อ่างปลา

อ่างปลา (Fishbowl) 51 ประสบการณ์ของแต่ละบุคคล เช่น ประสบการณ์ของนักศึกษาท่ีเป็น รองผวู้ า่ ราชการจงั หวดั ทถี่ กู เจา้ หนา้ ทขี่ องรฐั กระท�ำอยา่ งไมใ่ หเ้ กยี รตแิ ละ ไม่เช่ือถือค�ำพูดของประชาชน การแสดงความเห็นว่าภาคใต้มาผิดทาง หรือไม่ การเข้าใจกันคนละเรื่อง เข้าถึงคนละที่ พัฒนาคนละทาง แมก้ ระทง่ั อาจารย์ก�ำกับบทเรยี นกไ็ ดแ้ สดงความเหน็ อย่างเต็มท่ถี ึงสง่ิ ที่ ภาครฐั ไมค่ อ่ ยยอมรบั ในการใหพ้ ดู ความจรงิ สะทอ้ นใหเ้ หน็ ผา่ นบทเพลง ประเทศกูมีที่มีคนติดตามเป็นจ�ำนวนมาก เพราะเน้ือหาสะท้อนส่ิงที่ คนฟงั รูส้ ึกเช่นน้ัน ข้อสังเกตเพ่ิมเติมคือ การพูดคุยจะออกรสชาติถ้าหากเป็น ประสบการณ์โดยตรงของผู้เข้าร่วม ในระหว่างการพูดคุยผู้เขียนได้จัด เก้าอ้ีว่างไว้ มีผู้เข้าร่วมบางคนจากวงนอกขยับเข้ามาร่วมแลกเปล่ียน ในวงในเนอ่ื งจากถกู พาดพงิ เรอื่ งของต�ำรวจ และบางคนรสู้ กึ วา่ อยากจะ แสดงความเห็น อยา่ งไรก็ตาม การจัดวงอา่ งปลาในบางเวทบี รรยากาศ อาจจะไม่ล่ืนไหล ผู้เข้าร่วมอาจไม่ได้รู้สึกมีอารมณ์ ความรู้สึกร่วมไป กับผู้จัด การขยับเข้ามาวงในเพ่ือแลกเปล่ียนความเห็นก็จะไม่เกิดข้ึน โดยเป็นแต่เพียงผู้ฟังอยู่วงนอกเท่านั้น แม้ว่าผู้ด�ำเนินรายการจะพูด ให้มาเข้าร่วมสนทนากันวงในก็ตาม ข้อเสนอแนะคือการใช้เครื่องมือนี้ จะมปี ระสทิ ธภิ าพมากขนึ้ หากผเู้ ขา้ รว่ มมปี ระสบการณร์ ว่ มกนั มาระดบั หนงึ่ เช่น การไปศึกษาดูงานร่วมกัน การเรียนรู้ในหลักสูตรร่วมกัน จะท�ำให้ เขา้ ใจความคดิ ความรสู้ กึ ของผอู้ ภปิ ราย และหากคนเขา้ รว่ มมคี วามสนทิ กนั ระดบั หนง่ึ การพดู พาดพงิ กนั จะไมท่ �ำใหเ้ กดิ ความรสู้ กึ ไมพ่ อใจมากนกั แตห่ ากผเู้ ขา้ รว่ มไมส่ นทิ กนั วทิ ยากรกระบวนการจะตอ้ งระมดั ระวงั เรอ่ื ง การพดู พาดพงิ ซง่ึ กนั และกนั โดยอาจตง้ั เปน็ กฎกตกิ ารว่ มกนั วา่ ใหพ้ ดู คยุ กันอย่างสุภาพ กลั ยาณมิตรและหลกี เล่ียงการพาดพิงหรอื โจมตผี ู้อนื่ inside_ cc.indd 51 9/12/2563 21:53:25

52 6.3 ตวั อย่างจากการจดั ในประเทศไทย ตัวอย่างที่ 3 • การเรยี นการสอนในรปู แบบอา่ งปลา ณ อำ� เภออมั พวา จงั หวดั สมุทรสงคราม ส�ำนกั สนั ตวิ ธิ แี ละธรรมาภบิ าล สถาบนั พระปกเกลา้ จดั อบรม หลักสูตรทักษะวิทยากรกระบวนการจ�ำนวน 5 วัน ณ อ�ำเภออัมพวา จังหวัดสมุทรสงคราม โดยมีวัตถุประสงค์เพื่อให้ผู้เข้ารับการอบรมได้มี ทกั ษะวทิ ยากรกระบวนการ และสามารถเลอื กใชเ้ ครอื่ งมอื ในการประชมุ กลมุ่ ของวทิ ยากรกระบวนการไดอ้ ยา่ งเหมาะสม นกั ศกึ ษาจะไดร้ บั ความรู้ และทักษะของวิทยากรกระบวนการในรูปแบบที่หลากหลาย รวมถึง ความรู้และทักษะในเครื่องมืออ่างปลา การเรียนการสอนในรูปแบบ อ่างปลาโดยวิทยากรจาก Friedrich Naumann Foundation - Fnf ดร.พิมพ์รภัช ดษุ ฎีอิสริยกลุ วิทยากรตัง้ โจทย์ “เราคดิ ว่าการเลือกตงั้ ครง้ั นี้จะเปลี่ยนแปลง ประเทศไทยได้อย่างไร” วทิ ยากรขออาสาสมคั ร 5 คน ประกอบดว้ ยตวั แทนนกั การเมอื ง ข้าราชการ และบทบาทอ่ืนๆ โดยให้เข้าไปน่ังวงในเปรียบเหมือนเป็น ตัวปลา โดยมีวิทยากรกระบวนการนั่งอยู่ดว้ ย และมีเก้าอว้ี า่ งอยู่ 1 ตัว คนข้างในวงได้พูดก่อนคนละประมาณ 1 นาที ว่าคิดอย่างไรตามโจทย์ ท่ีไดก้ �ำหนดไว้ เมือ่ พดู เสร็จแล้วจะนัง่ ตอ่ ไปหรือขยับออกมากไ็ ด้ inside_ cc.indd 52 9/12/2563 21:53:25

อ่างปลา (Fishbowl) 53 ส�ำหรับคนวงข้างนอก นั่งเป็นวงกลมปิด ไม่สามารถแสดง ความเหน็ ได้ แตใ่ หฟ้ งั คนวงในพดู หากคนวงนอกอยากแสดงความคดิ เหน็ ใหข้ ยบั เขา้ มานง่ั เกา้ อต้ี วั ทว่ี า่ งอยู่ ถา้ หากเกา้ อวี้ งในเตม็ แลว้ แตห่ ากเกดิ ปัญหาคอื คนในวงพดู แล้วไมย่ อมหยุดจะท�ำอยา่ งไร วธิ แี ก้คือ คนทอี่ ยู่ วงนอกกจ็ ะมายืนข้างหลังคนวงในคนวงในกจ็ ะรู้สึกวา่ มคี นมายืนกดดนั อยู่ข้างหลัง แต่ถ้าหากยังไม่หยุดพูดสักที ส่ิงที่ท�ำได้ตามกฎคือ จะเอา มอื ไปแตะทไี่ หล่ แตไ่ มส่ ะกดิ เอามอื ไปแตะเบาๆ ทา้ ยทสี่ ดุ แลว้ 5 คนน้ี อาจจะไม่ได้อยู่ในวงน้ี แต่เป็น 5 คนใหม่ข้างนอกวงเข้ามาแทน วิธีนี้ แทนท่ีจะให้ขึ้นเวทีพูด เป็นการเชิญให้เข้ามาอยู่ในวงแล้วก็แลกเปลี่ยน แตส่ งิ่ ส�ำคญั คอื สง่ิ ทค่ี นวงในพดู จะตอ้ งไปกระตกุ อะไรในใจเราเพอื่ ทจี่ ะ สรา้ งการมีสว่ นรว่ มให้อยากขยบั เข้ามาวงใน ถ้าหากมีคนฟังเยอะควรใช้ไมโครโฟนและควรจะมีการบันทึก ต้องมีกติกาว่า เมื่อขณะท่ีคนที่พูดอยู่ต้องพูดได้ทีละคน แต่ละท่านพูด คนละไมเ่ กนิ 1 นาที ทกุ คนจะไดพ้ ดู ขณะทค่ี นหนง่ึ พดู อยทู่ กุ คนกจ็ ะตอ้ งฟงั inside_ cc.indd 53 9/12/2563 21:53:25

54 ภาพท่ี 9 : การเรียนการสอนในรูปแบบอ่างปลา จดั โดยสำ�นกั สันติวธิ แี ละธรรมาภิบาล สถาบนั พระปกเกลา้ ทมี่ า : หลกั สตู รทกั ษะวทิ ยากรกระบวนการ ส�ำนกั สนั ตวิ ธิ แี ละธรรมาภบิ าล สถาบันพระปกเกล้า inside_ cc.indd 54 9/12/2563 21:53:25

อ่างปลา (Fishbowl) 55 บทเรียนที่ไดร้ ับ ภายหลังจากการเรียนการสอนในรูปแบบอ่างปลา วิทยากร ได้สรุปบทเรียนกับผู้เข้าร่วมหลังจากที่ทดลองใช้เคร่ืองมือนี้ ผู้เข้ารับ การอบรมต้ังค�ำถามต่อวทิ ยากรและผ้สู อนไดร้ ว่ มตอบค�ำถามต่อการใช้ เครอื่ งมืออ่างปลา ดังน้ี ค�ำถาม จ�ำเปน็ ตอ้ งมวี ทิ ยากรกระบวนการในวงหรอื คยุ กนั เองได?้ ค�ำตอบ ไม่จ�ำเปน็ ตอ้ งมขี ้นึ อย่กู บั กติกาในวง ค�ำถาม จ�ำเปน็ ตอ้ งใหค้ นวงในพดู หมดกอ่ นไหม? ค�ำตอบ ควรให้ พูดเสร็จก่อน เพราะคนวงในมปี ระเดน็ ท่จี ะชวนคยุ ค�ำถาม หาฉันทมติยังไง? ค�ำตอบ วิทยากรกระบวนการถาม ค�ำถามว่าใครเหน็ ด้วยกับวิธีที่ 1 หรอื วธิ ที ี่ 2 ค�ำถาม อารมณค์ นวงในไมเ่ ทา่ กนั ท�ำอยา่ งไร? ค�ำตอบ อาจตอ้ ง แยกคุยนอกวงก่อนเม่ือเป็นคู่ขัดแย้ง กติกาง่ายๆ คือ ถ้าฝ่ายไหนพูด อกี ฝา่ ยตัง้ ใจฟัง ค�ำถาม ถ้าบทสรุปในวงไม่ได้มีหลายทางเลือกจะสรุปจบวง ได้ไหม? ค�ำตอบ ปล่อยให้เป็นตามธรรมชาติ หัวใจคือการเปิดพื้นที่ให้ คนคยุ กัน inside_ cc.indd 55 9/12/2563 21:53:25

56 ภาพท่ี 10 : การถอดบทเรียนการสอนในรูปแบบอ่างปลา จดั โดยสำ�นกั สนั ตวิ ิธีและธรรมาภิบาล สถาบนั พระปกเกล้า inside_ cc.indd 56 9/12/2563 21:53:26

อา่ งปลา (Fishbowl) 57 inside_ cc.indd 57 ทมี่ า : หลกั สตู รทักษะ วทิ ยากรกระบวนการ ส�ำนกั สนั ตวิ ิธี และธรรมาภบิ าล สถาบันพระปกเกล้า 9/12/2563 21:53:26

58 6.4 ตัวอย่างจากการจดั ของต่างประเทศ ตัวอย่างที่ 1 • คณุ คา่ ของเสรนี ยิ มเพอ่ื การพฒั นาประเทศ ประสบการณ์ ของมูลนิธิ Friedrich Naumann Foundation-FNF ณ เมอื งกมั เมอสบัค ประเทศเยอรมนี สถาบันผู้น�ำระหว่างประเทศ (IAF) ได้มีการจัดการประชุม ในรูปแบบอ่างปลาในระหว่างการฝึกอบรมผู้เข้าร่วมระดับนานาชาติ ในเมอื งกมั เมอสบคั มกี ารอภปิ รายสามครง้ั มจี ดุ ประสงคเ์ พอื่ การพฒั นา การโต้แย้งอย่างเสรี โดยตั้งหัวข้ออภิปรายเช่น “คุณค่าของเสรีนิยม เพ่ือการพัฒนาประเทศ” สง่ิ ทไ่ี ดก้ ลบั มาคือประเด็นน่าสนใจ 3 ประเดน็ ทคี่ ณะกรรมการไดเ้ ลอื กมาให้ FNF ศกึ ษาตอ่ ไป (Heufer, Rainer, 2013, p. 21) ผู้เข้าประชุมถูกแบ่งเป็น 3 กลุ่ม (รวม 24 คน) แต่ละกลุ่ม มีสมาชิก 8 คน (ประกอบด้วยคนที่ร่วมอภิปรายวงใน ผู้สังเกตการณ์ ในวงนอก และกลุ่มพิเศษ) ดังนั้นคนที่นั่งวงในมี 8 คน คนน่ังวงนอก มี 8 คน และกลมุ่ พเิ ศษ 8 คน กลมุ่ พเิ ศษทไ่ี มไ่ ดอ้ ยใู่ นวงกลมดา้ นในและ ดา้ นนอกประกอบดว้ ยผสู้ นบั สนนุ การอภปิ ราย 2 คน และนกั ขา่ ว 2 คน ท่ีจะเขียนบทความสรุปการอภิปรายในมุมมองของพวกเขา รวมท้ัง ผจู้ ดบนั ทกึ 4 คน ทจ่ี ะรวบรวมขอ้ โตแ้ ยง้ และประเมนิ คณุ ภาพของขอ้ โตแ้ ยง้ ผู้เข้าประชุมท้ังสองกลุ่มมีเวลา 20 นาทีส�ำหรับเตรียมตัว การโต้แย้ง ขณะเดียวกัน ผู้สนับสนุนการอภิปรายทั้งสอง พูดคุยกันว่า จะควบคมุ การอภปิ รายอยา่ งไร ในระหวา่ งการอภปิ ราย ผทู้ อี่ ยใู่ นวงกลม ด้านในทั้งสองข้างโตเ้ ถยี งในบทบาทของตัวเอง inside_ cc.indd 58 9/12/2563 21:53:26

อ่างปลา (Fishbowl) 59 หลงั จากการอภปิ รายรอบแรก ผเู้ ขา้ รว่ มยา้ ยไปเลน่ อกี บทบาท หนง่ึ ในการอภปิ รายตอ่ มา และยงั สบั เปลยี่ นบทบาทระหวา่ งเปน็ ผอู้ ภปิ ราย และผสู้ งั เกตการณ์ หลงั จากนน้ั ทกุ คนยา้ ยอกี ครง้ั และอภปิ รายประเดน็ ทส่ี าม ในทสี่ ุดผเู้ ข้าร่วมทกุ คนจะเปน็ ผอู้ ภปิ ราย เป็นผู้สงั เกตการณ์และ อาจเปน็ หน่ึงในกลุ่มของผจู้ ดบันทึก นักข่าวและผู้สนบั สนุนอภิปราย จะมีช่วงพักรับประทานอาหารว่างซึ่งจะเป็นช่วงเวลาที่ผู้จด บันทึกจะเตรียมน�ำเสนอบนฟลิปชาร์ท พวกเขาจะมีเวลา 15 นาที ที่จะน�ำเสนอข้อโต้แย้งที่มีประโยชน์และน่าเช่ือถือท่ีถูกหยิบยกข้ึนใน ระหว่างการอภิปราย หลังจากนั้น จะมีการกระตุ้นให้ทุกคนได้แบ่งปัน ข้อสังเกตที่เขารู้สึกวา่ นา่ สนใจทส่ี ดุ สุดท้ายแล้ว ผู้สนบั สนนุ การประชมุ ปดิ การประชมุ ครงั้ นโี้ ดยสรปุ ใจความส�ำคญั จากการกลน่ั กรองการโตแ้ ยง้ ซ่ึงข้อโต้แย้งท่ีรวบรวมไว้บนฟลิปชาร์ทจะถูกน�ำไปใช้ในการประชุม ที่ต่อเนื่อง มีการรวบรวมข้อโต้แย้งเป็นเอกสารและส่งให้กับส�ำนักงาน FNF ในต่างประเทศในเวลาตอ่ มา inside_ cc.indd 59 9/12/2563 21:53:26

60 6.5 ตัวอย่างจากการจดั ของต่างประเทศ ตวั อยา่ งที่ 2 • การเรียนการสอนในห้องเรียนของต่างประเทศด้วย รปู แบบอ่างปลา ตัวอย่างจากการสอนวงอภิปรายอ่างปลา (Close up Washington DC,2015, p1) เป็นเครื่องมือที่ใช้ในการเรียนการสอน ครจู ะมอบหมายใหน้ กั เรยี นระบหุ รอื เลอื กหวั ขอ้ ทอ่ี ยากจะอภปิ ราย โดย นกั เรยี นกลมุ่ เลก็ จะเขา้ ไปรว่ มอภปิ รายในวงใน นกั เรยี นกลมุ่ ใหญท่ เ่ี หลอื จะเปน็ ผู้ฟังเพ่ือเตรียมส�ำหรบั มสี ่วนร่วมต่อไป เปา้ หมาย นกั เรยี นพจิ ารณาประเดน็ แสดงความเหน็ ฟงั และใหค้ วามคดิ เหน็ รวมถึงพิจารณาล�ำดับความส�ำคัญว่ารัฐบาลสหรัฐอเมริกาควรจะน�ำไป ก�ำหนดนโยบายมากนอ้ ยเพียงใด เหตุผล กจิ กรรมนอี้ อกแบบมาเพอื่ การโตแ้ ยง้ แบบมโี ครงสรา้ งมรี ปู แบบ ส�ำหรบั นกั เรยี น โดยการอภปิ ราย (Debate) นกั เรยี นจะพฒั นาทง้ั ทกั ษะ ในการพดู และการฟงั นกั เรยี นจะตอบสนองตอ่ ขอ้ วจิ ารณแ์ ละความเหน็ ของคนอืน่ อย่างใหค้ วามเคารพซ่งึ กนั และกนั inside_ cc.indd 60 9/12/2563 21:53:26

อ่างปลา (Fishbowl) 61 กระบวนการ (Close up Washington DC, 2015, p.3-7) 1. ใหข้ อ้ มลู กบั นกั เรยี นทจ่ี ะเปน็ ผอู้ ภปิ รายในประเดน็ ทขี่ ดั แยง้ ในปัจจุบัน โดยมีใบงานมอบให้นักเรียนได้อ่านและเตรียมส�ำหรับ การอภปิ ราย 2. อธิบายให้นักเรียนเข้าใจว่าจะน่ังกันในวงกลมใหญ่และ มีวงเลก็ (วงใน) โดยมเี ก้าอ้ี 4 ตัวตรงกลางเหน็ หน้ากนั คนวงในเท่านน้ั จะมสี ทิ ธใิ นการพดู หรอื แสดงความเห็น 3. มวี ิธีการทห่ี ลากหลายในการจดั วงอภปิ รายอ่างปลา นักเรียน 4 คนวงในสามารถสลับได้ตลอดการอภิปราย โดยให้โอกาสทุกคนได้มีส่วนร่วม (ครูสามารถออกแบบให้นักเรียน 4 คนนก้ี �ำหนดไดเ้ องวา่ จะใหใ้ ครสลบั เขา้ ออกในวงโดยการแตะตวั เพอ่ื น ที่อยากให้เขา้ มาในวง) ครทู �ำหนา้ ทีส่ ังเกตและบันทึกจากวงนอก 4. จัดห้องส�ำหรับการอภิปราย และมอบหมายบทบาทของ ผบู้ นั ทกึ รวมถงึ ขอ้ ควรปฏบิ ตั ิ โดยอาจใหน้ กั เรยี นบญั ญตั ขิ อ้ ควรประพฤติ ไดเ้ อง 5. นกั เรยี นทไี่ มไ่ ดอ้ ภปิ ราย ควรตง้ั ใจฟงั และบนั ทกึ ตามค�ำถาม ในแบบฟอรม์ ท่ีก�ำหนดไว้ inside_ cc.indd 61 9/12/2563 21:53:26

62 6. ถ้ารูปแบบการอภิปรายแบบน้ี เป็นหัวข้อท่ีไม่เคยถกเถียง กันมาก่อน อาจจะตั้งค�ำถามท่ีง่าย เช่น โรงเรียนควรเปลี่ยนนโยบาย การแต่งเครือ่ งแบบหรือไม่? ชมุ ชนเราควรปรับปรุงอยา่ งไร? 7. จัดอภิปรายในรูปแบบอ่างปลา ให้เวลา 20 - 40 นาที ในการอภปิ ราย 8. ในการสรุป ให้นักเรียนตอบค�ำถามให้สมบูรณ์ ในประเด็น ท่ีเห็นด้วย ไม่เห็นด้วย ประเด็นท่ีได้เรียนรู้ใหม่ หรือประเด็นค�ำถามที่ ยังคงมีอยู่ 9. การสะทอ้ นรว่ มกนั ใหน้ กั เรยี นคดิ ประเมนิ รว่ มกนั อาจจบั คู่ กบั เพอ่ื นและประเมนิ ตวั เองในการท�ำหนา้ ที่ อาจใหค้ ะแนนโดยพจิ ารณาวา่ การอภิปรายเป็นเชงิ บวกหรือเชงิ ลบ คะแนนเชิงบวก เชน่ การดึงเพอ่ื น คนอน่ื มารว่ มอภปิ ราย การใชห้ ลกั ฐานมาสนบั สนนุ การอภปิ ราย การดงึ กลบั สปู่ ระเดน็ การอภปิ ราย ส�ำหรบั คะแนนเชงิ ลบ เชน่ ผกู ขาดการอภปิ ราย ไมต่ งั้ ใจ การอภิปรายโจมตตี วั บุคคล inside_ cc.indd 62 9/12/2563 21:53:26

อา่ งปลา (Fishbowl) 63 7. บทสรุป 1. อา่ งปลาเปน็ เครอื่ งมอื ทส่ี ามารถใชเ้ ปน็ ทางเลอื กในการประชมุ ที่ไม่เน้นการน�ำเสนอโดยเพาเวอร์พอยต์หรือการอภิปรายแบบ panel discussion โดยผเู้ ขา้ รว่ มยงั คงมปี ฏสิ มั พนั ธต์ อ่ กนั ผา่ นการก�ำกบั เวทโี ดย วิทยากรกระบวนการ การเน้นความทั่วถึงในการแลกเปล่ียนและรับฟัง ซึ่งกันและกัน จะไม่ใช่การมาบรรยายหรือน�ำเสนอข้อมูลฝ่ายเดียว ส่ิงส�ำคัญคือ บทสนทนาเกิดข้ึนเฉพาะในวงอ่างปลาเท่านั้น คนวงนอก จะน�ำเสนอความเห็นได้ต่อเม่ือเข้ามาในวงอ่างปลา คนที่ต้องการ น�ำเสนอจึงต้องรอคอยเวลาที่เหมาะสม เมื่อถึงรอบของตนเองจึงจะ มีโอกาส ค�ำถามท่ีว่าท�ำไมคนถึงอยากเข้าไปสนทนาในวงอ่างปลา อยวู่ งนอกไมส่ บายกวา่ หรอื ? สามารถตอบไดด้ ว้ ยการตงั้ ประเดน็ เรยี นรู้ ท่ีน่าสนใจ และการสร้างบรรยากาศกระตุ้นให้เกิดการเรียนรู้แบบมี สว่ นรว่ ม inside_ cc.indd 63 9/12/2563 21:53:26

64 2. หลักการของการประชุมแบบอ่างปลาเน้นให้ผู้เข้าประชุม โต้แย้งเกี่ยวกับประเด็นใดประเด็นหนึ่ง ในบางส�ำนักเห็นว่า อ่างปลา เหมาะกับการอภิปรายของผู้เชี่ยวชาญ โดยอาจให้น�ำเสนอคนละ 5 – 15 นาที เมอ่ื ใครตอ้ งการมสี ว่ นรว่ มสามารถขยบั เขา้ วงใน คนใดคนหนง่ึ ต้องสละเก้าอี้และย้ายออกมาวงนอก ผู้เข้าร่วมรู้จะสึกว่าความคิดเห็น ของตนจะมีการคนฟังอย่างต้ังใจ และการแสดงความเห็นจะมีคุณค่า จากการท่ีต้องขยับเข้ามาวงใน นอกจากน้ีจะมีการฟังกันอย่างจริงจัง ต่อยอดประเด็นกนั จากการท่อี ยู่วงนอกพอฟังแล้ว ขอขยบั เข้ามาแสดง ความคิดเห็น อย่างไรก็ตาม การใช้เครื่องมืออ่างปลาจากตัวอย่างของ ประเทศไทยมกี ารประยกุ ตใ์ ชท้ ไี่ มต่ รงกบั การใชอ้ า่ งปลาของตา่ งประเทศ ท้ังหมด เช่น การใช้เคร่ืองมืออ่างปลาของต่างประเทศ เน้นให้คนวงใน แบง่ เปน็ 2 ฝา่ ย โตแ้ ยง้ ถกเถยี งกนั ในประเดน็ ทเี่ หน็ แตกตา่ งกนั ขณะที่ การใชเ้ ครอ่ื งมอื อา่ งปลาของประเทศไทย ไมจ่ �ำเปน็ ตอ้ งเนน้ การถกเถยี ง แต่ใช้ระดมความเห็นร่วมกันถึงแนวทางในการสร้างสังคมสันติสุขหรือ ประเด็นที่ต้องการพูดคุยหรือเจรจากับอีกฝ่าย โดยสมมติว่าตนเอง พูดในฐานะของอีกฝ่ายหนึ่งหรือประเด็น เราคิดว่าการเลือกตั้งคร้ังน้ี จะเปล่ยี นแปลงประเทศไทยไดอ้ ย่างไร? 3. การใช้เคร่ืองมือน้ีท�ำให้เกิดพลวัตและปฏิสัมพันธ์ของกลุ่ม จะเกดิ การอภปิ รายประเดน็ รว่ มกนั และท�ำใหพ้ ลงั งานในการสนทนายงั คง ตอ่ เนอ่ื ง ผลลพั ธข์ องการพดู คยุ จะเกดิ ความใกลช้ ดิ มากขนึ้ ในวงสนทนา ผเู้ ขา้ รว่ มมคี วามเขา้ ใจทล่ี กึ ซง้ึ มากขน้ึ รปู แบบนท้ี �ำใหผ้ เู้ ขา้ รว่ มกลมุ่ ใหญ่ รสู้ กึ วา่ ความคดิ เหน็ และทศั นะของตวั เองไดร้ บั การน�ำเสนอในการเสวนา inside_ cc.indd 64 9/12/2563 21:53:26

อ่างปลา (Fishbowl) 65 แมว้ า่ จะไมไ่ ดน้ �ำเสนอดว้ ยตวั เองกต็ าม เครอ่ื งมอื นจ้ี งึ เปน็ ประโยชนก์ บั กระบวนการมสี ว่ นรว่ ม แตจ่ ะไมเ่ หมาะกบั ผจู้ ดั ทเ่ี นน้ การถา่ ยทอดขอ้ มลู แบบส่ือสารทางเดียว 4. รูปแบบของอ่างปลามีหลายรูปแบบ มีทั้งรูปแบบปิดกับ รูปแบบเปิด รวมถึงรูปแบบท่ีเน้นความคิดเหมือนกันและแตกต่างกัน การจะใช้รปู แบบข้ึนอยกู่ ับวัตถุประสงคแ์ ละบริบททเี่ หมาะสม อ่างปลา ในรูปแบบปิด ผู้ร่วมในการอภิปรายจะน่ังในวงด้านในและจะไม่มีเก้าอ้ี วา่ งส�ำหรบั การแลกเปลย่ี นจากวงกลมดา้ นนอก เมอื่ ครบเวลาทกี่ �ำหนด ผู้อภิปรายท้ังหมดจะลุกออกจากวงเพ่ือให้กลุ่มใหม่เข้ามาร่วมอภิปราย แทน ในสว่ นของอา่ งปลาในรปู แบบเปดิ จะมเี กา้ อต้ี วั หนงึ่ ทวี่ า่ งอยู่ ผฟู้ งั ทุกคนจากวงกลมด้านนอกสามารถเข้ามานั่งบนเก้าอี้ท่ีว่างได้เพื่อร่วม อภิปราย เม่ือมีผู้รับฟังจากวงนอกมาเข้าร่วมอภิปราย ผู้ร่วมอภิปราย ท่ีร่วมในวงต้องอาสาที่จะลุกออกไปจากวงกลมวงในหนึ่งคนเพื่อให้มี เก้าอ้ีว่างหนึ่งตัว ในบางคร้ังสามารถใช้รูปแบบที่เน้นความคิดท่ีเหมือน และแตกตา่ งกนั อาจเปน็ วงเฉพาะคนทมี่ คี วามคดิ เหมอื นกนั หรอื เปน็ วง เฉพาะส�ำหรบั คนทมี่ คี วามคดิ แตกกตา่ งกนั จากการทรี่ ปู แบบของอา่ งปลา จะมหี ลายรปู แบบการ การจะเลอื กใชร้ ปู แบบใดไมไ่ ดม้ สี ตู รส�ำเรจ็ ตายตวั แตข่ น้ึ อยกู่ บั สถานการณก์ ารในการเลอื กใช้ แตห่ วั ใจส�ำคญั คอื การมงุ่ เนน้ ให้เกิดการฟังและเรียนรู้ร่วมกันเพื่อต่อยอดความคิดใหม่ๆ ต่อไป แม้ว่าการสนทนาบางวงอ่างปลาอาจเน้นการโตแ้ ย้ง แต่บางวงอา่ งปลา เน้นการฟังอีกฝ่าย แต่เป้าหมายจะบรรลุได้จากการฟังของทุกคน การเรยี นร้รู ว่ มกันและการบนั ทกึ ขอ้ มลู อย่างเป็นระบบและชดั เจน inside_ cc.indd 65 9/12/2563 21:53:26

66 5. สง่ิ ทพ่ี งึ ระวงั นอกจากเรอ่ื งของการจดั สรรเวลาใหเ้ หมาะสม เพียงพอแล้ว ผู้จัดควรค�ำนึงถึงการสร้างบรรยากาศที่ไม่ท�ำให้เกิด การโตเ้ ถยี งกนั ดว้ ยอารมณร์ นุ แรง ดว้ ยการตง้ั โจทยท์ ที่ �ำใหค้ นหนั มารว่ มกนั ระดมความคิดเห็น เพ่ือไม่ให้เกิดความรู้สึกแบ่งกลุ่มเป็น 2 ขั้วอย่าง ชัดเจน การต้ังโจทย์ท่ีดีท่ีสามารถกระตุ้นให้คนอยากมีส่วนร่วมแสดง ความคิดเห็น การต้ังโจทย์ที่แหลมคมจึงมีความส�ำคัญมาก ในประเด็น มิติวัฒนธรรมของไทยอาจไม่เน้นการถกเถียงกันแบบเผชิญหน้า แต่วิทยากรกระบวนการสามารถสร้างบรรยากาศให้ดีขึ้นได้ ด้วยการ ตงั้ กตกิ ารว่ มกนั ในการสอื่ สารเชน่ ผลดั กนั พดู ผลดั กนั ฟงั และเปดิ ใจรบั ฟงั มมุ มอง ขอ้ มลู ของคนอนื่ เพอ่ื กลมุ่ จะไดแ้ ตกกอตอ่ ยอดความคดิ รว่ มกนั ประเด็นที่ได้จากวงสนทนาน้ีจะมีคุณค่ามากส�ำหรับการเข้าใจมุมมอง ของคนอื่น รวมถึงน�ำไปพัฒนาเป็นนโยบายหรือแก้ไขปัญหาของสังคม ได้เปน็ อยา่ งดีต่อไป inside_ cc.indd 66 9/12/2563 21:53:26

อ่างปลา (Fishbowl) 67 บรรณานกุ รม วากเนอร์, โยส. (2552). คู่มือสานเสวนาและการปฏิบัติงาน รว่ มกนั . แปลโดย เบญจรตั น์ แซฉ่ ว่ั , พงษเ์ ลศิ พงษว์ นานต,์ และนรี นชุ เนยี มทรพั ย.์ กรงุ เทพฯ: มลู นธิ ฟิ รดี รชิ เอแบรท์ ประเทศไทย. สมัชชา นิลปัทม์. อาจารย์ประจ�ำสาขาวิชานิเทศศาสตร์ มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์ วิทยาเขตปัตตานี (24 มถิ นุ ายน 2562). สัมภาษณ์. พ้ืนท่ีกลางสร้างสันติภาพจากคนใน. (2555). รายงานสนทนา ชายแดนใต/้ ปาตาน:ี บทสงั เคราะหจ์ ากการสมั มนา เชิงปฏิบัติการวิเคราะห์ความขัดแย้ง (ครั้งท่ี 1-5) สบื คน้ เมอ่ื 20 เมษายน 2562, จาก https://deepsouth- watch.org/th/node/3820. Close up Washington DC. (2015). Teacher Resource : Fishbowl Debate. Retrieved April 8, 2019, from https://www.closeup.org/lib/CurrentIssuesChapters/ Lesson%20Plan%20-%20Fishbowl%20Debate.pdf. inside_ cc.indd 67 9/12/2563 21:53:26

68 Gray, Dave. (2011). Gamestorming. Retrieved April 20, 2019, from https://gamestorming.com/fishbowl. Heufer, Rainer. (2013). Facilitator Kit: 10 facilitation methods. (n.p.). Michael Harris. (2018). Facilitating Discussions In Class- rooms Using the Fishbowl Strategy. Retrieved April 8, 2019, from . UNHR toolkit. (1996). Fishbowl the art of active listening. Retrieved April 10, 2019 from http://www.mspguide. org/sites/default/files/tool/fishbowl_slitoolkit.pdf Unicef. (2015). FISHBOWL/ Maximizing participation in direct conversations with experts. Retrieved April 10, 2019, from https://www.unicef.org/knowledge- exchange/files/Fishbowl_production.pdf Visual Friends. (2015). The visual facilitation fishbowl. Retrieved April 15, 2019, from https://www.visual- friends.com/visual-facilitation-fishbowl/ Dana, John. (n.d.) Brainstorming, Case Studies and Fishbowls. Retrieved May 15, 2019 from https:// brainstormingcasestudiesandfishb.weebly.com/ fishbowls.html. inside_ cc.indd 68 9/12/2563 21:53:26