนว่ ยงานเอกชนทส่ี ามารถ

เท่าทนั สือ่ : อำ�นาจในมอื พลเมืองดิจทิ ลั 3 เข้ามาควบคุมการส่ือสารท่ีดูเหมือนมีเสรีภาพอย่างเต็มเปี่ยมได้อย่างท่ีเรา คาดไมถ่ งึ ดว้ ย ประเดน็ นที้ งั้ คณุ สภุ ญิ ญา กลางณรงค์ อดตี กรรมการ กสทช. และคณุ จรี นชุ เปรมชยั พร แหง่ เวบ็ ไซตป์ ระชาไทไดใ้ หแ้ งค่ ดิ ไวอ้ ยา่ งนา่ สนใจ หลายประเด็นในหนังสือเป็นเร่ืองที่ดิฉันเห็นว่า เป็นประโยชน์ใน การนำ�ไปประยุกต์ใช้สำ�หรับการผลักดันงานเร่ืองรู้เท่าทันส่ือฯ โดยเฉพาะ อยา่ งยงิ่ ประสบการณจ์ ากสหรฐั อเมรกิ า ที่ คณุ Pam Steager นกั วจิ ยั อาวโุ ส ประจ�ำ Media Education Lab น�ำ เสนอกรอบการท�ำ งานเรอ่ื งรเู้ ทา่ ทนั สอ่ื ใน ระบบการศกึ ษา ซง่ึ ดฉิ นั เหน็ สอดคลอ้ งกบั คณุ Steager ทวี่ า่ การท�ำ ใหค้ นใน ชุมชนเข้าใจเร่ืองรู้เท่าทันสื่อนับเป็นโจทย์ท้าทายเป็นอย่างย่ิง ในช่วงท้าย ของหนงั สอื ยงั ไดน้ �ำ เสนอบทบาทขององคก์ รก�ำ กบั ดแู ลสอื่ ในสามประเทศ ไดแ้ ก่ ออสเตรเลยี สหราชอาณาจกั ร และไทย ซง่ึ ทำ�ใหเ้ ราเห็นวา่ องคก์ ร ก�ำ กบั ดแู ลในตา่ งประเทศไดใ้ ชข้ อ้ มลู จากการท�ำ งานวจิ ยั เพอ่ื น�ำ มาออกแบบ นโยบาย ดงั เช่นตวั อย่างของ Ofcom แห่งสหราชอาณาจกั ร มีการทำ�วจิ ยั เร่อื ง การใช้สอ่ื ของเดก็ แต่ละกล่มุ และส�ำ รวจมมุ มองของผู้ปกครอง ข้อมลู เหล่าน้ีถูกนำ�มาใช้ในการออกแบบนโยบายเร่ืองเท่าทันสื่อของสังคมที่นั่น ซ่ึงแนวทางลักษณะน้ี น่าจะเป็นประโยชน์ในการนำ�มาประยุกต์ใช้สำ�หรับ สงั คมไทย ดฉิ นั หวงั วา่ หนงั สอื เลม่ นค้ี งจะเปน็ ประโยชนก์ บั ทกุ ทา่ นทสี่ นใจและ ผลกั ดนั เรอ่ื งการรเู้ ทา่ ทนั สอื่ ในสงั คมไทย และขอขอบคณุ เครอื ขา่ ยภาคที กุ องค์กรท่ีได้ร่วมทำ�งานผลักดันเรื่องการรู้เท่าทันส่ือฯ ตลอดจนสำ�นักงาน กองทนุ สรา้ งเสรมิ สขุ ภาพ (สสส.) ทใ่ี หก้ ารสนบั สนนุ การท�ำ งานมาโดยตลอด เขม็ พร วริ ณุ ราพนั ธ์ สถาบนั สือ่ เด็กและเยาวชน (สสย.)

สาร ับญ บทเกร่นิ นำ� 5 บทที่ 1 MIDL กบั การสร้างพลเมือง 11 บทที่ 2 จากผู้ใช้เนต็ สู่พลเมอื งดจิ ิทัล 25 บทท่ี 3 พลเมอื งกบั การเทา่ ทันรฐั และเอกชน 41 บทท่ี 4 เท่าทนั “ข่าวปลอม” ในยุคหลังความจรงิ 57 บทที่ 5 การใช้ MIDL ประสบการณใ์ นการศกึ ษาของไทย 77 และสหรฐั อเมริกา บทที่ 6 พลงั พลเมอื งเพ่อื สทิ ธดิ ้านส่ิงแวดลอ้ ม 91 บทท่ี 7 วดิ โี อออนไลน์ พื้นท่สี ือ่ สาร 103 เพอื่ สรา้ งความเขา้ ใจใหม ่ บทที่ 8 เฟซบุ๊ก บทสนทนาของพลเมือง 119 บทท่ี 9 รณรงคใ์ นโลกออนไลน์จะไดผ้ ลอะไร? 129 บทท่ี 10 บทบาทขององค์กรก�ำ กับดแู ลนโยบายสอ่ื 143

เท่าทันสื่อ : อ�ำ นาจในมือพลเมอื งดจิ ิทัล 5 บทเกริ่นนำ�

6 เท่าทันสื่อ : อ�ำ นาจในมอื พลเมอื งดจิ ิทัล งานเขียนเรื่อง เท่าทันสื่อ อำ�นาจในมือพลเมืองดิจิทัล เป็นการ เรียบเรียงมุมมอง แนวคิดและข้อเสนอของกลุ่มคนจำ�นวนหนึ่งที่เห็นว่า ยุคเทคโนโลยีดิจทิ ลั เปิดชอ่ งทางการสอ่ื สารท่ีหลากหลายใหก้ บั ประชาชน ซง่ึ การรเู้ ทา่ ทนั สอ่ื ฯ เปน็ เครอ่ื งมอื ส�ำ คญั ในการเสรมิ สรา้ งพลงั จาก “ผใู้ ชเ้ นต็ ” สกู่ ารเปน็ “พลเมอื ง” ทม่ี อี �ำ นาจในการสรา้ งสรรคแ์ ละเปลย่ี นแปลง การเทา่ ทนั ในทักษะเหล่านี้ ไม่เพียงครอบคลุมเร่ืองเท่าทันต่อการเปล่ียนแปลงของ เทคโนโลยใี นฐานะ “ผใู้ ช”้ เทา่ นน้ั แตย่ งั เปน็ เรอ่ื งทเ่ี กย่ี วขอ้ งกบั ความสมั พนั ธ์ อกี หลายชดุ ซง่ึ ลว้ นมตี ลาดหรอื เอกชน และบทบาทของรฐั เขา้ มาเกย่ี วขอ้ ง ในการใชเ้ ทคโนโลยดี จิ ทิ ลั ในระดบั ชวี ติ ประจ�ำ วนั ไมว่ า่ จะเปน็ เรอ่ื งความเปน็ สว่ นตวั หรอื การเลอื กรบั ขอ้ มลู ขา่ วสารจากสอื่ ทถ่ี กู ก�ำ กบั โดยกฎหมายและ ตลาด ท้งั ทางตรงและทางออ้ ม ประสบการณ์จากต่างประเทศหลายแห่งพบว่า การรู้เท่าทันส่ือฯ ถอื เป็นนโยบายระดบั ชาติทภี่ าคส่วนตา่ งๆ ร่วมมือกนั เพ่อื พัฒนาพลเมือง ประชาธิปไตยท้ังในและนอกระบบการศึกษา บางประเทศมีข้อกำ�หนด ในกฎหมายวา่ การรเู้ ทา่ ทนั สอ่ื ฯ เปน็ หน้าที่ขององค์ก�ำ กับดูแลส่อื ทีด่ ำ�เนนิ ภารกิจดังกล่าว นอกจากน้ีหนังสือยังได้รวบรวมข้อมูลปรากฏการณ์และ ความเคลื่อนไหวสำ�คัญที่รัฐในบางประเทศใช้รับมือกับสถานการณ์ต่างๆ เช่น fake news เป็นต้น รวมถึงการนำ�เสนอกรณีของพลเมืองในหลาย ประเทศรวมทั้งประเทศไทยท่ีใช้ส่ือเพื่อสร้างการเปลี่ยนแปลงทั้งในเร่ืองท่ี เกย่ี วข้องกบั ประเดน็ ทางสงั คม วฒั นธรรม สิง่ แวดล้อมและการเมือง เนือ้ หาทน่ี ำ�เสนอในหนังสอื มาจากแหล่งขอ้ มลู ต่างๆ ประกอบด้วย การนำ�เสนอของวิทยากรในกิจกรรม MIDL การค้นคว้าข้อมูลท่ีปรากฏใน เว็บไซต์ สำ�นักข่าวและงานศึกษาวิจัยทั้งในและต่างประเทศ รวมทั้งการ สมั ภาษณบ์ คุ คลทเี่ กยี่ วขอ้ งในบางประเดน็ โดยระยะเวลาในการคน้ ควา้ และ เรียบเรียงอยูร่ ะหวา่ งชว่ งเดือนพฤศจิกายน 2560 ถงึ มนี าคม 2561

เทา่ ทันสอ่ื : อ�ำ นาจในมอื พลเมอื งดิจิทัล 7 กิจกรรม MIDL ทีก่ ล่าวถงึ ไดแ้ ก่ การสัมมนาในเรอ่ื ง การรูเ้ ทา่ ทนั ส่ือ สารสนเทศ และดิจิทัล (Media Information and Digital Literacy-MIDL) อ�ำ นาจในมือพลเมอื ง ผสู้ ร้างการเปล่ียนแปลง จดั ขน้ึ ระหวา่ งวันท่ี 20-21 กรกฎาคม พ.ศ. 2560 และงาน MIDL Week 2017 ซึ่งจัดขน้ึ ระหว่างวันท่ี 6-10 พฤศจกิ ายน พ.ศ. 2560 ทง้ั สองงานจดั ทกี่ รงุ เทพมหานคร โดย สถาบนั สือ่ เด็กและเยาวชน (สสย.) รว่ มกบั กบั ส�ำ นกั งานกองทุนสนบั สนนุ การสร้าง เสริมสุขภาพ (สสส.) และศูนย์ประสานงานเครือข่ายการศึกษาเพ่ือสร้าง พลเมอื งประชาธปิ ไตย (Thai Civic Education Center-TCE) เนื้อหาในหนังสือแบ่งออกเป็น 10 บท บทแรก MIDL กับการสร้างพลเมอื ง ท�ำ ไม MIDL จงึ เก่ยี วข้องกับ พลเมือง? ในบทเริ่มต้นน้ี เข็มพร วิรุณราพันธ์ แห่งสถาบันสื่อเด็กและ เยาวชน บอกเลา่ เกีย่ วกบั ความสำ�คญั ของการรู้เท่าทันสอ่ื สารสนเทศและ ดิจิทัล ว่ามีความเก่ียวข้องกับความเป็นพลเมืองประชาธิปไตยอย่างไร รวมทงั้ ทีม่ าของแนวคดิ MIDL กบั พลเมือง 3 แบบ ซึง่ เป็นแนวคดิ ท่ีสสย. และเครือขา่ ยการศกึ ษาเพอ่ื สร้างพลเมอื งประชาธปิ ไตยน�ำ เสนอ บททสี่ อง จากผใู้ ชเ้ นต็ สพู่ ลเมอื งดจิ ทิ ลั น�ำ เสนอหลกั การพนื้ ฐาน ของพลเมืองดิจทิ ัล และทักษะในการรับมือในโลกดจิ ทิ ัล รวมทง้ั พดู คุยกับ จีรนุช เปรมชยั พร แหง่ เวบ็ ไซต์ประชาไท วา่ ดว้ ยเรือ่ งทพี่ ลเมอื งดจิ ทิ ลั ควร ตระหนกั บทที่สาม พลเมืองกับการเท่าทันรัฐ และเอกชน ชวนผู้อ่านไป พิจารณาแง่มุมเรือ่ งราวทสี่ ภุ ญิ ญา กลางณรงค์ อดตี กรรมการ กสทช. และ ยิ่งชพี อัชฌานนท์ แหง่ iLaw น�ำ เสนอเก่ียวกบั บทบาทของรฐั และเอกชน ทเ่ี ขา้ มาก�ำ กบั ควบคมุ การสอ่ื สารทดี่ เู หมอื นมเี สรภี าพบนโลกออนไลน์ โดย มีตัวอย่างกรณีการปิดเฟซบุ๊กช่ัวคราว ในปี พ.ศ. 2557 ซึ่งสะท้อนความ ร่วมมอื ในการควบคมุ สื่อออนไลนร์ ะหว่างรฐั และเอกชน

8 เทา่ ทนั สือ่ : อ�ำ นาจในมือพลเมอื งดิจทิ ลั บทที่ส่ี เทา่ ทัน “ข่าวปลอม” ในยคุ หลังความจรงิ ช่วงสองปมี านี้ มหาอำ�นาจในโลกลว้ นจ้าละหว่ันกบั ปญั หา fake news เรามาส�ำ รวจกันว่า ประเทศในทวปี อเมริกา ยุโรป และเอเชยี รับมอื กับเรอื่ งนี้กนั อย่างไร และ ลกั ษณะ fake news ของไทย รวมท้งั การรับมอื แบบเวร่ีไทยของรฐั ไทยเป็น อย่างไร บทท่หี า้ การใช้ MIDL ประสบการณ์ในการศึกษาของไทยและ สหรัฐอเมริกา ขณะท่ีสหรัฐอเมริกาส่งเสริมการใช้ iPadagogy ใน ประเทศไทย ผบู้ รหิ ารกระทรวงศึกษาธิการมนี โยบายหา้ มนกั เรยี นในสถาน ศกึ ษาทกุ ระดบั ใชม้ อื ถอื ในหอ้ งเรยี น เรอ่ื งนเี้ ปน็ อยา่ งไร เราจะไดเ้ รยี นรผู้ า่ น มุมมองของ นักวจิ ยั จาก Media Education Lab แห่งสหรัฐอเมริกา และ อรรถพล อนันตวรสกลุ แหง่ TCE บทท่ีหก พลังพลเมืองเพื่อสิทธิด้านสิ่งแวดล้อม โซเชียลมีเดีย เป็นโอกาสในการสื่อสารของพลเมืองและองค์กรท่ีทำ�งานเคลื่อนไหวใน ประเดน็ สาธารณะในสายตาของวฑิ ูรย์ เล่ียนจำ�รญู แหง่ ไบโอไทย เขาเลา่ ประสบการณ์และมุมมองที่พลเมืองต้องเท่าทันในการรับข่าวสาร ร่วมกับ ศศิน เฉลิมลาภแห่งมลู นิธิสืบนาคะเสถียร บททีเ่ จ็ด วดิ โี อออนไลน์ พืน้ ทส่ี อ่ื สารเพอ่ื สรา้ งความเขา้ ใจใหม่ การใช้วิดีโอและเผยแพร่ออนไลน์ เป็นเครื่องมือแสดงพลังของการส่ือสาร ในสังคมพหุวัฒนธรรมท่ีอุดมไปด้วยความหลากหลายและความแตกต่าง นับต้ังแต่เร่ืองศาสนา สิทธิทางเพศ การเมือง ทิศทางการพัฒนา ฯลฯ บทนจ้ี ะท�ำ ความรจู้ กั กบั แนวทางการท�ำ งานการสอื่ สารเพอื่ สรา้ งความเขา้ ใจ ใหมข่ องนกั กจิ กรรมทางสงั คม บทท่ีแปด เฟซบุ๊ก บทสนทนาของพลเมือง แพลตฟอร์มอย่าง เฟซบุ๊กได้เปิดกว้างให้กับคนธรรมดาท่ัวไปที่ไม่ได้มีทุนทางสังคมมาก่อน สามารถเข้าร่วมแสดงความคิดเห็น เปิดประเด็นทางสังคมและการเมือง

เท่าทันส่ือ : อ�ำ นาจในมือพลเมืองดิจทิ ัล 9 บอกเลา่ เรอ่ื งราวผา่ นการโพสตแ์ ละแชรภ์ าพหรอื ความเหน็ เนอ้ื หาบทนช้ี วน ไปดตู วั อยา่ งกรณชี นพน้ื เมอื งในแคนาดา การสง่ เสยี งจากเดก็ ชาวปาเลสไตน์ การเล่าประสบการณ์ของผู้หญิงไทยท่ีถูกละเมิดศักดิ์ศรีความเป็นมนุษย์ ในเรอื นจำ�และการลว่ งละเมดิ ทางเพศ บททเี่ กา้ รณรงคใ์ นโลกออนไลน์จะได้ผลอะไร ในยคุ เทคโนโลยี ดจิ ทิ ลั พลเมอื งมอี �ำ นาจมากขนึ้ จรงิ หรอื ไม่ และสามารถน�ำ การเปลย่ี นแปลง ได้มากนอ้ ยเพยี งใด ? ชว่ ยกนั หาค�ำ ตอบจากตัวอย่างการรณรงค์ #Me Too ทมี่ ผี ใู้ ชท้ วติ เตอรต์ ดิ แฮชแทก็ ดงั กลา่ วมากกวา่ 1.7 ลา้ นทวตี ใน 85 ประเทศ และ ขบวนการร่มเพ่ือประชาธิปไตยในฮ่องกง ตลอดจนการเคล่ือนไหว คดั คา้ นพระราชบญั ญัติคอมพวิ เตอรฯ์ ในเมืองไทย บทที่สิบ บทบาทองค์กรกำ�กับดูแลนโยบายสื่อ การส่งเสริมการ รู้เท่าทันสื่อเป็นหน้าท่ีของใคร ? ในสหราชอาณาจักร พบว่า Ofcom องคก์ รกำ�กบั ดแู ลสอ่ื มขี อ้ บัญญัตใิ นกฎหมายที่มีอำ�นาจหน้าทีโ่ ดยตรงตอ่ ภารกิจน้ี ขณะท่ี ACMA ของออสเตรเลีย มีภารกิจเพ่ือเตรียมพลเมือง ของเขาเพ่อื เพมิ่ การมสี ว่ นรว่ มในเศรษฐกิจดิจทิ ัล น่าสนใจและติดตามดูว่า แลว้ ในประเทศไทยรับมือในเรอ่ื งนีอ้ ย่างไร

10 เท่าทนั ส่อื : อ�ำ นาจในมือพลเมืองดจิ ทิ ลั

เท่าทนั สอื่ : อ�ำ นาจในมือพลเมอื งดจิ ิทลั 11 บทท่ี 1 MIDL กบั การสรา้ งพลเมอื ง “MIDL เปน็ กระบวนการสร้างสรรค์สังคม เพ่อื ให้พลเมอื งมีทักษะในการตงั้ ค�ำ ถาม วิพากษ์ วิจารณ์ สือ่ สารอย่างสร้างสรรค์ และการสง่ เสรมิ เรือ่ ง MIDL จะชว่ ยลดความเหลื่อมลำ้� ของพลเมืองในการเขา้ ถึงขอ้ มลู ขา่ วสาร และมีทกั ษะในการสอ่ื สาร” มมุ มองของ เข็มพร วิรุณราพันธ์

12 เทา่ ทันส่อื : อำ�นาจในมอื พลเมอื งดจิ ิทลั การรู้เท่าทันส่ือ สารสนเทศ และดิจิทัล (Media Information and Digital Literacy - MIDL) เป็นชดุ ค�ำ ที่ได้รับการนยิ ามและอธบิ ายโดยบุคคล หลายสาขาวิชาชีพ ท้ังในแวดวงการศึกษา นิเทศศาสตร์ การตลาด และ การเมอื ง อกี ทง้ั เปลยี่ นแปลงไปตามสถานทแี่ ละสถานการณท์ เี่ กดิ ขน้ึ ใหมๆ่ เช่น ในทวีปอเมรกิ าเหนือ นยิ ามการรู้เท่าทันสือ่ ว่า เป็นเรือ่ งชุดสมรรถนะ ของการสอื่ สาร ประกอบดว้ ย ความสามารถในการเขา้ ถงึ (access) วเิ คราะห์ (analyze) ประเมนิ (evaluate) ส่ือสาร (communicate) ข้อมูลต่างๆ ท่มี าใน รูปแบบที่หลากหลาย และยังเห็นว่า การรู้เท่าทันส่ือช่วยเสริมพลังของ ประชาชนใหม้ ที กั ษะในการวพิ ากษว์ จิ ารณ,์ เปน็ ผผู้ ลติ งานสรา้ งสรรคต์ า่ งๆ ขณะท่ีในทวีปเอเชีย อย่างประเทศญ่ีปุ่น กระทรวงศึกษาธิการของญ่ีปุ่น เผยแพรเ่ รอ่ื งดงั กลา่ ว มาตง้ั แตก่ อ่ น พ.ศ. 2544 โดยเสนอนยิ าม การรเู้ ทา่ ทนั สารสนเทศ (information literacy) ประกอบด้วยสเ่ี รอ่ื ง ไดแ้ ก่ ความสามารถ ในการประเมนิ หรอื ตดั สนิ การเลอื กสรร การจดั การ และการประมวลขอ้ มลู ข่าวสาร, ความเขา้ ใจในลกั ษณะของสงั คมสารสนเทศ ผลกระทบของขอ้ มลู ขา่ วสารตอ่ สงั คมและมนษุ ย,์ การตระหนกั ในความส�ำ คญั ของขอ้ มลู ขา่ วสาร และความรับผิดชอบ, ความเข้าใจในพื้นฐานของศาสตร์ด้านสารสนเทศ การเรยี นรทู้ กั ษะการท�ำ งานพน้ื ฐานของขอ้ มลู ขา่ วสารและเครอ่ื งมอื อปุ กรณ์ ทีเ่ กี่ยวข้องโดยเฉพาะคอมพิวเตอร์

เท่าทนั สื่อ : อำ�นาจในมือพลเมอื งดิจทิ ลั 13 กอ่ น พ.ศ. 2540 ประเทศทางแถบตะวนั ตก ไดน้ �ำ เรอ่ื งการรเู้ ทา่ ทนั สอ่ื มาเชื่อมโยงกบั การเสริมสรา้ งพลงั พลเมือง ในแง่มุมท่ีว่า พลเมืองสามารถ เปลี่ยนรูปแบบความสัมพันธ์จากผู้ถูกกระทำ� (passive) ในฐานะผู้รับส่ือ มาเป็นผู้กระทำ� (active) ที่สามารถวิจารณ์หรือท้าทายขนบธรรมเนียม แบบเดิม และโครงสร้างของวัฒนธรรมส่ือพาณิชย์ รวมถึงหาหนทาง เปดิ พ้นื ทใ่ี ห้กบั เสียงและวาทกรรมของพลเมืองดว้ ย ส�ำ หรบั ในประเทศไทย ชดุ ค�ำ นป้ี รากฏในสงั คมไทยมาราวสองทศวรรษ ยุคเริม่ ตน้ มีการใช้คำ�โดดๆ วา่ “รู้เทา่ ทนั สื่อ” ที่มาจากศัพทภ์ าษาองั กฤษวา่ media literacy เขม็ พร วริ ณุ ราพนั ธ์ ผจู้ ดั การสถาบนั สอ่ื เด็กและเยาวชน (สสย.) ผู้คลกุ คลีอยใู่ นวงการ ทท่ี �ำ งานเกยี่ วขอ้ งกบั การคมุ้ ครองเดก็ และเยาวชน และส่งเสริมส่ือสร้างสรรค์สำ�หรับเยาวชน เล่าว่า จากประสบการณ์การท�ำ งานในยคุ แรกๆ มงุ่ เนน้ ท่ี การวเิ คราะหใ์ หเ้ หน็ บทบาทและผลกระทบทม่ี าจาก การน�ำ เสนอของสอ่ื ทม่ี ตี อ่ กลมุ่ คนตา่ งๆ โดยเฉพาะ กลุ่มเด็กและเยาวชน เช่น ปัญหาผลกระทบจาก โฆษณา ปัญหาเด็กตดิ เกม หรอื ภยั ทม่ี าพร้อมกบั สื่อใหม่ ขณะที่ขอบเขตของเรื่องการรู้เท่าทันสื่อฯ เข็มพร วริ ณุ ราพันธ์ มีความลึกซ้ึงมากกว่านั้น นับตั้งแต่การติดตาม ผู้จัดการ สถาบันสือ่ เด็ก และเยาวชน (สสย.) ข้อมูลข่าวสาร การพัฒนาความสามารถในการ ถอดรหสั หรอื วเิ คราะหข์ อ้ มลู ทปี่ รากฏในสอื่ การขยายโอกาสของประชาชน ในการเข้าถึงข้อมูลและสามารถใช้ข้อมูลเหล่าน้ันมาตัดสินใจและวางแผน ใช้ชีวิตของพวกเขา โดยเฉพาะอย่างยิ่งโลกในยุคปัจจุบันที่ภูมิทัศน์ส่ือ เปลีย่ นแปลงไปมาก การรู้เทา่ ทันสื่อฯ จงึ เป็นทกั ษะ เครอ่ื งมอื ท่แี ต่ละคน ควรเรยี นรู้ ฝกึ ฝนเพอื่ ใหส้ ามารถคดิ วเิ คราะหข์ อ้ มลู และใชเ้ ทคโนโลยใี หเ้ กดิ ประโยชนอ์ ย่างสรา้ งสรรคไ์ ด้

14 เท่าทนั ส่อื : อำ�นาจในมือพลเมอื งดจิ ิทลั เข็มพร ในฐานะหัวเรือใหญ่แห่ง สสย. ร่วมกับ สำ�นักงานกองทุน สนับสนุนการสร้างเสริมสุขภาพ (สสส.) และ ศูนย์ประสานงานเครือข่าย การศกึ ษาเพ่อื สรา้ งพลเมืองประชาธิปไตย (Thai Civic Education Center- TCE) ไดร้ ว่ มกนั จดั กจิ กรรมในการอบรมเรอ่ื งการรเู้ ทา่ ทนั สอื่ กบั กลมุ่ ครแู ละ นักการศกึ ษาหลายรุ่น เมอ่ื ปี พ.ศ. 2559 สสย. และเครอื ข่าย ได้รบั รางวัล Media and Information Literacy and Intercultural Dialogue จาก UNESCO รางวลั นสี้ นบั สนนุ องคก์ รทส่ี ง่ เสรมิ งานเทา่ ทนั สอื่ โดยในงาน Global Media and Information Literacy Week ซึ่งจัดข้ึนในช่วงสัปดาห์แรกของเดือน พฤศจิกายน พ.ศ. 2559 ท่ีประเทศบราซิล ในคร้ังน้ันได้มีตัวแทนจาก ประเทศไทยเดินทางไปรับรางวัล UNESCO มอบรางวัลแก่ สสย. ในฐานะองค์กรทำ�งานส่งเสรมิ การร้เู ทา่ ทนั ส่ือ ในงาน Global Media and Information Literacy Week 2016 ที่บราซลิ เม่อื ต้นเดือนพฤศจกิ ายน 2559 ทม่ี าภาพ : เวบ็ ไซตย์ ูเนสโก

เท่าทันสือ่ : อ�ำ นาจในมือพลเมืองดิจทิ ัล 15 ยเู นสโกใหค้ วามส�ำ คญั ในการท�ำ งานเรอ่ื งรเู้ ทา่ ทนั สอื่ และสารสนเทศ มาก่อนล่วงหน้าหลายปีแล้ว จากเอกสารใน พ.ศ. 2556 เรื่อง Media and Information Literacy : Policy and Strategies Guidelines ได้มีการน�ำ เสนอ ความเช่ือมโยงของการรู้เท่าทันส่ือกับข้อมูลข่าวสารและเทคโนโลยีดิจิทัล โดยค�ำ นงึ ถงึ การเขา้ ถงึ ของประชาชนทก่ี วา้ งขวาง การหลอมรวมของชอ่ งทาง การเผยแพรส่ ารสนเทศและสอื่ ในหลากหลายรปู แบบ เพอ่ื พฒั นาประชาชน ใหม้ สี มรรถนะทจี่ �ำ เปน็ ในการแสวงหาขา่ วสารทเี่ ปน็ ประโยชนม์ ากทส่ี ดุ และ สามารถใชเ้ สรภี าพในการแสดงออก และเนอื่ งจากการหลอมรวมเทคโนโลยี ท�ำ ใหไ้ มอ่ าจจะแยกการรเู้ ทา่ ทนั ออกไปตามแตล่ ะประเภทของสอ่ื ได้ ยเู นสโก จงึ ได้สรา้ งกรอบความคดิ ทก่ี วา้ งขวางครอบคลมุ ภายใตแ้ นวคดิ เร่ือง Media and information literacy หรือ MIL จะเหน็ ไดว้ า่ ในชว่ งแรก ชดุ ค�ำ ทเี่ กย่ี วขอ้ งกบั การรเู้ ทา่ ทนั ยงั ประกอบ ไปดว้ ยค�ำ สองคำ� คือ Media Literacy หรอื รเู้ ทา่ ทนั สอ่ื และ Information คือ เทา่ ทนั สารสนเทศ จนกระทง่ั ใน พ.ศ. 2560 ทาง สสย. และเครือข่าย จงึ ไดเ้ พม่ิ เตมิ ค�ำ วา่ ดจิ ทิ ลั (Digital) มารวมภายใตช้ ดุ ค�ำ ทเี่ รยี กวา่ เทา่ ทนั สอื่ สารสนเทศและดจิ ทิ ลั (Medial Information and Digital Literacy-MIDL) โดย เมือ่ กลาง พ.ศ. 2559 สสย. ร่วมกบั เครือขา่ ยไดจ้ ดั ระดมความเหน็ ในการ นยิ ามความหมายของค�ำ วา่ MIDL เพอื่ ใหเ้ หน็ การเชอื่ มโยงของความหมาย การรูเ้ ท่าทนั สื่อฯ และความเป็นพลเมอื ง คำ�ถามสำ�คัญในการจัดการประชุมคร้ังนั้น คือ พลเมืองท่ีมีความ สามารถในการรู้เท่าทนั สอ่ื สารสนเทศและดจิ ทิ ัลตอ้ งมีความรู้ ทกั ษะและ คณุ ลกั ษณะ หรอื คา่ นยิ มอยา่ งไรบา้ ง ซงึ่ กจิ กรรมเหลา่ น้ี ถอื เปน็ ขนั้ ตอนของ ความพยายามท่ีจะผลักดันให้แนวคิด MIDL สามารถนำ�ไปประยุกต์ใช้กับ กระบวนการเรียน การสอนในการศึกษาทุกระดับและสามารถประยุกต์ใช้ กับงานพฒั นาต่างๆ ได้

16 เท่าทันสอ่ื : อ�ำ นาจในมอื พลเมอื งดิจทิ ลั สสย.และเครอื ขา่ ยไดพ้ ฒั นาความรว่ มมอื กบั ส�ำ นกั งานคณะกรรมการ กจิ การกระจายเสียง กจิ การโทรทศั น์และกิจการโทรคมนาคม (กสทช.) เพ่ือ สร้างความเข้าใจแนวคิดดังกล่าว ผ่านกิจกรรมหลายรูปแบบ กิจกรรม คร้ังส�ำ คญั ไดแ้ ก่ เม่อื เดอื นพฤศจิกายน พ.ศ. 2558 รว่ มกนั จัดงานสัมมนา วชิ าการ เรือ่ ง Media and Information Literacy in the Digital Era ตอ่ มา ในเดือนกรกฎาคม พ.ศ. 2560 สสย.รว่ มกบั สสส. และศูนยป์ ระสานงาน เครอื ข่ายการศกึ ษาเพือ่ สรา้ งพลเมอื งประชาธิปไตย จัดสัมมนาเร่อื ง MIDL อำ�นาจในมือพลเมือง ผู้สร้างการเปล่ียนแปลง การสัมมนาท้ังสองครั้ง ได้เชิญวิทยากรท้ังชาวไทยและต่างประเทศจากหลายทวีปมาร่วมแบ่งปัน ประสบการณ์ ซง่ึ เปน็ การกระตนุ้ ให้ฝา่ ยต่างๆ ที่มีบทบาทและสนใจในการ ขับเคล่ือนสังคม ได้รับฟังบทเรียนของประเทศที่ให้ความสำ�คัญการใช้ แนวคดิ MIDL ในการพัฒนาพลเมอื งทมี่ ีความกระตอื รือรน้ ในสังคม การสมั มนาเร่ือง MIL in the Digital Era ท่ีมาภาพ : เวบ็ ไซต์ กสทช.

เท่าทันส่อื : อำ�นาจในมอื พลเมืองดิจิทลั 17 เขม็ พร เหน็ วา่ MIDL เปน็ กระบวนการสรา้ งสรรคส์ งั คมเพอ่ื ใหพ้ ลเมอื ง มีทักษะในการตงั้ คำ�ถาม วิพากษว์ ิจารณ์ สือ่ สารอย่างสรา้ งสรรค์ และการ ส่งเสริมเรื่อง MIDL จะช่วยลดความเหลื่อมลำ้�ของพลเมืองในการเข้าถึง ขอ้ มลู ขา่ วสาร และมที ักษะในการสื่อสาร “ถ้าเราไม่มีการส่งเสริมในเร่ืองน้ี เราจะพบความเหล่ือมลำ้�ระหว่าง คนทเี่ ขา้ ถงึ กบั คนทเี่ ขา้ ไมถ่ งึ ขอ้ มลู คนทเ่ี ปน็ เจา้ ของแหลง่ ขอ้ มลู จะมอี �ำ นาจ เหนือคนอื่น ส่งผลให้เกิดความเหล่ือมล้ำ�ในการแสดงความคิดเห็น หรือ ทำ�ให้เกิดช่องว่างและความไม่เท่าเทียมระหว่างคนท่ีมีทักษะกับคนที่ไม่มี ทักษะในการสอื่ สาร” การสรา้ งพลเมอื งทก่ี ระตอื รอื รน้ มคี วามแตกตา่ ง หลากหลายวธิ กี าร ตามแต่สถานการณ์และกลุ่มเป้าหมาย เช่น กลไกเสริมสร้างให้กลุ่มเด็ก และเยาวชนมีพลังในการปกป้องตนเองจากการใช้หรือรับข้อมูลข่าวสาร ในโลกดจิ ทิ ลั นบั เปน็ วธิ กี ารหนงึ่ อยา่ งไรกต็ าม หลายประเทศเลอื กใชว้ ธิ กี าร ผลักดันให้ MIDL เปน็ สว่ นหน่งึ ของระบบการศึกษา เพ่ือฝกึ ฝนทักษะตา่ งๆ ให้กบั เด็กและเยาวชนรุ่นใหม่ในศตวรรษที่ 21 ในมมุ มองของเขม็ พร การรเู้ ทา่ ทนั สอ่ื ฯ ในยคุ ปจั จบุ นั ไมใ่ ชก่ ารปกปอ้ ง โดยการปดิ ก้นั เดก็ และเยาวชนจากสื่อแบบต่างๆ ในทางกลบั กัน เด็กและ เยาวชนควรได้รับการฝึกฝนให้มีทักษะเรื่องการรู้เท่าทัน เธอยกตัวอย่าง ประสบการณ์ในแคนาดา เช่น องค์กร MediaSmarts ซ่งึ เป็นองคก์ รเอกชน ท่ีไม่หวังผลกำ�ไร องค์กรแห่งนี้ได้เข้าไปทำ�งานกับกระทรวงศึกษา เพื่อลด ช่องว่างของความรู้ท่ีครูตามไม่ทันและเพิ่มพูนเน้ือหาที่ยังไม่มีปรากฏใน ตำ�รา เช่นเดียวกับประสบการณ์ในฮ่องกง ซึ่งมีนักวิชาการท่ีทำ�งานเรื่อง การรู้เท่าทันส่ือที่เห็นว่า ในอนาคต การศึกษาจะเป็นเครือข่ายดิจิทัลและ วางอยู่บนฐานของการเรียนรู้ตลอดชีวิต การศึกษาจะไม่ได้จำ�กัดอยู่ท่ี โรงเรยี นเพยี งอยา่ งเดยี วอกี ตอ่ ไปแลว้ แตก่ ารศกึ ษาจะกลบั มาอยทู่ ป่ี ระชาชน โดยประชาชนสามารถที่จะเรยี นรู้และเข้าถึงข้อมูลต่างๆ ได้

18 เท่าทันสือ่ : อ�ำ นาจในมือพลเมืองดจิ ิทัล สำ�หรับในประเทศไทย เข็มพร ยกตัวอย่าง เครือข่ายพลเมืองเน็ต ซึ่งเกิดขึ้นจากการรวมตัวกันในลักษณะเครือข่ายของกลุ่มพลเมืองผู้ใช้ อินเทอรเ์ น็ตท่ีมีความเชื่อรว่ มกันในเรื่องสิทธเิ สรภี าพในการแสวงหาข้อมูล ข่าวสาร การแสดงออก การปกป้องสิทธิพลเมืองและสิทธิทางการเมือง เสรีภาพของส่ือและการสนับสนุนสื่อพลเมือง โดยเครือข่ายนี้ คำ�นึงถึง หลัก 5 ประการในการทำ�งาน ได้แก่ สิทธิในการเข้าถึง (access) สิทธิ ในความเป็นสว่ นตวั (privacy) สิทธิในการรว่ มตัดสินใจ (participatory) สทิ ธิ ในการเป็นเจ้าของรว่ ม (commons) เสรภี าพในการแสดงออก (expression) ตัวอย่างข้างต้นท่ีเข็มพรหยิบยกข้ึนมา เพ่ือช้ีให้เห็นว่า ภายใต้ ภูมิทัศน์สื่อในยุคปัจจุบันแตกต่างไปจากเดิม ผู้รับส่ือไม่เพียงต้องพัฒนา ทกั ษะเพอื่ ใหต้ นเองสามารถดแู ลปกปอ้ ง คดั กรองขอ้ มลู ขา่ วสาร แตใ่ นขณะ เดียวกันควรเป็นผู้ใช้ส่ือที่สามารถใช้ช่องทางท่ีหลากหลายเพ่ือสร้างการมี สว่ นรว่ มและสรา้ งความเปน็ ธรรมในสงั คมในฐานะพลเมอื งไดอ้ กี ดว้ ย แตก่ าร จะพลกิ ผนั ตนเองเปน็ พลเมอื งทก่ี ระตอื รอื รน้ ไดน้ น้ั จ�ำ เปน็ ตอ้ งมกี ระบวนการ ฝกึ ฝนทักษะการเทา่ ทนั ในด้านต่างๆ

เทา่ ทนั สื่อ : อ�ำ นาจในมอื พลเมอื งดิจทิ ลั 19 แนวคดิ MIDL กับ พลเมอื ง 3 แบบ ค�ำ วา่ “พลเมอื ง” เปน็ มโนทศั นท์ ม่ี คี วามสลบั ซบั ซอ้ นและเปลยี่ นแปลง ไปตามเงอ่ื นไขและสถานการณ์ทเี่ กิดข้นึ ใหมต่ ลอดเวลา การเช่อื มโยงเร่ือง MIDL กบั พลเมืองในมุมมองท่ีสสย.และ TCE เสนอนั้น เปน็ แนวคิดทีไ่ ดร้ บั อิทธพิ ลจากนักการศกึ ษา ชอ่ื Joel Westheimer แหง่ มหาวทิ ยาลัย Ottawa ประเทศแคนาดา เขาเป็นผู้ท่ีสนใจการศึกษาเพื่อสร้างความเป็นพลเมือง (Civic Education) งานของเขาในเรื่องประชาธิปไตยกับการศึกษาได้อ้างคำ� กลา่ วของนกั ทฤษฎกี ารเมอื งทา่ นหนงึ่ ทบี่ อกวา่ “ประชาธปิ ไตยหาใชร่ ปู แบบ การสมาคมที่มีอยู่ตามธรรมชาติไม่ มันเป็นส่ิงประดิษฐ์ของจินตนาการท่ี ตอ้ งไดร้ บั การปลกู ฝงั ”1 นน่ั หมายความวา่ หากความเปน็ ประชาธปิ ไตยไมใ่ ช่ สง่ิ ทต่ี ิดตัวเราตามธรรมชาติมาแต่เกิด การศึกษาจึงมีบทบาทสำ�คัญในการ สอนเรื่องประชาธปิ ไตย ด้วยเหตนุ ี้ คนสว่ นใหญจ่ งึ เห็นตรงกันวา่ โรงเรียน เปน็ สถาบนั ส�ำ คญั ในการปลกู ฝงั “ประชาธปิ ไตย” ใหก้ บั นกั เรยี นเพอ่ื สง่ เสรมิ ใหพ้ วกเขาเปน็ “พลเมอื งด”ี แตค่ วามหมายของประชาธปิ ไตยและพลเมอื งดี ของแต่ละกลมุ่ คนแตกตา่ งกนั ไป จากการศึกษาโปรแกรมของโรงเรียนมัธยมในแคนาดาที่มีเป้าหมาย เพ่ือให้นักเรียนได้ฝึกฝนการเป็นพลเมืองท่ีดีในสังคมประชาธิปไตย Joel Westheimer พบวา่ วสิ ยั ทศั นว์ า่ ดว้ ยความเปน็ พลเมอื งสสู่ งั คมประชาธปิ ไตย มสี ามรปู แบบ ไดแ้ ก่ พลเมอื งทมี่ คี วามรบั ผดิ ชอบ (Personally Responsible Citizen) พลเมอื งทมี่ ีสว่ นร่วม (Participatory Citizen) และพลเมอื งทีม่ ุ่งเนน้ ความเปน็ ธรรมในสังคม (Justice – oriented Citizen) 1 http://journals.sfu.ca/cje/index.php/cje-rce/article/viewFile/2901/2193/ 11/21/2017



เทา่ ทันส่ือ : อ�ำ นาจในมือพลเมืองดจิ ิทลั 21 ดังน้นั เมื่อนำ�กระบวนการ MIDL มาพจิ ารณาภายใตก้ รอบพลเมือง สามแบบ สสย.และ TCE ได้นำ�เสนอคุณลักษณะของพลเมืองแต่ละแบบ ดังนี้ แบบแรก พลเมอื งทม่ี คี วามรบั ผดิ ชอบ หมายถงึ พลเมอื งทส่ี ามารถ เขา้ ถึงสอื่ แหลง่ สารสนเทศและสือ่ ดิจิทลั ท่ีหลากหลาย มีทักษะ วิเคราะห์ ประเมินคุณภาพ คุณค่าส่ือ ข่าวสาร เลือกรับและใช้ให้เกิดประโยชน์ต่อ ตนเองและครอบครวั อยา่ งปลอดภยั มคี วามรบั ผดิ ชอบ ปฏบิ ตั ติ ามกฎระเบยี บ มจี รยิ ธรรมและรอ้ งเรยี นใหเ้ กดิ การแกไ้ ขปญั หาเมอื่ ไดร้ บั ผลกระทบโดยตรง แบบที่สอง พลเมืองท่ีมีส่วนร่วม หมายถึง พลเมืองที่นอกจาก จะมคี วามรู้ ความเขา้ ใจและทักษะทมี่ ีในพลเมอื งแบบแรกแล้ว พลเมืองทมี่ ี ส่วนร่วมจะใช้สื่อสารสนเทศ และส่ือดิจิทัลเป็นเคร่ืองมือในการสื่อสาร อตั ลกั ษณข์ องตนเองและรวมกลมุ่ เพอ่ื แกป้ ญั หาและพฒั นาสอ่ื ขา่ วสารและ แหล่งสารสนเทศให้เกิดประโยชนต์ อ่ กลมุ่ และชุมชน แบบทส่ี าม พลเมอื งทม่ี งุ่ เนน้ ความเปน็ ธรรมในสงั คม คอื พลเมอื ง ท่ีมีความรู้และเข้าใจในเรื่องโครงสร้าง ระบบสื่อ สารสนเทศ ส่ือดิจิทัล ใช้เพื่อสร้างการเปล่ียนแปลงสังคมให้ดีข้ึน มีบทบาททำ�ให้เกิดการแก้ไข ปญั หาและพัฒนาในระดับโครงสร้างกฎหมาย วัฒนธรรม สสย.และเครือข่ายการศึกษาเพ่ือสร้างพลเมืองประชาธิปไตย หรือ Thai Civic Education (TCE) ได้ผลิตเอกสารเผยแพร่ ชอ่ื กรอบแนวคิด พลเมอื งประชาธปิ ไตย เทา่ ทนั สื่อ สารสนเทศและดจิ ทิ ัล ในเอกสารชดุ ดังกล่าว ได้กล่าวถึงคุณลักษณะของพลเมืองประชาธิปไตยที่เชื่อมโยงกับ MIDL ดังน้ี

22 เท่าทันสอื่ : อ�ำ นาจในมอื พลเมืองดจิ ทิ ลั “พลเมอื งทม่ี สี มรรถนะในการเขา้ ถงึ เขา้ ใจ วเิ คราะห์ ตคี วาม ตรวจสอบ และคิดอย่างมีวิจารณญาณสามารถประเมินประโยชน์ และโทษในการ เลือกรบั ใช้ประโยชน์และสร้างสรรค์ส่ือ สารสนเทศและดิจิทัล เพ่ือสร้าง ความเข้าใจเกย่ี วกบั โครงสรา้ งอำ�นาจรฐั ทนุ สื่อ ตลอดจนบรบิ ททางสงั คม และเศรษฐกจิ เปน็ ผทู้ เ่ี คารพสทิ ธแิ ละอยรู่ ว่ มกบั ผอู้ นื่ ในสงั คมทหี่ ลากหลาย ไดอ้ ยา่ งรบั ผดิ ชอบ และสามารถใชส้ อื่ สารสนเทศ และดจิ ทิ ลั เปน็ เครอ่ื งมอื ในการตอ่ รองอ�ำ นาจและสรา้ งการเปลย่ี นแปลงในฐานะพลเมอื งประชาธปิ ไตย ยุคดิจิทัล ท่ีกระตือรือร้นในการมีส่วนร่วมและมุ่งเน้นความยุติธรรมทาง สังคมเป็นสำ�คัญ” ค�ำ วา่ พลเมอื งประชาธปิ ไตย เปน็ ค�ำ ทส่ี รา้ งขน้ึ โดยเครอื ขา่ ยการศกึ ษา เพื่อสร้างพลเมืองประชาธิปไตย (TCE) ซึ่งนับเป็นการสร้างวิสัยทัศน์และ เปา้ หมายรว่ มทง้ั กบั คนท�ำ งานในประเดน็ น้ี และเปน็ การเสนอแนวคดิ ดงั กลา่ ว กบั สังคมไทยไปพร้อมๆ กัน เขม็ พรบอกวา่ การมวี สิ ยั ทศั นแ์ ละเปา้ หมายรว่ มในการสรา้ งพลเมอื ง ประชาธปิ ไตย ชว่ ยทำ�ใหก้ ระบวนการท�ำ งาน MIDL มีทิศทางทชี่ ดั เจนมาก ยิ่งขึ้นในฐานะที่เป็นส่วนหน่ึงของการเปล่ียนแปลงสังคม และช่วยในการ ตอบค�ำ ถามวา่ ท�ำ ไมพลเมอื งประชาธปิ ไตยตอ้ งรเู้ ทา่ ทนั สอื่ สารสนเทศ และดจิ ทิ ลั * ซง่ึ คณะท�ำ งานทผ่ี ลกั ดนั แนวคดิ ไดอ้ ธบิ ายถงึ เงอื่ นไขทสี่ ง่ ผลให้ พลเมอื งต้องไดร้ บั การเสรมิ สร้างทักษะ MIDL ดงั น้ี * โปรดดเู อกสารแผน่ พบั เรอ่ื งแนวคดิ พลเมอื งประชาธปิ ไตยเทา่ ทนั สอ่ื สารสนเทศดจิ ทิ ลั . ผจู้ ดั ท�ำ สสย. และ TCE http://www.childmedia.net/mediainventive/flap/597-

เท่าทนั สอ่ื : อำ�นาจในมอื พลเมืองดจิ ิทัล 23 • พัฒนาการของส่ือ สารสนเทศและดิจิทัล ได้ทำ�ให้สังคมท่ัวโลก เคล่ือนเข้าสู่ยุคสื่อหลอมรวม (Media Convergence) ซึ่งมีการ เปลีย่ นแปลงอย่างรวดเร็ว • เครือข่ายอินเทอร์เน็ต มีส่วนสำ�คัญในการเปลี่ยนวิถีการดำ�เนิน ชีวิต การสือ่ สารและการเรียนร้ขู องผคู้ น • เทคโนโลยีดิจิทัลในโลกเสมือนจริง (Virtual World) ส่งผลให้เกิด ยุคแห่งการสื่อสารไร้พรมแดนและเป็นยุคหลังข้อมูลสารสนเทศ (Post-Information Age) ที่ผู้คนจากท่ัวทุกมุมโลกสามารถเข้าถึง ส่ือ สารสนเทศดว้ ยเทคโนโลยีดจิ ทิ ลั ไดอ้ ย่างรวดเรว็ • การเข้าถึงส่ือ สารสนเทศ และดิจิทัล ถือเป็นสิทธิเสรีภาพข้ัน พน้ื ฐานในฐานะพลเมอื งและเปน็ สิทธมิ นษุ ยชน • พลเมืองจำ�เป็นต้องมีข้อมูลที่น่าเชื่อถือ และหลากหลายเพ่ือ ประกอบการคดิ ตัดสนิ ใจ และลงมือปฏบิ ัติการในฐานะพลเมอื ง ในสังคมประชาธิปไตย • การเขา้ ถงึ เขา้ ใจ เทา่ ทนั และการใชส้ อื่ สารสนเทศ และดจิ ทิ ลั เปน็ เคร่อื งมือและเป็นสมรรถนะสำ�คัญท่พี ลเมืองจะใช้ในการปกป้อง สิทธิขั้นพื้นฐาน เพ่ือการแสดงออกทางความคิด การติดตาม ตรวจสอบ ต่อรองกับอำ�นาจรัฐ ทุนและธุรกิจส่ือ เพ่ือสร้างการ เปลี่ยนแปลงให้เกิดสังคมท่ีผู้คนอยู่ร่วมกันโดยยึดความยุติธรรม เปน็ หลักการส�ำ คญั

24 เท่าทนั ส่อื : อ�ำ นาจในมือพลเมืองดจิ ทิ ลั

เท่าทนั สอ่ื : อ�ำ นาจในมือพลเมืองดจิ ิทลั 25 บทที่ 2 จากผู้ใช้เนต็ ส่พู ลเมืองดิจิทลั “พลเมืองดจิ ิทัลควรทำ�ความเข้าใจเรื่อง Big Data และ Privacy ตลอดจนการมีทักษะในการกล่ันกรองและ ตรวจสอบข้อมลู ...เงอื่ นไขที่ส�ำ คญั ทสี่ ดุ ในการพฒั นา พลเมอื งดจิ ิทลั คือสภาพแวดลอ้ มทางสังคม การเมอื ง ทเี่ อ้ือให้คนได้เขา้ ใจถึงศกั ยภาพของพรมแดนดิจทิ ลั บนคณุ ค่าพ้ืนฐานทีเ่ ป็นหลักการสิทธมิ นษุ ยชน” มุมมองของ จีรนุช เปรมชัยพร

26 เท่าทันส่อื : อ�ำ นาจในมอื พลเมืองดิจทิ ลั การเป็นพลเมืองดิจิทัล ไม่ได้หมายถึง พลเมืองท่ีมีความสามารถ ในการใชอ้ ุปกรณ์ต่างๆ ไมว่ า่ จะเปน็ มือถอื คอมพวิ เตอร์ หรือแท็บเลต็ ใน ชวี ติ ประจ�ำ วนั เทา่ นน้ั แตค่ วามหมายของค�ำ นค้ี รอบคลมุ หลากหลายมติ ขิ อง ชีวิตและมีพัฒนาการไปตามความเปล่ียนแปลงของเทคโนโลยี อีกท้ังยัง เกย่ี วขอ้ งกบั ชดุ ของทกั ษะความสามารถและความรใู้ นการเทา่ ทนั ซง่ึ เปน็ เรอ่ื ง ท่ีต้องผ่านกระบวนการเรียนรู้ทั้งในและนอกห้องเรียนรวมถึงการเรียนรู้ ตลอดชว่ั ชวี ติ ของเราด้วย Mike Ribble ทำ�งานคลุกคลีกับเร่ืองการศึกษาและเทคโนโลยี เขาเป็นครู ผู้บริหารด้านการศึกษา และอาจารย์มหาวิทยาลัยที่มีช่ือเสียง คนหน่ึงของสหรัฐอเมริกา เขาเสนอว่า ความเป็นพลเมืองดิจิทัลเป็นเร่ือง ของบรรทัดฐานการใช้เทคโนโลยีอย่างมีความรับผิดชอบและเหมาะสม ค�ำ ศพั ทต์ า่ งๆ ไมว่ า่ จะเปน็ Digital Citizenship, Digital Wellness หรอื Digital Ethics สำ�หรบั Mike Ribble ลว้ นเปน็ เรื่องเดียวกนั น่ันคอื การปฏบิ ตั ิตน อย่างไรเม่ืออยู่ในโลกออนไลน์และเราควรจะสอนคนรุ่นถัดไปในเร่ืองน้ี อยา่ งไร ความเปน็ พลเมืองดิจทิ ลั กบั หลักการพนื้ ฐาน 9 ประการของเขาเป็น งานท่ีได้รับการกล่าวอ้างถึงอย่างกว้างขวางเนื่องจากเป็นการเปิดประเด็น สนทนาต่อสาธารณะในหัวข้อเร่ืองการใช้เทคโนโลยีอย่างเหมาะสมและมี ความรบั ผดิ ชอบ ประเด็นท้งั 9 ทพี่ ลเมืองดจิ ิทัลควรตระหนัก2 ได้แก่ 2 http://digitalcitizenship.org/11/27/2017

เท่าทนั สือ่ : อ�ำ นาจในมือพลเมืองดจิ ิทลั 27 โอกาสในการเขา้ ถงึ ดจิ ทิ ลั อยา่ งเทา่ เทยี ม (Digital access) เขาเสนอวา่ ผใู้ ชเ้ ทคโนโลยตี อ้ งตระหนกั วา่ ไมใ่ ชท่ กุ คนทม่ี โี อกาสเขา้ ถงึ เทคโนโลยี ดงั นน้ั การท�ำ งานเพอื่ สรา้ งโอกาสใหท้ กุ คนไดร้ บั สทิ ธทิ างดจิ ทิ ลั และสนบั สนนุ การ เขา้ ถงึ จงึ เปน็ จดุ เรมิ่ ตน้ ของความเปน็ พลเมอื งดจิ ทิ ลั การเตบิ โตของทงั้ สงั คม ที่เหมาะสมจึงไม่ควรมีใครท่ีถูกกีดกันการเข้าถึง ดังน้ันการเป็นพลเมือง ดจิ ทิ ลั ท่ี productive เราตอ้ งสรา้ งหลกั ประกนั วา่ ตอ้ งไมม่ ใี ครถกู ปฏเิ สธหรอื ถูกกดี กันในการเขา้ ถงึ ดิจทิ ัล การพาณชิ ยด์ ิจทิ ลั (Digital Commerce) เราต้องเข้าใจว่า เศรษฐกิจ ระบบตลาดปจั จบุ ันไดก้ ระท�ำ ผา่ นอิเลก็ ทรอนิกส์ ซึ่งทง้ั ผ้ซู อื้ และผ้ขู ายตอ้ ง ตระหนกั วา่ การซอ้ื สนิ คา้ และบรกิ ารในชวี ติ ประจ�ำ วนั เกดิ ขนึ้ ในอนิ เทอรเ์ นต็ ซ่ึงหลายเรื่องอาจจะขัดแย้งกับกฎหมายหรือศีลธรรมในบางประเทศ เช่น การดาวนโ์ หลดสง่ิ ผดิ กฎหมายในบางประเทศ จ�ำ พวกภาพโป๊ การพนนั เปน็ ตน้ ดังนั้นผู้ใช้อินเทอร์เน็ตควรเรียนรู้ในการเป็นผู้บริโภคท่ีมีประสิทธิภาพใน เศรษฐกจิ ดิจทิ ัลใหม่นด้ี ว้ ย การสอ่ื สารดจิ ทิ ลั (Digital Communication) การตดิ ตอ่ สอ่ื สารนบั เปน็ การเปลย่ี นแปลงในการปฏวิ ตั ดิ จิ ทิ ลั มากทส่ี ดุ หากยอ้ นกลบั ไปศตวรรษท่ี 19 รปู แบบการสอ่ื สารจ�ำ กดั กวา่ นม้ี าก ขณะทศ่ี ตวรรษท่ี 21 ทางเลอื กการสอ่ื สาร มคี วามหลากหลาย ไมว่ า่ จะเปน็ อเี มล มอื ถอื การส่งขอ้ ความ แต่ละคน สามารถส่ือสารพูดคุยกับทุกคน ทุกท่ี ทุกเวลา แต่สิ่งหน่ึงท่ีเขาเห็นว่า น่าเสียดายคือ ผู้ใช้เทคโนโลยีจำ�นวนมากไม่ได้ถูกสอนว่า การตัดสินใจที่ เหมาะสมเป็นอย่างไรเม่ือเราต้องเจอกับทางเลือกในการสื่อสารดิจิทัลท่ี หลากหลายเชน่ นี้ เท่าทันดิจิทัล (Digital Literacy) เป็นการจัดให้มีกระบวนการหรือ ข้ันตอนการสอนและการเรียนรู้เกี่ยวกับเทคโนโลยีและการใช้ เขาเห็นว่า ขน้ั ตอนการสอนในระดบั โรงเรยี นควรพจิ ารณาวา่ เทคโนโลยอี ะไรทคี่ วรสอน

28 เทา่ ทนั ส่ือ : อำ�นาจในมอื พลเมืองดจิ ทิ ัล แกน่ กั เรยี นและเทคโนโลยแี ตล่ ะอยา่ งนนั้ ควรน�ำ ไปใชอ้ ยา่ งไร ขณะทแ่ี รงงาน บางสาขาวชิ าชพี ตอ้ งการทกั ษะในเรอื่ งการคน้ ควา้ และการประมวลผลขอ้ มลู ทร่ี วดเรว็ ฉบั พลนั ขน้ั ตอนการเรยี นรสู้ �ำ หรบั พวกเขากต็ อ้ งมคี วามละเอยี ดออ่ น เฉพาะกลมุ่ ดงั นนั้ ผเู้ รยี นควรไดร้ บั การเรยี นรทู้ มี่ คี วามเฉพาะเรอ่ื ง เฉพาะที่ และเฉพาะเวลา อย่างในวงการธุรกิจ วงการแพทย์ หรือวงการทหาร ตัวเทคโนโลยีและการใช้ก็แตกต่างกันไป ความเป็นพลเมืองดิจิทัลจึงเป็น เร่ืองของการให้การศึกษาวิธีการใหม่ๆ กับประชาชน ซ่ึงต้องการทักษะ การเทา่ ทนั ข้อมูลขา่ วสารในระดบั ท่สี งู เพยี งพอตอ่ ความเปล่ยี นแปลง มารยาททางดจิ ิทัล (Digital Etiquette) เปน็ มาตรฐานของแนวปฏิบตั ิ กว่าเราจะรับรู้ว่าพฤติกรรมหน่ึงๆ ไม่เหมาะสมในโลกดิจิทัลก็ต่อเม่ือการ กระทำ�นน้ั ๆ เกดิ ขนึ้ และเราได้เหน็ แลว้ แต่ก่อนทแี่ ตล่ ะคนจะใช้เทคโนโลยี เราไม่ได้เรียนรู้มาก่อนล่วงหน้าว่า มารยาทใดพึงหรือไม่พึงกระทำ� และ หลายๆ คนพบวา่ ไมค่ อ่ ยสบายใจท่ีจะไปตอ่ ว่าคนอนื่ เก่ียวกับพฤติกรรมท่ี ไม่เหมาะสม วธิ กี ารทีน่ ยิ มทำ�กนั คือ การออกกฎหรือระเบยี บเพ่อื ควบคุม พฤติกรรมหรือไม่กใ็ ช้เทคโนโลยีในการหยุดการใช้ที่ไม่เหมาะสม แต่ Mike Ribble คดิ วา่ การสรา้ งกฎหรอื นโยบายไมเ่ พยี งพอ สง่ิ ทต่ี อ้ งท�ำ คอื การสอน ใหท้ กุ คนเป็นพลเมอื งดิจทิ ลั ท่ีมีความรบั ผิดชอบในสงั คมใหมน่ 3ี้ กฎหมายเกีย่ วกับดิจิทลั (Digital Law) เปน็ เร่อื งกฎหมายทีส่ มั พันธ์ กบั จรยิ ธรรมในเรอ่ื งเทคโนโลยขี องสงั คมหนง่ึ ๆ การใชเ้ ทคโนโลยใี นรปู แบบ การขโมยหรือก่ออาชญากรรมถอื เป็นการใชท้ ่ผี ดิ จริยธรรม พลเมืองดจิ ิทัล ควรรกู้ ฎกตกิ าและตระหนกั ในพฤตกิ รรมทผี่ ดิ กฎหมายและผดิ จรยิ ธรรม เชน่ การแฮกขอ้ มลู ของผอู้ น่ื การดาวนโ์ หลดสอ่ื ทผ่ี ดิ กฎหมาย การลอกเลยี นแบบ โดยไมอ่ า้ ง การปลอ่ ยไวรสั สง่ สแปม หรอื ขโมยอตั ลกั ษณข์ องคนอน่ื เปน็ ตน้ 3 เมื่อ พ.ศ. 2552 เครอื ขา่ ยพลเมอื งเน็ต โดย สฤณี อาชวานนั ทกุล ได้แปลเอกสารเร่อื ง กฎหลักของ มารยาทเนต็ ประกอบการเสวนา “กตกิ าพลเมอื งชาวเนต็ ” สนใจดเู พม่ิ เตมิ ไดท้ ี่ https://thainetizen.org /docs/the-core-rules-of-netiquette/11/27/2017

เท่าทันส่อื : อำ�นาจในมือพลเมืองดิจทิ ัล 29 สิทธิและความรับผิดชอบทางดิจิทัล (Digital Rights and Responsibilities) บรรดาสิทธิท่ีปรากฏในรัฐธรรมนูญของสหรัฐอเมริกา เป็นชุดแนวคิดทีข่ ยายมาสูพ่ ลเมืองดิจิทัลดว้ ยเชน่ กัน พลเมอื งดิจิทัลมสี ทิ ธิ ในเรือ่ งความเปน็ ส่วนตัว เสรีภาพในการพดู เขาเสนอว่า สทิ ธพิ ้ืนฐานทาง ดิจิทัลต้องได้รับการทำ�ความเข้าใจ แลกเปลี่ยน อภิปราย และแน่นอนว่า สิทธิเหล่านี้มาควบค่กู ับความรับผิดชอบด้วย ดังน้นั ผ้ใู ช้จึงต้องช่วยนิยาม วา่ การใชเ้ ทคโนโลยอี ย่างเหมาะสมควรเปน็ อย่างไร สขุ ภาพและความเปน็ อยทู่ ด่ี ที างดิจทิ ลั (Digital Health and Wellness) หมายถงึ ความเป็นอยู่ทั้งทางจติ ใจและรา่ งกายในโลกทใ่ี ชเ้ ทคโนโลยดี ิจิทัล ดว้ ย ตง้ั แตค่ วามปลอดภยั ของสายตา อาการเครยี ดทเ่ี กดิ จากการมพี ฤตกิ รรม ซ้ำ�ๆ การปฏิบัติท่ีเกี่ยวข้องกับสรีระ ล้วนเป็นเรื่องท่ีจะต้องถูกกล่าวถึงใน โลกเทคโนโลยีใหม่น้ี รวมท้งั เร่อื งทางจิตวิทยา เช่น การติดเน็ต (internet addiction) ซ่ึงผู้เรียนควรได้รับการสอนให้รู้ถึงโทษของเทคโนโลยีด้วย ความเป็นพลเมืองดิจิทัลจึงเป็นเร่ืองท่ีรวมถึงวัฒนธรรมซ่ึงผู้ใช้เทคโนโลยี ไดร้ บั ความรใู้ นการปกป้องตนเองโดยอาจจะผ่านการศกึ ษาหรอื การอบรม ความปลอดภัยทางดิจิทัล (Digital Security) ในแง่ของการสร้าง ความปลอดภยั ในโลกดจิ ทิ ลั และสงั คมทวั่ ไปไมไ่ ดแ้ ตกตา่ งกนั ตราบใดทเ่ี รา ต้องใส่กุญแจท่ีประตูหรือต้ังสัญญาณกันขโมยเพื่อสร้างความปลอดภัย บางระดับให้กับตัวเรา ในโลกดิจิทัลก็เช่นเดียวกัน เราต้องมีระบบป้องกัน ไวรัส มีการแบ็คอพั ขอ้ มูล หรือควบคุมการเข้าถึงอปุ กรณ์เครือ่ งมอื ของเรา ดงั นนั้ ในฐานะพลเมอื งดจิ ทิ ลั ทม่ี คี วามรบั ผดิ ชอบ เราตอ้ งเรยี นรทู้ จ่ี ะปกปอ้ ง ข้อมูลข่าวสารของเราจากภายนอกซงึ่ อาจน�ำ อนั ตรายมาสู่เราได้

30 เทา่ ทนั สือ่ : อำ�นาจในมือพลเมอื งดิจทิ ัล Mike Ribble มองวา่ พน้ื ฐานทง้ั 9 เรอ่ื งน้ี ควรไดร้ บั การจดั การภายใต้ หลกั การของความเคารพ การใหก้ ารศกึ ษาและการคมุ้ ครอง เปรยี บเหมอื น แต่ละคนที่ต่างก็ต้องดูแลสุขภาพร่างกายให้เป็นผู้ท่ีมีความกระตือรือร้น วธิ กี ารหนง่ึ คอื เรม่ิ ออกก�ำ ลงั กายเปน็ ประจ�ำ สรา้ งความแขง็ แรงใหก้ บั กลา้ มเนอ้ื ในเรอ่ื งเทคโนโลยกี เ็ ชน่ เดยี วกนั ซงึ่ ทง้ั เดก็ และผปู้ กครองตา่ งตอ้ งเรยี นรแู้ ละ มีการถกเถียง อภิปรายเรือ่ งเหลา่ นด้ี ้วยกัน ทกั ษะการรับมือในโลกดจิ ิทัล เมื่อกลาง พ.ศ. 2559 World Economic Forum4 ไดเ้ ผยแพรอ่ นิ โฟ กราฟกิ เร่ือง ความฉลาดทางดิจทิ ลั (Digital Intelligence) ซ่งึ จัดท�ำ โดย DQ Institute เพอื่ เสนอทกั ษะ 8 ด้านท่ีเด็กและเยาวชนควรเรยี นรู้ เนื่องจากมี การประเมินวา่ ภายในสบิ ปี ประชากรของโลกร้อยละ 90 จะเช่ือมต่อกับ อนิ เทอรเ์ น็ต ปจั จุบันพบว่าเด็กและเยาวชนใช้เวลาหนา้ จอโทรศัพท์มือถอื และอปุ กรณ์อน่ื ๆ เฉลี่ยประมาณ 7 ช่ัวโมงในหน่ึงวัน ซงึ่ เป็นการใชเ้ วลาที่ ยาวนานกวา่ การอยกู่ บั ผปู้ กครองหรอื โรงเรยี นดว้ ยซ�้ำ และแนน่ อนวา่ สภาพ เช่นนี้ยอ่ มมีผลกระทบตอ่ สุขภาพและความเป็นอย่ขู องเยาวชนแน่นอน ไม่ วา่ จะเปน็ เนอ้ื หาทพี่ วกเขาเสพ บคุ คลตา่ งๆ ทพ่ี บปะ รวมถงึ เวลาทใ่ี ชไ้ ปกบั ส่ือดิจิทัล เหล่าน้ีล้วนมีผลต่อพัฒนาการของเด็กท้ังส้ิน โลกดิจิทัลเป็นท้ัง โอกาสในการเรียนรู้ ความบันเทิง ขณะเดียวกันก็อาจเกิดความเส่ียงหรือ อันตรายตา่ งๆ ด้วย ไม่วา่ จะเปน็ การถูกกลน่ั แกล้งทางไซเบอร์ ภาวะตดิ เทคโนโลยี เนอื้ หาลามกอนาจารหรือความรุนแรง การเหยยี ดผวิ เป็นต้น 4 https://www.weforum.org/agenda/2016/09/8-digital-life-skills-all-children-need-and-a-plan- for-teaching-them https://www.dqinstitute.org/what-is-dq/

เทา่ ทันสอ่ื : อำ�นาจในมอื พลเมืองดจิ ิทลั 31 ทมี่ าภาพ : DQ Institute ปญั หาตา่ งๆ เกดิ ขน้ึ มาในรปู แบบใหมๆ่ อยา่ งรวดเรว็ จนยากเกนิ กวา่ ท่ีจะมีนโยบายมาคุ้มครองเด็กและเยาวชนได้ทันต่อเหตุการณ์ นอกจากน้ี ยังมีสภาวะท่ีเป็นช่องว่างระหว่างวัย (digital age gap) เน่ืองจากเด็กใช้ เทคโนโลยแี ตกตา่ งกบั ผใู้ หญ่ และชอ่ งวา่ งนท้ี �ำ ใหผ้ ปู้ กครองหรอื ครตู ามไมท่ นั วา่ เดก็ กำ�ลังเจออะไรในโลกออนไลน์บ้าง จึงเป็นเรือ่ งยากทจี่ ะอธิบายหรือ คอยใหค้ �ำ แนะน�ำ แกเ่ ดก็ ทอี่ ยใู่ นความดแู ล ดงั นนั้ สงิ่ ทผี่ ปู้ กครอง ครแู ละผนู้ �ำ ควรเตรียมความพร้อมของเด็กให้มีทักษะต่างๆ เพื่อรับมือกับโลกดิจิทัล World Economic Forum เผยแพรแ่ นวคดิ ทเ่ี รยี กวา่ Digital intelligence หรอื DQ หมายถงึ ชดุ ของความสามารถทางความรู้ อารมณแ์ ละสงั คมทที่ �ำ ใหเ้ ดก็ สามารถเผชิญความท้าทายและปรับตัวสู่ชีวิตทางดิจิทัลได้ ทักษะเหล่าน้ี ไดแ้ ก่

32 เทา่ ทันสอื่ : อ�ำ นาจในมือพลเมืองดิจทิ ัล การสร้างอัตลักษณ์พลเมืองดิจิทัล (Digital Citizen Identity) ความสามารถในการสร้างและบริหารจัดการอัตลักษณ์ทั้งในโลกออนไลน์ และออฟไลนด์ ว้ ยความซื่อตรง (integrity) การจดั สรรเวลาหนา้ จอ (Screen time management) ความสามารถ ในการบริหารเวลาท่ีใช้อุปกรณ์ยุคดิจิทัลในกิจกรรมต่างๆ ไม่ว่าจะเป็น โซเชียลมีเดยี การเล่นเกมหรอื งานอ่นื ๆ ในแบบทค่ี วบคมุ ตนเองได้ การรับมือกับการคุกคามออนไลน์ (Cyberbullying management) ความสามารถในการรบั รแู้ ละรบั มอื การคกุ คามขม่ ขบู่ นโลกออนไลนไ์ ดอ้ ยา่ ง ชาญฉลาด การรกั ษาความปลอดภยั ของตนเองในโลกออนไลน์ (Cybersecurity management) ความสามารถในการปกป้องข้อมูลของตนเองโดยการสรา้ ง รหสั ผา่ นทซ่ี บั ซอ้ นเพยี งพอในการเขา้ ถงึ และจดั การกบั การคกุ คามทางไซเบอร์ แบบตา่ งๆ การจัดการเรือ่ งความเป็นสว่ นตวั (Privacy management) สามารถ ใชด้ ลุ พนิ จิ ในการแชรข์ อ้ มลู ของตนเองและผอู้ น่ื โดยค�ำ นงึ ถงึ ความเปน็ สว่ นตวั การคดิ วเิ คราะหอ์ ยา่ งมวี จิ ารณญาณ (Critical thinking) ความสามารถ ในการวิเคราะหแ์ ยกแยะระหว่างขอ้ มูลทีถ่ กู ต้องและขอ้ มลู ท่ีผดิ เนื้อหาทีด่ ี และเนอื้ หาอันตราย ขอ้ มูลตดิ ต่อออนไลน์ทนี่ ่าเชื่อถอื และน่าตงั้ ข้อสงสยั การบรหิ ารจดั การขอ้ มลู ทผี่ ใู้ ชง้ านมกี ารทงิ้ ไวบ้ นโลกออนไลน์ (Digital footprint) ความสามารถในการเข้าใจธรรมชาตขิ องการใช้ชวี ติ ในโลกดิจิทัล วา่ จะหลงเหลอื รอ่ งรอยขอ้ มลู ทง้ิ ไวเ้ สมอ รวมไปถงึ เขา้ ใจผลลพั ธท์ อ่ี าจเกดิ ขน้ึ เพื่อการดแู ลสงิ่ เหลา่ นี้อย่างมีความรบั ผดิ ชอบ ความเขา้ ใจความรสู้ กึ ของผอู้ น่ื (Digital empathy) ความสามารถในการ แสดงความเขา้ ใจความรสู้ ึก หรือความตอ้ งการของตนเองและผู้อ่ืนบนโลก ออนไลน์

เท่าทนั ส่อื : อำ�นาจในมอื พลเมอื งดจิ ทิ ลั 33 จากผู้ใช้อินเทอร์เน็ต สู่ พลเมืองดิจทิ ลั “From Internet Users to Digital Citizens” เปน็ หวั ขอ้ หนง่ึ ทม่ี กี ารตง้ั วง อภปิ รายใน European Dialogue on Internet Governance หรือ Euro DIG 2017 หรอื การประชมุ วา่ ดว้ ยธรรมมาภบิ าลอนิ เทอรเ์ นต็ ทป่ี ระเทศเอสโทเนยี เมอ่ื เดอื นมถิ นุ ายน พ.ศ. 25605 วัตถุประสงค์ของการสนทนาในหัวข้อน้ี เพ่ืออภิปรายความหมาย ของการเท่าทันดิจิทัล (Digital literacy) ภายใต้สภาพแวดล้อมของ อนิ เทอรเ์ นต็ ในโลกทกุ วนั นี้ และแสวงหาค�ำ ตอบวา่ เราจะสามารถยกระดบั ชดุ ของทกั ษะเพอื่ ใหต้ อบสนองกบั ความจรงิ อนั ใหมน่ ไี้ ดอ้ ยา่ งไร วทิ ยากรใน หวั ขอ้ นน้ั ประกอบไปดว้ ยผกู้ �ำ หนดนโยบายดา้ นการศกึ ษาและทกั ษะดจิ ทิ ลั จากกระทรวงด้านการศกึ ษาและวจิ ัยของประเทศเอสโทเนีย , ตัวแทนดา้ น การกำ�หนดนโยบายการศึกษาจากสภายุโรป, ตัวแทนจากกูเกิ้ล, ตัวแทน จาก International Federation of Library Associations และมีผูแ้ ทนจาก องคก์ ร Safer Internet Armenia จากการแลกเปลี่ยนได้ข้อสรุปว่า การเท่าทันดิจิทัลในทุกวันน้ีมี ความหมายมากกว่าแค่เร่ืองความสามารถด้านทักษะด้านไอซีทีเท่านั้น ประชาชนจะได้รบั การส่งเสรมิ ใหเ้ ป็นพลเมอื งดจิ ิทลั ได้ ตอ้ งมกี ารปรบั ปรงุ ด้านการศึกษา เศรษฐกิจและชีวิตความเป็นอยู่ พวกเขาจึงจะสามารถมี ส่วนร่วมอย่างแข็งขันในมิติต่างๆ ทั้งทางการเมืองและวัฒนธรรม ความสามารถของการเท่าทันสื่อและข้อมูลข่าวสารช่วยให้เรามีหนทางใน การจดั การกับขอ้ มูลและขา่ วสารจ�ำ นวนมาก รวมทั้งยงั ชว่ ยในการประเมิน 5 https://eurodigwiki.org/wiki/From_internet_users_to_digital_citizens_%E2%80%93_WS_06_2017 12/4/2017

34 เท่าทนั สอื่ : อำ�นาจในมอื พลเมืองดิจิทลั และวเิ คราะหข์ อ้ มลู เหลา่ นน้ั ดว้ ย ทกั ษะการสอื่ สารและความรว่ มมอื ชว่ ยให้ ประชาชนมีส่วนร่วมในความเป็นพลเมืองที่ตระหนักในเรื่องมารยาทเน็ต ให้คุณค่ากับสิทธิมนุษยชนและประชาธิปไตย วัฒนธรรมและความ หลากหลายของเจนเนอเรชน่ั การมีส่วนร่วมท่ีแท้จริงสามารถพิสูจน์ให้เห็นได้ผ่านความสามารถ ในการเป็นผู้สร้างสรรค์และผู้ร่วมสร้างเน้ือหาดิจิทัล ไม่ว่าจะเป็นรูปแบบ การผลิต ออกแบบ การเขียน การตีพิมพ์เผยแพร่ต่างๆ ความสามารถ ในการรักษาความปลอดภัยก็เป็นอีกทักษะหนึ่งท่ีจะช่วยให้เรารู้จักปกป้อง อุปกรณ์การสือ่ สาร ปกป้องความเป็นส่วนตวั และขอ้ มูลส่วนบคุ คล รวมท้ัง ความเป็นอยู่บนโลกออนไลน์ของเราได้อย่างปลอดภัย ทักษะในเร่ือง ความฉลาดทางอารมณ์ยังช่วยสร้างความสัมพันธ์ท่ีดีบนโลกออนไลน์กับ ตวั เองและผอู้ น่ื รวมถงึ เรอื่ งความสามารถในการแกไ้ ขปญั หาทเ่ี กดิ จากการ ใช้เทคโนโลยียังช่วยในการสร้างความรู้ และกระบวนการประดิษฐ์ใหม่ๆ ตลอดจนแก้ปัญหาทเ่ี กิดข้ึนตา่ งๆ นอกจากน้ี เร่ืองเท่าทันดิจิทัลยังเกี่ยวข้องกับทักษะใหม่ๆ อย่าง การพัฒนาด้าน Data Science6 ซึ่งหมายถงึ การน�ำ ขอ้ มูลมาใชป้ ระโยชน์ เพอ่ื คน้ หาส่งิ ท่เี ราไม่รู้ เชน่ การน�ำ ข้อมูลในอดตี มาคน้ หาแบบแผนเพอื่ มา ใช้ทำ�นายผลในอนาคต (Data mining) หรือการวิเคราะห์ข้อมูลโดยใช้ เทคนคิ ตา่ งๆ เพื่ออธิบายข้อมลู และนำ�มาพล็อตเปน็ ภาพหรอื กราฟ (Data visualization) เรื่องปญั ญาประดิษฐ์ (Artificial intelligence) ความร้เู หล่านี้ จ�ำ เปน็ ตอ้ งอาศยั การคดิ ทบทวนใหมท่ แี่ ตกตา่ งจากการเรยี นรแู้ ละการศกึ ษา ตามขนบแบบดง้ั เดมิ ทเ่ี ราร�ำ่ เรยี นกนั มา ความกา้ วหนา้ เรอ่ื งปญั ญาประดษิ ฐ์ และการเรยี นรดู้ ว้ ยเครอื่ งกล (Machine learning)7 ไดเ้ ปดิ ชอ่ งทางใหมใ่ นการ 6 https://brandinside.asia/data-science-sexiest-job/ 12/5/2017 7 http://bigdataexperience.org/machine-learning 12/5/2017

เทา่ ทนั สอื่ : อ�ำ นาจในมือพลเมืองดิจทิ ลั 35 เรียนรู้ที่มีประสิทธิภาพ ทักษะการเขียนโค้ดช่วยให้นักเรียนสามารถนิยาม และสรา้ งสรรคเ์ ทคโนโลยใี หมข่ องอนาคต ดว้ ยเหตนุ ้ี คนเจนเนอเรชน่ั ถดั ไป จึงไม่เพียงต้องเข้าใจเทคโนโลยี แต่ยังต้องได้รับการสนับสนุนให้สามารถ พฒั นาตอ่ ยอดตอ่ ไปไดด้ ว้ ย ซง่ึ เรอ่ื งนที้ กุ ฝา่ ยตอ้ งชว่ ยกนั ในการสรา้ งโอกาส และให้เครื่องมือเพื่อให้เกิดการเรียนรู้ในรูปแบบต่างๆ ท้ังท่ีเป็นการศึกษา แบบทางการ ไม่เป็นทางการ และการเรียนรู้ตลอดชีวิต การศึกษาการรู้ เท่าทันดิจิทัลจึงเป็นสิ่งที่ต้องการความร่วมมือข้ามสถาบันและหน่วยงาน ต้องการการอบรมครู รวมทั้งการมแี ผนปฏบิ ัติการที่มีความชดั เจน โดยให้ ผู้มสี ่วนไดส้ ว่ นเสยี ท้งั หมดเขา้ มารว่ มในแผนดังกล่าวด้วย จรี นุช เปรมชยั พร ผอู้ ำ�นวยการเว็บไซตป์ ระชาไท ภายใต้มูลนิธิสอื่ เพอ่ื การศกึ ษาของชมุ ชน เธอไดร้ บั รางวลั The Courage in Journalism Award จากมลู นธิ สิ อ่ื สตรนี านาชาติ และอกี หลายรางวลั ทเี่ กยี่ วขอ้ งกบั บทบาทของ สอื่ และสทิ ธเิ สรภี าพในการแสดงความคดิ เหน็ ในมมุ มองของจรี นชุ 8 วา่ ดว้ ย จรี นุช เปรมชัยพร : Big Data ชว่ ยในการวเิ คราะห์ และออกแบบนโยบายบนฐาน ของขอ้ มูล 8 สัมภาษณ์ วนั ท่ี 31 มกราคม พ.ศ. 2561

36 เท่าทนั สอื่ : อ�ำ นาจในมอื พลเมืองดจิ ทิ ลั ความหมายของพลเมอื งดิจทิ ลั ในบรบิ ทสากล เธอนึกถึงผใู้ ช้อนิ เทอรเ์ นต็ ท่ี เข้าร่วมกิจกรรมทางสังคมการเมืองและมีปฏิบัติการผ่านเทคโนโลยี สารสนเทศ ซึ่งคุณสมบัติสำ�คัญของคนกลุ่มน้ี นอกจากจะมีทักษะในการ ใช้อุปกรณ์และโปรแกรมทางคอมพิวเตอร์ คนกลุ่มน้ีจะมีชุดคุณค่าชดุ หนง่ึ ว่าด้วยเสรีภาพในการแสดงออก การคำ�นึงถึงสิทธิความเป็นส่วนตัว และ ความสมั พันธแ์ นวระนาบ (Horizontal relationship) ซึง่ เปน็ ประสบการณท์ ่ี เกิดขน้ึ จากโลกดจิ ทิ ัล เม่ือถามจีรนุชว่า การเป็นพลเมืองดิจิทัลควรเท่าทันเรื่องอะไรใน โลกออนไลนบ์ ้าง เธอตอบวา่ ควรทำ�ความรู้จักและเข้าใจพื้นทอี่ อนไลน์ เรื่องแรก พ้ืนที่ออนไลน์ไม่ได้จำ�กัดอยู่เพียงแค่พื้นท่ีโซเชียลมีเดีย เท่าน้ัน พ้ืนท่ีน้ีไม่ได้หยุดน่ิง มีการเปล่ียนแปลงอยู่เสมอ เธอยกตัวอย่าง อลั กอรธิ ม่ึ ของเฟซบกุ๊ จะมลี กั ษณะแตกตา่ งจากอนิ เทอรเ์ นต็ เนอ่ื งจากเฟซบกุ๊ ถกู ออกแบบใหว้ นการสอ่ื สารไวภ้ ายในลปู ขณะทไ่ี ฮเปอรล์ งิ กใ์ นอนิ เทอรเ์ นต็ พาเราไปสำ�รวจพรมแดนใหม่ๆ ทเ่ี ราไมร่ จู้ ัก เร่ืองท่ีสอง พื้นที่ออนไลน์ช่วยทำ�ให้ความสัมพันธ์ท่ีมีลักษณะเป็น ชัน้ ลดหล่นั (hierarchy) ลดนอ้ ยลงกจ็ ริง แต่ไมไ่ ดถ้ ึงขนาดเป็นแนวระนาบ เดียวกันท้ังหมดอย่างท่ีคาดฝัน ยกตัวอย่างเช่น การเกิดขึ้นของ net idol หรือ influencers เร่ืองที่สาม พลเมืองดิจิทัลควรทำ�ความเข้าใจเร่ือง big data และ privacy ตลอดจนการมีทกั ษะในการกลน่ั กรองและตรวจสอบข้อมลู ทำ�ไมพลเมอื งดจิ ิทัล ควรเขา้ ใจเร่อื ง big data ? จีรนุช ขยายความถึงความจำ�เป็นในเรื่องนี้ว่า “เราจะสามารถใช้ ประโยชน์จากข้อมูลมหาศาลที่เราร่วมกันสร้างขึ้นมาโดยต้ังใจและไม่ต้ังใจ ไดอ้ ยา่ งไร การใชช้ วี ติ ทสี่ ะดวกสบายขน้ึ สว่ นหนงึ่ เปน็ ผลจากขอ้ มลู ออนไลน์

เท่าทนั สอื่ : อำ�นาจในมอื พลเมอื งดิจทิ ลั 37 ทม่ี ันเก็บร่องรอยทุกขี้เลบ็ ของเรา ถา้ คุณเป็นพลเมอื งดิจิทัลท่มี สี ่วนในการ ออกแบบนโยบาย ข้อมลู big data เหล่านีจ้ ะช่วยวิเคราะหแ์ ละออกแบบ นโยบายบนฐานของขอ้ มลู และหากเราท�ำ งานดา้ นสอื่ สารไมว่ า่ จะในฐานะ วชิ าชพี ส่อื หรือส่อื พลเมือง ขอ้ มลู มนั เสริมพลังของเรอื่ งเล่า และบางทมี ัน กลายเปน็ ตวั เดนิ เรอ่ื งหลกั ดว้ ยซ�ำ้ ความสามารถในการสบื คน้ การตรวจสอบ ขอ้ มลู การเลา่ เรอ่ื งดว้ ยขอ้ มลู และแมเ้ ราไมไ่ ดท้ �ำ หนา้ ทสี่ อ่ื สารอะไร แตก่ าร อา่ นขอ้ มลู เขา้ ใจ มนั ชว่ ยใหเ้ ราเทา่ ทนั กบั เนอื้ หาทนี่ �ำ เสนอโดยตงั้ ใจใชข้ อ้ มลู เล่าเรื่อง เช่น ไม่ตกหลุม info graphic บางอนั ท่มี กี าร manipulate ข้อมลู เพื่อให้เรื่องเล่าสอดคลอ้ งกบั ทัศนคตขิ องผู้เลา่ เรอ่ื ง” เมอ่ื ชวนจรี นชุ พดู คยุ ถงึ แนวคดิ เรอ่ื งความเปน็ สว่ นตวั วา่ มคี วามหมาย อย่างไรในโลกออนไลน์ และความแตกต่างของความเป็นส่วนตัวในโลก ออนไลน์กับออฟไลน์เป็นอย่างไร เธอมีข้อสังเกตว่าในเมืองไทย แนวคิด เรื่องความเป็นส่วนตัวเป็นที่รู้จักและเป็นกระแสท่ีผู้คนต่ืนตัวเนื่องมาจาก โลกออนไลน์ “แนวคดิ เรอ่ื งความเปน็ สว่ นตวั เหมอื นไมเ่ คยมอี ยู่ อยา่ งมากทเ่ี ราไดร้ บั การสอนสง่ั มากม็ แี คเ่ รอ่ื งคนอน่ื เรอ่ื งผวั เมยี เขา เราอยา่ ไปยงุ่ ซง่ึ มนั คนละอนั กบั แนวคดิ เรอ่ื งความเปน็ สว่ นตวั ทไ่ี มว่ า่ เดก็ หรอื ผใู้ หญล่ ว้ นมพี รมแดนสว่ นตวั จะเรียกว่า boundary หรอื ทีว่ ่างก็ได้ ทีม่ ันต้องได้รับความเคารพ เชน่ การ ไม่เปิดจดหมายของลกู หรอื ลูกศษิ ย์ ตัวอย่างสุดโต่งแบบน้ี คนจ�ำ นวนมาก ไม่เข้าใจ หรือการท่ีคนหนึ่งๆ จะมีความเชื่อทางศาสนาหรือจิตวิญญาณ แบบไหน มนั กเ็ ป็นเร่อื งสว่ นตัว แตร่ าชการไทยพยายามมากทจี่ ะตอ้ งระบุ ลงไปในบัตรประชาชน คือ privacy ที่เป็นพ้ืนฐานมันอาจจะนามธรรมเข้าใจยาก แต่พอ มาอยู่ในรูปของออนไลน์ digital footprints น่ีมันเยอะมากแบบเราเองที่ ท่องอินเทอร์เน็ตหรือใช้งานไปเรื่อยๆ อาจไม่ทันคิดด้วยซำ้� และท่ีสำ�คัญ

38 เทา่ ทนั สื่อ : อำ�นาจในมอื พลเมอื งดจิ ิทัล ปลายไตรมาสแรกของปี 2561 การรณรงค์ลบเฟซบ๊กุ แพรห่ ลาย ในส่อื สงั คมออนไลน์ ภายหลงั ข่าวการร่วั ไหลขอ้ มลู สว่ นบคุ คลไปยังบริษัท Cambridge Analytical ทำ�ให้ประเดน็ การคุ้มครองข้อมูลสว่ นบุคคล เป็นเร่ืองรอ้ นแรง

เท่าทันสอ่ื : อำ�นาจในมอื พลเมอื งดจิ ิทลั 39 มนั อกาลโิ ก แลว้ ทผ่ี า่ นมา เรากอ็ าจจะคดิ วา่ ไมส่ �ำ คญั มนั กเ็ ปน็ แคข่ ยะขอ้ มลู ในออนไลน์ แตเ่ ดี๋ยวนี้ เรารแู้ ล้ววา่ มนั ไม่ใชข่ ยะ หรอื ถา้ เป็นขยะก็ร่อนเจอ เพชรเจอทองเต็มไปหมด แล้วคนท่มี ีเคร่อื งมือมีอำ�นาจทางเศรษฐกิจหรือ การเมืองสามารถท่จี ะใช้ส่งิ เหล่าน้มี าส่งผลกระทบกับเราจริงๆ มากำ�หนด การตัดสินใจเลือก รวมถึงใช้ในการสอดส่องพลเมืองโดยอ้างเหตุผลเรื่อง ความมน่ั คง แลว้ รฐั ทเ่ี ปน็ อ�ำ นาจนยิ มกใ็ ชเ้ พอ่ื ควบคมุ พลเมอื ง มบี ทลงโทษ ทางกฎหมายตอ่ ขอ้ มลู บทสนทนาทเี่ กดิ ขน้ึ บนออนไลนไ์ มว่ า่ จะท�ำ ในระดบั inter-personal หรอื public กอ็ าจจะถูกตง้ั ขอ้ หา ด�ำ เนนิ คดแี ละติดคกุ ได้” สิ่งท่ีจีรนุชเห็นว่าเป็นเงื่อนไขท่ีสำ�คัญที่สุดในการพัฒนาพลเมือง ดจิ ทิ ลั คอื สภาพแวดลอ้ มทางสงั คมการเมอื งทเี่ ออ้ื ใหค้ นไดเ้ ขา้ ใจถงึ ศกั ยภาพ ของพรมแดนดจิ ทิ ลั บนคณุ คา่ พน้ื ฐานทเี่ ปน็ หลกั การสทิ ธมิ นษุ ยชน เธอเชอื่ ในพลังของคนธรรมดามากกวา่ digital super hero และเหน็ ว่าเง่ือนไขทาง สงั คมและการเมอื งทเ่ี ออื้ อ�ำ นวยมคี วามส�ำ คญั ตอ่ การเรยี นรแู้ ละปรบั ตวั ของ พลเมอื ง รวมทง้ั จะไม่มคี นถูกทิ้งไว้ข้างหลงั มากเกินไป อยา่ งไรกต็ าม ขณะ ทเ่ี รายงั ไมไ่ ดอ้ ยภู่ ายใตเ้ งอ่ื นไขทเี่ ออื้ อ�ำ นวยเชน่ ทวี่ า่ สง่ิ ทพ่ี ลเมอื งแตล่ ะคน พอจะท�ำ ไดค้ อื การสรา้ งพน้ื ทกี่ ารตอ่ สบู้ นหลกั การ และขณะเดยี วกนั กต็ อ้ ง เข้าใจเรื่องพ้ืนฐานเก่ียวกับพ้ืนที่ออนไลน์ว่า กฎหมายและการบังคับใช้ กฎหมายของประเทศเรายังไมเ่ ป็นไปตามมาตรฐานสากล

40 เท่าทนั ส่อื : อ�ำ นาจในมือพลเมืองดจิ ทิ ลั

เท่าทันสือ่ : อำ�นาจในมอื พลเมอื งดิจทิ ลั 41 บทท่ี 3 พลเมอื งกับการเทา่ ทันรฐั และเอกชน “...พลงั ของเทคโนโลยีมที ัง้ พลงั ด้านมดื และพลังดา้ นบวก ถ้าเราสร้างพลังท่ีดี กส็ ามารถชนะพลงั ดา้ นมืดได้ แต่นัน่ หมายความวา่ รฐั ต้องปลอ่ ยให้พลเมืองเตบิ โต และรวมพลงั กนั สงิ่ ทนี่ ่ากลัวคือ รัฐจะกลายเปน็ พลงั ด้านมดื เสียเอง...” มมุ มองของ สภุ ญิ ญา กลางณรงค์

42 เทา่ ทันสอื่ : อำ�นาจในมือพลเมอื งดิจิทัล ยคุ เร่มิ ต้นของอนิ เทอรเ์ น็ต ราวทศวรรษ 1990 เปน็ ชว่ งเวลาท่ีอาจ กล่าวได้ว่า พลเมืองแต่ละคนสามารถมีพื้นท่ีสื่อสารของตนเองมากที่สุด เมื่อเปรียบเทียบกับก่อนหน้าน้ันท่ีวาทกรรมในพ้ืนท่ีสื่อท้ังหมดถูกควบคุม โดยรฐั และก�ำ หนดโดยเอกชนทเ่ี ปน็ เจา้ ของสอื่ แตก่ ารเฉลมิ ฉลองบรรยากาศ ของเสรีภาพในการสื่อสารเกิดขึ้นเพียงไม่นาน รัฐก็เข้ามามีบทบาทในการ ควบคมุ พรอ้ มๆ กับท่ีเอกชนไดเ้ ข้ามากำ�หนดตลาดและพ้นื ทแ่ี ห่งเสรีภาพ ของพลเมอื งในรูปแบบใหมๆ่ ในโลกยุคดิจิทัล ได้มีชุดคำ�ศัพท์ท่ีให้ความหมายเฉพาะเกิดข้ึน จ�ำ นวนมาก เชน่ ชาวดจิ ทิ ลั โดยก�ำ เนดิ (Digital Native) กบั ชาวดจิ ทิ ลั อพยพ (Digital Immigrant) ส�ำ หรบั กลมุ่ ดจิ ทิ ลั โดยก�ำ เนดิ เปน็ คนทเ่ี กดิ ชว่ ง ค.ศ. 2000 เกิดมาในยุคที่ทุกอย่างเป็นดิจิทัล เรียนหนังสือโดยใช้แท็บเล็ต เล่นเกม คอมพิวเตอร์ แวดล้อมด้วยเทคโนโลยี คนกลุ่มนี้คุ้นเคยกับเทคโนโลยี สารสนเทศเป็นอย่างดี ขณะที่คนกลุ่มหลังท่ีเพิ่งอพยพเข้ามา อาจเข้ามา ด้วยความพลัดหลง แต่ชีวิตคร่ึงหน่ึงก็เกี่ยวพันกับดิจิทัลอย่างไม่อาจ หลีกเลยี่ งไดแ้ ม้ว่าจะถนัดถนใี่ นการใชเ้ ทคโนโลยหี รือไม่กต็ าม

เท่าทนั สือ่ : อ�ำ นาจในมอื พลเมอื งดจิ ทิ ัล 43 เม่ือกลุ่มคนท้ังสองที่มีความแตกต่างกันในกระบวนการคิด และ ความสามารถในการใช้เทคโนโลยีต่างเข้ามาทำ�กิจกรรมหลากหลายใน แพลตฟอร์มต่างๆ บนโลกออนไลน์ ย่อมต้องมีเรื่องความเหมาะสมหรือ ไม่เหมาะสม และการกระทบกระทั่งความเป็นส่วนตัวของตนเองและ ระหวา่ งกนั เกดิ ขน้ึ ในระดบั ปจั เจกบคุ คล ระดบั สงั คมในประเทศ และระหวา่ ง ประเทศ เช่น การสอดแนมข้อมูลการส่ือสารทางอิเล็กทรอนิกส์ เป็นต้น ประเด็นเรื่องสิทธิความเป็นส่วนตัวในยุคดิจิทัล เป็นเรื่องหนึ่งที่ได้รับ ความห่วงใยในระดับนานาชาติ ดังท่ีปรากฏเป็นหนึ่งในหัวข้อของรายงาน สำ�นักงานข้าหลวงใหญ่ด้านสิทธิมนุษยชนแห่งสหประชาชาติท่ีจัดทำ�เสนอ ในที่ประชุมคณะมนตรีสิทธิมนุษยชนแห่งสหประชาชาติในเดือนมิถุนายน พ.ศ. 2557 เพอ่ื ใหร้ ฐั ภาคไี ดพ้ จิ ารณาการสง่ เสรมิ และคมุ้ ครองสทิ ธคิ วามเปน็ สว่ นตัวในบริบทของการสอดแนมในประเทศและนอกประเทศ สภุ ิญญา กลางณรงค9์ อดตี กรรมการกจิ การกระจายเสยี ง กจิ การ โทรทัศน์และโทรคมนาคม (กสทช.) เห็นว่า กิจกรรมในโลกออนไลน์ ไม่แตกต่างจากโลกออฟไลน์ คือ แต่ละคนต่างต้องใช้ดุลพินิจในการ ท�ำ กจิ กรรมตา่ งๆ หรอื อกี นยั หนง่ึ คอื รปู แบบการด�ำ รงชวี ติ ในสงั คมทท่ี กุ คน ต่างมีศักดิ์ศรี และควรเคารพสิทธิของผู้อ่ืน เธอมองว่า โลกดิจิทัลเปิด ชอ่ งทางใหพ้ ลเมอื งสามารถแสดงออกไดม้ ากกวา่ ในอดตี แตข่ ณะเดยี วกนั ก็ มกี บั ดกั มากมายเตม็ ไปหมด รวมทง้ั รฐั กพ็ ยายามทจ่ี ะก�ำ กบั จนถึงควบคุม พลเมืองไปด้วยพร้อมกัน การใช้ดุลพินิจจึงเป็นเร่ืองสำ�คัญในการดำ�เนิน กจิ กรรมต่างๆ ซึง่ การรเู้ ทา่ ทันสอื่ เป็นทักษะในการใช้ดุลพินิจดงั กลา่ ว และ ถอื เปน็ ภารกจิ ทตี่ อ้ งเรยี นรตู้ ลอดชวี ติ เนอ่ื งจากเปน็ เรอ่ื งการรบั มอื กบั ความ เปลย่ี นแปลงและทำ�ให้เราสามารถใชช้ วี ติ ไดใ้ นสงั คมได้อยา่ งปลอดภัย 9 วทิ ยากรในงานสัมมนาเรอื่ ง MIDL อำ�นาจในมอื พลเมอื ง ผู้สรา้ งการเปลย่ี นแปลง วนั ท่ี 20-21 เดอื น กรกฎาคม พ.ศ.2560

44 เทา่ ทนั ส่อื : อ�ำ นาจในมอื พลเมืองดจิ ทิ ัล ในความเห็นของสุภิญญามองว่า ท่ามกลางการเปล่ียนแปลงของ เทคโนโลยอี ย่างรวดเรว็ ท�ำ ใหค้ วามรู้เก่ยี วกับเทคนคิ ที่รำ�่ เรียนในหอ้ งเรียน พร้อมกลายเป็นสิ่งล้าสมัยได้อย่างรวดเร็ว แต่ส่ิงท่ียังคงความสำ�คัญ คือ วธิ คี ดิ ซงึ่ ทฤษฎขี องนกั วชิ าการดา้ นสอ่ื สารมวลชนยงั คงสามารถน�ำ มาใชไ้ ด้ โดยเฉพาะหลักการตั้งคำ�ถามเร่ืองโครงสร้างของส่ือมวลชน บทบาทการ สื่อสาร การตั้งคำ�ถามช่วยทำ�ให้เราแต่ละคนไม่หลงเช่ือ และช่วยในการ ตรวจสอบ ถ่วงดุลเรื่องต่างๆ เธอเห็นว่า หลักการดังกล่าวเป็นสิ่งท่ีต้อง น�ำ มาใช้ในยุคเทคโนโลยดี จิ ิทลั ด้วยเชน่ กัน สุภญิ ญา กลางณรงค์ อดตี กรรมการ กสทช. : “...รัฐเปน็ ผ้มู ีบทบาทส�ำ คัญในการส่งเสรมิ ประชาชนใหเ้ ติบโตเปน็ พลเมืองดจิ ิทัล...” ทมี่ าภาพ : เวบ็ ไซต์นกั ข่าวพลเมืองไทยพบี ีเอส นอกเหนอื จากการตง้ั ค�ำ ถาม ตรวจสอบ และเทา่ ทนั สอ่ื ของพลเมอื งแลว้ สภุ ญิ ญาเหน็ วา่ ตวั ละครส�ำ คญั ทตี่ อ้ งปรบั ตวั มากทสี่ ดุ คอื รฐั และผมู้ อี �ำ นาจ เนื่องจากรัฐเป็นผู้มีบทบาทสำ�คัญในการส่งเสริมให้ประชาชนเติบโตเป็น พลเมอื งดจิ ทิ ลั ไดอ้ ยา่ งรเู้ ทา่ ทนั เขม้ แขง็ มศี กั ดศ์ิ รแี ละรบั มอื ไดใ้ นทกุ มติ ิ และ สนบั สนนุ ใหพ้ ลเมอื งสามารถอยใู่ นสงั คมโลกไดโ้ ดยไมต่ กขบวน ดงั นน้ั วธิ คี ดิ ในการใชอ้ �ำ นาจแบบสง่ั การ ควบคมุ เปน็ อปุ สรรรคอยา่ งยง่ิ ในการสรา้ งสงั คม ประชาธปิ ไตยท่ีเคารพหลักนิติธรรม เคารพศกั ดิ์ศรีความเป็นมนษุ ย์

เทา่ ทันสือ่ : อ�ำ นาจในมือพลเมืองดิจิทัล 45 “เราเชื่อว่า พลังของเทคโนโลยี มีท้ังพลังด้านมืดและพลังด้านบวก ถ้าเราสร้างพลังท่ีดี ก็สามารถชนะพลังด้านมืดได้ แต่นั่นหมายความว่า รฐั ตอ้ งปลอ่ ยใหพ้ ลเมอื งเติบโตและรวมพลังกัน สิง่ ทนี่ า่ กลัวก็คอื รฐั กลาย เปน็ พลงั ดา้ นมดื เสยี เอง ซงึ่ ทา้ ยทสี่ ดุ ประชาชนกจ็ ะลกุ ขนึ้ มาตอ่ ตา้ น กห็ วงั ว่าจะไปไม่ถึงจุดน้ัน และหวังว่าเราจะเป็นพลเมืองท่ีเข้มแข็งในโลกดิจิทัล เพ่อื สรา้ งสงั คมท่เี ปน็ ธรรมและย่งั ยืนไดอ้ ยา่ งแทจ้ ริง” เท่าทันส่อื เท่าทนั บทบาทของรฐั เดอื นพฤศจิกายน พ.ศ. 2560 ประเทศไทยไดร้ บั การจดั อนั ดบั อยู่ใน กลุ่ม “ไร้เสรภี าพทางอนิ เทอร์เน็ต”10 จากรายงานเสรีภาพทางอนิ เทอรเ์ นต็ (Freedom on the Net 2017) โดยองคก์ ร Freedom House องคก์ รทต่ี ดิ ตาม ตรวจสอบเสรภี าพทางประชาธปิ ไตยและการแสดงความคดิ เหน็ ของประเทศ ตา่ งๆ ทว่ั โลก คะแนนทไี่ ดร้ บั อยทู่ ่ี 67 คะแนน จาก 100 คะแนน ซงึ่ คะแนน ย่ิงสูงหมายถึงยิ่งมีเสรีภาพน้อย ประเทศไทยได้รับคะแนนดังกล่าวอยู่ใน กลุม่ เดยี วกบั จนี รสั เซีย อิหร่าน ซาอดุ ีอาระเบีย เมียนมาร์ และ เวยี ดนาม ทง้ั น้ี ค�ำ ถามในการวดั ประเมนิ เสรภี าพของอนิ เทอรเ์ นต็ แบง่ ออกเปน็ สามกลมุ่ ใหญ่ ไดแ้ ก่ 1. อปุ สรรคในการเขา้ ถงึ อนิ เทอรเ์ นต็ ซง่ึ ประกอบไปดว้ ย อุปสรรคทางด้านโครงสร้างพ้ืนฐาน การควบคุมทางกฎหมาย การเป็น เจ้าของกจิ การอนิ เทอรเ์ นต็ รวมทั้งความเป็นอสิ ระขององค์กรท่ีก�ำ กับดูแล 2.การจ�ำ กดั เนอื้ หา ไดแ้ ก่ เรอ่ื งเนอื้ หาของกฎหมายทใี่ ชค้ วบคมุ อนิ เทอรเ์ นต็ ลักษณะทางเทคนิคของการคัดกรองข้อมูล และสกัดก้ันการเข้าถึงเว็บไซต์ 10 https://www.voathai.com/a/global-internet-freedom-2017/4115150.html

46 เท่าทันส่ือ : อ�ำ นาจในมือพลเมืองดจิ ทิ ัล การจดั อันดบั ประเทศไทย ปี 2017 โดย Freedom House ท่มี าภาพ : เวบ็ ไซต์ Freedom House การเซนเซอรต์ วั เอง ความหลากหลายของสื่อออนไลนแ์ ละการใชส้ อ่ื ดิจทิ ลั เปน็ เครอ่ื งมอื ในการเคลอื่ นไหวเพอื่ สทิ ธพิ ลเมอื ง 3. การละเมดิ สทิ ธขิ องผใู้ ช้ อนิ เทอรเ์ นต็ โดยพจิ ารณาถงึ การสอดสอ่ ง ความเปน็ สว่ นตวั และผลจากการ จัดการกิจกรรมออนไลน์ เช่น การจบั กมุ คมุ ขัง การใชว้ ิธนี อกกฎหมาย และ การโจมตีออนไลน์ โดยประเทศทมี่ ีเสรภี าพมาก จะไดค้ ะแนนนอ้ ยกว่า 30 จากคะแนนเตม็ รอ้ ย สว่ นคะแนนระหวา่ ง 31-60 คอื มเี สรภี าพบางสว่ น และ คะแนน 61 ขึน้ ไป คอื ไมม่ เี สรีภาพ ซง่ึ ใน พ.ศ. 2559 ประเทศไทยจัดอย่ใู น กล่มุ ไมม่ เี สรภี าพเชน่ เดยี วกนั โดยได้คะแนนจำ�นวน 66 คะแนน11 ผ้อู ำ�นวยการโครงการจัดทำ�รายงานดงั กล่าวของ Freedom House เสนอว่า เสรีภาพทางอินเทอร์เน็ตท่ีลดลงสอดคล้องกับปริมาณการเข้าถึง อินเทอร์เน็ตที่เพ่ิมข้ึนทั่วโลก ในขณะท่ีผู้คนต่างหันหาอินเทอร์เน็ตเพ่ือใช้ 11 https://www.matichon.co.th/news/366683 11/24/2017

เทา่ ทันสอื่ : อำ�นาจในมือพลเมอื งดจิ ิทัล 47 เปน็ ชอ่ งทางในการสนบั สนนุ ใหเ้ กดิ ประชาธปิ ไตยและการเคารพสทิ ธมิ นษุ ยชน ผมู้ อี �ำ นาจในหลายประเทศจงึ ไดพ้ ยายามหาวธิ ยี บั ยงั้ พลงั ของอนิ เทอรเ์ นต็ ในทางการเมืองด้วยการใช้วิธีควบคุมทางอินเทอร์เน็ตมากข้นึ เช่น การ สนบั สนนุ ส�ำ นกั ขา่ วทน่ี �ำ เสนอขา่ วปลอม หรอื ขา่ วทบ่ี ดิ เบอื น การควบคมุ ผา่ น เครือข่ายโทรศัพท์มือถือโดยเฉพาะพื้นท่ีที่มีประชากรและชนกลุ่มน้อย อยู่หนาแน่น หรือการปราบปรามการแสดงความคิดเห็นในโลกออนไลน์ เปน็ ตน้ รัฐเขา้ มาย่งุ เก่ยี วกับการส่อื สารของประชาชนมากนอ้ ยเพยี งใด? ค�ำ ถามนี้ ยงิ่ ชพี อชั ฌานนท1์ 2 แหง่ โครงการอนิ เทอรเ์ นต็ เพอ่ื กฎหมาย ประชาชน หรือ iLaw บอกว่า รัฐเข้ามาควบคุมการส่ือสารผ่านกฎหมาย หลายฉบับ เชน่ พระราชบัญญตั กิ ารกระท�ำ ความผิดทางคอมพวิ เตอร์ หรอื ประกาศของคณะรกั ษาความสงบแหง่ ชาติ ฉบบั ตา่ งๆ ยง่ิ ชพี ตดิ ตามคดคี วาม ท่ีเก่ียวข้องกับสิทธิเสรีภาพในการส่ือสารของประชาชนมาเกือบทศวรรษ เขาพบวา่ วธิ ีการออกกฎหมายของรฐั มีความพเิ ศษคือ การสรา้ งพนื้ ทส่ี ีเทา ให้เน้ือความในกฎหมายครอบคลุมทุกเร่ือง ทำ�ให้เกิดการตีความได้อย่าง กว้างขวางว่า กิจกรรมใดเข้าข่ายการกระทำ�ความผิดในโลกการส่ือสาร ยกตวั อยา่ งเชน่ การหา้ มน�ำ เสนอสงิ่ ทก่ี ระทบตอ่ ความมน่ั คงของรฐั เปน็ ตน้ ภายใต้กรอบกติกาของกฎหมายเช่นน้ีย่อมส่งผลต่อการนำ�เสนอข่าวสาร ของสื่อต้องระมัดระวังและนำ�ไปสู่การเซนเซอร์ตนเอง ซึ่งกฎกติกาของรัฐ เปน็ หนง่ึ ในเงอ่ื นไขทที่ �ำ ใหก้ ารน�ำ เสนอขา่ วอยา่ งตามค�ำ ขวญั ในท�ำ นองทวี่ า่ “ขอ้ เทจ็ จรงิ ครบถว้ น รอบดา้ น” เปน็ สภาพทไ่ี มอ่ าจเปน็ จรงิ ได้ พน้ื ทส่ี เี ทายงั ครอบคลมุ มาถงึ สอ่ื ประเภทภาพยนตรท์ ย่ี ากแกก่ ารตคี วามวา่ การน�ำ เสนอ 12 วิทยากร ในงาน MIDL Week 2017 วันที่ 6-10 พฤศจกิ ายน พ.ศ. 2560

48 เทา่ ทนั สอื่ : อ�ำ นาจในมอื พลเมืองดจิ ิทัล เนอ้ื หาหรอื ฉากใดเขา้ ข่าย “เหมาะสม” หรอื ไม่ ดงั เช่นตัวอย่างภาพยนตร์ ไทยหลายเรอ่ื งทไี่ มไ่ ดร้ ับการอนญุ าตให้ฉายในประเทศไทย เชน่ Insects in the Backyard ซง่ึ ใช้เวลานานถึง 7 ปี ในกระบวนการอทุ ธรณ์ จนกระทัง่ ได้รับอนุญาตให้จัดฉายได้โดยระดับอายุผู้ชมท่ี 20 ปีขึ้นไปและตัดฉาก ต้องห้ามเรื่องเพศ 3 วินาทีออกไป การนิยาม “ความเหมาะสม” ในการ นำ�เสนอขอ้ มลู ขา่ วสารในเรอ่ื งศาสนา การเมอื ง สถาบันกษตั รยิ ์ และเพศ ถอื วา่ เปน็ เรอื่ งทอี่ ่อนไหวและมคี วามคลมุ เครือในการตีความทางกฎหมาย มากทสี่ ุดในประเทศไทย ความฉลาดในการรับสือ่ ส�ำ หรบั พลเมือง จึงจำ�เปน็ ตอ้ งรู้ขอ้ จำ�กัดใน การนำ�เสนอข่าวสารของสื่อซึ่งเกิดขึ้นภายใต้เงื่อนไขของกฎกติกาที่รัฐ กำ�หนด และยิ่งเมื่อกฎกติกาไม่ได้มีความชัดเจน บรรยากาศของการ เซนเซอร์ตวั เองกเ็ กิดขน้ึ ตามมา นอกเหนือจากการควบคุมการสอ่ื สารโดย รฐั แลว้ การน�ำ เสนอของสอื่ มวลชนลว้ นเปน็ การน�ำ เสนอผา่ นตวั กรองตา่ งๆ และมีการประกอบสรา้ งความจรงิ ชดุ หนึ่งๆ ในการนำ�เสนออย่แู ล้ว วรพจน์ วงศ์กิจรุ่งเรือง13 หัวหน้าโครงการวิจัยอินเทอร์เน็ตศึกษา ยกตวั อยา่ งงานวจิ ยั ทศี่ กึ ษารายการขา่ วของฟอกซน์ วิ ส์ รายการโทรทศั นใ์ น สหรัฐอเมริกา พบวา่ ไม่เพียงแต่เนือ้ หาเท่าน้นั ท่ไี ดร้ บั การกล่นั กรองในการ ส่อื สาร ยังรวมถึงภาพและแสงทีจ่ ดั สำ�หรบั แขกรับเชญิ ในรายการแต่ละคน ยังมีความแตกต่างกันเพ่ือให้อารมณ์ท่ีนำ�เสนอมากระทบสายตาของผู้ชม แตกต่างกันด้วย ซ่ึงแสดงให้เห็นถึงอำ�นาจในการส่ือสารที่อยู่ภายใต้การ ก�ำ หนดของเอกชนแตล่ ะรายทที่ ำ�หน้าท่ผี ลิตส่ือ 13 วิทยากร ในงาน MIDL Week 2017 วนั ท่ี 6-10 พฤศจิกายน พ.ศ. 2560

เท่าทนั ส่ือ : อ�ำ นาจในมือพลเมืองดิจิทัล 49 เท่าทันสอ่ื ดิจทิ ัล และบทบาทของเอกชน “อ่านหนังสือพิมพ์สมัยนี้เหมือนอ่านหนังสือโป๊รายวัน วงการ หนงั สอื พิมพ์ตกตำ่�สุดขีด เพราะเงินโฆษณาแท้ๆ ท่ีท�ำ ใหห้ นงั สอื พิมพ์เมนิ ศลี ธรรมในสังคม” ราวเดือนมนี าคม พ.ศ. 2560 สมเกียรติ ออ่ นวมิ ล นักวชิ าการและ นกั สอื่ สารมวลชน ไดเ้ ผยแพรข่ อ้ ความจากทวติ เตอรด์ งั กลา่ ว พรอ้ มลงภาพ เวบ็ ไซตข์ า่ วทด่ี า้ นขา้ งมโี ฆษณาชดุ ชน้ั ในมาประกอบขอ้ ความ14 ในเวลาตอ่ มา ชาวเนต็ และนกั วชิ าการบางทา่ นไดอ้ ธบิ ายชแ้ี จงวา่ การขน้ึ โฆษณาในรปู แบบ เช่นนี้เป็นกระบวนการตลาดในยุคดิจิทัลท่ีเรียกว่า retargeting ซึ่งไม่ได้ เก่ียวข้องกับเว็บไซต์ข่าวดังกล่าวในการลงโฆษณาแต่อย่างใด สมเกียรติ อ่อนวิมล ไดท้ วตี ตอบในเร่ืองนี้วา่ “ผมพูดเร่ืองจรรยาบรรณ ไม่ไดพ้ ูดเร่อื ง เทคโนโลยี และพดู เรอ่ื งความผิดทางจรรยาบรรณในการรับ content เสือ่ ม ศีลธรรม...” อย่างไรก็ตาม การเสพส่ือดิจิทัลในยุคปัจจุบันเกิดขึ้นมาควบคู่กับ ระบบการตลาดดิจิทัลในอีกรูปแบบหน่ึงที่แตกต่างจากการโฆษณาในยุค หนงั สือพิมพ์ โทรทัศนแ์ ละวิทยุโดยสนิ้ เชงิ นักการตลาดดิจทิ ลั 15 ได้อธบิ าย แนวคิด เรื่อง retargeting หรือ remarketing ว่า เปน็ เทคนิคการซอื้ โฆษณา ในยุค Programmatic Buying ซึ่งมาแทนที่การซ้ือโฆษณาแบบเหวี่ยงแห ในอดีต เม่ือเราแต่ละคนเข้าไปดูข้อมูลสินค้าหรือบริการตามเว็บไซต์ เช่น Agoda หรอื Lazada ในเวลาตอ่ มาเราจะพบโฆษณาของเวบ็ กอ่ นหนา้ ท่ีเรา 14 https://www.khaosod.co.th/hot-topics/news_267536 12/3/2017 15 http://www.nuttaputch.com/retargeting-remarketing 12/3/2017

50 เท่าทนั สื่อ : อำ�นาจในมอื พลเมืองดจิ ิทลั ไปเยย่ี มชมแถมดว้ ยบรรดาโฆษณาสนิ คา้ ทน่ี �ำ เสนอมาปรากฏใหเ้ ราไดร้ บั ชม อีกคร้ังเม่ือเราเข้าไปในเว็บอ่ืนๆ ต่อไป ปฏิสัมพันธ์ใดๆ ที่เราเข้าไปทำ�ที่ หน้าเว็บไซต์ หรอื แอปพลเิ คชัน ไม่วา่ จะเปน็ การคลิกอะไร พมิ พค์ ำ�ว่าอะไร เปิดหน้าไหน ถือเป็น “ข้อมูล” ท่ีเทคโนโลยีดิจิทัลบันทึกและประมวลผล เพอ่ื ใชเ้ ปน็ ชอ่ งทางของสอื่ โฆษณาดจิ ทิ ลั ทห่ี วนกลบั เขา้ ไปเขา้ ถงึ คนเหลา่ นนั้ อีกครัง้ กระบวนการทเ่ี กดิ ข้นึ คอื การท�ำ retargeting คำ�อธิบายแนวคิดทางการตลาดยุคดิจิทัลดังกล่าวตรงกับท่ีเจษฎา เด่นดวงบริพัทธ์ แห่งจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัยได้โพสต์ตอบคำ�ถามกรณีท่ี พบโฆษณาข้างเว็บข่าวที่สมเกียรติพบเห็น โดยอธิบายว่า โฆษณาเหล่าน้ี เปน็ ระบบของบรษิ ทั ผใู้ หบ้ รกิ ารโฆษณา เชน่ ถา้ ชอ่ งโฆษณานน้ั เปน็ Google Adsense ทางกูเกลิ้ จะเลือกแสดงโฆษณาเหมาะสมกบั ผู้อ่านเป็นรายๆ ไป โดยอิงกับคำ�ค้นหา (Keywords) ท่ีผู้อ่านเคยใช้บ่อยๆ ในคอมพิวเตอร์ เครอ่ื งนัน้ กรณีข้างต้น จึงถือเป็นตัวอย่างหนึ่งของการเปล่ียนแปลงอันเนื่อง มาจากบรษิ ัทเอกชนซึง่ เลือกใชเ้ ทคโนโลยีดจิ ิทลั ชว่ ยเกบ็ ข้อมูลของผ้เู ขา้ ชม และน�ำ มาประมวลผลเพอ่ื สรา้ งชอ่ งทางการตลาดในการเขา้ ประชดิ ตวั ผเู้ สพ สอ่ื อย่างเฉพาะเจาะจงใหต้ รงกับความสนใจและความต้องการ “โลกนไี้ มม่ ีนักบุญ ไมม่ ีใครสร้างอะไรใหใ้ ช้ฟร”ี เจ้าของคำ�พูดนี้ คือ จรี นชุ เปรมชยั พร ในฐานะผผู้ ลกั ดนั สทิ ธดิ า้ นดจิ ทิ ลั และผอู้ �ำ นวยการเวบ็ ไซต์ ประชาไท โลกที่จีรนุชเอ่ยถึงคือ โลกของอินเทอร์เน็ต ขณะที่เราทุกคน เข้าใชโ้ ซเชยี ลมีเดีย การค้นหาออนไลน์ (search engine) แอปพลิเคชนั การ สนทนา โดยรู้สึกว่าเป็น “ของฟรี” เนื่องจากเราไม่ได้ควักเงินจากกระเป๋า มาจ่ายเพิ่มเติมจากค่าใช้บริการด้านโทรคมนาคม ผู้ประกอบกิจการอย่าง เฟซบุ๊ก กูเกิ้ล หรือยูทูป ล้วนมีรายได้จากการโฆษณาทางดิจิทัลอันเน่ือง มาจากการเข้าใช้บรกิ ารของเรา