Hydropronic

เอกสารคำ� แนะนำ� ท่ี 5/2558การปลูกผกั ไฮโดรโปนกิ ส์พิมพ์ครัง้ ท่ี 1 : จ�ำนวน 10,000 เลม่ พฤษภาคม พ.ศ.2558จัดพมิ พ์ : กรมส่งเสรมิ การเกษตร กระทรวงเกษตรและสหกรณ์พมิ พ์ท่ี : ชมุ นุมสหกรณก์ ารเกษตรแหง่ ประเทศไทย จ�ำกัด





คำ� นำ� การปลูกผักไฮโดรโปนิกส์ เป็นการปลูกผักที่สามารถควบคุมกระบวนการผลติ ได้ สามารถลดการใชส้ ารเคมที างการเกษตร ส่งผลใหไ้ ดผ้ ลผลติ ผกั ที่มคี ุณภาพและยังเป็นการผลิตผักที่สามารถท�ำได้ในสภาพพื้นที่ที่ไม่เหมาะสม ส�ำหรับการท�ำการเกษตร การปลูกผักไฮโดรโปนิกส์ สามารถปลูกเพื่อบริโภคภายในครัวเรือนและปลกู เพื่อเปน็ การคา้ กรมสง่ เสรมิ การเกษตร จงึ ไดจ้ ัดทำ� เอกสารค�ำแนะนำ� เรอื่ ง “การปลกู ผักไฮโดรโปนิกส์” โดยเน้ือหาในเอกสารจะอธิบายเก่ียวกับความรู้พ้ืนฐานส�ำหรับเกษตรกรท่ีจะปลูกผักไฮโดรโปนิกส์ ระบบของการปลูกผักไฮโดรโปนิกส์ ข้ันตอนและวิธีการปลูก และความรู้ที่เก่ียวข้อง รวมทั้งเรื่องการตลาดของการปลูกผักไฮโดรโปนิกส์ สุดทา้ ยน้ี คณะผูจ้ ัดทำ� หวงั เปน็ อย่างย่ิงว่า เอกสารค�ำแนะน�ำฉบบั นีจ้ ะเป็นประโยชน์แก่เกษตรกร หรือบุคคลท่ีสนใจ ท�ำให้ผู้อ่านเกิดความรู้และความเข้าใจในเร่ืองการปลูกผักไฮโดรโปนิกส์เพิ่มขึ้น และสามารถน�ำไปประยุกต์ใช้ในการปลูกผักไฮโดรโปนิกสต์ อ่ ไปได้ กรมสง่ เสรมิ การเกษตร 2558

สารบัญ ระบบของการปลกู ผักไฮโดรโปนกิ ส.์..............................................2 วสั ดุ อุปกรณส์ ำ� หรบั การปลูกผักไฮโดรโปนิกส.์ ..........................4 ข้อควรค�ำนึงสำ� หรบั การปลกู ผักไฮโดรโปนิกส์ ในเชิงการคา้ ......................................................................................8 ขน้ั ตอนและวธิ ีการปลกู ผักไฮโดรโปนิกส.์......................................9 การจัดการพืช........................................................................9 การจัดการดา้ นสารละลาย...............................................12 ปัจจยั ที่เก่ยี วขอ้ งกบั การเจรญิ เติบโต...........................................18 ความรเู้ กีย่ วกบั สารละลายธาตุอาหารพชื ...................................20 ศัตรพู ชื 23........................................................................................... วทิ ยาการหลังการเกบ็ เกี่ยว...........................................................24 การปฏบิ ัติเพ่อื ลดความเสียหายของผกั หลังการเกบ็ เกยี่ ว........................................................................... 26 การตลาดของการปลกู ผกั ไฮโดรโปนกิ ส.์ ..................................27 เอกสารอา้ งอิง............................................................................... 28

การปลกู ผักไฮโดรโปนกิ ส์ ไฮโดรโปนิกส์ (Hydroponics)มาจากภาษากรีก ค�ำว่า “Hydro” แปลว่า นำ้�รวมกบั คำ� วา่ “Ponos” ทแ่ี ปลวา่ งาน เมอื่ รวมกนัจงึ หมายถงึ การทำ� งานของนำ�้ (สารละลายธาตอุ าหาร)ผ่านรากพืช โดยปกติแล้วการที่พืชจะเจริญเติบโตได้ดีน้ันตอ้ งอาศัยปัจจัยต่าง ๆ ท่ีเหมาะสมหลายอย่าง เชน่ แสงแดด อุณหภมู ิน�้ำ และธาตุอาหารพืช การที่พืชจะน�ำธาตุอาหารพืชไปใช้ประโยชน์ได้นั้นจะต้องค�ำนึงถึงเร่ืองความเป็นกรดเป็นด่าง (pH) ของดินหรือสารละลายธาตุอาหารใช้ปลูกพืช การปลูกพืชแบบไฮโดรโปนิกส์ พืชจะได้รับธาตุอาหารในรูปสารละลายเรียกว่า “สารละลายธาตุอาหารพืช” ซึ่งพืชสามารถน�ำไปใช้ได้ทันทีเพราะมีการปรบั คา่ การน�ำไฟฟา้ (Electrical Conductivity : EC) และ pH ใหอ้ ยูใ่ นระดับท่ีเหมาะสมต่อการเจริญเตบิ โตของพืชอยตู่ ลอดเวลา ข้อดีของการปลูกผักไฮโดรโปนิกส์ คือ สามารถท�ำการปลูกผักในบริเวณท่ีพ้ืนดินไม่เหมาะสมหรือสภาพแวดล้อมที่ไม่เหมาะสมต่อการปลูกผัก ใช้พ้ืนท่ีในการเพาะปลูกน้อยและสามารถท�ำการผลิตได้อย่างสม่�ำเสมอ ควบคุมสภาพแวดล้อมต่าง ๆ ท่ีเก่ียวข้องกับการเจริญเติบโตได้ เช่น การควบคุมปริมาณ ธาตุอาหาร pH เป็นการปลูกผักที่ใช้น�้ำและธาตุอาหารพืชได้อย่าง มีประสิทธิภาพ อีกทั้งประหยัดเวลา แรงงาน และค่าใช้จ่าย ในการเตรียมดินและก�ำจัดวัชพืช แต่การปลูกผัก ไฮโดรโปนิกส์ เป็นระบบที่มีต้นทุนการผลิต ค่อนข้างสูง เนื่องจากอุปกรณ์มีราคาแพง และการควบคุมดูแลต้องใช้ผู้ที่มีความรู้ และประสบการณ์ การปลูกผกั ไฮโดรโปนกิ ส์ 1

ระบบของการปลูกผกั ไฮโดรโปนกิ ส์ ระบบการปลกู ผกั ไฮโดรโปนกิ สส์ ามารถจำ� แนกไดเ้ ปน็ หลายระบบขน้ึ อยกู่ บัวธิ กี ารตา่ ง ๆ แตท่ ใี่ ชม้ ากในประเทศไทย มดี งั น้ี ระบบ NFT ระบบ DFT โดยใช้ท่อ PVC2 กรมสง่ เสรมิ การเกษตร

ระบบ DRFT 1. การปลูกโดยให้สารละลายธาตุอาหารไหลผ่านรากผักเป็นแผ่นบาง ๆ อยา่ งต่อเนื่อง (Nutrient Film Technique : NFT) เป็นการให้สารละลายธาตอุ าหารพชื ไหลผา่ นรากพชื ทป่ี ลกู บนรางตามความลาดชนั ของรางปลกูอยา่ งชา้ ๆ เปน็ แผน่ ฟลิ ม์ บาง ๆ ประมาณ 1-3 มลิ ลเิ มตร พชื ทปี่ ลกู ไดด้ แี ละนยิ มปลกูในระบบน้ี ไดแ้ ก่ ผักกินใบจำ� พวกผักสลัด มีอายุยาวประมาณ 45-50 วัน 2. การปลกู โดยใหส้ ารละลายธาตอุ าหารไหลผา่ นรากผกั ในระดบั ลกึ(Deep Flow Technique : DFT) การปลกู ผกั โดยวธิ นี เี้ หมอื นการปลกู แบบลอยนำ�้ซึ่งสามารถปลูกได้ดีในที่ท่ีมีแดดจัด โดยวิธีน้ีจะมีช่องว่างระหว่างแผ่นปลูกกับสารละลายธาตอุ าหารพชื ประมาณ 3-5 เซนตเิ มตร เพอื่ ใหร้ ากผกั บางสว่ นถกู อากาศและบางส่วนอยู่ในสารละลายธาตุอาหารพืช ผักท่ีปลูกได้ดีและนิยมปลูกในระบบนี้ได้แก่ ผักไทย (ผักกินใบที่มีอายุส้ัน ประมาณ 20-30 วัน) เช่น ผักคะน้า ผักบุ้งผกั โขม เป็นตน้ 3. การปลูกโดยให้สารละลายธาตุอาหารและอากาศไหลวนผ่านรากผักในระดับลึกอย่างต่อเน่ืองในถาดปลูก (Dynamic Root FloatingTechnique : DRFT) ระบบนี้พัฒนามาจากระบบ DFT โดยเพ่ิมการไหลเวียนของอากาศและสารละลายธาตอุ าหารพชื ผกั ท่ีปลูกไดด้ แี ละนยิ มปลกู ไดแ้ ก่ ผกั ไทย การปลกู ผกั ไฮโดรโปนิกส์ 3

วัสดุ อปุ กรณ์ส�ำหรับการปลูกผักไฮโดรโปนิกส์ วสั ดแุ ละอปุ กรณท์ จี่ ำ� เปน็ ตอ่ การปลกู ผกั ไฮโดรโปนกิ สม์ หี ลายชนดิ ขนึ้ อยกู่ บัลกั ษณะของการปลกู ซง่ึ สง่ิ ทค่ี วรคำ� นงึ ถงึ คอื ควรมรี าคาไมส่ งู มากนกั แตม่ คี ณุ ภาพดีและหาซอื้ ไดส้ ะดวก นอกจากนี้ ยงั สามารถนำ� วสั ดสุ งิ่ ของเหลอื ใชต้ า่ ง ๆ มาประยกุ ต์ใชใ้ นการปลูกผักไฮโดรโปนิกส์ไดอ้ กี ด้วยโรงเรอื นขนาดเลก็ โรงเรอื นขนาดใหญ่ ปกติแล้ววัสดุและอุปกรณ์ท่ีจ�ำเป็นส�ำหรับการปลูกผักไฮโดรโปนิกส์ประกอบด้วย 1. โรงเรือน ในการปลกู ผกั ไฮโดรโปนกิ สใ์ นเชงิ การคา้ จำ� เปน็ ตอ้ งใชโ้ รงเรือนสำ� หรบัเพาะกล้า อนุบาลต้นกล้า และปลูก ซ่ึงรูปแบบของโรงเรือนต้องเหมาะสม มีความแข็งแรง สามารถควบคุมภูมิอากาศภายในโรงเรือนให้เหมาะสมต่อการเจริญเติบโตของผักที่ปลูก นอกจากนี้ โรงเรือนยังสามารถป้องกันศัตรูพืชได้ พ้ืนท่ีตั้งโรงเรือนต้องมีสภาพแวดล้อมที่เหมาะสมคือมีการถ่ายเทอากาศดี อยู่ในที่โล่งแจ้งมีการคมนาคมท่ีสะดวก มีแหล่งน้�ำอย่างเพียงพอและมีไฟฟ้า แต่ส�ำหรับการปลูกผกั ไฮโดรโปนกิ สใ์ นบรเิ วณบา้ นนั้น ไม่จำ� เปน็ ตอ้ งสร้างโรงเรือนขนาดใหญ่ เนอื่ งจาก4 กรมสง่ เสรมิ การเกษตร

เป็นการปลูกเพื่อไว้รับประทานกันเองภายในครอบครัว หรือเพ่ือเป็นงานอดิเรกเทา่ นัน้ เพยี งแตส่ รา้ งโครงมงุ้ เพ่ือป้องกันแมลงและการกระแทกของนำ้� ฝน 2. ภาชนะและวัสดทุ ใ่ี ชใ้ นการปลกู 2.1 ภาชนะทใ่ี ชใ้ นการปลกู ควรเปน็ ภาชนะทเ่ี หมาะสมตอ่ ระบบปลกูมคี วามแขง็ แรง สะอาด และทำ� ความสะอาดได้งา่ ย ไม่ผุกร่อน หรอื ไม่เป็นอันตรายตอ่ รากผกั และสภาพแวดลอ้ ม นอกจากน้ี ควรมรี าคาถกู หาซอ้ื ไดง้ า่ ย สะดวกตอ่ การติดตัง้ และการใชง้ าน 2.2 วัสดปุ ลูก (Growing media) ตอ้ งเป็นวัสดุทีเ่ ก่ียวข้องกบั การให้ออกซิเจน ธาตุอาหารและช่วยในการเจริญเติบโตของรากผัก ตลอดจนเป็นท่ีเกาะยึดค�้ำยันตน้ พืช ลักษณะของวัสดปุ ลูกที่ดี คอื เปน็ ท่เี กาะยึดค�้ำยนั ตน้ ผัก เปน็ แหล่งสะสมน้ำ� และอาหาร และเป็นแหล่งทใ่ี หอ้ ากาศแก่ผัก 3. ปยุ๋ หรอื ธาตุอาหารพืช จดั วา่ เปน็ หวั ใจสำ� คญั สำ� หรบั การปลกู ผกั ไฮโดรโปนกิ ส์ เนอ่ื งจากเปน็ การจดั การในการใหป้ ยุ๋ เคมตี า่ ง ๆ เพอ่ื ทดแทนธาตอุ าหารทม่ี อี ยใู่ นดนิ เพราะการปลกู ผกัไฮโดรโปนกิ สเ์ ปน็ การใหผ้ กั ทป่ี ลกู ไดร้ บั สารอาหารพชื หรอื สารละลายธาตอุ าหารพชื(nutrient solution) ท่ไี ดจ้ ากการนำ� ธาตุอาหาร (แม่ปุ๋ย) ผสมกบั น�ำ้ 4. น้�ำ น�้ำที่ใช้ต้องมาจากแหล่งน้�ำที่ดี มีคุณภาพดีและมีปริมาณเพียงพอต่อการปลกู กอ่ นทนี่ ำ� มาใชใ้ นการปลกู ผกั ควรมกี ารนำ� ตวั อยา่ งนำ�้ ไปตรวจคณุ ภาพเสยี กอ่ น 5. ระบบไฟฟา้ ระบบไฟฟ้าใช้เพ่ือเป็นต้นก�ำลังของพลังงานท่ีขาดไม่ได้ ควรมีระบบไฟส�ำรองสำ� หรบั บางช่วงทีม่ ีปญั หาเกย่ี วกับระบบไฟฟา้ 6. ปัม๊ ใช้ส�ำหรับส่งและก่อให้เกิดการไหลเวียนของสารละลายธาตุอาหารพืชและใหอ้ อกซิเจนแก่รากพืช การปลกู ผกั ไฮโดรโปนิกส์ 5

7. เมลด็ พันธ์ุผกั หรือกล้าผักทีจ่ ะใชป้ ลูก ควรเลือกพันธุ์ที่ตลาดต้องการ ต้นกล้ามีความส�ำคัญต่อการปลูกผักไฮโดรโปนกิ สม์ าก เนอื่ งจากทำ� ใหพ้ ชื สามารถเจรญิ เตบิ โตและตงั้ ตวั ไดเ้ รว็ เมลด็ พนั ธ์ุทีด่ ตี อ้ งมลี กั ษณะตรงตามพันธุ์ มีเปอร์เช็นต์ความงอกสงู 8. วัสดุและอุปกรณ์ต่าง ๆ ที่เก่ียวข้องกับการเตรียมสารละลายธาตอุ าหารพชื 8.1 ถังใส่สารละลายธาตุอาหารพืช ขนาดของถังขึ้นอยู่กับระบบของการปลูกเพื่อกักเก็บสารละลายธาตุอาหารให้เพียงพอ โดยท่ัวไปจะฝังถังใส่สารละลายธาตุอาหารพืชไว้ใต้ดิน เพ่ือลดอุณหภูมิของสารละลายและช่วยลดการระเหยของสารละลายไดอ้ กี ด้วย 8.2 ถงุ มอื เพอ่ื ใชใ้ นการเตรยี ม รกั ษาหรอื ควบคมุ คา่ ความเปน็ กรดดา่ ง(pH) เนื่องจากการปรับค่าความเป็นกรดด่างของสารละลายบางคร้ังต้องใช้กรดเปน็ ตวั ปรบั เมอ่ื สารละลายมคี วามเป็นด่างมากเกิน 8.3 เครอ่ื งช่ัง วดั ตวง ใช้ตวงปรมิ าณปุ๋ยหรือสารอาหารทใี่ ช้ในการปลกู ผักไฮโดรโปนิกส์ 9. วสั ดุผกู มัดหรอื รองรับต้นผัก กรณที ผี่ กั มคี วามสงู เชน่ มะเขอื เทศ แคนตาลปู รากไมส่ ามารถยดึ ตดิ กบัวสั ดปุ ลูกได้ จำ� เปน็ ตอ้ งมวี ัสดุรองรับตน้ ผัก เพ่ือช่วยให้พชื ที่มลี �ำต้นสงู และมผี ลผลติที่มนี �้ำหนกั สามารถทรงตัวอยไู่ ด้ ซงึ่ วัสดุผกู มดั ได้แก่ เชอื ก ลวด ไม้ค�ำ้ และอาจมีสงิ่ ผกู มดั ตดิ กับต้นผักซงึ่ สว่ นมากท�ำจากพลาสตกิ 10. วัสดุ อุปกรณ์ส�ำหรับควบคุมอุณหภูมิโรงเรือน สารละลายธาตอุ าหารและวสั ดปุ ลกู เนื่องจากประเทศไทยมีอุณหภูมิสูงจึงจ�ำเป็นต้องมีอุปกรณ์ที่ใช้ในการควบคุมอุณหภมู แิ ละความช้นื สัมพทั ธ์ภายในโรงเรอื น6 กรมส่งเสรมิ การเกษตร

11. อปุ กรณส์ ำ� หรบั การตรวจวดั และควบคมุ สารละลายธาตอุ าหารพชื เครื่องมือตรวจวัดค่าความเป็นกรดเป็นด่างของสารละลายธาตุอาหารพืช (pH meter) เครื่องมือตรวจวัดค่าการน�ำไฟฟ้าของสารละลายธาตอุ าหารพชื (Electrical Conductivity meter) 12. วัสดอุ ุปกรณ์และโรงเรือนบรรจหุ บี หอ่ ผลผลติ ส�ำหรับการปลูกในเชิงการค้าจ�ำเป็นต้องมีอุปกรณ์ส�ำหรับการท�ำความสะอาด คดั ขนาด บรรจุหีบห่อภายใตโ้ รงเรอื นที่ดกี ่อนขนสง่ ไปตลาด 13. ห้องเย็นและระบบขนส่งท่ีสามารถควบคุมอุณหภูมิความชน้ื สัมพทั ธ์ การผลิตในเชิงการค้าที่มีพื้นที่ตั้งแต่ 1 ไร่ข้ึนไป จะมีอัตราก�ำลังในการผลติ ทสี่ งู ควรมหี อ้ งเยน็ บรรจภุ ณั ฑ์ และระบบขนสง่ ทสี่ ามารถควบคมุ อณุ หภมู ิความช้ืนสัมพัทธ์ได้ เพ่ือรักษาคุณภาพของผลผลิต โดยเฉพาะในกรณีท่ีแหล่งผลิตอย่ไู กลจากตลาดมาก การปลกู ผักไฮโดรโปนกิ ส์ 7

ใขนอ้ เคชวิงรกคารำ� นคึงา้ สำ� หรับการปลูกผักไฮโดรโปนิกส์ การปลูกผักไฮโดรโปนิกส์น้ันสามารถปลูกผักได้ทุกชนิด หากปลูกในเชิงการคา้ จะต้องค�ำนงึ ถึง ✤ อายุการเก็บเก่ยี ว เน่อื งจากการปลกู ด้วยวธิ ีนจี้ ะมกี ารลงทุนสูง ดงั นนั้จึงควรเลือกผักท่ีมีอายุการเก็บเกี่ยวสั้น มีรอบการผลิตหลายรอบต่อปีจะช่วยลดตน้ ทนุ ได้ เช่น ผกั สลัด หรือผักไทยท่ีมีอายุสั้น เช่น ผักบุง้ ผกั คะนา้ ผกั โขม ✤ ราคาผลผลติ ควรเลอื กผกั ทม่ี รี าคาสงู ขายไดร้ าคาดี เนอ่ื งจากมตี น้ ทนุการผลติ สงู จงึ จำ� เปน็ ตอ้ งเลอื กผกั ทม่ี รี าคาดแี ละตลาดมคี วามตอ้ งการ แตใ่ นปจั จบุ นัได้มีการน�ำผักที่มีขายอยู่ท่ัวไปตามท้องตลาด เช่น ผักบุ้ง ผักคะน้า ผักกาดเขียวกวางตุ้ง มาปลูกระบบไฮโดรโปนิกส์มากขึ้น และน�ำมาขายภายใต้ผลิตภัณฑ์ผักปลอดภัยจากสารพิษ ซ่ึงก�ำลังเป็นที่ต้องการของผู้บริโภค ก็สามารถท�ำรายได้ดีอีกทางหน่งึ ✤ ฤดูปลกู ช่วงฤดฝู นผักทว่ั ไปจะมีออกสตู่ ลาดนอ้ ย แต่ส�ำหรบั การปลูกผกั ไฮโดรโปนิกส์สามารถผลิตได้ทกุ ฤดูกาล8 กรมสง่ เสรมิ การเกษตร

ขน้ั ตอนและวธิ ีการปลูกผกั ไฮโดรโปนกิ ส์ การปลูกผักไฮโดรโปนิกส์น้ันต้องมีการจัดการในส่วนของผัก และส่วนของสารละลายธาตอุ าหาร การจัดการพืช ความส�ำเร็จของการผลิตอยู่ที่ความแข็งแรงและความสมบูรณ์ของต้นกล้าเพราะจะทำ� ใหผ้ ักสามารถเจรญิ เติบโตและตงั้ ตัวได้เรว็เมล็ดพนั ธ์ผุ ัก การเพาะกล้าในถ้วยเพาะการเพาะกลา้ ในแผน่ ฟองนำ้� การเพาะกล้าในวัสดปุ ลกู การปลูกผักไฮโดรโปนกิ ส์ 9

วิธีการเพาะกล้า 1. การเพาะกลา้ ในถ้วยเพาะแบบส�ำเร็จรปู วัสดุท่ีใช้เพาะในบ้านเราส่วนใหญ่นิยมใช้ เพอร์ไลท์ เวอร์มิคูไลท์หรืออาจใชเ้ พอรไ์ ลท์ผสมกับเวอร์มิคไู ลท์ (อตั รา 1 : 4) หรือกรวด ซง่ึ นิยมใช้ปลูกในระบบ NFT ดังนี้ 1.1 ใส่วัสดุเพาะลงในถ้วยเพาะส�ำเร็จรูปต�่ำกว่าขอบบนของถ้วยประมาณ 1 เซนติเมตร 1.2 ใสเ่ มล็ดลงในวสั ดเุ พาะทอ่ี ยใู่ นถว้ ยเพาะ ถว้ ยละ 1 เมลด็ โดยให้เมล็ดลกึ ประมาณ 0.5 เซนติเมตร 1.3 น�ำถ้วยเพาะเมล็ดไปวางในกระบะเพาะ ใส่น�้ำสูงประมาณ2 เซนติเมตร วางในทมี่ ีแสงแดดร�ำไร มีการระบายอากาศดี มีวสั ดกุ ันฝนและแรงลม 1.4 เมอ่ื เมลด็ งอกเปน็ ตน้ กลา้ ควรเรม่ิ ใหส้ ารละลายธาตอุ าหารพชื แบบเจือจางผา่ นรากผักในถาดเพาะกอ่ น เพอ่ื ช่วยใหร้ ากแข็งแรง และควรท�ำการเปลี่ยนสารอาหารสปั ดาห์ละครงั้ ควรใหก้ ล้าไดร้ บั แสงแดดร�ำไร ไม่ร้อนจดั 1.5 เมือ่ กลา้ แขง็ แรง หรือมีอายปุ ระมาณ 2-3 สัปดาห์ ย้ายกล้าไปยังแปลงปลกู 1.6 สามารถเก็บผลผลิตได้เมื่อพืชมีอายุ 35-45 วัน (5-6 สัปดาห์) หลังเพาะเมล็ด 2. การเพาะกล้าในแผ่นฟองน�้ำ การเพาะเมล็ดลงในแผ่นฟองน้�ำ การหยอดเมล็ดในฟองนำ้�ส่วนมากนิยมปลูกในรูปของแผ่นโฟม โดย 2.1 เจาะรแู ผน่ โฟมขนาดเสน้ ผา่ศนู ยก์ ลาง 2 เซนตเิ มตร เพอื่ ใสต่ น้ กลา้ แตล่ ะรูหา่ งกนั ตามแตช่ นดิ ของพชื ทปี่ ลกู โดยทวั่ ไปใช้ระยะหา่ ง 15-25 เซนตเิ มตร10 กรมส่งเสริมการเกษตร

2.2 เพาะกลา้ ในแผน่ ฟองนำ้� โดยใชม้ ดี กรดี แผน่ ฟองนำ�้ ใหเ้ ปน็ สเ่ี หลยี่ มขนาดใหญ่กว่ารูของแผ่นโฟมท่ีเจาะรูไว้ เพ่ือให้ฟองน�้ำที่มีต้นกล้าสามารถอยู่ในรูของแผ่นโฟมได้หลงั จากย้ายปลกู 2.3 ใช้มีดกรีดตรงกลางของฟองน้�ำในข้อ 2.2 เป็นรูปกากบาทลึกประมาณ 1 เซนติเมตร เพื่อไว้สำ� หรับหยอดเมล็ด 2.4 หลังหยอดเมลด็ แลว้ ใหน้ �ำ้ โดยการสเปรยใ์ ห้ชุม่ ทุกเชา้ เยน็ 2.5 วางฟองนำ้� ในถาดเพาะที่มนี ำ้� ขงั เลก็ นอ้ ย 2.6 เม่ือต้นกล้าเริ่มงอกควรเร่ิมให้สารละลายธาตุอาหารพืชแบบเจอื จางผา่ นรากผักในถาดเพาะกอ่ น เพื่อช่วยให้รากแข็งแรง และควรทำ� การเปลีย่ นสารละลายธาตอุ าหารพืชสัปดาห์ละคร้ัง ควรให้กลา้ ไดร้ บั แสงแดดร�ำไร ไมร่ ้อนจดั 2.7 เมื่อกล้าแข็งแรงหรือมีอายุ 2-3 สัปดาห์ ย้ายกล้าลงแปลงปลูก(ในการเพาะกล้าด้วยฟองน�้ำจะไม่มกี ารย้ายกลา้ ไปยังแปลงอนุบาล) 3. การเพาะกล้าในวัสดปุ ลกู การเพาะกลา้ ในวสั ดปุ ลกู นนั้ สามารถใชว้ สั ดทุ ห่ี าไดใ้ นทอ้ งถน่ิ หรอื นำ� มาผสมกันเป็นวัสดุเพ่ือใช้ในการเพาะกล้า แต่ควรมีการทดสอบความเป็นพิษของวัสดุปลูกเสียก่อน โดยเพาะเมล็ดจ�ำนวนหน่ึงลงในแต่ละวัสดุปลูกที่จะใช้ให้สารละลายธาตุอาหารและน้�ำอย่างเพียงพอต่อเน่ืองกัน 2-3 สัปดาห์ ถ้าพืชไม่มีอาการผดิ ปกติ เชน่ รากกุด รากเนา่ หรอื ใบเหลืองซีด แสดงว่าวสั ดปุ ลกู นั้นสามารถน�ำมาใช้ได้ วัสดุปลูกท่ีน�ำมาใช้มีท้ังที่ได้มาจากต่างประเทศและในประเทศ เช่นเวอร์มคิ ูไลท์ หนิ ฟอสเฟต เพอร์ไลท์ ขยุ มะพรา้ ว แกลบ ข้ีเถา้ แกลบ หินกรวด ทรายเป็นตน้ ซง่ึ มวี ิธีการปลูก ดงั นี้ 3.1 เพาะเมล็ดลงในภาชนะที่บรรจวุ สั ดปุ ลูกไว้แลว้ 3.2 รดน�ำ้ จนกระท่ังเมล็ดงอก ไดต้ น้ กล้าท่ีมีใบจริง 2-3 ใบ 3.3 ย้ายกลา้ ลงในกระถางหรอื ย้ายลงแปลงทเ่ี ตรียมไว้ 3.4 รดน้ำ� ด้วยสารละลายธาตอุ าหารพืชทกุ เช้า เย็น การปลกู ผกั ไฮโดรโปนกิ ส์ 11

การจดั การดา้ นสารละลาย การเตรียมสารละลายธาตุอาหารเพ่ือใช้ปลูกพืชมี 2 แบบ คือการเตรียมสารละลายแบบเจือจางและการเตรียมสารละลายแบบเข้มข้น(Stock Solution) สารละลายธาตุอาหารพืชการเตรียมสารละลายธาตุอาหารพชื การเตรยี มสารละลายธาตอุ าหารพชืการเตรียมสารละลายธาตุอาหารพชื การเตรียมสารละลายธาตอุ าหารพืช แบบเจอื จาง แบบเข้มขน้ (Stock Solution) โดยการนำ� ปยุ๋ เคมี ตามสูตรทคี่ �ำนวณ เตรยี มสารละลายธาตุอาหารพืช แล้วมาเตรียมเปน็ สารละลายธาตุ จากปุ๋ยเคมโี ดยตรง อาหารพชื ท่ีมีความเข้มข้นสงู 2 ถงั เรยี กว่า Stock Solution A และ Stock Solution B ถังใส่สารละลายธาตอุ าหารพืช ถงั ใสส่ ารละลายธาตอุ าหารพชื แบบเจือจาง แบบเจือจาง ได้จากการนำ� ปุ๋ยเคมีตามสูตร ได้จากการนำ� สารละลายแบบเข้มข้น ทีค่ �ำนวณแลว้ มาผสมน�้ำสะอาดในถัง จาก Stock Solution A และ B มา ใส่สารละลายธาตอุ าหารเพอื่ นำ� ไปใช้ ผสมกบั น�ำ้ สะอาดเพื่อทำ� ให้เจือจาง ตามอัตราส่วนท่ีกำ� หนด ใส่ลงในถัง ปลูกพืชตามต้องการ สารละลายธาตุอาหารแบบเจอื จาง เพื่อนำ� ไปใช้ปลูกพืชตามตอ้ งการ12 กรมสง่ เสริมการเกษตร

1. วิธีการเตรยี มสารละลายธาตอุ าหารพืช 1.1 การเตรียมสารละลายธาตอุ าหารพืชแบบเจือจาง เป็นการเตรียมสารละลายธาตุอาหารพืชเพื่อใช้ในถังท่ีใช้ปลูกพืชโดยตรง การเตรยี มแบบนส้ี ะดวก แตต่ ้องเตรยี มบ่อย ๆ เร่มิ จากเม่ือทราบปริมาณของธาตุอาหาร ค�ำนวณน�้ำหนักและจัดหาปุ๋ยเคมี ผสมปุ๋ยเคมีทั้งหมดในน�้ำสะอาดแลว้ เติมนำ้� จนครบ 1.2 การเตรยี มสารละลายธาตอุ าหารพชื แบบเข้มขน้ การเตรียมสารละลายธาตุอาหารที่มีความเข้มข้น (StockSolution) จะเรม่ิ จากการเตรียมสารละลายธาตอุ าหารแบบเข้มขน้ ไว้ 2 ถัง เรยี กวา่Stock Solution A และ Stock Solution B และเมื่อต้องการใช้ก็จะเอาStock Solution มาผสมให้เจือจางตามอตั ราสว่ นที่ก�ำหนดตามความต้องการ สาเหตุท่ีต้องแยกออกเป็น Stock Solution A และ StockSolution B เพื่อเป็นการป้องกันการท�ำปฏิกิริยาทางเคมีของสาร โดยจะแยกแคลเซยี มและเหลก็ ไวด้ ว้ ยกนั สว่ นอกี ถงั จะผสมธาตอุ นื่ ๆ ทง้ั หมด สว่ นโพแทสเซยี มไนเตรตจะไม่ทำ� ปฏิกิรยิ าก็จะเฉล่ยี ใส่ท้งั 2 ถงั 2. การค�ำนวณหาปริมาณสารละลายธาตุอาหารพืชแบบเข้มข้นและแบบเจอื จาง ส�ำหรับการหาปริมาณสารละลายธาตุอาหารพืชแบบเข้มข้นถังที่ 1(Stock Solution A) และ 2 (Stock Solution B) เพ่ือนำ� ไปใชผ้ สมเป็นสารละลายธาตอุ าหารเจือจาง เพอ่ื นำ� ไปใช้ปลกู พชื มหี ลกั การดงั นี้ปรมิ าณสารละลายธาตุอาหารพชื = อตั ราสว่ นในการเจอื จาง x ความจขุ องถงั ทีบ่ รรจุสาร แบบเข้มข้นท่ีตอ้ งการ ตวั อยา่ ง ถา้ ตอ้ งการใชส้ ารละลายธาตอุ าหารพชื แบบทมี่ คี วามเขม้ ขน้ ตอ่ ความเจอื จาง1 : 100 เทา่ โดยถังใส่สารละลายธาตอุ าหารแบบเจือจาง บรรจไุ ด้ 5 ลูกบาศกเ์ มตร(5,000 ลิตร) อยากทราบว่าจะต้องใช้สารละลายธาตุอาหารพืชแบบเข้มข้นจากถงั ท่ี 1 และถงั ท่ี 2 ถังละกล่ี ิตร การปลกู ผกั ไฮโดรโปนกิ ส์ 13

แสดงว่าถ้าต้องการสารละลายธาตุอาหารแบบเจือจาง 5,000 ลิตรจะต้องเทยี บบัญญตั ิไตรยางค์ คือ สารละลายเจอื จาง 100 ลติ ร ต้องใช้สารละลายเขม้ ข้น 1 ลิตร ถา้ ตอ้ งการสารละลายธาตอุ าหารแบบเจือจาง 5,000 ลติ ร จะต้องใช้สารละลายเขม้ ข้นคอื( )ปรมิ าณสารละลายธาตุอาหารพืช=1100 X 5,000 แบบเข้มขน้ ที่ตอ้ งการ= 50 ลติ ร เพราะฉะน้ัน จะต้องใช้สารละลายธาตุอาหารพืชแบบเข้มข้นจาก ถังที่ 1 และถังที่ 2 ถังละ 50 ลิตร ไปใส่ในถังสารละลายธาตุอาหารแบบเจือจาง แล้วเตมิ นำ้� จนครบ 5,000 ลติ ร 3. การจัดการสารละลายธาตอุ าหารพืช ผักจะเจริญเติบโตได้ดีน้ัน จะต้องได้รับธาตุอาหารที่เพียงพอและ เหมาะสมต่อความต้องการและมีปริมาณออกซิเจนในสารละลายอย่างเพียงพอ ในสารละลายธาตอุ าหารพชื จำ� เปน็ ตอ้ งมกี ารควบคมุ คา่ pH และ EC ของสารละลาย เพอื่ ใหผ้ กั สามารถดดู ปยุ๋ หรอื สารละลายธาตอุ าหารพชื ไดด้ ี ตลอดจนตอ้ งมกี ารควบคมุ อณุ หภูมิและออกซิเจนในสารละลายธาตอุ าหารพืช การรกั ษาหรอื ควบคมุ คา่ pH ของสารละลายธาตอุ าหารพชื โดย pH = 7 หมายถงึ สารละลายมคี วามเปน็ กลาง pH ตำ่� กวา่ 7 หมายถงึ สารละลายมคี วามเปน็ กรด และ pH สูงกว่า 7 หมายถึง สารละลายมีความเป็นด่าง ต้องมีการควบคุม pH เน่ืองจากจะมีผลให้ผักสามารถดูดใช้ปุ๋ยหรือสารอาหารได้ดี เพราะค่า pH หรือ ความเป็นกรดเป็นด่างในสารละลายจะเป็นค่าที่บอกให้ทราบถึงสถานะของธาตุ อาหารท่ีจะอยใู่ นรปู ทีพ่ ืชสามารถดูดไปใชป้ ระโยชนไ์ ด้ ถา้ คา่ pH สงู หรือต�่ำเกนิ ไป ธาตุอาหารพืชบางชนิดอาจอยู่ในรูปที่ไม่เป็นประโยชน์หรืออาจท�ำให้เกิดการ ตกตะกอน สาเหตุที่ท�ำให้ค่าของ pH ในสารละลายเปล่ียนแปลง เนื่องจากการท่ี รากพืชดูดธาตุอาหารในสารละลายธาตุอาหารพืชแล้วปล่อยไฮโดรเจน (H+) และ14 กรมส่งเสรมิ การเกษตร

ไฮดรอกไซด์ (OH-) สสู่ ารละลายธาตอุ าหารพชื ทำ� ใหค้ า่ pH เปลย่ี นแปลงไป โดยทว่ั ไปควรรกั ษาคา่ pH ของสารละลายให้มคี ่า pH = 6 แตใ่ นค�ำแนะน�ำของบางประเทศเชน่ ประเทศญป่ี นุ่ จะควบคมุ ใหส้ ารละลายมคี า่ pH = 5.5 และ 6.5 ประเทศเบลเยยี่ มจะควบคมุ ให้สารละลายมีคา่ pH = 5.0 และ 5.5 การปรบั เพมิ่ คา่ ของ pH ในกรณที ส่ี ารละลายธาตอุ าหารพชื มคี วามเปน็กรดมากเกิน เราสามารถปรับข้ึนได้โดยใช้โพแทสเซียมไฮดรอกไซด์ (KOH) ไโซฮดเดร ยี อมกไไฮซดดร์ กอ(NกาHไรซ4ปOดรH์ ับ()NลสaดาOรคHใ่ดา) ขสโซาอรเงดหยี นpมึง่ Hไลบงคไใปานรใกน์บรสอณาเนรีทลต่ีะส(ลาNารaยลHธะาCตลOุอา3า)ยหหธาารรือตพุอืชแาอหมาโมรเพนืชียมมีค กกรรวดดาอมไ นซเปติต็นกิริกด(C่าเ(งHคHม3รNCา่ือกOOงเมO3ก)ือHินทก) ่ีใรเสชรดาา้วไรสัดฮใดาคโดมส่าราาคครรวหถลานปมอ่ึงรเรปลับิกง็นขไ(กึ้ปนHรใไCนดดlเส้โ)ปดา็นรยกลดกระด่าาลงรฟาเอตยคสิมธือาฟกตpรออุ ดHราิซกหัลmา(ฟรHeพูร3tิกPืชeOr(4Hก)2่อSหนOรใ4ือช)้ควรปรับเครื่องมือให้มีความเท่ียงตรงก่อน โดยใช้น�้ำยามาตรฐานหรือที่เรียกว่า“สารละลายบฟั เฟอร์มาตรฐาน” (Buffer Solution) การปลกู ผักไฮโดรโปนกิ ส์ 15

4. การควบคุมค่าการน�ำไฟฟ้า (Electrical Conductivity : EC) ของสารละลายธาตอุ าหารพชื การทตี่ ้องควบคมุ ค่า EC เนื่องจากตอ้ งการใหม้ ปี ริมาณสารอาหารครบ ตามที่พืชต้องการ แต่เป็นการควบคุมค่ารวมของการน�ำไฟฟ้าของสารละลาย ธาตุอาหารท้ังหมดท่ีอยู่ในถัง ไม่ใช่ปริมาณท่ีแท้จริงของธาตุใดธาตุหน่ึง ซ่ึงธาตุ ทถ่ี ูกใชน้ อ้ ยอาจตกตะกอนหรือกอ่ ให้เกดิ ปญั หา ดังน้นั จงึ ควรมกี ารเปลย่ี นสารอาหาร เป็นระยะ ๆ เช่น ทุก 2-3 สัปดาห์ 4.1 ปัจจยั ท่ีมผี ลตอ่ การเปลยี่ นแปลงของค่า EC ปัจจัยที่มีผลต่อการเปลี่ยนแปลงของค่า EC มีหลายอย่าง เช่น ชนดิ ของพชื ระยะการเตบิ โต ความเขม้ ของแสง และขนาดของถงั ทบ่ี รรจสุ ารอาหารพชื สภาพภูมิอากาศก็มีผลต่อการเปล่ียนแปลงค่า EC เน่ืองจากเม่ือมีสภาพอากาศ ทร่ี อ้ นจะทำ� ใหพ้ ชื ตอ้ งการความเขม้ ขน้ ของสารละลายทน่ี อ้ ยลง เนอื่ งจากพชื จะดดู นำ�้ มากกวา่ ธาตอุ าหาร ในขณะทถี่ า้ อากาศมคี วามชนื้ พชื กม็ แี นวโนม้ ทจี่ ะดดู ธาตอุ าหาร มากกว่าน�ำ้ ดงั นั้น พืชจงึ ต้องการสารละลายทม่ี ีความเขม้ ขน้ มากขนึ้ 4.2 การควบคมุ EC ของสารละลายธาตอุ าหารพืช โดยท่ัวไปเม่ือพืชยังเล็กจะมีความต้องการ EC ท่ีต่�ำ และจะเพ่ิม มากขึ้นเม่ือพืชมีความเจริญเติบโตท่ีมากข้ึน และพืชแต่ละชนิดมีความต้องการ ค่า EC แตกตา่ งกนั เช่น ผักสลดั มคี วามต้องการสารละลายธาตุอาหารท่มี คี า่ EC ระหว่าง 0.5 – 2.0 mS/cm แตงกวา มคี วามต้องการสารละลายธาตุอาหารที่มีค่า EC ระหว่าง 1.5 – 2.0 mS/cm ผักและไม้ดอก มีความตอ้ งการสารละลายธาตอุ าหารท่มี คี า่ EC ระหว่าง 1.8 – 2.0 mS/cm มะเขอื เทศ มีความตอ้ งการสารละลายธาตุอาหารทม่ี ีคา่ EC ระหว่าง 2.5 – 3.5 mS/cm แคนตาลปู มีความตอ้ งการสารละลายธาตุอาหารที่มีคา่ EC ระหว่าง 4.0 – 6.0 mS/cm ค่า EC ท่สี งู จะทำ� ให้ปรมิ าณนำ�้ ตาลในผลสงู เนอ่ื งจากทำ� ให้พชื เกิดความเครียด (stress) เครื่องมือที่ใช้วัดค่าการน�ำไฟฟ้า (Electrical Conductivity meter) เรยี กวา่ EC meter กอ่ นใชค้ วรปรบั ความเทยี่ งตรงเสยี กอ่ น โดยปรบั ทปี่ มุ่ ของเครอ่ื ง ในสารละลายมาตรฐาน ซงึ่ คา่ ทว่ี ดั ไดจ้ ะเปลย่ี นแปลงไปตามอณุ หภมู ขิ องสารละลาย กลา่ วคอื ย่ิงสารละลายมอี ณุ หภูมิสงู ขึ้น คา่ EC ก็จะสงู ขึ้นตามดว้ ย16 กรมส่งเสริมการเกษตร

5. การจัดการนำ�้ ในระบบสารละลายธาตอุ าหารพชื ควรรักษาปริมาณน�้ำในระบบปลูกให้คงท่ีตลอดเวลา เพื่อให้ผักสามารถเจริญเติบโตได้ดี ผักจะใช้น�้ำในอัตราที่สูงกว่าตัวธาตุอาหารพืช ถ้าปริมาณนำ้� ลดลงจะทำ� ใหค้ วามเข้มขน้ และปริมาณธาตอุ าหารพชื แต่ละชนดิ เพม่ิ ขนึ้ ปริมาณน�้ำจะลดลงมากหรือน้อยขึ้นอยู่กับขนาดของแปลงท่ีปลูกปรมิ าณและชนิดของผัก และสภาพภมู อิ ากาศภายนอก 6. การเปล่ียนสารละลายธาตอุ าหารพืช ผักสามารถดูดใช้ธาตุอาหารพืชในแต่ละชนิดแตกต่างกัน บางชนิดดูดไปใช้มาก บางชนิดดูดไปใช้น้อย จึงท�ำให้เหลือธาตุอาหารพืชท่ีสะสมอยู่ในสารละลายธาตุอาหารพืชแตกต่างกัน เป็นผลท�ำให้องค์ประกอบของสารละลายธาตอุ าหารพืชตวั อื่น ๆ เปลย่ี นแปลงไปหรอื ตกตะกอน ดงั นัน้ จงึ จ�ำเป็นตอ้ งมีการเปลย่ี นสารละลายธาตุอาหารใหมส่ ามารถทำ� ได้ 3 วิธี คือ 6.1 การเปล่ียนสารละลายเป็นระยะ ๆ ทุก 2-3 สัปดาห์ ซ่ึงเป็นวิธีที่นิยมปฏิบัติกัน ปริมาณของการถ่ายเปลี่ยนสารละลายใหม่เข้าไปทดแทนส่วนที่ถูกถ่ายออกจะแบ่งเป็นส่วน ๆ เช่น 1 ใน 5 หรือ 2 ใน 3 ของความจุของถังใสส่ ารละลาย 6.2 การถา่ ยเปล่ยี นสารละลายแบบชา้ ๆ อย่างสม่ำ� เสมอ 6.3 เปล่ียนสารละลายเก่าออกท้ังหมด จะท�ำเม่ือสิ้นสุดการปลูกในแต่ละรุ่น หากตอ้ งการทราบแนน่ อนวา่ เมอ่ื ใดควรเปลยี่ นสารละลายธาตอุ าหารพชืหรือควรเพ่ิมธาตุอาหารพืชใดเข้าไปในสารละลาย สามารถท�ำได้โดยเอาตัวอย่างสารละลายน้ันไปวเิ คราะห์ ส่วนสารละลายท่ีถูกถ่ายออกจากระบบปลูกจะยังมีธาตุอาหารพืชท่ีสมบูรณ์อยู่ ถ้าไม่มีเช้ือโรคปะปนก็สามารถน�ำไปใช้ประโยชน์ในการปลูกพืชในระบบปลูกที่ใช้วัสดุปลูกได้ เนื่องจากวัสดุปลูกสามารถดูดซับโซเดียมและคลอไรด์ไวไ้ ด้ จึงไมเ่ ปน็ อันตรายต่อผัก การปลูกผักไฮโดรโปนกิ ส์ 17

ปจั จัยท่ีเกีย่ วข้องกบั การเจรญิ เตบิ โต ปัจจัยที่เป็นตัวควบคุมการเจริญเติบโตของผักสามารถจ�ำแนกได้เป็น 2 ประเภท คือ ปัจจัยภายในและปัจจัยภายนอก ซึ่งปัจจัยทั้งสองนี้ต่างมีอิทธิพล ร่วมกัน คือ ปัจจัยภายในจะเป็นตัวก�ำหนดขอบเขตการเจริญเติบโต ส่วนปัจจัย ภายนอกจะเป็นตัวก�ำหนดระดับของการเจริญเติบโต อันเป็นผลท�ำให้พืชสามารถ เจรญิ เติบโตอย่างสมบรู ณ์ 1. ปัจจัยภายใน ได้แก่ พันธุกรรม และสารควบคุมการเจริญเติบโต ของพชื 1.1 พนั ธกุ รรม (genetic) ของพืชจะเกี่ยวขอ้ งกบั เรอ่ื งของยีนท่เี ป็น ตวั ควบคมุ ลกั ษณะและถา่ ยทอดพนั ธกุ รรมจากพอ่ แมไ่ ปสลู่ กู หลาน ความรนู้ ส้ี ามารถ น�ำไปใช้ในการปรบั ปรุงพนั ธุ์พืชได้ 1.2 สารควบคุมการเจริญเติบโตของพืช (Plant Bioregulator) มีทั้งที่พืชสร้างขึ้นเอง (Plant hormones) และที่มนุษย์สรา้ งขึ้น ซ่ึงฮอร์โมนที่พืช สร้างขึ้นนีจ้ ะมีบทบาทต่อการกระตุ้น ยบั ยัง้ หรอื เปลี่ยนแปลงสรรี วทิ ยาของพืช18 กรมสง่ เสริมการเกษตร

2. ปจั จยั ภายนอกหรอื สภาพแวดลอ้ ม นบั วา่ เปน็ ปจั จยั ทมี่ คี วามสำ� คญัต่อการเจรญิ เตบิ โตของพชื ปจั จยั ภายนอกทส่ี ำ� คัญไดแ้ ก่ 2.1 แสง เป็นปัจจัยที่ส�ำคัญต่อการเจริญเติบโตและการพัฒนาการของพืช เน่ืองจากแสงเปน็ ปจั จยั ส�ำคัญในกระบวนการสรา้ งอาหาร 2.2 อุณหภูมิ มีผลต่อกระบวนการทางสรีรวิทยา เคมี และชีววิทยาของพืช เช่น การงอกของเมล็ด การแบ่งและขยายขนาดของเซลล์ การสังเคราะห์ด้วยแสง การหายใจ เป็นตน้ พชื แตล่ ะชนิดต้องการอณุ หภมู ทิ ีใ่ ช้ในการเจริญเติบโตแตกต่างกันขนึ้ กับชนดิ ของพืชน้ัน ๆ 2.3 ความชื้น ความช้ืนในดินจะมีผลต่อการเจริญเติบโตของพืชโดยเฉพาะการปลูกพืชบนดิน หากดินขาดน�้ำจนรากพืชไม่สามารถดูดน้�ำได้ทันกับอตั ราการคายน�ำ้ ของพืชแลว้ พืชจะแสดงอาการเหยี่ ว และหากพืชไม่ไดน้ ้�ำแล้วกจ็ ะตายในทีส่ ดุ 2.4 อากาศและองคป์ ระกอบของอากาศ พชื ไดร้ บั คารบ์ อนไดออกไซด์จากอากาศซึ่งเป็นก๊าซที่จ�ำเป็นต่อการสังเคราะห์ด้วยแสง นอกจากน้ีก๊าซบางชนิดใปนรอมิ าากณามศากเชจ่นะมซีผัลลเเฟสอยี รต์ไ่อดกอาอรกเจไรซิญด์เต(Sบิ Oโต2)ขอแงลพะืชคาร์บอนมอนนอกไซด์ (CO) ถ้ามี 2.5 องคป์ ระกอบของอากาศในนำ้� กา๊ ซทม่ี บี ทบาทสำ� คญั ตอ่ การเจรญิเติบโตของรากพืช คือ ก๊าซออกซิเจน (O2) รากพืชท่ีได้รับ O2 อย่างเพียงพอจะมีสีขาว ยาว และมีรากฝอยมาก 2.6 ธาตอุ าหารพืช เปน็ สิ่งส�ำคญั ต่อการเจรญิ เตบิ โตของพชื 2.7 ความเป็นกรดด่างของน�้ำ (pH) จะเก่ียวข้องกับความเป็นประโยชนข์ องธาตอุ าหารทพี่ ชื จะนำ� ไปใชป้ ระโยชน์ได้ ซง่ึ จะมผี ลตอ่ การเจรญิ เตบิ โตของพชื 2.8 ส่ิงมีชีวิตอ่นื ๆ ทเ่ี กย่ี วข้อง ส่งิ มีชวี ติ ไม่ว่าจะอยู่บนดนิ หรอื ในน�้ำต่างก็มีอทิ ธิพลต่อการเจรญิ เตบิ โตของพชื ทั้งส้ิน ไม่ว่าจะทางตรงหรือทางอ้อม การปลกู ผกั ไฮโดรโปนิกส์ 19

ความรู้เก่ยี วกับสารละลายธาตอุ าหารพืช ธาตุอาหารพชื หรอื ธาตุอาหารจ�ำเป็น (Plant nutrients หรอื Essential nutrient elements) หมายถงึ ธาตทุ จ่ี �ำเป็นต่อการเจริญและพฒั นาของเซลล์ การทจี่ ะทราบวา่ ธาตุใดเป็น “ธาตอุ าหารทจ่ี �ำเป็นต่อพืช” นั้น พจิ ารณาไดจ้ าก ✤ ธาตุนั้นมีความจ�ำเป็นต่อการเจริญเติบโตของพืช หากพืชไม่ได้รับ ธาตุน้ันจะไม่สามารถเจริญเติบโตและสืบพันธุ์ได้ตามปกติจนครบ วงจรชีวิต ✤ ถ้าพืชไม่ได้รับธาตุอาหารน้ันอย่างเพียงพอแล้ว จะแสดงอาการผิดปกติ ออกมาและเป็นอาการเฉพาะเจาะจงของธาตนุ ั้น ✤ พืชต้องน�ำธาตุอาหารนั้นไปใช้กับกระบวนการต่าง ๆ ที่เกี่ยวข้องกับ การเจรญิ เติบโต โดยทั่วไปธาตุอาหารท่ีพืชต้องการมีท้ังส้ิน 17 ธาตุ ซ่ึง 3 ธาตุท่ีได้จาก น้�ำและอากาศ ได้แก่ คาร์บอน (C) ไฮโดรเจน (H) และออกซิเจน (O) ส่วนอีก 14 ธาตจุ ะแบ่งเป็น 2 กลมุ่ ตามปริมาณทพี่ ชื ตอ้ งการ คอื 1. ธาตทุ พ่ี ชื ตอ้ งการในปรมิ าณมากหรอื มหธาตุ (macronutrient element) คือ ธาตุอาหารท่ีจ�ำเป็นต่อการเจริญเติบโต พืชมีความต้องการใน ปรมิ าณมากเมอ่ื เทียบกบั ธาตุอนื่ ๆ มที ้งั หมด 6 ธาตุ สามารถแบง่ ไดเ้ ปน็ 2 กลมุ่ คอื 1.1 กลุ่มธาตุอาหารหลัก (Primary nutrient elements) คือ ธาตทุ พี่ ืชต้องการมาก ได้แก่ ไนโตรเจน (N) ฟอสฟอรสั (P) และโพแทสเซียม (K) 1.2 กลมุ่ ธาตุอาหารรอง (Secondary nutrient elements) คอื ธาตุท่พี ชื ตอ้ งการลดนอ้ ยลงมา ได้แก่ แคลเซียม (Ca) แมกนีเซยี ม (Mg) และก�ำมะถนั (S)20 กรมส่งเสริมการเกษตร

2. ธาตทุ พ่ี ชื ตอ้ งการในปรมิ าณนอ้ ย หรอื จลุ ธาตุ (micronutrientelement) คือ ธาตุอาหารที่จ�ำเป็นต่อการเจริญเติบโตของพืช แต่พืชมีความตอ้ งการในปรมิ าณนอ้ ยเม่อื เทียบกบั ธาตอุ ืน่ ๆ แต่เปน็ ธาตุทีข่ าดไม่ได้ ถา้ ขาดพืชจะแสดงอาการผิดปกตหิ รอื เจรญิ เติบโตไม่ครบชีพจกั ร มอี ยู่ด้วยกนั 8 ธาตุ ไดแ้ ก่เหล็ก (Fe) แมงกานีส (Mn) สังกะสี (Zn) ทองแดง (Cu) โบรอน (B) โมลบิ ดนิ ัม (Mo)คลอรีน (Cl) และนกิ เกลิ (Ni)ลกั ษณะอาการขาดธาตุอาหารของพชื เม่ือพืชได้รับธาตุอาหารไม่ครบทุกชนิด หรือไม่เพียงพอต่อความต้องการพืชจะแสดงอาการผดิ ปกติออกมา สงั เกตไดด้ ังน้ีภาพแสดงอาการขาด N ภาพแสดงอาการขาด P ภาพแสดงอาการขาด K การปลกู ผักไฮโดรโปนกิ ส์ 21

ตารางที่ 1 ลักษณะอาการผิดปกติเบ้ืองต้นท่ีพบท่ัวไปในพืชท่ีขาด ธาตอุ าหารทจ่ี ำ� เปน็ ตอ่ การเจรญิ เตบิ โต (ธาตทุ เี่ คลอ่ื นที่ได)้ธาตุทีข่ าด ลักษณะอาการกลุ่มของธาตทุ ี่แสดงอาการครัง้ แรกที่ใบแก่ (ธาตทุ ีเ่ คลือ่ นทีไ่ ด้)ไนโตรเจน (N) ใบแก่มีสีเหลืองปนส้ม เริ่มจากปลายใบก่อน เมื่อขาดรุนแรง ใบแก่จะ แหง้ ตายฟอสฟอรสั (P) ใบล่างและลำ� ตน้ มีสแี ดงอมมว่ งโพแทสเซยี ม (K) ใบล่างมีสีเหลืองโดยเริ่มจากขอบใบก่อน หลังจากน้ันจะเปล่ียนเป็น สีน�้ำตาลลกุ ลามเข้าสู่กลางใบแมกนีเซียม (Mg) เนอ้ื เยอ่ื ระหวา่ งเสน้ ใบขอบใบแกจ่ ะมสี เี หลอื ง แตเ่ สน้ ใบเปน็ สเี ขยี วปกติโมลบิ ดนิ ัม (Mo) ใบแก่มสี ีเหลอื งบางครัง้ มีจดุ สีน�้ำตาลไหมบ้ นใบตารางท่ี 2 ลักษณะอาการผิดปกติเบื้องต้นที่พบท่ัวไปในพืชท่ีขาด ธาตอุ าหารทจี่ ำ� เปน็ ตอ่ การเจรญิ เตบิ โต (ธาตทุ เี่ คลอื่ นที่ไม่ได)้ธาตทุ ีข่ าด ลกั ษณะอาการกลมุ่ ของธาตุทแ่ี สดงอาการครัง้ แรกที่ใบอ่อน (ธาตทุ ีเ่ คล่อื นที่ไมไ่ ด้)แคลเซียม (Ca) ใบอ่อนบิดเบีย้ ว มว้ นงอ ยอดหงกิ ใบไม่สามารถคลี่ไดเ้ ตม็ ท่ีก�ำมะถนั (S) ใบอ่อนหรอื ใบบนมสี เี หลืองท้งั ใบเหล็ก (Fe) ใบอ่อนที่ยังโตไมเ่ ต็มท่มี ีสเี หลืองระหว่างเส้นใบแมงกานสี (Mn) ใบอ่อนท่ีโตเต็มทีม่ ีสเี หลืองระหว่างเส้นใบ และมีจดุ สีน้�ำตาลบนใบสงั กะสี (Zn) ใบอ่อนเกิดแถบสีเหลอื งท้งั สองข้างของเสน้ กลางใบ จากปลายใบลาม เข้าสูก่ ลางใบ เสน้ กลางใบยังเขียว ใบมขี นาดเลก็ทองแดง (Cu) ปลายใบออ่ นมีสซี ีดหรอื ขาวโบรอน (B) ใบยน่ หนาผดิ ปกตแิ ละเปราะ ม้วนงอหรอื ขาดว่ินคลอรีน (Cl) ปลายใบแหง้ ใบเหลืองนกิ เกิล (Ni) พชื ให้ผลผลิตไม่เตม็ ที่22 กรมส่งเสรมิ การเกษตร

ศัตรูพชื ส่ิงท่ีจัดได้ว่าเป็นศัตรูพืช ได้แก่ โรค แมลง และวัชพืช ซ่ึงการปลูกผักไฮโดรโปนิกส์มักพบปัญหาเกี่ยวกับโรคและแมลง ซ่ึงส่วนใหญ่จะเป็นเรื่องของโรคมากกวา่ แมลง การปลกู ผกั ไฮโดรโปนกิ สโ์ ดยเฉพาะในระบบปดิ ทมี่ กี ารใชส้ ารละลายธาตอุ าหารหมนุ เวยี นอยตู่ ลอด หากเกดิ การระบาดของโรคจะกอ่ ใหเ้ กดิ ความเสยี หายไปท้ังระบบ เน่ืองจากเชื้อโรคจะติดไปกับสารละลายธาตุอาหารและพืชต่างก็ดูดสารละลายไปใชก้ จ็ ะทำ� ใหไ้ ดร้ บั เชอื้ ดว้ ยเชน่ กันการป้องกันก�ำจัดโรคในระบบการปลกู ผกั ไฮโดรโปนิกส์ 1. ควรจัดการให้ระบบมีความปลอดเช้ือสาเหตุของโรคและศัตรูพืชอ่ืน ๆมากท่ีสุด รวมทั้งวัสดุปลูก อุปกรณ์ต่าง ๆ น�้ำ เมล็ดพันธุ์ควรเป็นเมล็ดพันธุ์ท่ีไม่มีเชอื้ โรคปะปน 2. รกั ษาความสะอาดบริเวณท่ีปลูกพชื ให้สะอาดอย่ตู ลอด 3. ก่อนปลูกพืชรุ่นต่อไปต้องล้างท�ำความสะอาดอุปกรณ์ รางปลูกด้วยคลอรนี ทม่ี คี วามเขม้ ขน้ 5 มลิ ลิกรัมต่อลติ ร ไหลผา่ นเข้าไปในระบบเพอ่ื ฆา่ เชื้อโรค การปลกู ผักไฮโดรโปนกิ ส์ 23

วทิ ยาการหลงั การเก็บเกยี่ ว ผัก เป็นพืชท่ีมีประโยชน์ต่อร่างกาย เนื่องจากผักมีคุณค่าทางอาหารและ ชว่ ยในระบบการทำ� งานของลำ� ไส้ ผกั มคี วามบอบบางจงึ ทำ� ใหเ้ กดิ ความเสยี หายไดง้ า่ ย โดยเฉพาะการสูญเสียท่ีเกดิ หลงั การเกบ็ เก่ียว ซ่ึงสาเหตุหลกั มาจากโรค โดยเฉพาะ เชื้อแบคทีเรีย นอกจากน้ียังมีปัจจัยอ่ืน ๆ อีกท่ีท�ำให้เกิดความเสียหาย ได้แก่ การตัดแต่ง การบรรจุ การเกบ็ เก่ยี ว และการขนส่ง ฉะนนั้ จึงควรมีการจดั การหลัง การเกบ็ เกยี่ วทถ่ี กู วธิ เี พอ่ื ปอ้ งกนั มใิ หเ้ กดิ การสญู เสยี กบั พชื ผกั เพอื่ ใหผ้ กั มคี ณุ ภาพทดี่ ี ปจั จยั ที่เกย่ี วข้องกบั คุณภาพของพืชผัก 1. การสูญเสียน�้ำหนักเนื่องจากการคายน�้ำ ผักท่ีมีการคายน้�ำมาก จะท�ำให้คุณภาพของผักเสียเร็ว ซึ่งอุณหภูมิมีผลต่อการคายน�้ำ ดังน้ันจึงควร ลดอุณหภูมิของผักหลังการเก็บเกี่ยวลงโดยเก็บผักไว้ในท่ีร่มเย็น หรือท�ำการบรรจุ โดยใช้พลาสติกหรอื กระดาษหุ้ม เพือ่ ช่วยลดการคายนำ้� 2. การหายใจมีผลต่อคุณภาพของผัก หากผักมีอัตราการหายใจสูง จะท�ำให้อายุการเก็บรักษาส้ัน ดังนั้นจึงควรเก็บรักษาผักไว้ที่อุณหภูมิต�่ำเพ่ือลด อัตราการหายใจของพืชผักให้ลดลง ส�ำหรับพืชผักผลไม้เมืองร้อนควรเก็บรักษา ทอี่ ุณหภมู ิ 12-15 องศาเซลเซยี ส 3. การปฏบิ ัตหิ ลงั การเกบ็ เกี่ยว ไดแ้ ก่ 3.1 การท�ำความสะอาด เก็บเศษดนิ หิน ตลอดจนตดั แต่งใบแก่และ เสียออก เพอ่ื ไม่ใหเ้ ปน็ แหล่งสะสมของความร้อนและเชอื้ จลุ นิ ทรีย์ 3.2 การคัดเลือกขนาด เพ่ือให้ได้ตรงกับมาตรฐานความต้องการ ของตลาด ตลอดจนคัดผักท่ีมีการเข้าท�ำลายของเช้ือจุลินทรีย์ออก เพื่อป้องกัน การสะสมของเช้อื ตา่ ง ๆ 3.3 ความร้อนจากแปลง ผักที่เพ่ิงเก็บจากแปลงโดยไม่มีการท�ำให้ เย็นก่อน จะท�ำเกิดความร้อนและก๊าซคาร์บอนไดออกไซด์สะสมอยู่สูง ท�ำให้เกิด ความเสยี หายกับพชื ผลทเ่ี ก็บในทใี่ กลก้ นั24 กรมสง่ เสรมิ การเกษตร

3.4 การใช้สารป้องกันก�ำจัดเช้ือจุลินทรีย์ ที่อาจเกิดข้ึนเนื่องจากเกิดบาดแผลหรือการปฏิบัติหลังการเก็บเก่ียวไม่ดี ท�ำให้จุลินทรีย์สามารถเข้าท�ำลายผลิตผลได้ ในพืชผักน้ันความเสียหายส่วนใหญ่มาจากเชื้อแบคทเี รยี แตเ่ นื่องจากผักสว่ นใหญ่เปน็ผักทน่ี �ำมารบั ประทานสด ไม่สามารถใช้ การเกบ็ เก่ยี วผลผลติสารปอ้ งกนั กำ� จดั แบคทเี รยี ได้ จงึ จำ� เปน็ต้องใช้วิธีการอื่น เช่น ใช้พวกสารคลอรีนเพ่ือฆ่าเชื้อจุลินทรีย์ระหว่างท�ำให้เย็น(cooling) หรือใส่ในนำ้� ทีใ่ ช้ลา้ งท�ำความสะอาด 4. การบรรจุหีบห่อ (Packing) ในการขนส่งผักนั้นต้องบรรจุผักลงในภาชนะเต็มพอดี ไม่อัดแน่นหรือหลวมเกินไป และควรระวังไม่ให้เกิดการกระแทกหรอื ถกู กดทบั การคดั เลือกขนาด การบรรจผุ ลผลติ การปลกู ผักไฮโดรโปนิกส์ 25

กหาลรังปกฏาิบรเตั กิเบ็ พเกอื่ ยี่ลวดความเสียหายของผัก 1. เทคโนโลยีการปลูก เริ่มจากการคัดเลือกพันธุ์ท่ีดีและมีคุณภาพ มาเพาะปลูก การเตรียมดิน การให้น้�ำ การใส่ปุ๋ย การป้องกันก�ำจัดศัตรูพืชอย่าง ถูกวิธี เพ่อื ให้ได้ผลผลิตทม่ี ีคณุ ภาพ 2. เกบ็ เกยี่ วผกั ทีม่ คี ณุ ภาพและขนาดตามความต้องการของตลาด หลังการตัดควรเก็บไว้ในภาชนะท่ีมีการระบายอากาศดี สะดวกต่อการขนย้าย ระหว่างการตัดแต่งและการท�ำความสะอาดควรท�ำในที่ร่มเพื่อป้องกันการระเหย ของน้�ำ ในการเก็บเก่ียวต้องระวังให้พืชเกิดบาดแผลให้น้อยที่สุดเพื่อป้องกัน ความเสยี หายทเี่ กิดข้นึ 3. ภาชนะท่ีบรรจุ เลือกวัสดุให้ตรงกับความต้องการของตลาดทั้งในรูป ของการขายสง่ และขายปลกี การวางจำ� หนา่ ยในห้างสรรพสนิ ค้าตลอดจนสง่ ออกไป จำ� หน่ายยังต่างประเทศ 4. ในระหว่างการเก็บรักษาเพ่ือรอการขนส่ง ควรเก็บไว้ในที่ร่มมี การถ่ายเทอากาศดี เพื่อไม่ให้ผักที่เก็บเก่ียวมาเกิดความร้อนสะสม ซึ่งจะท�ำให้ ผกั เห่ยี วเฉา 5. ผกั ทตี่ อ้ งการจำ� หนา่ ยไปยงั ตา่ งประเทศ ควรเกบ็ ไวใ้ นทเ่ี ยน็ เพอื่ ยดื อายกุ ารวางจำ� หนา่ ยใหน้ านขน้ึ พาหนะในการขนสง่ ควรใชพ้ าหนะทสี่ ามารถทำ� ความ เยน็ ไดแ้ ละควรเปดิ ใหเ้ ยน็ กอ่ นขนยา้ ยผกั เพอ่ื ใหผ้ กั ไดร้ บั ความเยน็ อยา่ งสมำ่� เสมอและ เพยี งพอ 6. การเคลอื บผวิ ผกั บางชนดิ ทมี่ กี ารคายนำ้� สงู ท�ำให้ผิวเกิดการเห่ียวย่นและสูญเสียน�้ำหนัก ได้ง่าย การเคลือบผิวด้วยสารเคลือบผิว จ ะ ท� ำ ใ ห ้ ไ ม ่ สู ญ เ สี ย น้� ำ ห นั ก แ ล ะ ดู น่ารับประทานยิง่ ขึ้น เชน่ พริกหวาน มะเขอื เทศ เป็นตน้26 กรมส่งเสรมิ การเกษตร

7. การใช้อุณหภูมิและความช้ืนสัมพัทธ์ท่ีเหมาะสม ผักแต่ละชนิดต้องการอุณหภูมิในการเก็บรักษาต่างกัน ความช้ืนสัมพัทธ์ในการเก็บรักษาผักมีความส�ำคัญส�ำหรับการรักษาคุณภาพของผัก ซ่ึงผักส่วนใหญ่จะเก็บในท่ีมีความชืน้ สมั พทั ธ์ 95-100% ยกเว้นผักบางชนิดทไ่ี ม่ควรเก็บในทมี่ คี วามช้ืนสมั พัทธ์เกิน 65-70% ได้แก่ หอม กระเทียม การตลาดของการปลกู ผักไฮโดรโปนิกส์ ในปจั จบุ นั ประชาชนใหค้ วามสนใจกบั การปลกู ผกั ไฮโดรโปนกิ สเ์ พม่ิ มากขนึ้และในการท�ำธุรกิจน้ีส่วนใหญ่จะนิยมปลูกผักกินใบมากกว่า เนื่องจากมีอายุการเก็บเก่ียวสัน้ สามารถทำ� รอบการผลติ ไดบ้ อ่ ยครงั้ และงา่ ยต่อการดูแลรกั ษา ผลผลิตของผักที่ได้จากปลูกผักไฮโดรโปนิกส์จะสังเกตได้ง่ายคือ ผลผลิตจะมีรากและวัสดุปลูกติดมาด้วย สังเกตได้ว่าถ้ารากพืชยาวและขาว แสดงว่าพืชมีการเจรญิ เติบโตที่ดี ผลผลติ สว่ นใหญ่จะบรรจุอยู่ในถงุ พลาสตกิ ใส เพือ่ ให้สามารถเหน็ รูปร่างของผลผลิต การตลาดส่วนใหญ่ของพืชที่ปลูกในระบบนี้มีท้ังท่ีจ�ำหน่ายหน้าสวนตัวเองมีพ่อค้าคนกลางมารับและมีการขายส่งไปแหล่งต่าง ๆ เช่น โรงแรม ภัตตาคารรา้ นอาหาร ตลาดกลางและหา้ งสรรพสนิ คา้ ซงึ่ ตลาดของผกั ทป่ี ลกู โดยผกั ไฮโดรโปนกิ ส์ก�ำลังขยายตัวไปได้ดี เน่ืองจากผักที่ปลูกในระบบน้ีจัดได้ว่ามีความปลอดภัยจากสารเคมี ผบู้ ริโภคจึงนยิ มบริโภคกันมากขน้ึ การปลกู ผกั ไฮโดรโปนิกส์ 27

เอกสารอ้างอิง ขนษิ ฐา พงษ์ปรีชา. 2544. การปลกู พืชผกั ระบบไฮโดรโปนกิ ส.์ สำ� นักงานสง่ เสริม การเกษตรภาคตะวันตก. จ.ราชบรุ .ี บรษิ ทั เอซเี ค ไฮโดรฟารม์ จำ� กดั . คมู่ อื อบรม “เรยี นรเู้ ทคนคิ กบั ไฮโดรโปนกิ สแ์ บบ มืออาชพี ” ครงั้ ท่ี 2. กรุงเทพฯ. ดเิ รก ทองอร่าม. 2546. การปลูกพืชโดยไมใ่ ช้ดนิ . ธรรมรกั ษก์ ารพิมพ.์ ราชบุร.ี ดิเรก ทองอร่าม และ อิทธิสุนทร นันทกิจ. การปลูกพืชโดยไม่ใช้ดินเชิงธุรกิจใน ประเทศไทย. สาขาวชิ าสง่ เสรมิ การเกษตรและสหกรณแ์ ละสำ� นกั การศกึ ษา ตอ่ เนือ่ ง มหาวิทยาลยั สุโขทยั ธรรมาธริ าช. กรงุ เทพฯ. ถวัลย์ พัฒนเสถยี รพงศ.์ 2534. ปลูกพืชโดยไมใ่ ช้ดิน. โรงพิมพพ์ รานนกการพมิ พ์. กรงุ เทพฯ.28 กรมสง่ เสริมการเกษตร

เอกสารคำ� แนะนำ� ท่ี 5/2558การปลูกผักไฮโดรโปนิกส์ทีป่ รึกษา อธิบดีกรมส่งเสรมิ การเกษตรนายโอฬาร พทิ กั ษ ์ รองอธิบดีกรมส่งเสรมิ การเกษตร ฝ่ายบรหิ ารนายสรุ พล จารพุ งศ์ รองอธิบดกี รมสง่ เสรมิ การเกษตร ฝ่ายวชิ าการนายไพรัช หวงั ด ี รองอธบิ ดีกรมสง่ เสรมิ การเกษตร ฝา่ ยสง่ เสรมิ และฝกึ อบรมนายสงกรานต์ ภักดีคง ผู้อ�ำนวยการส�ำนักพัฒนาการถา่ ยทอดเทคโนโลยีนางสุกัญญา อธปิ อนนั ต์ ผอู้ ำ� นวยการสำ� นกั สง่ เสรมิ และจัดการสนิ ค้าเกษตรนางอรสา ดสิ ถาพร เรยี บเรียงนางสาวจริ าภา จอมไธสง ผูอ้ ำ� นวยการกลุ่มส่งเสรมิ พชื ผกั และเห็ดนายอภิรกั ษ์ หลักชัยกุล นกั วิชาการเกษตรชำ� นาญการพิเศษนางสาวรงุ่ นภา โบวิเชียร นกั วิชาการเกษตรปฏิบัติการกลมุ่ ส่งเสริมพืชผกั และเห็ด สำ� นกั ส่งเสรมิ และจัดการสนิ ค้าเกษตรกรมส่งเสรมิ การเกษตรจดั ทำ�นางอมรทพิ ย์ ภริ มยบ์ ูรณ์ ผอู้ �ำนวยการกลุ่มพฒั นาส่อื สง่ เสริมการเกษตรนางอบุ ลวรรณ อารยพงศ ์ นักวิชาการเผยแพรช่ ำ� นาญการนางสาวอำ� ไพพงษ์ เกาะเทียน นักวิชาการเผยแพร่ช�ำนาญการกล่มุ พฒั นาส่ือส่งเสริมการเกษตร ส�ำนักพัฒนาการถ่ายทอดเทคโนโลยีกรมสง่ เสรมิ การเกษตร