10. ખનીજ અને ઉ સશં ાધન ખિનજ ( યા યા) જૈિવક અને અજૈિવક પદાથ ગરમી અને દબાણના લીધે પ રવતન પામીને ચો કસ રાસાયિણક બધં ારણ ધારણ કરે છે તને ે ખિનજ કહે છે.
ખિનજ બધા થળોએ એકસરખું મળી આવતંુ નથી, તે ચો કસ ે ોમાથં ી અથવા પવતોમાંથી મળી આવે છે. ખનીજો પૃ વીના પટે ાળમાં હ રો વષની કુદરતી યા બાદ તૈયાર થાય છે. તેમના રાસાયિણક ગણુ ધમ જેવાકે રંગ, ચમક, ઘનતા, ન કરતા વગેરને ે આધારે તેમણે ઓળખી શકાય છે. ખનીજો ઉધોગોને કાચો માલ પરૂ ો પૂરો પાડે છે. તેનાથી રા સમૃ ધ બને છે, તેથી ખનીજો રા ીય અથતં ની ધોરીનસ સમાન છે.
ખનીજો ના કાર સરં ચનાને આધારે ખનીજોને નીચે માણે વગ કૃત કરી શકાય.
ખનીજો નંુ વગ કરણ (1) ધાતમુ ય ખનીજો (Metalic Minerals ): તે કાચા વ પમાં હોય છે.અને કઠોર હોય છે. તે ઉ મા અને િવ ુતના સુવાહક છે અને તે ચમકતા હોય છે. આ ખનીજોમાંથી ા ત ધાતઓુ ને ટીપીને કે ગાળીને િવિવધ આકારોમાં ઢાળી શકાય છે. હાર કરવાથી તે તટૂ તાં નથી. ધાતુમય ખનીજો ને ઓગાળવાથી ધાતુઓ ા ત થાય છે. જેમક.ે . સોન,ંુ ચાંદી, જસત, લોખડં , એ યિુ મિનયમ વગરે ે મુ ય છે.
(2) અધાતમુ ય ખનીજો ( Non-Metalic Minerals) :-- આ ખનીજો માં ધાતઓુ નથી. તને ે તોડી,કાપી કે ઉખાડીને અલગ અલગ આકારોમાં ઢાળી શકાય છે. હાર કરવાથી તે તૂટી ય છે. ઉ.દા....ચૂનાનો પ થર, અબરખ, સમ,કોલસો, પે ોિલયમ,વગરે .ે .
ઊ સસં ાધન જે સાધનો થકી આપણને યં ોને ચલાવવા અને વ તઓુ ના ઉ પાદન માટે ઊ ા ત થાય છે તને ે ઊ સસં ાધન કહે છે.
ઊ સંસાધનોને િવ તતૃ પે નીચે માણે વગ કતૃ કરી શકાય. ઊ સસં ાધનો પરંપરાગત ોત બનપરંપરાગત ોત (1) પરંપરાગત ોત ( CONVENTIONAL SOURCES ) :- ોત તરીકે જે લાંબા સમયથી સામા ય ઉપયોગમાં લવે ાય ર ા છે તને ે ઊ ના પરપં રાગત ઓળખવામાં આવે છે.
મુ ય બે ોત 1. કોલસો 2. અિ મભતૂ ધણ (બળતણ) તમને આ ણવંુ ગમશ.ે લાખો વષ પહેલાં વન પિત દટાવાથી ખિનજ કોલસો અને ાણીઓના જમીનમાં દટાવાથી ખિનજતલે ખબુ જ લાંબી યાને અતં ે બનેલા આ ઊજ ોતો અિ મભતૂ બળતણ તરીકે ઓળખાય છે.
કોલસો (Coal ) આ િવપુલ માણમાં મળી આવતું અિ મભતૂ બળતણ છે.કોલસામાથં ી મળે વેલી વીજળીને તાપ િવ તુ કહે છે. કોલસાની ઊ થી ઔધોિગક િવકાસ શ ય બ યો છે.
તને ો ઘરેલુ બળતણ, લોખડં અને પોલાદ જેવા ઉ ોગો, વરાળ એિ જન, વીજળી ઉ પ ન કરવામાં ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. કોલસાથી મળતી વીજળીને તાપિવ ુત કહવે ામાં આવે છે.કોલસાની ઊ થી ઔધોિગક િવકાસ શ ય બ યો છે. ચીન,અમે રકા, રિશયા,જમની, ા સ અને દિ ણ આ કા િવ વના અ ણી કોલસા ઉ પાદક દશે છે. ભારતના કોલસા ઉ પાદક ે ો.... રાણીગંજ ( પિ ચમ બગં ાળ) , ઝ રયા, ધનબાદ, બોકારો (ઝારખંડ) ગુજરાતના કોલસા ઉ પાદક ે ો....ક છ, ભ ચ, મહસે ાણા,ભાવનગર અને સરુ ત.અહીથી લીગનાઇટ કોલસો મળે છે. ક છમાં પાન ો, સરુ તમાં તડકે વર, ભ ચમાં રાજપારડી, ભાવનગરમાં થોરડી,તગડી અને સામતપરમાં લીગનાઇટ કોલસાની અનમુ ાનીત જ થો છે
ખિનજતલે ( Crude Oil ) - પૃ વીના પેટાળમાથં ી ખિનજતેલ મળે છે.
તે તર ખડક તરોની વ ચથે ી મળે વવામાં આવે છે. તે જમીનમાથં ી અધ વાહી અને અશુ ધ વ પે મળી આવે છે. જેને રફાઇનરીમાં શુ ધ કરવામાં આવે છે. શિુ ધકરણ ની યા બાદ તમે ાંથી પે ોલ, ડીઝલ,કેરોસીન, મીણ, લાિ ટક અને જણતલે ( લુ ીકે ટ ) જેવા િવિવધ ઉ પાદનો મળે વવામાં આવે છે. ખિનજ તેલમાથં ી ખુબજ ઉપયોગી પદાથ મળે વવામાં આવે છે. તને ો કોઈપણ ભાગ િબનઉપયોગી હોતો નથી.તને ા બહોળા યાપા રક મહ વના લીધે તને ે કાળંુ સોનંુ કહવે ામાં આવે છે. ઈરાન,ઈરાક,સાઉદી અરબ અને કતાર એ પે ોિલયમના મુ ય ઉ પાદક દશે છે. અને અ ય ઉ પાદક અમે રકા, રિશયા, વને ઝે ુએલા અને અ રયા છે. ભારતમાં મુ ય ઉ પાદક ે આસામમાં દ બોઈ, મબું ઈમાં બો બે હાઈ તથા કૃ ણા અને ગોદાવરી નદીઓના મખુ િ કોણ દેશમાં છે.
ગજુ રાતના આણદં િજ લાના લુણેજ ખાતથે ી સૌ થમ ખિનજતલે મળી આ યું હત.ું ભ ચ િજ લાનંુ અકં લે વર ગજુ રાતનંુ સૌથી મોટંુ તલે ે ગણાય છે. ખિનજતલે અકં લે વર ,મહસે ાણા, કલોલ, કડી,નવાગામ, કોસબં ા, સાણદં , અમદાવાદ, ગાંધીનગર, વડોદરા, ભ ચ, આણદં , ખડે ા અને ભાવનગર ે ોમાથં ી મળી આવે છે. કદુ રતી વાયુ ( Natural gas)
કદુ રતી વાયુ પે ોિલયમ ની સાથે મળી આવે છે અને યારે કાચા ખિનજતેલની બહાર લાવવામાં આવે છે યારે તને ી સાથે મુ ત થાય છે અને તેનો ઉપયોગ ઘરલે ુ અને ઉ ોગોમાં ધણ તરીકે થાય છે રિશયા નોવ યકુ ે અને નધે રલે ડ કદુ રતી વાયુ ના મુ ય ઉ પાદક દશે ો છે. ભારતમાં જેસલમરે ખભં ાત બેસીને અને કૃ ણા ગોદાવરી મુ ત િ કોણ બો બે હાય કદુ રતી વાયુ ઉ પાદન ે છે. ગજુ રાતનું અકં લે વર અને ગાધં ાર ખનીજ તલે તથા કદુ રતી વાયુ નો િવપુલ ભડં ાર ધરાવતંુ ે ગણાય છે. કદુ રતી વાયુ નો વપરાશ ખૂબ જ મોટા માણમાં થતો હોવાના લીધે ઝડપથી સમા ત થઈ ર ા છે. તેનાથી ખૂબ જ દૂષણ થાય છે.
ઊ ના િબનપરંપરાગત ોત ( Non-conventional Sourses Of Energy ) સૌર ઉ ,પવન ઊ , ભરતી ઊ વગરે ે િબન પરંપરાગત ઊ ના ોત છે. ભારતમાં કિમશન ફોર એ ડશનલ સોસ સ ઓફ એન (CASE ) અને ગજુ રાતમાં ગુજરાત એન ડવે લોપમે ટ એજ સી (GEDA) આ દશામાં કામ કરી રહી છે.
1. સૌર ઉ ( SOLAR ENERGY) સયૂ ઉ નો મુ ય ોત છે. સયૂ માથં ી મળે વલે ી સૌરઊ નો ઉપયોગ વીજળી ઉ પન કરવા માટે કરી શકાય છે. સૌરઊ ની મદદથી સોલાર વોટર હીટર, સોલર કકૂ ર, સોલર ાયર તમે જ હરે થળોએ રાિ કાશ માટે અને ાફીક સકં તે ો ને કાિશત કરવામાં પણ થાય છે. સૌર ઊ અખટૂ અને દૂષણ મુ ત છે. મ ય દેશના રહે વામાં એિશયાની સૌથી મોટી સૌર ઊ પ રયોજના આવલે ી છે.
પાટણ િજ લામાં ચારણકા ખાતે 590 મગે ાવોટ મતાનો સોલાર પાક આવલે ો છે.
છાણી (વડોદરા) પાસે 10 ટનની મતાવાળું શીતાગાર થા યું છે. સોલાર ફ ટોપ િસ ટમ અપનાવવા માટે ગુજરાત રા ય સરકાર સહાય આપે છે. વતમાન સમયમાં ગામોમાં દીવાબ ી ( ીટ લાઈટ), ખતે રોમાં સચાઈ માટે સોલર પેનલ બસે ાડવામાં આવે છે. ગજુ રાતના ભજુ પાસને ા માંડવી ન ક મોઢવા ગામે આ લા ટ બનાવવાનંુ ન કી થયલે છે દ રયાના ખારા પાણીનંુ ડસિે લનેશન કરવા માટે ( મીઠંુ પાણી બનાવતા ) સૌર ઉ લા ટ થાપવામાં આ યો છે.
આ પણ ણો... રસોઈ બનાવવાની િવ વની સૌથી મોટી ( 15,000 લોકોના ભોજન રાંધણ મતા ) 'સૌર બા પ ણાલી' િત માલા ( આં દશે ) માં October,2002 માં થાિપત કરી છે.
(2) પવન ઊ ( WIND ENERGY) પવન ઊ એક આ ખોટ અને દષુ ણમુ ત ઉ ોત છે એકવાર થાિપત કયા બાદ િવ તુ ઉ પાદન માં ખબુ જ ઓછો ખચ થાય છે પવનચ કી નો ઉપયોગ અનાજ દળવાની ઘટં ીમાં અને પાણી કાઢવા માટે પહલે ાના સમયથી થઈ ર ો છે. હાલના સમયમાં તને ે જનરટે ર સાથે જોડીને વીજળી ઉ પ ન કરાય છે. પવન ચ કીના સમહૂ ની િવ ડફામ કહે છે. દ રયાકાંઠાના િવ તારોમાં અને પવત- ખીણ કે યાં વગે ીલો અને સતત પવન વહતે ો હોય યાં ઉભા કરાય છે. જમની,અમે રકા, ડેનમાક, પને , ભારત પવન ઊ ઉ પ ન કરનારા અ ગ ય દશે ો છે. ગુજરાતમાં દવે ભિૂ મ વારકાના લાબં ા ગામે અને ક છના માડં વીના સમુ કનારે િવ ડફામ છે. દવે ભિૂ મ વારકા ક છ રાજકોટ પોરબદં ર સુરે નગર વગરે ે િજ લાઓમાં પવન ચ કીઓ થાપીને િવ તુ ઉ પ ન કરવામાં આવે છે.
ભતૂ ાપીય ઊ ભૂગભમાંથી ઉ પ ન વરાળને િનયં ણમાં લઇ જે ઊ મળે વવામાં આવે છે તને ે ભતૂ ાપીય ઉ કહે છે પૃ વીની અદં ર ડાઈ વધવાની સાથે તાપમાનમાં સતત વધારો થતો ય છે. આ ઉ જમીનની સપાટી પર ગરમ પાણીના ઝરણા ના પમાં દખે ાઈ શકે છે. આ ભતૂ ાપીય ઉ નો ઉપયોગ વીજળી ઉ પ ન કરવામાં કરી શકાય છે. રાંધવા ગરમી મળે વવા અને નાહવા માટે તને ો ઉપયોગ થાય છે. ભતૂ ાપીય ઉ દષુ ણમુ ત, પયાવરણને અનકુ ૂળ અને હમં શે ા ઉપલ ધ હોય છે.
અમે રકામાં િવ વનો સૌથી મોટો ભૂતાપીય ઉ લા ટ છે. ના લા ટ િહમાચલ દશે ના મણીકરણ અને લદાખમાં પગૂ ાઘાટી ખાતે ભારતના ભતૂ ાપીય ઊ આવેલા છે. ગજુ રાતમાં લસુ ા, ઉનાઈ, ટવુ ા અને તલુ સી યામ ખાતે ગરમ પાણીના ઝરા આવલે ા છે.
ભરતી ઉ ( TIDAL ENERGY) ભરતી વારા ઉ પ ન થતી ઉ ને ભરતી ઉ કહવે ામાં આવે છે. આ ઉ સમુ ના સાકં ડા માગ માં બધં બાધં ીને મળે વાય છે. ચી ભરતી સમયે ભરતીની ઉ નો ઉપયોગ બધં માં થાિપત ટબાઈન ને ફરે વવા માટે કરવામાં આવે છે. ભરતી ઉ અખટૂ અને દૂષણ મુ ત છે. અમે રકા, રિશયા, ાસં , ચીન અને ભારતમાં આ યોજના અમલમાં મકૂ ી છે. ગુજરાત રા યમાં ક છ અને ખભં ાતના અખાતમાં આ યોજનાનો આરભં કરવામાં આ યો છે.
બાયોગસે ( BIOGAS) જૈિવક કચરો જેવા કે મતૃ છોડ અને જંતુઓના અવશેષ, પશઓુ ના છાણ, એઠવાડ વગરે ે કચરાના આવ યક પમાં મીથને અને કાબન ડાયો સાઇડ વાયુ છુ ટા પડે છે
બાયોગસે રસોઈ બનાવવા તથા વીજળી ઉ પ ન કરવા માટેનંુ ે ઉદાહરણ છે. બાયોગસે સ તો અને ઉપયોગમાં સરળ છે. ઉ ર દશે અને ગજુ રાત બાયોગસે ના ઉ પાદનમાં અનુ મે થમ અને બીજું થાન ધરાવે છે. અમદાવાદમાં દસકોઈ તાલકુ ાના દાતલ તમે જ બનાસકાઠં ાના દાંતીવાડા ખાતે મોટા બાયોગસે લા ટ કાયરત છે.
ખિનજોની ઉપયોગીતા મગને ીઝ રાસાયિણક ઉ ોગો જંતુનાશક દવાઓ કાચ varnish તથા છાપકામ ના ઉ ોગોમાં વપરાય છે. ઉપયોગ લોખંડમાંથી પોલાદ બનાવવામાં થાય છે. તાંબાનો ઉપયોગ વીજળીના તાર ફોટક પદાથ રગં ીન કાચ િસ કા અને છાપકામમાં થાય છે. તાબં ામાં કલાઈ ઉમેરવાથી કાસં ુ બને છે અને જસત ઉમરે વાથી િપ ળ બને છે. ટલે ીફોન, રે ડયો, ટેિલિવઝન (T.V.), રે જરટે ર અને એર કિ ડશનર વગરે ે બનાવવામાં વપરાય છે. બોકસાઈટ માથી એ યિુ મિનયમ મળે વવામાં આવે છે. બોકસાઈટ નો ઉપયોગ િવ તુ ના સાધનો રંગો હવાઇ જહાજના બાધં કામમા,ં કરે ોસીન શિુ ધકરણ અને િસમે ટની બનાવટમાં થાય છે. અબરખ અિ ન રોધક અને િવ તુ અવાહક હોવાથી તને ો ઉપયોગ િવ તુ ના સાધનો બનાવવામાં થાય છે. રે ડયો ટલે ીફોન િવમાન ડાયનમે ો મોટરગાડી િવ તુ મોટર વગરે ેની બનાવટમાં વપરાય છે.
લોર પાર નો ઉપયોગ ધાતુ ગાળણ ઉ ોગ મા,ં લાિ ટક ઉ ોગ મા,ં ચીનાઈ માટીની વ તનુ ી બનાવટમાં વપરાય છે. ચનૂ ાનો પ થર િસમે ટ લોખડં પોલાદ સોડાએશ સાબુ કાગળ રગં ખાન શિુ ધકરણ જેવા ઉ ોગોમાં વપરાય છે સીસાનો ઉપયોગ ટોરજે બટે રી અને ઝ ક ઓ સાઇડ ની બનાવટમાં થાય છે જસત નો ઉપયોગ ગે વને ાઈઝ પતરા ઉપર ઢોળ ચડાવવા માટે અને વાસણો બનાવવામાં થાય છે. લોખડં નો ઉપયોગ ટાકં ણીથી માડં ી મોટા યં ો મોટર ગાડીઓ જહાજો રલે વે પલુ મકાનો અને શ ો બનાવવામાં થાય છે. કોલસો તાપિવ તુ ના ઉ પાદનમાં બળતણ તરીકે વપરાય છે. ક યટુ ર ઉ ોગમાં વપરાતું િસિલકોન વાટઝ માથં ી લેવામાં આવે છે.
ખનીજોનંુ સંર ણ કોલસો અને પે ોિલયમ િબન નવીનીકરણીય સસં ાધન છે. ખનીજના િનમાણ અને સંચયનમાં હ રો વષ લાગે છે. માનવીય વપરાશના દરની તલુ નામાં આ દર ખબૂ જ ધીમો છે. ખાણકામ ની યા ઘટાડવી આવ યક છે. ધાતઓુ નું રસાય લગ : લોખડં તાબં ુ એ યિુ મિનયમ અને કલાઈ વગરે ને ા ભગં ારની ફરીથી િવ વમાં ઉપયોગમાં લવે ા જોઈએ. ઓછા માણમાં ા ત થતા ખિનજોના િવક પ શોધવા જોઈએ. િવ તુ ના થાને સૌર િવ તુ નો ઉપયોગ, પે ોલ ના બદલે સીએન નો વપરાશ વધારવો જોઈએ. જળ,સૌર, પવન, બાયોગસે જેવા બને પરપં રાગત સાધનોનો ઉપયોગ વધારવો જોઈએ. પયાવરણની ગુણવ ા ળવી રાખી ભિવ યની પઢે ીને શwુ W પયાવરણની ભટે આપવા દષૂ ણ મુ ત પયાવરણ ના ય ન કરવા જોઈએ.
Search
Read the Text Version
- 1 - 30
Pages: