บทที่ 1 หลักแนวคิดและกระบวนการศึกษาและพัฒนาชุมชน

บทท่ี 1 หลกั แนวคิดและกระบวนการ ศึกษาและพฒั นาชุมชน การวเิ คราะห์ชุมชน การศึกษาชุมชนดว้ ยเครื่องมือ7ชิ้น

แนวคิดการศึกษาชุมชน 1. การวเิ คราะห์ชุมชน /การวนิ ิจฉยั ปัญหาสุขภาพชุมชน 1.1 สารวจขอ้ มลู • 1.2 วเิ คราะห์ขอ้ มลู • 1.3 แปลผล/สรุปผล 2. จดั ลาดบั ความสาคญั ปัญหา 3. วเิ คราะห์สาเหตุปัญหาสุขภาพชุมชน 4. จดั ทาโครงการเพอ่ื แกป้ ัญหา

ทาไมตอ้ งวเิ คราะหช์ ุมชน ? 1. เพอื่ ให้ทราบสภาพปัญหาของพนื้ ทรี่ ับผดิ ชอบ (ข้อมูลเป็ นปัจจุบนั ) 2. เพอ่ื ดาเนินการแก้ปัญหาสาธารณสุขของพนื้ ที่ ได้ตรงกบั สภาพปัญหาของพนื้ ท่ี

1.กระบวนการวเิ คราะหช์ ุมชน/การ วนิ จิ ฉยั ปญั หาสขุ ภาพชมุ ชน 1.1การสารวจ/ วนิ ิจฉัยชุมชน 3.การจดั ทา 1.2การวเิ คราะห์ แผนงาน/โครงการ ข้อมูล เพอ่ื แก้ปัญหา สาธารณสุขในพนื้ ท่ี 1.3การแปลผลและ สรุปผล 2.การจดั ลาดบั ความสาคญั ของปัญหา

1. การสารวจชุมชน/การ วนิ จิ ฉยั ปญั หาสขุ ภาพ ชุมชน Community diagnosis Community Analysis

เครื่องมือท่ีใชใ้ นการเกบ็ ขอ้ มูล  แนวประเดน็ สมั ภาษณ์เจาะลึก(Indept interview)  แนวประเดน็ การสนทนากลุ่ม (Focus group)  การสงั เกต  แบบสารวจขอ้ มลู  รายงานโครงการ กิจกรรมต่างๆ  จากเอกสารขอ้ มลู บนั ทึกการประชุม  ผงั ทรัพยากร  ศึกษาจากแหล่งขอ้ มลู ทุติยภมู ิควบคู่กบั การสารวจและสมั ภาษณ์ชุมชน  เครื่องมือ 7 ชิ้นในการวนิ ิจฉยั ชุมชน ของ นพ.โกมาตร จึงเสถียรทรัพย์  การวเิ คราะห์ศกั ยภาพขององคก์ ร (SWOT Analysis) •  แผนที่ความคิด (Mind Map)

การออกแบบเคร่ืองมือ  1. กาหนดวตั ถุประสงคใ์ นการเกบ็ ขอ้ มูล 1. เพ่ือศึกษาบริบทและสถานการณ์ดา้ นสาธารณสุขและการดูแลสุขภาพพ้ืนฐานของชุมชน 2. เพื่อศึกษาพฒั นาการการเปลี่ยนแปลงของชุมชนและการเปล่ียนแปลงดา้ นสุขภาพของชุมชน ต้งั แต่อดีตจนถึงปัจจุบนั 3. เพ่ือวิเคราะห์บทบาท กระบวนการทางานและสมรรถนะของเจา้ หนา้ ที่สาธารณสุขประจาสถานพยาบาลในการดูแล สุขภาพพ้ืนฐานในชุมชน 4. เพื่อหารูปแบบการปรับตวั ของเจา้ หนา้ ท่ีสาธารณสุขประจาสถานพยาบาลในการเป็นผนู้ าการเปลี่ยนแปลงดา้ น พฤติกรรมอนามยั ชุมชนในพ้ืนที่  2. จะเกบ็ ขอ้ มูลอะไรบา้ ง  3. จะถามอยา่ งไร/ประเดน็ คาถาม  4. แหล่งขอ้ มลู /ผใู้ หข้ อ้ มูลเป็นใคร  5. วธิ ีการเกบ็ ขอ้ มลู จะเกบ็ อยา่ งไร  6. เคร่ืองมืออะไรในการเกบ็ ขอ้ มลู  7. แบ่งบทบาทหนา้ ที่รับผดิ ชอบในการลงพ้นื ที่เกบ็ ขอ้ มลู  8. เตรียมวสั ดุอุปกรณ์ในการลงพ้นื ที่

1.1การสารวจชุมชน /วนิ จิ ฉยั ชุมชน ประเภทของข้อมูล 1. ข้อมูลปฐมภูมิ - ได้จากแหล่งข้อมูลทแ่ี ท้จริง เช่น ข้อมูลจากการสอบถาม สัมภาษณ์ สังเกต 2. ข้อมูลทุตยิ ภูมิ – ได้จากแหล่งทรี่ วบรวมข้อมูลไว้แล้ว เช่น ข้อมูลรายงานต่างๆ ,สถติ กิ ารดาเนินงานของ สอ.

1.1การสารวจชุมชน /วนิ จิ ฉยั ชุมชน ข้อมูลทสี่ าคญั 1.ข้อมูลทวั่ ไป  สถานท่ีต้งั  ลกั ษณะพ้นื ท่ีทางภูมิศาสตร์  ประวตั ิศาสตร์ของหมู่บา้ น/ชุมชน  สาธารณะประโยชน์ต่างๆ เช่น ประปาหม่บู า้ น ,หอกระจายขา่ ว ฯลฯ

1.1การสารวจชุมชน /วนิ จิ ฉยั ชุมชน ข้อมูลทสี่ าคญั (ต่อ) 2. ข้อมูลด้านประชากร  ฐานประชากรตามกลุ่มอายุ เพศ  สภาพเศรษฐกิจ : อาชีพ รายได้

1.1การสารวจชุมชน /วนิ จิ ฉยั ชุมชน 3. ข้อมูลด้านสาธารณสุข  ขอ้ มูลการเจบ็ ป่ วยของประชาชน : โรคเร้ือรัง โรคท่ีพบบ่อย  อตั ราป่ วย/ตาย  ขอ้ มลู สภาวะสุขภาพอื่นๆ : ภาวะโภชนาการ อนามยั แม่และเดก็ ฯลฯ  ขอ้ มลู ความจาเป็นพ้ืนฐานดา้ นสาธารณสุข (จปฐ.)

1.1การสารวจ ชมุ ชน /วนิ จิ ฉยั ชุมชน ข้อมูลทสี่ าคญั (ต่อ) 4. แผนทห่ี มู่บ้าน/ชุมชน (Mapping)

1.2การวเิ คราะหข์ อ้ มลู  นาเอาข้อมูลทไ่ี ด้จากการสารวจชุมชนมารวบรวมและ ทาการวเิ คราะห์ข้อมูล  เป็ นข้นั ตอนทสี่ าคญั ในการวางแผนแก้ปัญหาของชุมชน  วธิ ีการวเิ คราะห์ข้อมูล 1. สถติ ิพนื้ ฐาน : จานวน ร้อยละ ค่าเฉลย่ี 2. สถติ ิเพอ่ื การเปรียบเทยี บ หรือ หาความสัมพนั ธ์

1.3การแปลและสรปุ ผล 1.3.1การนาเสนอผลการสารวจ/วนิ ิจฉัยชุมชน 1. ตาราง 2. กราฟชนิดต่างๆ พจิ ารณาตามความเหมาะสมของข้อมูล 1.3.2การแปลและสรุปผล ตวั เลขหรือค่าสถติ นิ ้ันๆแสดงถงึ ? มคี วามหมายอย่างไร? แปลผล และสรุปผลอย่างสมเหตุสมผล ไม่แสดงความคดิ เห็นส่วนตัว

สรุปผลการวนิ ิจฉยั ปัญหาสุขภาพชุมชน  1.ดา้ นประชากรศาสตร์ - ลกั ษณะประชากร การยา้ ยเขา้ -ออก การกระจายของ ประชากร ขนบธรรมเนียม ประเพณี  2. ดา้ นเศรษฐกิจและสังคม - อาชีพ รายรับ - รายจ่าย การติดตอ่ กบั สังคมภายนอก  3. สถิติสาธารณสุข - การเกิด ตาย การเจบ็ ป่ วย ทุพพลภาพ การสร้าง เสริมภมู ิคุม้ กนั  4.ส่ิงแวดลอ้ ม - สภาพบา้ น แหล่งน้าด่ืม น้าใช้ การกาจดั ขยะของเสีย  5. ความรู้ ทศั นคติและการปฏิบตั ิ – ความรู้ทว่ั ไปและความรู้เฉพาะเรื่องเก่ียวกบั สุขภาพ  6. ดา้ นบริการสาธารณสุข - จานวนสถานบริการ การใชบ้ ริการ ประเภทของอาสาสมคั ร ร้านขายยา และอ่ืนๆ เช่น กองทุนยา สหกรณ์ยา  7.ดา้ นการเจบ็ ป่ วยดว้ ยโรคต่างๆ เช่น โรคติดต่อ ไดแ้ ก่ โรคทางเดินหายใจ โรคทางเดิน อาหาร โรคผวิ หนงั โรคไม่ติดต่อ ไดแ้ ก่ เบาหวาน ความดนั มะเร็ง

2.การจดั ลาดบั ความสาคญั ของปัญหา  2.1 การกาหนดและการเลอื กปัญหาสุขภาพชุมชน โดยใชด้ ชั นีอนามยั เป็นเครื่องบ่งช้ีปัญหาไดแ้ ก่ การเจบ็ ป่ วย การตาย หรือพกิ าร ความไม่ สบาย ความไม่สมหวงั  2.2 การจัดลาดบั ความสาคญั ของปัญหา ตอ้ งอาศยั หลกั ดงั น้ี - หวั ขอ้ การพจิ ารณาส่วนประกอบของปัญหา - การใหน้ ้าหนกั ความสาคญั ของส่วนประกอบ - การใหค้ ะแนนส่วนประกอบ

2.2 การจดั ลาดบั ความสาคญั ของปัญหา ประเดน็ ที่ต้องพจิ ารณา (ด้านสาธารณสุข) 1.ขนาดของปัญหา (Size of the Problem) 2.ความรุนแรงของปัญหา (Severity of the Problem) 3.ความยากง่ายในการแก้ปัญหา (Ease of Management) 4.ความสนใจของชุมชน (Community Concern)

เทคนิคการจดั ลาดบั ความสาคญั ของปัญหา  1. ขนาด : ความกวา้ งขวางการระบาดของโรคต่อคนจานวนมากเพียงใด  2. ความรุนแรง : โรคท่ีอนั ตรายมากหรือนอ้ ย  3. ความยากง่าย : มีเทคนิควิธีการท่ีไดผ้ ลมากนอ้ ยเพยี งใด สาเหตุมีความ ซบั ซอ้ น ยากต่อการแกป้ ัญหาหรือไม่ การมีส่วนร่วมในการแกป้ ัญหาจาก หน่วยงานอ่ืน  4. ปฏิกิริยาของชุมชน : ความตระหนกั การยอมรับ การร่วมมือของชุมชน

วธิ ีการใหค้ ะแนน 0-5  ขนาดของปัญหา (ดูขนาดของกลุ่มที่ไดร้ ับผลกระทบ) = ไม่มีคนเจบ็ ป่ วย = 0 ไม่มีความรุนแรง = 0  ความรุนแรงของปัญหา(ท่ีเป็นแลว้ ตายหรือพิการ) = ไม่มีทางแกไ้ ข = 0 ไม่สนใจ = 0  ความยากง่ายต่อการแกป้ ัญหา(ป้ องกนั ได้ รักษาหายได)้ =  ปฏิกิริยาของชุมชน (สนใจร่วมมือ) =

การจดั ลาดบั ความสาคญั ของปญั หา ( Priority Setting) หลกั เกณฑ์ ขนาดของ ความ ความ ความสนใจ รวม อนั ดบั ปัญหา ปัญหา รุนแรง ยากง่าย ของชุมชน ที่ ไข้เลอื ดออก เบาหวาน ความดนั โลหิตสูง มะเร็งเต้านม มะเร็งปากมดลกู อจุ จาระร่วงในเดก็

ขนาดของปัญหา (Size of the Problem) พจิ ารณาจากจานวนประชากรท่ีมีปัญหาหรือป่ วยดว้ ยโรคแต่ละโรค ภายใน ระยะเวลา 1 ปี หรือระยะเวลาที่กาหนด คานวณเป็นร้อยละ และ เปรียบเทียบกบั น้าหนกั คะแนนซ่ึงมีค่าระหวา่ ง 0 - 4 ร้อยละของประชากรที่เกยี่ วข้องกบั ปัญหา คะแนน ไม่มีเลย 0 1 – 25 1 26 – 50 2 51 – 75 3 76 -100 4

ความรุนแรงของปัญหา (Severity of the Problem)  พจิ ารณาถึงอนั ตรายของโรคหรือปัญหาต่อชีวติ ของประชาชน เช่น ทาใหต้ าย พกิ าร เจบ็ ป่ วย หรือ ผลกระทบของปัญหาท่ีมีต่อครอบครัวและ ชุมชน ร้อยละของประชากรทไ่ี ด้รับผลจากปัญหา คะแนน ไม่มีเลย 0 1 1 – 25 2 26 – 50 3 51 – 75 4 76 -100

ความยากง่ายในการแก้ปัญหา (Ease of Management)  พิจารณาถึงปัจจยั ในการแกป้ ัญหา เช่น 4M ความยากง่ายในการแก้ปัญหา คะแนน ทาไม่ได้ 0 ยากมาก 1 ยาก 2 ง่าย 3 ง่ายมาก 4

ความสนใจของชุมชน (Community Concern)  พจิ ารณาถึงจานวนประชาชนที่มีความวิตกกงั วลเก่ียวกบั ปัญหาน้นั ๆ เห็นความจาเป็นตอ้ งแกไ้ ขและพร้อมใหค้ วามร่วมมือ  ท่ีมาของคะแนน อาจมาจากการทาประชาคม ร้อยละของประชาชนทต่ี ้องการแก้ไขปัญหา คะแนน ไม่ตอ้ งการแกไ้ ขปัญหา 0 1 – 25 ตอ้ งการแกไ้ ขปัญหาระดบั นอ้ ย 1 26 – 50 ตอ้ งการแกไ้ ขปัญหาระดบั ปานกลาง 2 51 – 75 ตอ้ งการแกไ้ ขปัญหาระดบั มาก 3 76 -100 ตอ้ งการแกไ้ ขปัญหาระดบั มากท่ีสุด 4

เมื่อไดค้ ะแนนแลว้ ใหน้ ามารวมกนั ทาได้ 2 วธิ ี 1.วธิ ีบวก ไม่นิยมเพราะเห็นความแตกต่างนอ้ ย 2.วธิ ีคูณ ทาใหเ้ ห็นปัญหาไดช้ ดั เจนยง่ิ ข้ึน

การจดั ลาดบั ความสาคญั ของปญั หา ( Priority Setting) หลกั เกณฑ์ ขนาดของ ความ ความ ความสนใจ รวม อนั ดบั ท่ี ปัญหา ปัญหา รุนแรง ยากง่าย ของชุมชน มะเร็งเต้านม 2 32 3 10 3 3 11 2 มะเร็งปากมดลกู เบาหวาน 2 33 ความดนั โลหิตสูง ไข้เลอื ดออก 3 43 3 13 1 อจุ จาระร่วงในเดก็ 1 2 3 2 8 4

3.การวเิ คราะห์สาเหตุปัญหา  ศึกษาพฤติกรรมสุขภาพของประชาชนในเรื่อง สุขภาพ  ดา้ นความรู้  ดา้ นทศั นคติ  ดา้ นการปฏิบตั ิ











กระบวนการวเิ คราะหช์ ุมชน การสารวจชุมชน การจดั ทาแผนงาน/ การวเิ คราะห์ข้อมูล โครงการเพอ่ื การแปลผลและสรุปผล แก้ปัญหาสาธารณสุข ในพนื้ ท่ี การจดั ลาดบั ความสาคญั ของปัญหา

การจัดทา  หลกั การและเหตุผล แผนงาน/โครงการ  วตั ถุประสงค์ เพอ่ื แก้ไขปัญหาสาธารณสุข  กลุ่มเป้ าหมาย  วธิ ีดาเนินการ  ระยะเวลา  งบประมาณ  ผรู้ ับผดิ ชอบโครงการ  ผรู้ ่วมโครงการ (ถา้ มี)  ตวั ช้ีวดั ความสาเร็จของ โครงการ  ผลที่คาดวา่ จะไดร้ ับ

 การจัดลาดบั ความสาคญั ของปัญหา สมมุตวิ ่านักศึกษาเป็ นเจ้าหน้าทส่ี าธารณสุข ได้รับมอบหมายให้ไป แก้ไขปัญหาในชุมชนแห่งหน่ึง โดยจัดลาดับความสาคญั ของปัญหาว่า ปัญหาไหนควรแก้ไขก่อนมากทส่ี ุด และรองลงมาตามลาดบั โดยชุมชนแห่ง นีม้ ีอตั ราป่ วยและตาย ดงั นี้ ผู้ป่ วยเอดส์ระยะ 3 จานวน 85 % ตาย 39 % โรคระบบทางเดินอาหาร จานวน 55 % ตาย 35 % โรควณั โรค จานวน 65 % ตาย 42 % โรคปอดปวม จานวน 62 % ตาย 30 % โรคมะเร็ง จานวน 50 % ตาย 33 % โรคไข้เลอื ดออก จานวน 40 % ตาย 10 %

และคาดประมาณการในการแก้ปัญหาโรคต่างๆ ดังนี้ โรคเอดส์ โรคมะเร็งและโรควณั โรค แก้ไขปัญหาได้ยากมาก โรคระบบทางเดนิ อาหาร และโรคไข้เลอื ดออก แก้ไขปัญหา ได้ง่าย โรคปอดปวม แก้ไขปัญหาได้ยาก ในส่วนของการให้ ความร่วมมอื ในการแก้ไขปัญหาของชุมชนน้ัน โรคเอดส์ โรคมะเร็ง และโรควณั โรคประชาชนให้ความร่วมมอื 35% โรคระบบทางเดนิ อาหาร และโรคไข้เลอื ดออก ให้ความ ร่วมมอื 39 % และโรคปอดปวมให้ความร่วมมอื 50 %

การสารวจชุมชน ความเขา้ ใจชุมชน

ขอ้ มลู อะไร ของใคร ใชเ้ คร่ืองมือชนิดใด ชุมชน บุคคลครอบครัว สุขภาพ

Social Determinant of Health ปัจจยั กาหนดสุขภาพเชิงสังคม สังคม ชุมชน “Family” ครอบครัว Determinant of Health ปัจจยั กาหนดสุขภาพในบริบทครอบครัว บุคคล

เครื่องมือ 7 ชิ้น : ทุนมนุษย์ ทุนสงั คม ภมู ิสงั คมเชิงประจกั ษ์

๗ เครื่องมือมหัศจรรย์เช่ือมสัมพนั ธ์ชมุ ชน 1 แผนท่เี ดินดนิ 2 ผงั เครอื ญาติ 3 โครงสรา้ งองคก์ รชมุ ชน 4 ระบบสขุ ภาพชมุ ชน 5 ปฏทิ นิ ชมุ ชน 6 ประวตั ศิ าสตรช์ มุ ชน 7 ประวตั ิชีวติ เคร่อื งมือเพอ่ื การเรยี นรูม้ ติ ทิ างสงั คมวฒั นธรรม และความเป็ นมนุ ษย์

Community Building & Mobilization Family Medicine & Primary Care Perspective กลุ่มที่ 1 กลุ่มท่ี 3 เราจะใช้เคร่ืองมอื อะไรในการ ผู้ด้อยโอกาส กล่มุ ผ้มู อี านาจ/ ค้นหา 2 กล่มุ นีใ้ นชุมชน ? ผู้มสี ่วนได้ส่วน กลุ่มท่ี 2 กลุ่มทต่ี ้อง เสีย พฒั นา กลุ่มที่ 4 กลุ่มผ้มู ีจติ สาธารณะ/จติ อาสา

บทนา การเข้าใจชุมชน

ข้นั ตอนและวธิ ีการทางานชุมชน 1. ข้นั เตรียมการ 2. ประเมนิ สภาพชุมชน • เตรียมเจ้าหน้าท่ี • ทาแผนทชี่ ุมชน • เตรียมชุมชน • รวบรวมข้อมูลพนื้ ฐาน 8. ปรับโครงการ 7. ประเมนิ ผลโครงการ การมสี ่วนร่วม 3. วเิ คราะห์ปัญหา • ประเมนิ ผลตามวตั ถุประสงค์ • รวบรวมปัญหา • วเิ คราะห์ปัญหาร่วมกบั ชุมชน และกจิ กรรมตามแนวทางเกณฑ์ ชี้วดั 4. จดั ลาดบั ความสาคญั • จัดทาเกณฑ์ และวเิ คราะห์ตามเกณฑ์ 6. ดาเนินการตามโครงการ • ชุมชนเป็ นผู้เลอื กปัญหาโดยเจ้าหน้าท่ี • กจิ กรรมโครงการแล้วแต่สภาพปัญหา ไม่ชี้นา 5. จัดทาโครงการ • เจ้าหน้าทแี่ ละชาวบ้านร่วมกนั เขยี นโครงการเพอื่ แก้ปัญหา • เสนอโครงการเพอื่ อนุมตั ิ

เคร่ืองมอื ศึกษาชุมชนท้งั 7 ชิ้น ประกอบด้วย 1. แผนทเ่ี ดนิ ดนิ 2. ผงั เครือญาติ 3. โครงสร้างองค์กรชุมชน 4. ระบบสุขภาพชุมชน 5. ปฏิทนิ ชุมชน 6. ประวตั ศิ าสตร์ชุมชน 7. ประวตั ชิ ีวติ บุคคลทน่ี ่าสนใจ

1.แผนท่เี ดนิ ดิน สาคญั ทส่ี ุดเพราะ…. รูจ้ กั โลกของชาวบา้ น เหน็ ภาพรวม/เป้ าหมาย ไดข้ อ้ มูลมาก/เรว็ /เช่ือถอื ได้ ไดค้ วามสมั พนั ธ/์ คนุ้ เคย

การทาแผนท่ชี ุมชน (Community Mapping) Tophography  แผนทสี่ ังเขป ประกอบดว้ ย 1. ช่ือของแผนที่ 2. ทิศทาง(Direction) 3. มาตราส่วน(Scale) = ระยะความยาวของเสน้ บนแผนที่  ระยะความยาวของพ้นื ภูมิประเทศ 4. ระยะทาง (Distance) 5. เคร่ืองหมายต่างๆ  เสน้  สี  ตวั อกั ษรท่ีเขียนบนแผนที่

การทาแผนทีช่ ุมชน (Community Mapping) Tophography  แผนที่สังเขป 6. วนั เดือน ปี 7. ชื่อผทู้ าแผนที่ 8. คาอธิบายเครื่องหมายในแผนท่ี

วธิ ีการและข้อแนะนาในการทาแผนที่ I. อาจนาแผนที่เก่ามาเป็นขอ้ มูลเบ้ืองตน้ II. สร้างความคุน้ เคยกบั ชาวบา้ นในชุมชนควบคูก่ บั การเขียนแผนท่ี III. ไม่ควรพ่งึ รถยนต์ อาจใชจ้ กั รยานหรือจกั รยานยนต์ IV. ตอ้ งเดินสารวจใหท้ วั่ โดยเฉพาะบา้ นคนจน คนทุกขย์ าก ชุมชนชาย ขอบ โดดเด่ียว V. มองกายภาพของพ้ืนท่ี แต่ตีความทางสงั คมในการวิเคราะห์ VI. ควรเดินสารวจร่วมกนั ท้งั ทีม VII. หมน่ั สงั เกตและพดู คุยกนั ในทีมวา่ พ้นื ท่ีบอกอะไรบา้ งท่ีเป็นการ เรียนรู้

วธิ ีการและข้อแนะนาในการทาแผนที่ VIII. ขอ้ มลู บางอยา่ งไม่สามารถสงั เกตไดด้ ว้ ยตา ตอ้ งสอบถามเพิม่ เติม IX. เมื่อใหช้ าวบา้ นนาทาง ขอ้ มูลอาจมีอคติจากผพู้ าเดิน X. พยายามเขียนขอ้ สังเกต  ความสมั พนั ธ์ของคนในชุมชน กิจกรรมในชุมชน