กรรมฐานหรือภาวนา

ภาวนากรรมฐาน หรอื วศิน อินทสระ



กรรมฐานหรืือภาวนา อ. วศิิน อิินทสระ Facebook : อาจารย์์วศิิน อิินทสระ ชมรมกััลยาณธรรม หนัังสืือดีีลำำ�ดัับที่่� ๔๒๑ PDFfile book พิิมพ์์ครั้้�งที่่� ๕ : พฤษภาคม ๒๕๖๖ ๒,๐๐๐ เล่่ม จััดพิิมพ์์โดย : ชมรมกััลยาณธรรม ๑๐๐ ถ.ประโคนชััย ต.ปากน้ำำ�� อ.เมืือง จ.สมุุทรปราการ ๑๐๒๗๐ โทรศััพท์์ ๐- ๒๗๐๒-๗๓๕๓ และ ๐-๒๗๐๒-๙๖๒๔ รููปเล่่ม คิิงส์์ แยกสีี แคนนากราฟฟิิก โทรศััพท์์ ๐๘-๖๓๑๔-๓๖๕๑ พิิมพ์์ที่่� บริิษััท ขุุมทอง อุุตสาหกรรมและการพิิมพ์์ จำำ�กััด โทรศััพท์์ ๐๒-๘๘๕-๗๘๗๑-๓ พิิมพ์์ครั้้�งที่่� ๑ ถึึง ๔ : สภาการศึึกษามหามกุุฏราชวิิทยาลััย ในพระบรมราชููปถััมภ์์ พิิมพ์์จำำ�หน่่าย ครั้�งที่่� ๔/๒๕๓๔ จำำ�นวน ๓,๐๐๐ เล่่ม (ลิิขสิิทธิ์�เป็็นของผู้้�เขีียน) จััดพิิมพ์์เป็็นธรรมทาน สััพพทานััง ธััมมทานััง ชิินาติิ การให้้ธรรมะเป็็นทาน ย่่อมชนะการให้้ทั้้�งปวง www.kanlayanatam.com Facebook : Kanlayanatam

คำำ�ปรารภ ลููกจุ๋๋�ม (ทัันตแพทย์์หญิิงอััจฉรา กลิ่่�นสุุวรรณ์์) ขออนุุญาตพิิมพ์์หนัังสืือ “กรรมฐานหรืือภาวนา” ที่่�ท่่านเห็็นอยู่�นี้ � ข้้าพเจ้้าอนุุญาตด้้วยความยิินดีียิ่่�ง หนัังสืือเล่่มนี้้�ได้้กล่่าวเรื่�อง กรรมฐานหรืือภาวนาเพีียงโดยย่่อ ถ้้าท่่านอ่่าน โดยพิินิิจพิิจารณา ก็็จะได้้ประโยชน์์ตามสมควร เรื่�องกรรมฐานหรืือภาวนาเป็็น เรื่ �องสำำ�คััญของพระพุุทธศาสนาเรื่ �องหนึ่่�ง ข้้าพเจ้้าขออนุุโมทนาต่่อกุุศลและเจตนาของผู้้�จััดพิิมพ์์ และขออวยพร ให้้ผู้้�จััดทำำ�และท่่านผู้้�อ่่าน ประสบความสุุขความสำำ�เร็็จความสงบและปััญญา โดยทั่่�วกััน ด้้วยความปรารถนาดีีอย่่างยิ่่�ง วศิิน อิินทสระ ๘ เมษายน ๒๕๖๖

คำำ�นำำ�ชมรมกััลยาณธรรม กรรมฐานและการภาวนา นัับเป็็นส่่วนสำำ�คััญของชีีวิิต ของผู้้�หวััง ความสุุขความเจริิญในธรรมและความสงบปลอดภััยในสัังสารวััฏ ซึ่่�งในการ ศึึกษาองค์์ความรู้ �ที่่�ถููกตรง เพื่่�อเป็็นข้้อมููลในการปฏิิบััติิภาวนาที่่�ถููกต้้องนั้้�น นัับว่่าเป็็นเรื่ �องสำำ�คััญและจำำ�เป็็นยิ่่�ง เพราะหากยัังไม่่เข้้าใจแล้้วลงมืือก็็อาจ เกิิดผลเสีียได้้มาก “กรรมฐานหรืือภาวนา” เล่่มนี้้� เป็็นผลงานเรีียบเรีียงของท่่าน อาจารย์์วศิิน อิินทสระ ซึ่่�งท่่านได้้รบรวมข้้อมููลที่่�สำำ�คััญและจำำ�เป็็นทั้้�งในส่่วน ของปรมััตถธรรมที่่�สำำ�คััญ และความเข้้าใจเรื่ �องสมถภาวนา วิิปััสสนาภาวนา และเรื่ �องของปััญญา แต่่แรกนั้้�น ท่่านเขีียนเพื่่�อเป็็นตำำ�ราเสริิมให้้พระนัักศึึกษา ที่่�มหาวิิทยาลััยมหามกุุฏราชวิิทยาลััย ในช่่วงที่่�ท่่านเป็็นอาจารย์์สอนอยู่� และ สภาการศึึกษามหามกุุฏราชวิิทยาลััย ในพระบรมราชููปถััมภ์์ได้้จััดพิิมพ์์เป็็น ตำำ�ราถวายแก่่พระนิิสิิตทั้้�งหลายมาต่่อเนื่่�อง โดยจััดพิิมพ์์รวม ๔ ครั้ �ง แต่่ บััดนี้้�หนัังสืือได้้หมดไปนานแล้้ว

ข้้าพเจ้้าได้้รัับต้้นฉบัับมาแล้้วพิิจารณาเห็็นว่่า ความรู้ �เหล่่านี้้�เป็็น ประโยชน์์ในการศึึกษาและปฏิิบััติิธรรม ไม่่เฉพาะบรรพชิิตเท่่านั้้�น แต่่ยััง เกื้้�อกููลแก่่สาธุุชนผู้้�ใฝ่่ในการศึึกษาพระปริิยััติิธรรมที่่�ถููกตรง เนื้้�อหาอ่่าน เข้้าใจง่่าย เชื่ �อถืือได้้ จึึงได้้กราบขออนุุญาตท่่านอาจารย์์จััดพิิมพ์์แจกเป็็น ธรรมทาน ให้้เป็็นประโยชน์์แพร่่หลายกว้้างขวางยิ่่�งขึ้ �น ซึ่่�งท่่านอาจารย์์ยััง เมตตาช่่วยตรวจทานต้้นฉบัับให้้ด้้วย นัับว่่าเป็็นความกรุุณาของครููบาอาจารย์์ อย่่างยิ่่�ง ขอน้้อมบุุญกุุศลนี้้�เป็็นอาจริิยบููชาแด่่ท่่านอาจารย์์ด้้วยเคารพยิ่่�ง งานเขีียนของท่่านอาจารย์์วศิิน อิินทสระ เป็็นงานเขีียนที่่�ทรงคุุณค่่า และมั่่�นใจได้้ในองค์์ความรู้ �ธรรมที่่�ถููกต้้อง ท่่านได้้อ้้างอิิงที่่�มาจากพระคััมภีีร์์ พระไตรปิิฎกไว้้ให้้ด้้วย รวมไปถึึงยัังเป็็นงานเขีียนที่่�มีีเสน่่ห์์ อ่่านเข้้าใจง่่าย ใช้้ภาษาได้้งดงามสละสลวย ชมรมกััลยาณธรรมจึึงหวัังอย่่างยิ่่�งว่่า ธรรมทานนี้้� จะเป็็นประโยชน์์แก่่สาธุุชนทุุกท่่านในการปฏิิบััติิภาวนา ครองชีีวิิตที่่�สงบร่่มเย็็น ด้้วยธรรมทั่่�วกัันทุุกท่่านเทอญ กราบสำำ�นึกึ พระคุุณและอนุุโมทนาทุุกท่า่ น ทพญ. อััจฉรา กลิ่น� สุวุ รรณ์์ ประธานชมรมกััลยาณธรรม

คำำ�นำำ� ในการพิิมพ์์ครั้ �งแรก หนัังสืือเรื่�องกรรมฐานหรืือภาวนานี้้� อาจารย์์วศิิน อิินทสระ ได้้เขีียนขึ้�น ตามโครงการศึึกษาเพื่่�อเสนอหลัักวิิชาตามแนวพุุทธศาสตร์์ของกองวิิจััยและ วางแผนสำำ�นัักงานคณะวััฒนธรรมแห่่งชาติิ สภาการศึึกษา มหามกุุฏราชวิิทยาลััย เห็็นว่่าเป็็นเรื่�องที่่�มีีประโยชน์์ และเป็็นที่่�นิิยมอ่่านกัันมาก ในสมััยปััจจุุบััน จึึงได้้ขออนุุญาต อาจารย์์วศิินฯ เพื่่�อพิิมพ์์จำำ�หน่่ายเผยแพร่่ นำำ�ทุุนอุุดหนุุนการศึึกษาของพระภิิกษุุ สามเณร ของสภาการศึึกษาฯ อาจารย์์วศิิน อิินทสระ ได้้อนุุญาตให้้ด้้วยความยิินดีี สภาการศึึกษาฯ ขออนุุโมทนาต่่ออาจารย์์วศิิน อิินทสระ ที่่�มีีกุุศล จิิตเขีียนหนัังสืือนี้้�ขึ้ �นมา ด้้วยความวิิริิยะอุุตสาหะ เพื่่�อประโยชน์์แก่่พระพุุทธ ศาสนาโดยส่่วนรวม และในการที่่�ได้้มอบหนัังสืือให้้สภาการศึึกษาฯ จััดพิิมพ์์ จำำ�หน่่าย ขออำำ�นวยพรให้้อาจารย์์วศิิน อิินทสระ จงประสบแต่่ความสุุข ความ สำำ�เร็็จในชีีวิิต และมีีความเจริิญก้้าวหน้้ายิ่่�งๆ ขึ้ �นไป สภาการศึึกษามหามกุุฏราชวิิทยาลััย ๑๘ ธ.ค. ๒๕๒๔

สารบััญ กรรมฐาน หรืือภาวนา....................................................................................๘ ส่่วนที่่�เกี่่�ยวข้้องกัับสมถภาวนา......................................................................๑๑ ส่่วนที่่�เกี่่�ยวข้้องกัับวิิปััสสนาภาวนา...............................................................๒๑ รููป...............................................................................................................๒๙ ปััญญา.........................................................................................................๕๑

กรรมฐานหรืือภาวนา

อ. วศิน อินทสระ 9 สมถกรรมฐานและวิิปััสสนากรรมฐาน กรรมฐาน แปลว่่า ที่่�ตั้้�ง (ฐาน) แห่่งการงาน (กรรม) แต่่หมายถึึง การงานทางใจ ภาวนา แปลว่่า การอบรม หมายถึึง การอบรมจิิตให้้เจริิญด้้วยคุุณธรรม ต่่างๆ จนถึึงที่่�สุุด คืือเจริิญสููงสุุด จนไม่่มีีความชั่ �วหลงเหลืืออยู่�ในจิิตเลย มีีแต่่ ความดีีล้้วนๆ กรรมฐานก็็ดีี ภาวนาก็็ดีี ทางพุุทธศาสนาแบ่่งไว้้ ๒ ประเภท คืือ ๑. สมถะ (หรืือสมาธิิ) ๒. วิิปััสสนา สมถกรรมฐาน หรืือ สมถภาวนา คืืออุุบายแห่่งการทำำ�จิิตให้้สงบ (สมถะ หรืือสมาธิิ แปลว่่า สงบ หรืือ ตั้้�งมั่่�น) ท่่านแนะวิิธีีการไว้้ ๔๐ ประการ เพื่่�อ ผู้้�ปฏิิบััติิจะเลืือกใช้้ให้้เหมาะสมกัับอุุปนิิสััยหรืือจริิตของตน เหมืือน ยาหลายขนาน เพื่่�อบำำ�บััดโรคชนิิดต่่างๆ อนึ่่�ง แม้้โรคอย่่างเดีียวกััน ลางเนื้้�อ ยัังชอบลางยา วิิปััสสนากรรมฐาน หรืือ วิิปััสสนาภาวนา คืืออุุบายทำำ�ปััญญาให้รุ่�งเรืือง ทำำ�ปััญญาให้้เจริิญเต็็มที่่�เพื่่�อให้้ละอวิิชชาเสีียได้้ สมดัังที่่�พระพุุทธองค์์ตรััสว่่า ถาม เจริิญสมถะเพื่่�ออะไร ? ตอบ เพื่่�ออบรมจิิต ถาม อบรมจิิตแล้้วได้้อะไร ? ตอบ ละราคะได้้ ถาม เจริิญวิิปััสสนาเพื่่�ออะไร ? ตอบ เพื่่�ออบรมปััญญา ถาม อบรมปััญญาแล้้วได้้อะไร ? ตอบ ละอวิิชชาได้้ (อัังคุุตตรนิิกาย เอกนิิบาต ๒๐/๗๘/๒๗๕)๑ ๑ พระสุตตันตปิฎกเล่ม ๒๐ มหามกฏุ ราชวทิ ยาลยั ๒๕๐๐ หน้า ๗๘

10 กรรมฐานหรือภาวนา บุุคคลผู้้�เจริิญสมถะหรืือวิิปััสสนาย่่อมเป็็นผู้้�มีีศีีลเป็็นพื้้�นฐานอยู่ �แล้้ว ผู้้�เจริิญสมถะและวิิปััสสนา จึึงเป็็นผู้้�มีีศีีล สมาธิิ และปััญญาพร้้อมบริิบููรณ์์ในตน ก็็ศีีล สมาธิิ ปััญญานี้้� มิิใช่่หรืือที่่�เป็็นหลัักคำำ�สอนทั้้�งหมดของพระพุุทธองค์์ หรืือ คำำ�สอนทั้้�งหมดรวมลงเป็็นศีีลบ้้าง สมาธิิบ้้าง อย่่างใดอย่่างหนึ่่�ง สมถภาวนา และวิิปััสสนาภาวนามีีนััยอัันวิิจิิตรพิิสดารยิ่่�งนััก และ จะพรรณนาให้้บริิสุุทธิ์ �บริิบููรณ์์ได้้ก็็เฉพาะแต่่ท่่านผู้้�แตกฉานรอบรู้�ทั้้�งปริิยััติิ ปฏิิบััติิ และปฏิิเวธเท่่านั้้�น ในที่่�นี้้�จะกล่่าวแต่่เฉพาะบางแง่่ บางมุุม บางจุุดของภาวนาทั้้�ง ๒ นั้้�น เท่่านั้้�น ขอแบ่่งหััวข้้อกว้้างๆ ดัังนี้้�คืือ ส่่วนที่่�เกี่่�ยวข้้องกัับสมถภาวนา ๑. ความรู้�ทั่่�วไปเกี่่�ยวกัับสััมมาสมาธิิ ๒. สมถภาวนาอัันเป็็นเครื่�องปราบกัับนิิวรณ์์ ๕ ๓. พรหมวิิหาร ๔ ส่่วนที่่�เกี่่�ยวกัับวิิปััสสนาภาวนา ๑. ความหมายและความรู้�ทั่่�วไปเกี่่�ยวกัับวิิปััสสนา ๒. ความคลาดเคลื่ �อนอัันเป็็นข้้าศึึกของวิิปััสสนา ๓. อารมณ์์วิิปััสสนา ๔. อุุปการธรรมของวิิปััสสนา ๕. หััวใจของวิิปััสสนากรรมฐาน

ส่่วนที่่�เกี่่�ยวข้้องกัับสมถภาวนา

12 กรรมฐานหรือภาวนา ๑. ความรู้้�ทั่่�วไปเกี่่�ยวกัับสััมมาสมาธิิ สมาธิทิ ี่่ถ� ูกู ต้้อง มีีความสำำ�คัญั ต่อ่ การงานทุกุ ชนิดิ และเป็น็ ที่่อ� ยู่่�อันั สงบสุขุ ของดวงจิิต ไม่่มีีที่่�ใดจะให้้ความสุุขแก่่ดวงจิิตอัันไม่่มีีโทษเท่่ากัับสมาธิิ สมาธิิ จึึงเป็็นเรืือนแก้้วแห่่งดวงใจของคนทุุกคน แต่่คนส่่วนมากพอได้้ยิินคำำ�ว่่าสมาธิิ ใจก็็นึึกไปถึึงฌานวิิปััสสนาขั้ �นสููง จึึงเห็็นว่่าสููงเกิินไปสำำ�หรัับตน ทำำ�ไม่่ได้้ ไม่่มีี เวลาทำำ� ขััดกัับการงานและเวลาประกอบอาชีีพ ความจริิงแล้้ว สมาธิิต้้องใช้้ใน การงานทุุกอย่่าง ไม่่ว่่างานสููงต่ำำ��อย่่างไร จะต่่างกัันก็็เพีียงว่่า จะต้้องใช้้สมาธิิ เบาบางหรืือเข้้มข้้นเพีียงใดเท่่านั้้�น สมาธิิ ตามตััวอัักษรแปลว่่า ความตั้้�งมั่่�น หมายถึึง ความตั้้�งมั่่�นแห่่งจิิต ความที่่จ� ิติ มั่่น� คงไม่ห่ วั่น� ไหว เสาเรือื นที่่ป� ักั ลงมั่่น� ย่อ่ มรับั น้ำำ��หนักั ได้้ดีี ไม่โ่ ยกคลอน ฉัันใด ดวงจิิตที่่�มั่่�นคงด้้วยกำำ�ลัังสมาธิิก็็ฉัันนั้้�น ย่่อมไม่่วอกแวกหวั่�นไหว แม้้มีี อารมณ์์ภายนอกมากระทบ ก็็รัักษาปกติิภาพไว้้ได้้ ดวงจิิตอย่่างนี้้�มีีคุุณค่่ามาก ความจริิงมนุุษย์์เรามีีปััญญา มีีความสามารถสููงกว่่าที่่�เจ้้าตััวคิิดมากนััก ถ้้าเขาสามารถทำำ�จิิตให้้เป็็นสมาธิิได้้ เขาจะได้้เห็็นความมหััศจรรย์์แห่่งดวงจิิต ของเขาเอง กระแสดวงจิิตเหมืือนดวงไฟที่่�ได้้รวมแสงแล้้ว ย่่อมให้้แสงสว่่างได้้ มากกว่่าดวงไฟที่่�แสงพร่่าไปทุุกทิิศทุุกทาง นัักวิิทยาศาสตร์์สามารถรวมแสงได้้ ฉัันใด บุุคคลก็็ย่่อมสามารถรวมกระแสดวงจิิตหรืือกระแสความสำำ�นึึกของตน ให้้มุ่่�งไปทางเดีียวได้้ฉัันนั้้�น และทำำ�ได้้โดยวิิธีีการฝึึกฝนนั่่�นเอง สัมั มาสมาธิทิ ี่่พ� ระพุทุ ธองค์ต์ รัสั ในบาลีีมัคั ควิภิ ังั คสูตู ร (๒) (สังั ยุตุ ตนิกิ าย มหาวารวรรค ๑๙/๑๐/๓๓) หมายถึึง สมาธิิในฌานระดัับต่่างๆ ตั้้�งแต่่ระดัับที่่� ๑ ถึึงระดัับที่่� ๔ เป็็นความสงบประณีีตแห่่งดวงจิิตที่่�ปราศจากนิิวรณ์์ ๕ คืือความ พอใจในกาม, ความพยาบาท, ความคร้้านกาย คร้้านใจ ง่่วงงุุน, ความฟุ้้�งซ่่าน รำำ�คาญและความลัังเลสงสััย ไม่่แน่่ใจ เมื่่�อปราศจากนิิวรณ์์ จิิตสงบนิ่่�งอยู่�ใน อารมณ์์ของสมาธิิแล้้วก็็พร้้อมที่่�จะก้้าวไปสู่่�ญาณ (ความรู้� หรืือปััญญา) ขั้ �นต่่างๆ

อ. วศิน อินทสระ 13 นี่่�เป็็นสมาธิิระดัับสููงเพื่่�อความก้้าวหน้้าแห่่งการพััฒนาจิิตใจให้้บริิบููรณ์์ด้้วยสมาธิิ และปััญญาเต็็มความหมายที่่�พระพุุทธเจ้้าทรงประสงค์์เพื่่�อมุ่ �งไปสู่ �ความหลุุดพ้้น จากกิิเลสทั้้�งปวง อัันเป็็นจุุดหมายสููงสุุดของพุุทธศาสนา ส่่วนวิิธีีทำำ�ใจให้้เป็็นสมาธิินั้้�น มีีวิิธีีการอยู่�มากมาย ท่่านให้้วิิธีีการไว้้ถึึง ๔๐ วิิธีี เป็็นหมวดๆ บ้้าง ไม่่เป็็นหมวดบ้้างจััดเป็็น ๗ แบบ ๗ ประเภทดัังนี้้� ๑. กสิิณ ๑๐ คืือ การเพ่่งกสิิณ มีีปฐวีีกสิิณเป็็นต้้น ๒. อสุุภะ ๑๐ คืือ การพิิจารณาซากศพชนิิดต่่างๆ ๓. อนุุสสติิ ๑๐ คืือ การระลึึกถึึงสิ่ �งที่่�ควรระลึึก เช่่น ระลึึกถึึง คุุณของพระพุุทธเจ้้า เป็็นต้้น ๔. พรหมวิิหาร ๔ คืือ อรููปฌาน ๔ ๕. อรููปสมาบััติิ ๔ คืือ อรููปฌาน ๔ ๖. สััญญา ๑ ได้้แก่่ อาหาเรปฏิิกููลสััญญา การพิิจารณาอาหาร ให้้เห็็นเป็็นของปฏิิกููล ๗. ววััฏฐาน ๑ คืือ จตุุธาตุุววััฏฐาน การกำำ�หนดสิ่ �งทั้้�งหลาย โดยความเป็็นธาตุุ ปราศจากสััตว์์ บุุคคล ตััวตน เรา เขา ๒. สมถภาวนาอัันเป็็นเครื่่�องปราบนิิวรณ์์ ๕ นิิวรณ์์ ๕ คืืออะไร ได้้กล่่าวแล้้วในหััวข้้อที่่� ๑ ทั้้�ง ๕ ประการนี้้� พระพุุทธเจ้้าทรงแสดงว่่าเป็็นเครื่�องกั้้�นจิิตมิิให้้บรรลุุคุุณธรรมอัันสููงขึ้ �นไปใน ทางธรรม หรืือเป็็นอุุปสรรคในการพััฒนาจิิต เป็็นสิ่ �งที่่�ทำำ�ปััญญาให้้อัับเฉา เศร้้าหมอง เพราะฉะนั้้�นผู้้�มุ่�งพััฒนาจิิตจึึงจำำ�เป็็นต้้องกำำ�จััดสิ่ �งที่่�จะเป็็นอุุปสรรค เสีียก่่อน เหมืือนคนจะหว่่านข้้าวลงในนา ต้้องการให้้ต้้นข้้าวเจริิญเติิบโตเต็็มเม็็ด เต็็มรวง จะต้้องปราบหญ้้า อัันเป็็นอุุปสรรคของต้้นข้้าวเสีียก่่อน และปรัับพื้้�นที่่� ให้้เหมาะสมแก่่การเจริิญของต้้นข้้าวนั้้�น อีีกตััวอย่่างหนึ่่�ง เหมืือนคนจะปลููกบ้้าน สร้้างเรืือน จะต้้องทำำ�พื้้�นให้้ดีีเสีียก่่อน คืือปรัับพื้้�นที่่�ให้้สม่ำำ��เสมอ

14 กรรมฐานหรือภาวนา การปลููกฝัังคุุณธรรมคืือ สมาธิิและปััญญาอัันเป็็นคุุณที่่�เราปรารถนา ก็็เช่่นกััน จะต้้องทำำ�ลายนิิวรณ์์อัันเป็็นตััวอุุปสรรคเสีียก่่อน เครื่�องมืืออัันควร นำำ�มาเป็็นเครื่ �องปราบมีีดัังนี้้� ๑. อสุุภภาวนา เป็็นเครื่�องปราบนิิวรณ์์คืือ กามฉัันทะ อสุุภภาวนาคืือ การอบรมจิิตให้้เห็็นความไม่่สะอาดของสิ่ �งทั้้�งหลาย เช่่น ความไม่่สะอาดของกาย ซึ่่�งประกอบด้้วยสิ่ �งปฏิิกููลต่่างๆ มีีผิิวหนััง เนื้้�อ และเลืือด เป็็นต้้น ล้้วนเป็็นของไม่่สะอาด พึึงรัังเกีียจ เมื่่�อพิิจารณาบ่่อยๆ ก็็จะ คลายกามฉัันทะเสีียได้้ กายคตาสติิ คืือสติิพิิจารณาร่่างกาย ก็็มีีลัักษณะและ จุุดมุ่ �งหมายอย่่างนี้้�เหมืือนกััน๑ ๒. เมตตาภาวนา เป็็นเครื่�องปราบนิิวรณ์์ คืือพยาบาท พยาบาท คือื ความปองร้้าย ปรารถนาให้้ผู้้อ�ื่ น� ถึงึ ความพินิ าศอันั สืบื เนื่่อ� ง มาจากความโกรธเกลีียดเพราะเหตุุใดเหตุุหนึ่่�ง ส่่วนเมตตา คืือ ความปรารถนาดีี มุ่�งความสุุขแก่่ผู้้�อื่ �น เช่่นเดีียวกัับที่่�มุ่�งความสุุขแก่่ตน อนึ่่�ง ควรฝึึกจิิตให้้มีีกรุุณา คืือความปรารถนาจะช่่วยบำำ�บััดทุุกข์์ของผู้้�อื่ �นด้้วย มีีความหวั่�นใจต่่อความทุุกข์์ ของผู้้�อื่ �น ทนเห็็นคนอื่ �น สััตว์์อื่ �นอยู่�ในห้้วงทุุกข์์ไม่่ได้้ ปรารถนาช่่วยเหลืือใน วิิสััยที่่�พอจะช่่วยได้้ ต่่อแต่่นั้้�นพึึงฝึึกจิิตให้้ยิินดีีปรีีดาต่่อความสุุขความสำำ�เร็็จ ของผู้้�อื่ �นทั่่�วไป ไม่่ริิษยาใครๆ ในโลก ๓. อนุุสสติิกรรมฐาน คืือ การพิิจารณาหรืือระลึึกถึึงคุุณของท่่านผู้้�มีีคุุณ เช่่น พระพุุทธเจ้้า เป็็นต้้น เป็็นเครื่�องปราบนิิวรณ์์คืือ ถีีนมิิทธะ (ความคร้้านกาย คร้้านใจ ความ ง่่วงงุุน) เมื่่�อระลึึกถึึงคุุณของพระพุุทธเจ้้าอยู่�เนืืองๆ พระพุุทธเจ้้าทรงเป็็น ผู้้�มีีความเพีียร มีีอุุตสาหะ เมื่่�อเห็็นพระคุุณของพระองค์์แล้้ว ก็็จะช่่วยหนุุนจิิต ๑ อสภุ กรรมฐาน มุ่งที่พจิ ารณาซากศพของผูอ้ นื่ กายคตาสติ มงุ่ ทพี่ จิ ารณารา่ งกายของตน

อ. วศิน อินทสระ 15 ของผู้้�นั้้�นให้้มีีอุุตสาหะขึ้ �นบ้้าง พยายามให้้ยิ่่�งขึ้ �นไปในการพิิจารณาถึึงพระพุุทธ จริิยาที่่�ทรงกรุุณาต่่อมวลสััตว์์ และเสด็็จโปรดโดยมิิได้้ย่่อท้้อ ต่่อจากนั้้�นพึึงพิิจารณาระลึึกถึึงคุุณของพระธรรมบ้้าง ของพระสงฆ์์บ้้าง ความดีีของตนบ้้าง ก็็จะช่่วยให้้มีีวิิริิยะอุุตสาหะขึ้ �น ละถีีนมิิทธะนิิวรณ์์เสีียได้้ ๔. กสิิณภาวนา คืือ การพิิจารณาเพ่่งกสิิณ ๑๐ อย่่าง อย่่างใดอย่่างหนึ่่�ง เช่่น เพ่่งดิิน หรืือน้ำำ�� หรืือไฟ อย่่างใดอย่่างหนึ่่�ง ผููกใจไว้้กัับวััตถุุแห่่งกสิิณนั้้�นๆ ก็็จะบรรเทา นิวิ รณ์์ คือื อุทุ ธัจั จะ กุกุ กุจุ จะ (ความฟุ้้ง� ซ่า่ น และรำำ�คาญ) เสีียได้้ กสิณิ (การเพ่ง่ ) เป็็นวััตถุุสำำ�คััญในการบรรลุุฌาน และอภิิญญาต่่างๆ

16 กรรมฐานหรือภาวนา ๕. ธาตุุววััฏฐาน คืือ การกำำ�หนดสิ่ �งทั้้�งหลายโดยความเป็็นธาตุุ สัักแต่่ว่่าธาตุุ ไม่่ใช่่สััตว์์ บุุคคล ตััวตน เราเขา ให้้เห็็นเป็็นเพีียงธาตุุ ๔ คืือ ดิิน น้ำำ�� ไฟ ลม ประชุุม กััน จึึงสมมติิ เรีียกว่่าคนบ้้าง สััตว์์บ้้าง ต้้นไม้้บ้้าง ภููเขาบ้้าง เมื่่�อเห็็นชััดเช่่นนั้้�น ก็็จะคลายความสงสััยในสิ่ �งที่่�ได้้เห็็น ได้้ยิิน ได้้ลิ้้�ม ได้้สููดดม และได้้ถููกต้้องเสีีย ได้้หายสงสััยในพระปัญั ญาตรััสรู้�ของพระพุทุ ธเจ้้า ในคุณุ ของพระธรรม พระสงฆ์์ เป็็นต้้น วิิจิิกิิจฉานิิวรณ์์ก็็ระงัับไป ผู้้เ� จริญิ สมถภาวนา พึงึ สำำ�รวมจิติ ของตนด้้วยดีี คราวใดจิติ ถูกู กามฉันั ทะ ครอบงำำ� พึงึ เจริญิ อสุภุ ภาวนา คราวใดถูกู พยาบาทครอบงำำ� พึงึ เจริญิ เมตตาภาวนา เป็็นต้้น เมื่่�อเจริิญอยู่�เช่่นนี้้� กามฉัันทะระงัับไป เพราะธรรมคืือ อสุุภภาวนา พยาบาทดัับไป เพราะธรรมคืือ เมตตา จิิตหลุุดพ้้นจากกิิเลสชั่ �วคราว ท่่านเรีียก ความหลุุดพ้้นนั้้�นว่่า “ตทัังควิิมุุตติิ” แปลว่่า หลุุดพ้้นด้้วยองค์์นั้้�นๆ กล่่าวคืือ หลุุดพ้้นจากความพยาบาทด้้วยเมตตา เป็็นต้้น นิิวรณ์์ ๕ เป็็นตััวการสำำ�คััญที่่�ทำำ�ให้้คนเป็็นโรคจิิต โรคประสาทกัันมาก มีีสถิิติิสููงขึ้ �นเรื่�อยๆ การละนิิวรณ์์ ๕ ได้้แม้้เพีียงชั่ �วคราว ก็็มีีประโยชน์์กัับชีีวิิต อย่่างล้้นเหลืือสุุดจะพรรณนาได้้ เป็็นการฟอกจิิตใจให้้สะอาด เหมืือนการอาบน้ำำ�� หรืือซัักผ้้า แม้้จะเปื้้�อนอีีกก็็ซัักอีีก ย่่อมดีีกว่่าคนที่่�ปล่่อยให้้ตััวหรืือเสื้ �อผ้้า หมัักหมมอยู่�ตลอดวััน ตลอดเดืือน หรืือตลอดปีี ๓. พรหมวิิหาร ๔ พรหมวิิหาร แปลว่่า ธรรมเครื่�องอยู่่�ที่่�ประเสริิฐ หรืือเป็็นที่่�อยู่�อาศััย อัันประเสริิฐของใจ ท่่านแสดงไว้้ ๔ ประการคืือ ๑. เมตตา ความปรารถนาดีีต่่อบุุคคลและสััตว์์ทั้้�งปวง ๒. กรุุณา ความคิิดจะช่่วยปลดเปลื้ �องความทุุกข์์ของสััตว์์ ทั้้�งหลาย

อ. วศิน อินทสระ 17 ๓. มุุทิิตา ความบัันเทิิงใจ พลอยยิินดีี เมื่่�อผู้้�อื่ �นมีีความสุุข หรืือได้้สมบััติิที่่�ปรารถนา ไม่่ริิษยา ๔. อุุเบกขา ความวางใจเป็็นกลาง ไม่่มีีอคติิ ความวางใจเฉย ในสุุขทุุกข์์ของสััตว์์ทั้้�งหลาย หรืืออย่่างน้้อย วางใจเฉยในเหตุุสุุดวิิสััยที่่�จะช่่วยได้้ ทำำ�จิิตให้้มั่่�นอยู่�ในกััมมััสสกตาญาณ พิิจารณาความที่่�สััตว์์ทั้้�งหลายมีีกรรมเป็็น ของๆ ตน คุุณธรรมเหล่่านี้้� ให้้ผู้้�ปฏิิบััติิเลืือกอบรมให้้มีีในจิิตอยู่�เสมอ ตาม สมควรแก่่เทศะและบุุคคล จะขยายความเพีียงเล็็กน้้อย พอเป็็นแนวแห่่งการปฏิิบััติิ ๑. เมตตาพรหมวิิหาร ผู้้เ� จริญิ เมตตาพรหมวิหิ าร พึงึ อยู่�ในที่่ส� งัดั (ถ้้าเป็น็ ไปได้้) แม้้ไม่ไ่ ด้้ที่่ส� งัดั ก็เ็ จริญิ เมตตาได้้ แต่อ่ าจทำำ�ได้้เพีียงขณิกิ สมาธิิ (ความสงบชั่ว� ขณะ) เมื่่อ� เตรีียมตัวั พร้้อมแล้้ว พึึงพิิจารณาถึึงโทษของโทสะ และพิิจารณาให้้เห็็นคุุณของเมตตา ทำำ�จิิตให้้อ่่อนโยนแล้้วแผ่่เมตตาถึึงตนเองก่่อนว่่า ขอเราจงมีีความสุุข ปราศจาก ทุกุ ข์เ์ ถิดิ ทั้้ง� นี้้เ� พื่่อ� เอาตนเป็น็ พยานว่า่ เรารักั สุขุ เกลีียดทุกุ ข์์ ฉันั ใด คนอื่น� สัตั ว์อ์ื่น� ก็็รัักสุุขเกลีียดทุุกข์์ฉัันนั้้�น ต่่อจากนั้้�น พึึงแผ่่เมตตาไปถึึงท่่านผู้้�มีีอุุปการคุุณ เช่่น มารดา บิิดา ครูู อาจารย์์ เป็็นต้้น แล้้วแผ่่ไปยัังคนที่่�ตนรััก คนที่่�เฉยๆ และคนที่่�เป็็นศััตรููคู่�เวร ต่่อกััน ในการแผ่่เมตตาให้้ศััตรููคู่�เวรนั้้�น อาจมีีอุุปสรรคมากยากที่่�จะทำำ�ใจให้้ ละมุุนละไมได้้ พอนึึกถึึงคนเช่่นนั้้�นความเคีียดแค้้นชิิงชัังจะเกิิดขึ้ �นเสีียก่่อน ถ้้าเป็็นดัังนั้้�น พึึงปฏิิบััติิดัังนี้้�คืือ ๑. ระลึึกถึึงเนืืองๆ ซึ่่�งพระโอวาทของพระศาสดาที่่�ตรััสถึึงโทษ ของความโกรธและความพยาบาท ถ้้ายัังไม่่หาย พึึงปฏิิบััติิในข้้อ ๒ ๒. พึงึ ระลึกึ ถึงึ พระจริยิ าของพระศาสดาทั้้ง� ในอดีีต และปัจั จุบุ ันั ที่่�ทรงอดทน อดกลั้้�น ถ้้ายัังไม่่หาย พึึงทำำ�ตามข้้อ ๓

18 กรรมฐานหรือภาวนา ๓. พึงึ ระลึกึ ถึงึ ความสัมั พันั ธ์ก์ ันั ในอดีีต ระหว่า่ งที่่ท� ่อ่ งเที่่ย� วอยู่� ในสัังสารวััฏว่่า อาจเคยเป็็นมารดาบิิดากัันมาเป็็นต้้น ถ้้ายัังไม่่หายโกรธเกลีียด พึึงปฏิิบััติิตามข้้อ ๔ ๔. พึึงระลึึกถึึงอานิิสงส์์แห่่งเมตตา ๑๑ ประการที่่�พระพุุทธ องค์์ทรงแสดงไว้้ ถ้้ายัังไม่่หาย พึึงปฏิิบััติิตามข้้อ ๕ ๕. แยกธาตุุ เช่่น เราโกรธ เกลีียดอะไรเขา คนทุุกคนเป็็น ประมวลแห่่งดิิน น้ำำ�� ไฟ ลม เราเกลีียดอะไร ? เกลีียดดิิน หรืือน้ำำ�� ไฟ หรืือ ลม เป็็นต้้น ถ้้ายัังไม่่หาย พึึงปฏิิบััติิตามข้้อ ๖ ๖. พึึงให้้ของแก่่เขา หรืือรัับของจากเขา ก็็จะทำำ�ให้้จิิตใจ อ่่อนโยนลงได้้ เมื่่�อใจสงบลงแล้้ว พึึงแผ่่เมตตาให้้มีีขอบเขตกว้้างขวางออกไป คืือทำำ�ใจ ให้้สม่ำำ��เสมอในคนทุุกจำำ�พวก คืือตััวเราเอง คนที่่�เรารััก คนที่่�เฉยๆ และคนที่่�เป็็น ศััตรููคู่�เวรกััน ท่่านเรีียกเมตตาชนิิดนี้้�ว่่า เมตตาสีีมสััมเภท แปลว่่า ทำำ�ลายแดน ไม่่มีีเขตแดน มีีเมตตาเสมอกัันในคนทั้้�งปวง จิิตอย่่างนี้้�เป็็นจิิตที่่�ไม่่มีีเขตแดน จิิตอย่่างนี้้�เป็็นจิิตที่่�มีีความสุุขอย่่างยิ่่�ง การแผ่่เมตตามีีอยู่� ๒ วิิธีี คืือ แผ่่เจาะจง (โอธิิสโสผรณา) อย่่าได้้มีีเวร ต่่อกััน อย่่าได้้เบีียดเบีียนกััน อีีกอย่่างหนึ่่�งแผ่่ไม่่เจาะจง (อโนธิิสโสผรณา) คืือ แผ่ร่ วมๆ ว่า่ “ขอสัตั ว์ท์ ั้้ง� หลาย ขอบุคุ คลทั้้ง� หลาย จงมีคี วามสุขุ อย่า่ ได้ม้ ีเี วรต่อ่ กันั อย่่าได้้เบีียดเบีียนกัันเลย” ดัังนี้้�เป็็นต้้น ๒. กรุุณาพรหมวิิหาร การแผ่่กรุุณาพรหมวิิหารนี้้� เบื้้�องแรกพึึงแผ่่ไปยัังบุุคคลผู้้�ตกยาก กำำ�ลััง ได้้รัับความลำำ�บากแสนสาหััสก่่อน เช่่นคนที่่�อวััยวะพิิการ คนมีีโรคที่่�ต้้องทนทุุกข์์ ทรมาน คนอดอยาก สัตั ว์ท์ ี่่ก� ำำ�ลังั ได้้รับั ทุกุ ข์์ เมื่่อ� แผ่ไ่ ปยังั บุคุ คลและสัตั ว์์ ดังั กล่า่ วนี้้� กรุุณาจะเดิินได้้สะดวก

อ. วศิน อินทสระ 19 ถ้้าหาบุคุ คลที่ก่� ำำ�ลังั ตกทุกุ ข์ไ์ ด้้ยากไม่ไ่ ด้้ ก็พ็ ึงึ กรุณุ าไปยังั คนที่ท่� ำำ�ชั่่ว� เพราะ คนทำำ�ชั่่�วหาความสุุขได้้ยาก แม้้เขาจะมีีอาการว่่าสุุขสำำ�ราญเบิิกบานใจอยู่่�ก็็ตาม แต่่อัันที่่�จริิงแล้้วเขามีีความทุุกข์์อยู่�ภายใน ซึ่่�งควรได้้รัับความกรุุณาจากผู้้�มีีความ กรุุณาเป็็นอย่่างยิ่่�ง เปรีียบเหมืือนโจรปล้้นทรััพย์์ที่่�ถููกจัับได้้ กำำ�ลัังถููกนำำ�ไปสู่่�ที่่�ฆ่่า แม้้คนทั้้�งหลายจะนำำ�พวงดอกไม้้อัันน่่าชื่ �นใจและโภชนะอัันประณีีตมาให้้ โจรนั้้�น ก็็หามีีความสุุขด้้วยดอกไม้้และโภชนะอัันประณีีตนั้้�นไม่่ ต่่อจากนั้้�นจึึงค่่อยแผ่่ ความกรุุณาไปยัังบุุคคลประเภทอื่ �นๆ การแผ่่กรุุณาพรหมวิิหารนี้้� บริิกรรม (นึึกในใจ หรืือ ออกเสีียงเบาๆ) ว่่า “ขอสััตว์์ทั้้�งหลาย จงพ้้นจากทุุกข์์เถิิด” อััชฌาสััยที่่�ทนไม่่ได้้เพราะกรุุณา เป็็นลัักษณะของมหาบุุรุุษ (มหาปุุริิส- ภาวสฺฺส ลกฺฺขณํ กรุุณาสโห) ๓. มุุทิิตาพรหมวิิหาร มุุทิิตา คืือ ความพลอยยิินดีีต่่อความสุุข ความสำำ�เร็็จของผู้้�อื่ �น ไม่่ริิษยา ในความสุุขของผู้้�อื่ �น เบื้้�องแรกท่่านสอนให้้แผ่่มุุทิิตาไปยัังบุุคคลอัันเป็็นที่่�รัักก่่อน เพราะทำำ�ให้้มุุทิิตาดำำ�เนิินไปได้้สะดวก ไม่่ติิดขััด ต่่อจากนั้้�นจึึงค่่อยแผ่่ไปยัังคน ที่่�เรารู้�สึึกเฉยๆ และคนที่่�มีีเวรต่่อกััน การแผ่่มุุทิิตาพรหมวิิหารบริิกรรมว่่า “ขอ สััตว์์ทั้้�งหลาย อย่่าต้้องพลััดพรากจากสมบััติิที่่�ตนได้้แล้้วเลย” เป็็นต้้น ๔. อุุเบกขาพรหมวิิหาร อุุเบกขา คืือความวางใจเป็็นกลาง ระหว่่างความรัักกัับความชััง ผู้้�เจริิญ อุเุ บกขาพรหมวิิหาร พึงึ ระวังั ใจของตนอย่่าให้้รัักหรืือชังั ผู้้ใ� ด พิจิ ารณาให้้เห็็นโทษ ของความชัังแล้้วละเสีีย ปลงใจลงในกััมมััสสกตาญาณ คืือตระหนัักรู้้�ในความ ที่่�สััตว์์ทั้้�งหลายมีีกรรมเป็็นของๆ ตน เป็็นผู้้�รัับผลของกรรม ใครทำำ�กรรมอย่่าง ใดไว้้ ย่่อมได้้รัับผลอย่่างนั้้�น การบริิกรรมในอุุเบกขาพรหมวิิหารมีีว่่า “สััตว์์ทั้้�ง หลายมีีกรรมเป็็นของๆ ตน”

20 กรรมฐานหรือภาวนา อุุเบกขาพรหมวิิหารเป็็นภาวะที่่�ละเอีียดอ่่อน ทำำ�ได้้ยากแต่่มีีผลประเสริิฐ ยิ่่�งนััก ผู้้�สามารถทำำ�ได้้ย่่อมวางใจเป็็นกลางในบุุคคลทั้้�งปวง จะทำำ�อะไรต่่อผู้้�ใด ก็็ทำำ�ตามหน้้าที่่�อัันตนจะพึึงทำำ�เพื่่�อการประพฤติิธรรมให้้สมบููรณ์์ อาการอย่่างนี้้� ทำำ�ให้้จิิตใจสงบเยืือกเย็็น เป็็นการปิิดกั้้�น ราคะ โทสะ และโมหะ อย่่างยอดเยี่่�ยม แต่่ต้้องเป็็นอุุเบกขาที่่�ประกอบด้้วยปััญญา รู้�เหตุุ รู้�ผล (อุุเบกขาญาณสััมปยุุต) ข้้อควรระวััง ในการเจริิญพรหมวิิหารนี้้�มีีข้้อควรระวัังอยู่่�บ้้าง ขอให้้ระวัังสิ่ �งที่่�เป็็น ข้้าศึึกใกล้้ของธรรมเหล่่านี้้� คืือ ๑. ราคะ เป็็นข้้าศึึกใกล้้ของเมตตา ๒. โทมนััส ความเสีียใจเป็็นข้้าศึึกใกล้้ของกรุุณา ๓. ความร่า่ เริงิ เกินิ ไป หรือื ความฟุ้้ง� ซ่า่ น (อุทุ ธัจั จะ) เป็น็ ข้้าศึกึ ใกล้้ของมุุทิิตา ๔. ความเขลา หรืือ โมหะ เป็็นข้้าศึึกใกล้้ของอุุเบกขา ส่่วนข้้าศึึกไกลก็็คืือ สิ่ �งที่่�พรหมวิิหารกำำ�จััดนั่่�นเอง คืือ เมตตากำำ�จััด พยาบาท กรุุณากำำ�จััดความคิิดเบีียดเบีียน (วิิหิิงสา) มุุทิิตากำำ�จััดริิษยา อุุเบกขา กำำ�จััดความยิินดีียิินร้้าย หรืือความวุ่�นวายเกิินไป สรุุปความ พรหมวิิหารเป็็นที่่�อยู่�อาศััยของใจอัันประเสริิฐยิ่่�ง เป็็นธรรมอำำ�นวย ประโยชน์์ทั้้�งแก่่ตน และแก่่ผู้้�อื่ �นที่่�เกี่่�ยวข้้องอย่่างประมาณมิิได้้ ทำำ�ผู้้�ประพฤติิ ให้้เป็็นที่่�รัักที่่�เคารพของผู้้�เกี่่�ยวข้้องทั้้�งเทวดา มนุุษย์์ และดิิรััจฉาน ผู้้�มุ่�งหวััง พััฒนาชีีวิิตและจิิตใจพึึงหมั่่�นเจริิญอบรมพรหมวิิหารเนืืองๆ จัักได้้เห็็นผลนั้้�นๆ ด้้วยตนเอง อย่่างแน่่นอน

ส่่วนที่่�เกี่�ยวข้้องกัับวิิปััสสนาภาวนา

22 กรรมฐานหรือภาวนา ๑. ความหมาย และความรู้้�ทั่่�วไปเกี่่�ยวกัับวิิปััสสนา วิิปััสสนา แปลว่่า ความเห็็นแจ้้ง (วิิ + ปััสสนา) คืือเห็็นสิ่ �งต่่างๆ ที่่�อยู่� รอบตััวเรา และที่่�อยู่�ในตััวเราตามความเป็็นจริิง (ยถาภููตญาณทััสสนะ) ไม่่ใช่่ ตามที่่�ปรากฏ สิ่ �งที่่�ปรากฏแก่่เราและที่่�เรารู้�จัักส่่วนมากเป็็นสมมติิสััจจะ คืือ เป็็นจริิงตามที่่�สมมติิบััญญััติิกัันขึ้ �น ไม่่ใช่่ปรมััตถสััจจะหรืือสภาวธรรม ยกตััวอย่่างเช่่น เราเห็็นคนๆ หนึ่่�ง ชื่ �อ ก. คนๆ นั้้�นเป็็นสมมติิ จากประมวลแห่่ง ขัันธ์์ ๕ หรืือ ธาตุุ ๖ ชื่ �อ ก. ก็็เป็็นสิ่ �งสมมติิอย่่างหนึ่่�งเบื้้�องหลัังแห่่งสมมติินั้้�น มีีอะไรอย่่างหนึ่่�งอยู่� ที่่�อยู่�เบื้้�องหลัังนั่่�นแหละคืือ ปรมััตถสััจจะ หรืือสภาวธรรม สภาวธรรม การเห็็นสภาวธรรมตามเป็็นจริิงนั่่�นเอง คืือ วิิปััสสนา เพราะ ฉะนั้้�น พระพุุทธองค์์จึึงตรััสว่่า “วิิปััสสนาทำำ�ให้้ปััญญารุ่�งเรืือง และละอวิิชชา (ความไม่่รู้้� ความเขลา) เสีียได้้” ขอยกอุุทาหรณ์์อีีกสัักตััวอย่่างหนึ่่�ง เราเห็็นคลื่ �น คลื่ �นนั้้�นเป็็นปรากฏ- การณ์์ หรืือสิ่ �งที่่�ปรากฏอย่่างหนึ่่�ง เบื้้�องหลัังของปรากฏการณ์์นี้้�คืือ ความสััมพัันธ์์ ระหว่่างลมกัับน้ำำ�� การเห็็นตััวกฎซึ่่�งอยู่�เบื้้�องหลัังของปรากฏการณ์์อย่่างนี้้�เป็็น ปััญญา ที่่�กล่่าวนี้้�เป็็นปััญญาอย่่างโลกๆ เป็็นโลกีียปััญญา แต่่ก็็มีีส่่วนเกื้้�อหนุุน ปััญญาทางธรรมเหมืือนกััน ปััญญาทางธรรมมุ่�งการรื้�อถอนตน ขึ้ �นจากหล่่ม คืือ กิิเลสต่่างๆ ที่่�หมัักหมมพััวพัันอยู่�ในตนและเป็็นเหตุุแห่่งความทุุกข์์ ความ เดืือดร้้อนนานาประการของสััตว์์โลก ทุุกภพ ทุุกภููมิิ การจะรื้�อถอนตนขึ้ �นจาก กิิเลสเหล่่านั้้�นก็็ด้้วยวิิปััสสนาปััญญาเท่่านั้้�น ผู้้�ที่่�เป็็นอริิยบุุคคลทุุกท่่าน ตั้้�งแต่่ พระโสดาบัันขึ้ �นไป จะต้้องผ่่านวิิปััสสนาปััญญาทั้้�งสิ้ �น แต่่วิิปััสสนามิิได้้ มีีประโยชน์์เพื่่�อเป็็นอริิยชนอย่่างเดีียวเท่่านั้้�น ยัังมีีประโยชน์์ในชีีวิิตประจำำ�วััน ของคนสามััญเป็็นอัันมากซึ่่�งจะกล่่าวข้้างหน้้า สรุุปว่่า วิิปััสสนา คืือ ความเห็็นแจ้้งสิ่ �งต่่างๆ ทั้้�งนามธรรม และรููปธรรม ตามความเป็็นจริิง ไม่่หลงเข้้าใจผิิด อัันคลาดเคลื่ �อนจากความเป็็นจริิง การหลง เข้้าใจผิิดนี้้� ท่่านเรีียกว่่า วิิปััลลาส ๔

อ. วศิน อินทสระ 23 ๒. ความคลาดเคลื่่�อนอัันเป็็นข้้าศึึกของวิิปััสสนา วิปิ ัลั ลาส คือื ความสำำ�คัญั ผิดิ (สัญั ญาวิปิ ัลั ลาส) ความคิดิ ผิดิ (จิติ ตวิปิ ัลั ลาส) และความเห็็นผิิด (ทิิฏฐิิวิิปััลลาส) ในเรื่�อง ๔ เรื่�องต่่อไปนี้้� ๑. ในสิ่ �งที่่�ไม่่เที่่�ยงว่่าเที่่�ยง ๒. ในสิ่ �งที่่�เป็็นทุุกข์์ว่่าเป็็นสุุข ๓. ในสิ่ �งที่่�เป็็นอนััตตาว่่าเป็็นอััตตา ๔. ในสิ่ �งที่่�ไม่่งามว่่างาม (อัังคุุตตรนิิกาย จตุุกกนิิบาต ๒๐ / ๖๖)๒ ตััวอย่่างเช่่น ขัันธ์์ ๕ รููป เวทนา สััญญา สัังขาร วิิญญาณ เป็็นสิ่ �งที่่� พระพุุทธเจ้้าทรงค้้นพบว่่า ไม่่เที่่�ยง เป็็นทุุกข์์ เป็็นอนััตตา แต่่คนทั้้�งหลายมัักเห็็น เป็็นเที่่�ยง เป็็นสุุข และเป็็นอััตตา คืือตััวตนของเรา รููปกายนี้้�พระพุุทธเจ้้าตรััสว่่า ไม่่งาม มีีสิ่่�งปฏิิกููลต่่างๆ บรรจุุอยู่�เต็็มร่่างกาย ทั่่�วร่่างกาย แต่่คนทั้้�งหลายมััก เห็็นว่่างาม การเห็็นอย่่างนี้้� คิิดอย่่างนี้้� สำำ�คััญมั่่�นหมายอย่่างนี้้� ท่่านเรีียกว่่า เห็็นไม่่ตรงตามความเป็็นจริิง ห่่างไกลจากวิิปััสสนา ๒ พระสตุ ตนั ตปิฎกเล่ม ๒๐ มหามกฏุ ราชวทิ ยาลยั ๒๕๐๐ หนา้ ๖๖

24 กรรมฐานหรือภาวนา ๓. อารมณ์์ของวิิปััสสนา อารมณ์ข์ องวิิปััสสนา คือื รูปู ธรรม นามธรรมนั่่น� เอง สิ่ �งในโลกนี้้�ทั้้ง� หมด รวมลงเป็น็ ๒ คือื รูปู ธรรมกับั นามธรรม สิ่ ง� ที่่อ� ยู่�ในวิสิ ัยั ของตา หูู จมูกู ลิ้ น� กาย เป็็นรููปธรรม สิ่ �งที่่�อยู่�ในวิิสััยของใจเป็็นนามธรรม โดยนััยนี้้�จะเห็็นว่่าทุุกอย่่าง ในโลกเป็็นอารมณ์์ของวิิปััสสนาได้้หมด เพีียงแต่่ให้้เรามองดููสิ่ �งนั้้�นๆ (ที่่�ปรากฏ แก่่เรา) ด้้วยปััญญาให้้เห็็นสภาวธรรมตามเป็็นจริิงคืือ ให้้เห็็นตััวจริิงของมััน ไม่่ใช่่ตามที่่�มัันปรากฏ ซึ่่�งเป็็นมายาหลอกเราให้้หลงผิิดเช่่น เห็็นรููปปั้้�นสวยๆ ถ้้ามองด้้วยสายตาวิปิ ัสั สนาก็จ็ ะเห็น็ เป็น็ ธาตุุ ๕ (ดินิ น้ำำ�� ลม ไฟ อากาศ) มารวมกันั ประดิิษฐ์์ตกแต่่งด้้วยศิิลปวิิทยาแล้้วจึึงปรากฏออกมาอย่่างนั้้�น สิ่ �งนั้้�นไม่่เที่่�ยง (คงอยู่�ไม่่ได้้ต้้องเปลี่่�ยนแปลง) เป็็นทุุกข์์ (ถููกบีีบคั้้�นด้้วยเหตุุปััจจััยทั้้�งภายใน และภายนอกให้้ทรุุดโทรมลงไปทุุกวัันๆ) เป็็นอนััตตา (บัังคัับบััญชาไม่่ได้้ว่่า จงเป็็นอย่่างนี้้�เถิิด อย่่าเป็็นอย่่างนั้้�นเลย) ย่่อมดำำ�เนิินไปตามเหตุุปััจจััยที่่�ปรุุงแต่่ง การมองสิ่ �งต่่างๆ โดยไตรลัักษณ์์นี้้�เป็็นวิิปััสสนาปััญญา ๔. อุุปการธรรมของวิิปััสสนา อุุปการธรรม ข้้าพเจ้้าหมายถึึงธรรมที่่�เป็็นอุุปการะต่่อการเจริิญวิิปััสสนา มีีหลายประการด้้วยกััน ในที่่�นี้้�ขอเสนอเป็็นชุุดๆ ดัังนี้้� ชุุดที่่� ๑ เรีียก “อปััณณกปฏิิปทา” แปลว่่า ข้้อปฏิิบััติิ หรืือปฏิิปทา (ทางดำำ�เนิิน) ที่่�ไม่่ผิิด ทรงแสดงไว้้ ๓ ประการ คืือ ๑. อิินทรีียสัังวร การสำำ�รวมอิินทรีีย์์ ๖ คืือระวััง ตา หูู จมููก ลิ้ �น กาย ใจ มิิให้้เกิิดความยิินดีียิินร้้าย ดีีใจ หรืือเสีียใจ เมื่่�อตาได้้เห็็นรููป หููได้้ ฟัังเสีียง จมููกได้้ดมกลิ่่�น ลิ้ �นได้้ลิ้้�มรส กายได้้ถููกต้้องโผฏฐััพพะ และใจได้้รัับรู้� อารมณ์์ ให้้มีีสติปิ ัญั ญาว่อ่ งไวทันั กิเิ ลสที่่จ� ะเกิดิ ขึ้น� ในขณะเห็น็ รูปู เป็น็ ต้้น ให้้เห็น็ เป็น็ สักั แต่ว่ ่า่ รูปู ในเรื่อ� งเสีียง กลิ่่น� รส โผฏฐัพั พะ และอารมณ์ท์ างใจก็เ็ หมือื นกันั

อ. วศิน อินทสระ 25 ท่่านใช้้คำำ�ว่่า มิิให้้อภิิชฌา (ความอยากได้้ ความติิด) และโทมนััส (ความไม่่ พอใจ ความเสีียใจ) รั่�วไหลเข้้าครอบงำำ�จิิตได้้ เป็็นการระวัังมิิให้้กิิเลสรั่�วไหล แทรกซึึมเข้้าสู่่�จิิตได้้ เหมืือนการระวัังเชื้ �อโรคมิิให้้เข้้าสู่่�ร่่างกาย ๒. โภชเนมััตตััญญุุตา ความรู้�จัักประมาณในการบริิโภค อาหาร คืือไม่่น้้อยเกิินไป จนอ่่อนระโหยโรยแรง และไม่่มากเกิินไป จนอึึดอััด ขณะบริิโภค ก็็พิิจารณาด้้วยปััญญาว่่า การบริิโภคอาหารนี้้� เพีียงเพื่่�อให้้ร่่างกาย ดำำ�รงอยู่�ได้้ เพื่่�อจัักได้้ใช้้ร่่างกายให้้เป็็นประโยชน์์ในการประพฤติิธรรม หรืือ ทำำ�ความดีีต่่างๆ เหมืือนเจ้้าของรถเติิมน้ำำ��มัันเครื่�องให้้รถ หรืือน้ำำ��มัันเชื้ �อเพลิิง และน้ำำ��มัันหล่่อลื่ �นตามข้้อต่่อต่่างๆ เพื่่�อให้้รถวิ่�งไปได้้ พอให้้สำำ�เร็็จประโยชน์์ ในการเดิินทางเท่่านั้้�น การบริิโภคอาหารกัับการเจริิญวิิปััสสนามีีความสััมพัันธ์์ กัันมาก ๓. ชาคริิยานุุโยค ประกอบความเพีียรแบบผู้้�ตื่่�นอยู่�เป็็น ส่่วนมาก คืือ นอนน้้อย ตื่่�นมาก ตามหลัักของชาคริิยานุุโยค ท่่านให้้นอนเพีียง ๔ ชั่ �วโมงใน ๒๔ ชั่ �วโมง อีีก ๒๐ ชั่ �วโมง เป็็นเวลาทำำ�ความเพีียร เจริิญวิิปััสสนา คืือ นั่่�งบ้้าง ยืืนบ้้าง เดิินจงกรมบ้้าง เวลาที่่�ควรนอน คืือ มััชฌิิมยาม ได้้แก่่เวลา ๒๒.๐๐ น. - ๐๒.๐๐ น. ของวันั ใหม่่ ๔ ชั่ ว� โมงเท่า่ นั้้น� ถ้้านอนมากกว่า่ นั้้น� ถือื ว่า่ ไม่่ตรงตามหลัักชาคริิยานุุโยค สำำ�หรัับท่่านที่่�มีีร่่างกายอ่่อนแอ นอนน้้อยอย่่างนี้้� ไม่่ได้้ ก็็อนุุโลมให้้นอนเพิ่่�มขึ้ �นอีีกนิิดหน่่อย ตามสมควร (อปััณณกปฏิิปทา อัังคุุตตรนิิกาย ติิกนิิบาต ๒๐ / ๑๔๒)๓ อปััณณกปฏิิปทานี้้� พระพุุทธองค์์ตรััสว่่าเป็็นต้้นทางแห่่งความสิ้ �นอาสวะ (กิิเลส) (โยนิิจสฺฺส อารทฺฺธา โหติิ อาสวานํํ ขยาย) เพราะฉะนั้้�น จึึงเป็็นอุุปการ- ธรรมสำำ�คััญของวิิปััสสนา ๓ พระสุตตันตปิฎกเล่ม ๒๐ มหามกุฏราชวิทยาลัย ๒๕๐๐ หน้า ๑๔๒

26 กรรมฐานหรือภาวนา ชุุดที่่� ๒ ความเพีียร สติิ สััมปชััญญะ ชุุดที่่� ๒ นี้้� ไม่่ได้้เรีียกชื่่�อหมวดธรรมต่่างหาก เพราะนำำ�มาจากข้้อความ ที่่�ตรััสไว้้ตอนเริ่�มต้้นของมหาสติิปััฏฐานสููตรที่่�ว่่า ผู้้�เจริิญสติิปััฏฐานนั้้�น จะต้้อง เป็็นผู้้�มีีความเพีียร (อาตาปีี) มีีสััมปชััญญะ (สััมปชาโน) มีีสติิ (สติิมา) ก็็จะ สามารถนำำ�ออกเสีียได้้ซึ่่�ง อภิิชฌา (ความอยากได้้) และโทมนััส (ความเสีียใจ) ในโลกเสีียได้้ มหาสติิปััฏฐานสููตรนั้้�น มีีเนื้้�อหาส่่วนใหญ่่เป็็นวิิปััสสนา ท่่านผู้้�สนใจ โปรดอ่่านรายละเอีียดในมหาสติิปััฏฐานสููตร คััมภีีร์์ทีีฆนิิกาย มหาวรรค พระไตรปิิฎกเล่่มที่่� ๑๐ นั้้�นเถิิด รวมความในตอนนี้้�ว่่า ผู้้�จะเจริิญวิิปััสสนาให้้ได้้ผลดีีนั้้�นจะต้้องมีี ความเพีียรเป็็นไปติิดต่่อ ไม่่ทำำ�ๆ หยุุดๆ พร้้อมกัันนั้้�น ก็็ฝึึกตนให้้เป็็นผู้้�มีี สติิสััมปชััญญะอยู่�เสมอ เพื่่�อรู้�ทัันอารมณ์์ที่่�ผ่่านเข้้ามาทางตา หูู เป็็นต้้น นำำ�มากล่่าวเพีียง ๒ หมวด พอเป็็นตััวอย่่างเท่่านี้้�ก่่อน ๕. หััวใจของวิิปััสสนากรรมฐาน หััวใจของวิิปััสสนาคืือ การอยู่�กัับอารมณ์์ในปััจจุุบััน พิิจารณาอารมณ์์ ปััจจุุบัันที่่�ปรากฏแก่่ตนในขณะนั้้�นๆ เห็็นความเกิิด ความดัับของอารมณ์์ปััจจุุบััน เห็็นความสิ้ �นความเสื่ �อมของสัังขารทั้้�งหลายที่่�เกิิดดัับให้้เห็็นอยู่�ตรงหน้้านั่่�นเอง ข้้อนี้้�สมดัังที่่�พระบรมศาสดาตรััสไว้้ (ซึ่่�งตามความเห็็นของข้้าพเจ้้าว่่าเป็็นหััวใจ ของวิิปััสสนากรรมฐานทีีเดีียว) ในภััทเทกรััตตสููตรว่่า “อย่่าคำำ�นึึงถึึงอดีีต อย่่าหวัังอนาคต อารมณ์์อัันเป็็นอดีีตก็็ล่่วงไปแล้้ว อารมณ์์อัันเป็็นอนาคตก็็ยัังมาไม่่ถึึง ผู้้�ใดพิิจารณาให้้เห็็นแจ้้งในปััจจุุบัันธรรม (อารมณ์์ที่่�ปรากฏในปััจจุุบััน) ในขณะนั้้�นเห็็นตลอดปััจจุุบัันธรรมนั้้�น แล้้วไม่่ให้้ หวั่�นไหว ไม่่ให้้กำำ�เริิบ พอกพููนความเห็็นอัันถููกต้้องให้้มากขึ้ �น ความเพีียร เครื่่�องเผาบาป ควรรีีบทำำ�เสีียในวัันนี้้�ทีีเดีียว ใครเล่่าจะรู้้�ว่่าความตายจะพึึงมาถึึง

อ. วศิน อินทสระ 27 ในวัันพรุ่่�งนี้้� (หรืือไม่่) อนึ่่�ง จะผััดเพี้้�ยนต่่อมััจจุุราช (ความตาย) ผู้้�มีีกองทััพ อัันยิ่่�งใหญ่่ก็็ไม่่ได้้ มุุนีีผู้้�สงบ เรีียกบุุคคลผู้้�มีีความเพีียรอยู่่�อย่่างนั้้�นแล ไม่่เกีียจคร้้านทั้้�งกลางวััน และกลางคืืน ว่่าเป็็นผู้้�มีีราตรีีเดีียวเจริิญ (แม้้มีีชีีวิิต อยู่่�เพีียงราตรีีเดีียวก็็เป็็นผู้้�เจริิญ)” (ภััทเทกรััตตสููตร มััชฌิิมนิิกาย อุุปริิปััณณาสก์์ พระไตรปิิฎกเล่่ม ๑๔ หน้้า ๓๔๘ - ข้้อ ๕๒๗)๔ พระพุุทธองค์์ยัังตรััสไว้้อีีกว่่า “ผู้้�ใดมีีชีีวิิตตั้้�งร้้อยปีี แต่่ไม่่เห็็นความเกิิดขึ้้�นและความเสื่ �อมไป (แห่่ง นามรููป) ผู้้�มีีชีีวิิตอยู่่�เพีียงวัันเดีียว แต่่เห็็นความเกิิดขึ้้�น และความเสื่ �อม ย่่อม ประเสริิฐกว่่าผู้้�มีีชีีวิิตอยู่่�ร้้อยปีีนั้้�น” (ขุุททกนิิกาย ธรรมบท พระไตรปิิฎกเล่่ม ๒๕ หน้้า ๓๐ ข้้อ ๕๒๗)๕ การมีีชีีวิิตอยู่่�ด้้วยอารมณ์์ปััจจุุบัันเป็็นการป้้องกัันโรคจิิต โรคประสาท ได้้ดีีที่่�สุุด นำำ�มาซึ่่�งความสุุขและความสำำ�เร็็จในชีีวิิตอย่่างน่่าพิิศวง ความทุุกข์์ใจ ส่่วนมากเกิิดขึ้ �นเพราะบุุคคลไปกัังวลถึึงอนาคตโดยไม่่จำำ�เป็็น และเหลีียวหา อดีีต หรืือปรารภถึึงอารมณ์์ในอดีีต จนชีีวิิตมีีแต่่ความหม่่นหมองครองเศร้้า อยู่�ตลอดเวลา บางคนเพ้้อถึึงอนาคตอย่่างฟุ้้�งซ่่าน พอเวลานั้้�นมาถึึงเข้้าจริิง สิ่ �งที่่� หวัังไว้้มิิได้้เป็็นอย่่างที่่�หวััง เพราะเหตุุปััจจััยไม่่พอที่่�จะบัันดาลผลให้้เกิิดขึ้ �นได้้ ก็็เสีียใจ คลุ้ �มคลั่ �งเพราะผิิดหวััง แต่่ถ้้าเรามีีชีีวิิตอยู่่�ด้้วยปััจจุุบััน ทำำ�ปััจจุุบัันให้้ดีีที่่�สุุด อนาคตจะดีีเอง เพราะอนาคตเป็็นผลของปััจจุุบััน ผู้้�ที่่�ปลงใจได้้อย่่างนี้้� ย่่อมอยู่่�ด้้วยวิิปััสสนาจิิต และวิปิ ัสั สนาปัญั ญา กิเิ ลสเบาบาง ความสุขุ ก็ม็ าก ความสำำ�เร็จ็ ก็ต็ ามมา แม้้ไม่ห่ วังั ก็็ได้้เพราะสิ่ �งทั้้�งหลายมีีเหตุุเป็็นแดนเกิิด เหตุุดีีย่่อมก่่อให้้เกิิดผลดีีอย่่างแน่่นอน ๔ พระสุตตันตปิฎกเล่ม ๑๔ มหามกุฏราชวิทยาลัย ๒๕๐๐ หน้า ๓๔๘ ๕ พระสุตตันตปิฎกเล่ม ๒๕ มหามกุฏราชวิทยาลัย ๒๕๐๐ หน้า ๓๐

28 กรรมฐานหรือภาวนา วิิปััสสนากรรมฐานที่่�กล่่าวมาพอเป็็นแนวนี้้� มุ่�งให้้คนทั่่�วไปพอเข้้าใจได้้ จึึงได้้เว้้นศััพท์์เฉพาะ (Technical Term) ของวิิปััสสนาไปแทบทั้้�งหมด ยกขึ้้�น กล่่าวบ้้างเท่่าที่่�จำำ�เป็็นจริิงๆ เท่่านั้้�น เรื่�องธรรมอัันเป็็นภููมิิของวิิปััสสนา คืือ ขัันธ์์ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาตุุ ๑๘ อิินทรีีย์์ ๒๒ อริิยสััจ ๔ ปฏิิจจสมุุปบาท ๑๑ (หรืือ ๑๒) ก็็ดีี เรื่�องวิิสุุทธิิ ๗ วิิปััสสนาญาณ ๙ ญาณ ๑๖ อัันเกี่่�ยวข้้องกัับวิิปััสสนาก็็ดีี เรื่ �องเหล่่านี้้�มีีรายละเอีียดลึึกซึ้้�งพิิสดารมากควรเป็็นหนัังสืือเล่่มหนึ่่�งต่่างหาก หากท่่านต้้องการรายละเอีียดของหััวข้้อธรรมดัังกล่่าว ขอได้้โปรดหาอ่่านจาก คััมภีีร์์วิิสุุทธิิมรรค และหนัังสืือที่่�เกี่่�ยวกัับวิิปััสสนาซึ่่�งมีีพอสมควร

รููป

30 กรรมฐานหรือภาวนา ๑. สภาวธรรมเกี่่�ยวกัับรููป ๑.๑ รููปคืืออะไร ? ตามทรรศนะทางพุทุ ธศาสนา รูปู คือื “สิ่ ง� ที่่จ� ะต้อ้ งสููญสลายหรือื แปรสภาพ ไปตามเหตุุปััจจััย มีีเย็็น ร้้อน เป็็นต้้น” คำำ�จำำ�กัดั ความนี้้� มีีตัวั อย่า่ งเช่น่ เมื่่อ� เราพิจิ ารณาสิ่ ง� ใดสิ่ ง� หนึ่่ง� เราจะพบว่า่ มัันมีีคุุณสมบััติิต่่างๆ เช่่น รููปร่่าง ขนาด สีี กลิ่่�น รส และอุุณหภููมิิ คืือ เย็็น ร้้อน (จะเรีียกว่่าร้้อนมากหรืือร้้อนน้้อยก็็สุุดแล้้วแต่่) ซึ่่�งเราสามารถจะรู้�จัักมััน ได้้ด้้วย ตา หูู จมููก ลิ้ �น กาย หรืือบางทีีก็็ด้้วยความคิิดประกอบ เช่่น ปรมาณูู เป็็นต้้น๖ เมื่่�อเราเผาธาตุุยููเรเนีียม ในความร้้อนหลายสิิบล้้านองศาเซลเซีียส ธาตุุยููเรเนีียมก็็จะกลายเป็็นพลัังงาน คืือระเบิิดไฮโดรเจน นี่่�คืือรููปเปลี่่�ยนสภาพ หรืือมลายไปด้้วยความร้้อน ทำำ�นองเดีียวกัันความเย็็นก็็ทำำ�ให้้รููปแปรเปลี่่�ยน เป็็นอื่ �น เช่่น เปลี่่�ยนก๊๊าซเป็็นของเหลว เปลี่่�ยนของเหลวเป็็นของแข็็ง เช่่น น้ำำ��ธรรมดาเป็็นน้ำำ��แข็็ง เป็็นต้้น รวมความแล้้ว รููปตามทรรศนะทางพุุทธศาสนานั้้�น มิิได้้หมายถึึงสิ่ �งที่่� เป็็นรููปร่่างเพีียงอย่่างเดีียว แต่่หมายถึึงคุุณภาพ หรืือคุุณสมบััติิของสิ่ �งทั้้�งปวง ตลอดถึึงปรากฏการณ์์ของมัันด้้วย เช่่น การเคลื่ �อนไหว การยืืดหยุ่�นของสิ่ �งนั้้�นๆ เป็็นต้้น รููปที่่�พุุทธศาสนากล่่าวไว้้มีี ๔ ลัักษณะด้้วยกัันคืือ ๑.๑.๑ ความว่่างที่่�ปรากฏอยู่�ทั่ �วไป ตั้้�งแต่่ความว่่างในโลก ตลอดถึึงความว่่างระหว่่างดวงดาวในจัักรวาล เรีียก “อชฎากาส” ๑.๑.๒ ช่่องว่่างต่่างๆ เช่่น ช่่องหน้้าต่่างเป็็นต้้น เรีียก “ปริิจ เฉทากาส” ๖ สมัคร บุราวาศ พุทธปรัชญา ๒๕ ศตวรรษ แพร่พิทยา ๒๕๑๒ หน้า ๓๕๗

อ. วศิน อินทสระ 31 ๑.๑.๓ อากาศบััญญััติิที่่�เพิิกดวงกสิิณออกแล้้ว ของท่่าน ผู้้�เจริิญกรรมฐาน โดยมีีกสิิณอย่่างใดอย่่างหนึ่่�งเป็็นอารมณ์์ เช่่น ปฐวีีกสิิณ เมื่่�อเพิิกวงกลมของดวงกสิิณออกแล้้ว เหลืือแต่่ความว่่างมีีรููปเช่่นเดีียวกัับ ดวงกสิิณนั้้�น เรีียก “กสิิณุุคฆาฏิิมากาส” ๑.๑.๔ ช่่องว่่างระหว่่างรููป เช่่น ช่่องว่่างภายในห้้อง ช่่องว่่าง ในภาชนะต่่างๆ ช่่องว่่างระหว่่างเซลล์์ หรืือระหว่่างปรมาณูู เรีียกว่่า “ปริิจเฉทา กาส” ช่่องว่่างอย่่างนี้้� พุุทธศาสนาเรีียก ปริิจเฉทรููป ๑.๒ มหาภููตรููป ๔ มนุุษย์์เราประกอบด้้วยธาตุุ ๖ คืือ ดิิน น้ำำ�� ไฟ ลม อากาศ (อวกาศ) และวิิญญาณธาตุุ (ธาตุุรู้�) ๔ ประการแรก ท่่านเรีียกมหาภููตรููป แปลว่่ารููปใหญ่่ หรืือรููปที่่�เป็็นหััวใจ เป็็นประธาน เป็็นที่่�อิิงอาศััยของรููปอื่ �นๆ แต่่คำำ�ว่่า ธาตุุดิิน ธาตุุน้ำำ�� ธาตุุไฟ ธาตุุลมนั้้�น ตััวสภาวะจริิงๆ มิิได้้หมายถึึง ดิิน น้ำำ�� ไฟ ลม อย่่างที่่�เห็็นๆ กัันอยู่� แต่่หมายถึึงสิ่ �งที่่�มีีลัักษณะต่่อไปนี้้� ๑.๒.๑ ธาตุุดิิน คืือ สิ่ �งที่่�มีีลัักษณะแข้้นแข็็ง ภายในตััวเราก็็มีี ภายนอกตััวก็็มีี ภายในตััว เช่่น ผม ขน เล็็บ ฟััน หนััง เนื้้�อ เอ็็น กระดููก เยื่่�อในกระดููก ม้้าม หััวใจ ตัับ พัังผืืด ไต ปอด ไส้้ใหญ่่ ไส้้น้้อย อาหารใหม่่ อาหารเก่่า รวม ๑๙ ประการ เติิมมัันสมองเข้้าไปอีีก ๑ เป็็น ๒๐ ๑.๒.๒ ธาตุนุ ้ำำ�� คือื สิ่ง� ที่ม่� ีีลักั ษณะเอิบิ อาบ ซึมึ ทราบ ดูดู ซึมึ ภายใน ตััวก็็มีี ภายนอกตััวก็็มีี ภายในตััวเช่่น ดีี เสลด หนอง เลืือด เหงื่�อ มัันข้้น น้ำำ��ตา เปลวมััน (มัันเหลว) น้ำำ��ลาย น้ำำ��มููก ไขข้้อ มููตร (น้ำำ��ปััสสาวะ) รวม ๑๒ ประการ ส่่วนที่่�เป็็นธาตุุดิิน และธาตุุน้ำำ��ในกายนี้้� ๓๒ ประการ ท่่านเรีียกว่่า อาการ ๓๒ (ทวััตติิงสาการ) ๑.๒.๓ ธาตุไุ ฟ คือื สิ่ ง� ที่่ม� ีีลักั ษณะร้้อน หรือื อุณุ หภูมู ิภิ ายในตัวั ก็ม็ ีี ภายนอกตัวั ก็ม็ ีี ภายในตัวั เช่น่ ไฟที่่ท� ำำ�กายให้้อบอุ่�น ไฟที่่ท� ำำ�กายให้้ทรุดุ โทรม ไฟที่่�ทำำ�กายให้้กระวนกระวาย และไฟที่่�เผาอาหารให้้ย่่อย หรืืออื่ �นใดก็็ตามที่่�มีี ลัักษณะร้้อน

32 กรรมฐานหรือภาวนา ๑.๒.๔ ธาตุลุ ม คือื สิ่ง� ที่ม่� ีีลักั ษณะ เคลื่อ� นไหว เคร่ง่ ตึงึ ยืดื หยุ่�น ในตัวั เราก็็มีี ภายนอกตัวั ก็ม็ ีี ภายในตััวเช่น่ ลมพััดขึ้ �นเบื้้�องบน ลมพัดั ลงเบื้้�องต่ำำ�� ลมในท้้อง ลมในไส้้ ลมซ่่านไปทั่่�วตััว ลมหายใจ หรืืออื่ �นใดก็็ตามในตััวที่่�มีี ลัักษณะพััดผัันไป อากาศธาตุุได้้กล่่าวแล้้วในส่่วนที่่�ว่่าด้้วยอากาศ หรืือ อวกาศข้้างต้้น ส่่วนวิิญญาณธาตุุนั้้�น เป็็นนามธรรม ไม่่ใช่่รููปจึึงไม่่กล่่าวในที่่�นี้้� ๑.๓ โคจรรููปหรืือวิิสััยรููป ๔ อุุปาทายรููป คือื รููปที่่�อาศััยมหาภูตู รูปู ปรากฏขึ้ �น มีีทั้้ง� หมด ๒๔ ประการ ถ้้าจะกล่่าวโดยครบถ้้วนก็็จะพิิสดารเกิินไปเพราะยัังมีีหััวข้้ออื่ �นๆ อัันเกี่่�ยวกัับรููป ที่่จ� ะพึงึ กล่า่ วอยู่่�อีีก ในที่่น� ี้้จ� ะกล่า่ วเฉพาะโคจรรูปู หรือื วิสิ ัยั รูปู ๔ และปสาทรูปู ๕ พอเป็็นตััวอย่่างเท่่านั้้�น โคจรรููป ๔ คืือ สีี (วััณโณ) กลิ่่�น (คัันโธ) รส (รโส) และคุุณภาพของ วััตถุุที่่�เป็็นอาหารได้้ ย่่อยในกระเพาะแล้้วถููกดููดซึึมไปเลี้ �ยงร่่างกายได้้ (โอชา) บางท่่านแสดงโคจรรููป ๔ เพี้้�ยนไปจากนี้้�เล็็กน้้อย คืือ ตััดโอชาออกเพิ่่�มเสีียง เข้้าแทนเป็็น สีี เสีียง กลิ่่�น และรส เพื่่�อให้้เข้้าใจเรื่�องนี้้�ดีีขึ้้�นขอยกตััวอย่่างดิินก้้อนหนึ่่�ง เมื่่�อเราหยิิบขึ้ �นมา พิิจารณาจะเห็็นว่่า มีีมหาภููตรููป ๔ และโคจรรููป ๔ อยู่�พร้้อมในดิินก้้อนนั้้�น ความแข้้นแข็็งเป็็นธาตุุดิิน ความที่่�ดิินก้้อนนั้้�นเกาะกลุ่่�มกัันอยู่�ได้้เพราะธาตุุน้ำำ�� ความร้้อนเย็็นของดิินเป็็นธาตุุไฟ (เย็็นคืือ ร้้อนน้้อย เรีียกว่่าสีีตเตโช ไฟเย็็น) การที่่�ดิินก้้อนนั้้�นยืืดหยุ่�นได้้เป็็นเพราะอำำ�นาจของธาตุุลม ดิินมีีสีี กลิ่่�น รส และ โอชา นั่่�นคืือโคจรรููปในดิิน อย่่าพููดถึึงก้้อนดิินเลย แม้้ปรมาณููหนึ่่�งของดิินก็็มีี มหาภูตู รูปู ๔ และโคจรรูปู ๔ นี้้ค� รบบริบิ ูรู ณ์์ มหาภูตู รูปู และโคจรรูปู นี้้อ� ยู่่�ด้้วยกันั ไม่แ่ ยกจากกันั ท่า่ นจึงึ เรีียกว่า่ อวินิ ิพิ โภครูปู ๘ แปลว่า่ รูปู ที่่ไ� ม่แ่ ยกจากกันั ในคน และสััตว์์ก็็มีี อวิินิิพโภครููป ๘ นี้้�เหมืือนกััน

อ. วศิน อินทสระ 33 ๑.๔ ปสาทรููป ๕ โดยใจความสำำ�คััญก็็คืือ ประสาททั้้�ง ๕ นั่่�นเอง คืือ ประสาทตา ทำำ�ให้้ บุุคคลมีีความสามารถในการเห็็น ประสาทหูู ทำำ�ให้้สามารถในการได้้ยิิน ประสาท จมููก ทำำ�ให้้สามารถในการดมกลิ่่�น หรืือรู้�กลิ่่�น ประสาทลิ้ �น ทำำ�ให้้สามารถใน การลิ้ �มรส ประสาทกาย ทำำ�ให้้สามารถในการรู้�โผฏฐััพพะ หรืือ สิ่ �งที่่�มาถููกต้้อง กายว่่าเย็็น ร้้อน อ่่อนแข็็ง อย่่างไร ประสาททั้้�ง ๕ นี้้�จััดเป็็นรููปแต่่ละอย่่างๆ ส่่วนจัักขุุวิิญญาณความรู้�รููปทางตา กายวิิญญาณ ความรู้�เย็็นร้้อน อ่่อนแข็็ง ทางกาย จััดเป็็นนามธรรม ๑.๕ ลัักษณะสำำ�คััญของรููป ๔ ประการ จะเป็็นรููปอะไรก็็ตาม คืือ จะเป็็นรููปคน สััตว์์ หรืือสิ่ �งของที่่�ไม่่มีีวิิญญาณ ก็็ตาม ย่่อมมีีลัักษณะสำำ�คััญ ๔ ประการ คืือ ๑.๕.๑ อุปุ จยะ การเกิดิ ขึ้น� เพราะมีีเหตุปุ ัจั จัยั อย่า่ งใดอย่า่ งหนึ่่ง� ๑.๕.๒ สัันตติิ ความสืืบต่่อหรืือการต่่อเนื่่�องของรููปนั้้�น ด้้วย อาศััยเหตุุปััจจััยค้ำำ��จุุน เช่่น คนๆ หนึ่่�งเมื่่�อเป็็นเด็็กแดงๆ กัับเมื่่�อเป็็นผู้้�ใหญ่่ ๕๐ ดููเสมืือนคนๆ เดีียวกััน ก็็เพราะอาศััยสัันตติินี้้�เอง ๑.๕.๓ ชรตา ความทรุุดโทรม ร่่วงโรยไปตามธรรมดาของรููป ซึ่่�งเป็็นสัังขารอย่่างหนึ่่�ง ๑.๕.๔ อนิิจจตา ความไม่่เที่่�ยง ต้้องเปลี่่�ยนแปลงเคลื่ �อนไหว มิิได้้หยุุดนิ่่�ง เวลานี้้�วิิทยาศาสตร์์ก็็ได้้รู้้�อย่่างแจ่่มแจ้้งแล้้วว่่าแม้้ปรมาณููเล็็กๆ ปรมาณููหนึ่่�งก็็มิิได้้หยุุดนิ่่�ง เคลื่ �อนไหวเปลี่่�ยนแปลงอยู่�เสมอ ที่่�กล่่าวมาโดยย่่อนี้้�เป็็นสภาวธรรมที่่�เกี่่�ยวกัับรููป เผยให้้เห็็นว่่ารููปคืือ อะไร ประกอบด้้วยอะไร มีีลัักษณะสำำ�คััญอย่่างไร

34 กรรมฐานหรือภาวนา ๒. รููปในฐานะเป็็นทุุกข์์และไม่่มีีตััวตน ในอนัตั ตลักั ขณสูตู ร๗ พระพุทุ ธเจ้้าตรัสั ถามภิกิ ษุปุ ัญั จวัคั คีีย์ว์ ่า่ รูปู เที่่ย� ง หรืือไม่่เที่่�ยง พระปััญจวััคคีีย์์ทููลตอบว่่า “ไม่่เที่่�ยง” ตรััสถามอีีกว่่า สิ่ �งใดไม่่เที่่�ยง สิ่ �งนั้้�นเป็็นทุุกข์์หรืือสุุขเล่่า ? ทููลตอบว่่า “เป็็นทุุกข์์” สิ่ �งใดเป็็นทุุกข์์มีีความ แปรปรวนเป็็นธรรมดา ควรหรืือที่่�จะเห็็นสิ่ �งนั้้�นว่่าเป็็นของเรา เราเป็็นนั่่�น นั่่�นเป็็น ตััวตนของเรา ทููลตอบว่่า “ไม่่ควรเลย” ในเรื่อ� งเวทนา ความรู้ส� ึกึ สัญั ญา ความจำำ�ได้้หมายรู้� สังั ขาร ความคิดิ ปรุงุ และวิิญญาณ ความรู้�อารมณ์์ก็็เช่่นเดีียวกััน พระพุทุ ธเจ้้าทรงย้ำำ��เตือื นให้้ภิกิ ษุุทั้้ง� หลายทำำ�ความเข้้าใจว่า่ รูปู ไม่่ว่า่ เป็น็ อดีีต อนาคต หรืือปััจจุุบััน เป็็นภายใน หรืือภายนอก หยาบหรืือละเอีียด เลว หรืือประณีีต อยู่�ในที่่�ไกลหรืือที่่�ใกล้้ก็็ตาม ก็็ล้้วนแต่่ไม่่ใช่่ของเรา เรามิิได้้เป็็นนั่่�น นั่่�นมิิใช่่ตััวของเรา เธอทั้้�งหลายพึึงเห็็นด้้วยปััญญาอัันถููกต้้องตามความเป็็นจริิง อย่่างนี้้� พระพุทุ ธองค์ท์ รงชี้ใ� ห้้ภิกิ ษุทุ ั้้ง� หลายเห็น็ ว่า่ ถ้้ารูปู เป็น็ ตัวั ตนแล้้วไซร้้ รูปู นี้้� ก็ไ็ ม่พ่ ึงึ เป็น็ ไปเพื่่อ� อาพาธ ทรุดุ โทรม เราย่อ่ มจะหวังั ได้้ว่า่ ขอรูปู จงเป็น็ อย่า่ งนี้้เ� ถิดิ หรืือว่่าอย่่าเป็็นอย่่างนี้้�เลย แต่่เพราะเหตุุที่่�รููปเป็็นอนััตตา (ไม่่อยู่�ในอำำ�นาจเป็็นไป ตามเหตุุปััจจััย) เราจึึงหวัังไม่่ได้้ในรููปนั้้�นว่่า จงเป็็นอย่่างนี้้�เถิิด หรืือว่่าอย่่าเป็็น อย่่างนี้้�เลย รููปที่่�ว่่าเป็็นทุุกข์์เพราะถููกบีีบคั้้�นด้้วยเหตุุปััจจััยนานาประการ เช่่น ความร้้อน ความเย็็น (ร้้อนน้้อย) เป็็นต้้น ไม่่สามารถหยุุดนิ่่�ง จึึงถููกผลัักดััน ให้้เคลื่ �อนไหวไป เปลี่่�ยนแปลงไป ความไม่่เที่่�ยงกัับความเป็็นทุุกข์์จึึงดำำ�เนิิน เคีียงคู่ �กัันไปเสมอในรููปทั้้�งปวง ส่่วนที่่�เป็็นอนััตตานั้้�นแจ่่มแจ้้งแล้้ว โดยนััยแห่่งอนััตตลัักขณสููตร ๗ อนัตตลักขณสูตร วินัยปิฎก มหาวรรค ๔/๒๔/๒๑

อ. วศิน อินทสระ 35 ๓. รููปในฐานะเป็็นของร้้อน ในอาทิิตตปริิยายสููตร พระพุุทธองค์์ทรงแสดงแก่่ภิิกษุุปุุราณชฎิิล (ผู้้�ที่่� เคยเป็็นนัักพรตแบบชฎิิลมาก่่อน) มีีอุุรุุเวลกััสสป เป็็นต้้นว่่า ตาและรููป หููและ เสีียง...ใจและอารมณ์ท์ ี่่เ� กิดิ กับั ใจเป็น็ ของร้้อน ร้้อนเพราะอะไร ? ร้้อนเพราะเพลิงิ ๒ อย่่างคืือ ๑. เพลิิงกิิเลส อัันได้้แก่่ ราคะ โทสะ และ โมหะ ๒. เพลิิงทุุกข์์ ได้้แก่่ ความตาย ความโศก ความร่ำำ��ไรรำำ�พััน ความ ทุุกข์์กาย (เจ็็บ) ความทุุกข์์ใจ ความคัับแค้้นใจ๘ อธิิบายโดยย่่อว่่า เมื่่�อตาได้้เห็็นรููป หููได้้ฟัังเสีียง เป็็นต้้น ถ้้าเกิิดพอใจ เป็็นสุุขเวทนา พอใจติิดใจในสุุขนั้้�น อยากได้้เสวยสุุขเช่่นนั้้�นอยู่�เนืืองๆ ตััณหา คืือ ความทะยานอยากในอารมณ์์ก็็เกิิดขึ้ น� ถููกไฟคืือ ราคะความกำำ�หนััดในรููปนั้้น� เผาใจให้้ดิ้้�นรนกระวนกระวาย ถ้้าไม่่พอใจก็็เกิิดโทสะเผาอีีก ส่่วนโมหะคืือ ความหลง ไม่่รู้�ตามเป็็นจริิงนั้้�น เป็็นพื้้�นฐานอยู่่�ก่่อนแล้้ว กล่่าวคืือเพราะหลงผิิด จึึงหลงรัักหลงชััง ความรััก ความชััง เป็็นกิิเลสสำำ�คััญที่่�เผาใจของมนุุษย์์ชาติิอยู่� นอกจากเพลิิงกิิเลสแล้้ว มนุุษย์์ต้้องเผชิิญกัับเพลิิงทุุกข์์อยู่�เป็็นปกติิ กล่่าวคืือ ความเกิิด ความแก่่ ความเจ็็บ และความตาย ตามธรรมดาของสัังขาร ทั้้ง� ปวง ไม่อ่ าจล่ว่ งพ้้นได้้ พระพุทุ ธองค์จ์ ึงึ ทรงสอนให้้พิจิ ารณากันั เนือื งๆ ว่า่ เรามีี ความแก่่ ความเจ็บ็ และความตายเป็น็ ธรรมดา ไม่อ่ าจล่ว่ งพ้้นได้้ จะล่ว่ งพ้้นสิ่ง� นี้้ไ� ด้้ ก็็ด้้วยการไม่่เกิิดมา การจะไม่่เกิิดได้้ ก็็ต้้องกำำ�จััดเพลิิงกิิเลสให้้สิ้้�น ๘ อาทิตตปริยายสูตร วินัยปิฎก มหาวรรค ๔/๖๒/๕๕

36 กรรมฐานหรือภาวนา ๔. รููปในฐานะเป็็นบ่่วงคล้้องใจ พระพุุทธองค์์ตรััสไว้้ดัังนี้้� “ภิิกษุุทั้้�งหลาย เราไม่่เห็็นรููป เสีียง กลิ่ �น รส และโผฏฐััพพะ อัันใดที่่� จะครอบงำำ�ใจ หรืือคล้้องใจของชายได้้เท่่า รููป เสีียง กลิ่ �น รส และโผฏฐััพพะ ของหญิิง”๙ รููปเป็็นต้้นของชายก็็เป็็นที่่�คล้้องใจของหญิิง เช่่นเดีียวกััน พระอรรถกถาจารย์์ ผู้้�รจนาอรรถกถาแห่่งอัังคุุตตรนิิกายได้้สาธกเรื่�อง หลายเรื่�อง เพื่่�อเป็็นตััวอย่่างให้้เห็็นว่่า รููปเป็็นต้้นของสตรีีมีีอิิทธิิพลครอบงำำ�หรืือ คล้้องใจบุุรุุษได้้เพีียงใด ขอนำำ�มากล่่าวในที่่�นี้้�สััก ๔ เรื่�อง เรื่อ� งที่่� ๑ พระบวชเมื่่อ� แก่ร่ ูปู หนึ่่ง� ชื่อ� จิติ ตะ ได้้เห็น็ อัคั รมเหสีีพระนามว่า่ ทมิฬิ เทวีี ของพระเจ้้ามหาทาฐกนาคในคราวฉลองสถูปู ใหญ่ท่ ี่่เ� จติยิ คีีรีี (ในประเทศ ลัังกา) พระราชาและพระอััครมเหสีีได้้เสด็็จมาถวายมหาทานแก่่ภิิกษุุสงฆ์์ พระนางทมิิฬเทวีี ยัังดำำ�รงอยู่�ในวััยสาว และสวยมาก เมื่่�อพระจิิตตะได้้ เห็็นเท่่านั้้�น ก็็มีีอาการเสมืือนหนึ่่�งว่่าจะเป็็นบ้้า จะยืืน เดิิน หรืือนั่่�ง ก็็พร่ำำ��เพ้้อแต่่ พระนามแห่่งพระนางทมิิฬเทวีี จนกระทั่่�งภิิกษุุและสามเณรทั้้�งหลายเรีียกท่่านว่่า “อุุมมััตตะ” แปลว่่า ท่่านจิิตตะบ้้า ต่อ่ มาพระนางได้้ทิวิ งคตลง ภิกิ ษุแุ ละสามเณรอื่ น� ๆ ได้้ชักั ชวนท่า่ นจิติ ตะ เพื่่�อไปดููพระศพ แต่่พระจิิตตะกลัับโกรธหาว่่าภิิกษุุสามเณรเหล่่านั้้�นปากไม่่ดีี และไม่่ยอมเชื่ �อ เรื่�องที่่� ๒ ในรััชสมััยของพระเจ้้าสััทธาติิสสะ (กษััตริิย์์ลัังกา) เด็็กหนุ่�ม คนหนึ่่�ง ยืืนอยู่่�ที่่�ซุ้ �มประตููโลหะปราสาท ได้้เห็็นหญิิงคนหนึ่่�ง สวยงามดึึงดููดใจ ยิ่่�งนััก จึึงมองเธออย่่างเพ่่งพิิศ ฝ่่ายหญิิงก็็หยุุดยืืนมองชายนั้้�นเหมืือนกััน ทั้้�งสอง ได้้ถููกไฟคืือราคะอัันเกิิดขึ้ �นภายในเผาลนจนขาดใจตายไปพร้้อมกััน ๙ อังคุตตรนิกาย เอกนิบาต ๒๐/๑/๒

อ. วศิน อินทสระ 37 เรื่�องที่่� ๓ ปรากฏในอรรถกถาธรรมบท๑๐ มีีเรื่�องโดยย่่อว่่า พระวัักกลิิเกิิดในสกุุลพราหมณ์์ ในเมืืองสาวััตถีี วัันหนึ่่�งเห็็นพระศาสดา เข้้าไปบิิณฑบาต ในเมืืองสาวััตถีี รู้�สึึกติิดใจในพระรููปสมบััติิของพระผู้้�มีีพระภาค ไม่่อิ่ �มไม่่เบื่่�อด้้วยการมองพระรููปของพระพุุทธองค์์ คิิดอุุบายได้้ว่่า การบวชทำำ�ให้้ ได้้เห็็นพระศาสดาเป็็นนิิตย์์ จึึงออกบวชในสำำ�นัักของพระพุุทธองค์์ เมื่่�อบวชแล้้ว ก็็ไม่่เป็็นอัันสาธยายพระธรรมวิินััย หรืือเจริิญกรรมฐานอย่่างใดอย่่างหนึ่่�ง เพราะ เที่่�ยวมััวติิดตามดููพระองค์์อยู่ � พระผู้้�มีีพระภาคทรงพิิจารณาเห็็นญาณของพระวัักกลิิยัังไม่่แก่่กล้้าพอ ที่่�จะรัับพระธรรมเทศนาได้้ จึึงทรงเฉยเสีีย มิิได้้ตรััสอะไร ต่่อมาเมื่่�อทรงทราบว่่า บััดนี้้� ญาณของพระวัักกลิิแก่่กล้้าแล้้ว จึึงตรััสเตืือนว่่า “วักั กลิิ ประโยชน์อ์ ะไรด้ว้ ยการเที่่ย� วตามดููร่า่ งกายอันั เปื่่อ� ยเน่า่ นี้้� วักั กลิิ ! ผู้้�ใดเห็็นธรรม ผู้้�นั้�นเห็็นเรา ผู้้�ใดเห็็นเรา ผู้้�นั้�นเห็็นธรรม” แม้้พระศาสดาตรััสเตืือนอยู่�เช่่นนี้้� พระวัักกลิิก็็มิิอาจละเว้้นการตามดูู พระตถาคตเจ้้าได้้ ท่่านเที่่�ยวติิดตามดููไปทุุกหนทุุกแห่่ง พระศาสดาทรงดำำ�ริิว่่า ภิกิ ษุนุ ี้้ไ� ม่รู่้ส� ึกึ สังั เวชเสีียเลย เมื่่อ� วันั เข้้าพรรษาใกล้้เข้้ามา จึงึ เสด็จ็ ไปเมือื งราชคฤห์์ พระวัักกลิิก็็ยัังเที่่�ยวตามดููพระศาสดาอยู่� พอถึึงวัันเข้้าพรรษา พระศาสดา ทรงขัับไล่่พระวัักกลิิว่่า “วัักกลิิ เธอจงหลีีกไปเสีียเถิิด” พระวักั กลิเิ สีียใจว่า่ พระศาสดามิไิ ด้้เอื้ อ� เฟื้้อ� ตน ต้้องการฆ่า่ ตัวั ตาย จึงึ ขึ้น� ไปยัังภููเขาคิิชฌกููฏ ตั้้�งใจจะกระโดดภููเขา พระองค์์ทรงเห็็นเหตุุการณ์์นั้้�น ด้้วย ทิิพจัักษุุ ทรงดำำ�ริิว่่า ถ้้าเราไม่่ช่่วย พระวัักกลิิจะกระโดดภููเขา ทำำ�ลายชีีวิิตตนเอง และทำำ�ลายอุุปนิิสััยแห่่งมรรคผลเสีีย พระศาสดาจึึงทรงเปล่่งรััศมีีไปเหมืือน เสด็็จประทัับอยู่ �ตรงหน้้าของพระวัักกลิินั้้�น ขณะนั้้�นเอง ความโศกอัันใหญ่่หลวงของพระวัักกลิิก็็สลายไป ปีีติิ ปราโมทย์์เกิิดขึ้ �นแทน พระศาสดาตรััสกัับพระวัักกลิิว่่า ๑๐ ภาค ๘ หน้า ๘๒ ฉบับ พิมพ์ปี ๒๕๒๙

38 กรรมฐานหรือภาวนา “ภิิกษุุมากด้้วยปราโมทย์์ เลื่ �อมใสในคำำ�สอนของพระพุุทธเจ้้า พึึงบรรลุุ สัันตบท อัันเข้้าไปสงบระงัับสัังขาร (ความคิิดปรุุงแต่่ง) เสีียได้้ เป็็นสุุข” ดัังนี้้� แล้้วทรงเหยีียดพระพาหาออกเรีียกพระวัักกลิิว่่า “มาเถิิดวัักกลิิ อย่่ากลััวเราเลย จงแลดููพระสุุคตเจ้้าเราจัักยกเธอขึ้้�น เหมืือนคนช่่วยกัันพยุุงช้้างที่่�ตกหล่่ม มาเถิิดวัักกลิิ มาดููตถาคต เราจัักยกเธอขึ้้�น เหมืือนช่่วยดวงจัันทร์์ที่่�ราหููจัับ” นั้้�นตรััสตามความเชื่ �อถืือของคนสมััยนั้้�น พระวัักกลิิเกิิดปีีติิปราโมทย์์อย่่างใหญ่่หลวงว่่า “เราได้้เห็็นพระตถาคต แล้้ว มิิหนำำ�ซ้ำำ��พระองค์์ยัังตรััสเรีียกเราเสีียอีีกว่่า 'มาเถิิดวัักกลิิ' เราจะไปเฝ้้า พระองค์์ทางไหนหนอ” เมื่่�อมองไม่่เห็็นทางไป จึึงเหาะไปทางอากาศ พอเท้้า ข้้างหนึ่่�งถึึงพื้้�นนั่่�นเอง ท่่านรำำ�ลึึกถึึงพระดำำ�รััสของพระศาสดา ข่่มปีีติิได้้แล้้ว บรรลุุอรหััตผล ณ ที่่�นั้้�นเอง ต่่อมา พระศาสดาทรงตั้้�งพระวัักกลิิไว้้ในตำำ�แหน่่งเอตทััคคะทาง “สััทธา วิิมุุต” คืือหลุุดพ้้นเพราะศรััทธา เรื่�องที่่� ๔ เป็็นเรื่�องของนางสิิริิมา๑๑ น้้องสาวของหมอชีีวก มีีเรื่�องย่่อ ดัังนี้้� นางสิิริิมาเป็็นหญิิงนครโสเภณีี ในเมืืองราชคฤห์์ มีีรููปงามมาก ต่่อมา ได้้บรรลุุโสดาปััตติิผล เป็็นอริิยสาวิิกาโสดาบัันเพราะฟัังพระพุุทธภาษิิต “พึึงชนะคนโกรธ ด้้วยความไม่่โกรธ พึึงชนะคนไม่่ดีี ด้้วยความดีี พึึงชนะคนตระหนี่่� ด้้วยการให้้ และพึึงชนะคนพููดเหลาะแหละ ด้้วยความจริิง” ซึ่่�งพระศาสดาทรงแสดงที่่�บ้้านนางอุุตตรา เมื่่�อนางสิิริิมา ได้้บรรลุุโสดาปััตติิผล มีีความเลื่ �อมใสในพระรััตนตรััย อย่่างไม่่คลอนแคลนแล้้ว ได้้นิิมนต์์ภิิกษุุสาวกของพระพุุทธเจ้้าไปรัับอาหารที่่� บ้้านตน วัันละ ๘ รููป ทุุกวััน อาหารในเรืือนของนางที่่�ถวายแก่่ภิิกษุุรููปหนึ่่�งๆ ย่่อมเพีียงพอแก่่ภิิกษุุ ๓ - ๔ รููป อาหารนั้้�นประณีีตมากจนเป็็นที่่�เล่่าลืือ ๑๑ อรรถกถาธรรมบท ภาค ๕ ชราวรรค เรื่องที่ ๒ สิริมา

อ. วศิน อินทสระ 39 วัันหนึ่่�งภิิกษุุรููปหนึ่่�งฉัันอาหารในเรืือนของนางแล้้วไปสู่ �วิิหารแห่่งหนึ่่�ง อัันห่่างออกไป ๓ โยชน์์ เมื่่�อเพื่่�อนสหธรรมิิก (ผู้้�ประพฤติิพรหมจรรย์์ร่่วมกััน) ถามถึึงอาหาร ก็็พรรณนาคุุณแห่่งอาหารที่่�เรืือนของนางสิิริิมาให้้ฟัังว่่า ประณีีต และอร่่อยเหลืือเกิิน ยิ่่�งกว่่านั้้�น การได้้เห็็นนางสิิริิมา เป็็นลาภอัันประเสริิฐ การได้้เห็็นนางดีีกว่่าได้้รัับไทยธรรมของนางเสีียอีีก เพราะนางสวยเหลืือเกิิน หาคนเสมอเหมืือนได้้ยาก เพีียงเท่่านี้้� ความเสน่่หาได้้เกิิดแก่่ภิิกษุุผู้้�รัับฟัังนั้้�น ท่่านได้้บอกอายุุ พรรษาของตนแก่่ภิิกษุุผู้้�เล่่า เมื่่�อทราบว่่าวัันพรุ่�งนี้้�หากตนจะไปยัังวิิหารชื่ �อโน้้น ก็็จะเป็็นพระสัังฆเถระ (หััวหน้้า) ไปรัับอาหารที่่�บ้้านของนางสิิริิมา พระรููปนั้้�น ถืือบาตรและจีีวรรีีบไปยัังวิิหารนั้้�น พอรุ่�งอรุุณก็็รีีบไปยืืนอยู่�ในโรงภััตร รอภิิกษุุ อื่ �นๆ อีีก ๗ รููป บัังเอิิญในวัันวาน เมื่่�อภิิกษุุผู้้�นำำ�ข่่าวไปเล่่า ฉัันเสร็็จแล้้วหลีีกไปนั่่�นเอง นางสิริ ิิมาล้้มป่ว่ ยลงเพราะเป็น็ ไข้้ ปวดศีีรษะมาก นางจึึงเปลื้อ� งอาภรณ์เ์ ข้้าห้้องนอน แม้้วัันรุ่�งขึ้ �น เมื่่�อภิิกษุุมารัับอาหารตอนเช้้า นางก็็ยัังมิิได้้สร่่างไข้้ เมื่่�อหญิิงคนใช้้ บอกว่่ามีีพระมารัับอาหาร นางจึึงสั่ �งให้้หญิิงคนใช้้ช่่วยจััดแทน เมื่่�อหญิิงคนใช้้ถวายยาคููและของควรเคี้้�ยวอื่่�นๆ แก่่ภิิกษุุจนอิ่ �มแล้้ว และถวายอาหารใส่่บาตรไปจนพอแก่่ความต้้องการแล้้ว ได้้บอกให้้นางสิิริิมา ทราบ นางสิริ ิมิ าขอร้้องให้้ช่ว่ ยพยุงุ นางไปไหว้้ภิกิ ษุสุ งฆ์์ นางไหว้้ภิกิ ษุสุ งฆ์เ์ หล่า่ นั้้น� ทั้้�งๆ ที่่�ศีีรษะยัังสั่ �นเทิ้้�มอยู่่�ด้้วยพิิษไข้้ ภิิกษุุนั้้�นเมื่่�อเห็็นนางแล้้วคิิดว่่า เธอป่่วยหนัักปราศจากการตกแต่่ง ประดัับประดายัังงามถึึงปานนี้้� หากไม่่ป่่วยตกแต่่งประดัับประดาด้้วยอาภรณ์์ อัันมีีค่่า จัักสวยงามปานใด ขณะนั้้�นกิิเลส (กามราคะ) อัันเธอสั่ �งสมมาหลายแสนปีีได้้ฟููขึ้ �นแล้้ว มีีใจจดจ่่อแต่่นางสิิริิมาเท่่านั้้�น กลัับถึึงวิิหารแล้้วก็็ไม่่เป็็นอัันฉััน ปิิดบาตร นอน ระลึึกถึึงแต่่สิิริิมา เพื่่�อนสหธรรมิิกจะอ้้อนวอนสัักเท่่าไรก็็ไม่่ยอมฉััน เธอยอม อดอาหาร

40 กรรมฐานหรือภาวนา เย็็นวัันนั้้�นเอง นางสิิริิมาถึึงแก่่ความตาย เนื่่�องจากเธอดำำ�รงตำำ�แหน่่ง นครโสเภณีี๑๒ และเป็็นน้้องสาวหมอชีีวกแพทย์์หลวงพระเจ้้าพิิมพิิสาร ราชาแห่่ง มคธรัฐั จึงึ ส่ง่ ข่า่ วไปกราบทูลู พระศาสดาว่า่ พระเจ้้าข้้า นางสิริ ิมิ าน้้องสาวหมอชีีวก ได้้ทำำ�กาลกิิริิยาเสีียแล้้ว พระพุุทธเจ้้า ผู้้�ทรงเป็็นธรรมเทศนาโกศล (ฉลาดในการแสดงธรรม) มีีพระพุุทธประสงค์์จะอาศััยความตายของนางสิิริิมาเป็็นหััวข้้อแสดงธรรมแก่่ ภิิกษุุทั้้�งหลาย จึึงให้้ทููลพระราชาว่่าขอให้้เก็็บศพของนางสิิริิมาไว้้ก่่อน๑๓ เก็็บไว้้ ในป่่าช้้าก็็ได้้ให้้มีีคนเฝ้้า อย่่าให้้สุุนััขหรืือกาทำำ�อัันตรายแก่่ศพได้้ พระราชาทรงให้้กระทำำ�ดัังนี้้� ในวัันที่่� ๔ สรีีระของนางสิิริิมาขึ้ �นพอง หมู่�หนอนคลานยั้้�วเยี้้�ยออกจาก ปากแผลทั้้�ง ๙ (ทวารทั้้�ง ๙) ศพเน่่าเฟะน่่าสะอิิดสะเอีียน พระราชาให้้ราชบุุรุุษตีีกลองร้้องป่่าวว่่า เว้้นเด็็กเฝ้้าเรืือนและคนชราแล้้ว ให้้ทุุกคนไปดููนางสิิริิมา ใครไม่่ไปจะถููกปรัับ ๘ กหาปณะ และแล้้วได้้ส่่งพระราชสาสน์์ไปทููลพระศาสดาว่่า ขออาราธนาภิิกษุุสงฆ์์ มีีพระพุุทธเจ้้าเป็็นประมุุขไปดููนางสิิริิมา นี่่�ต้้องเป็็นข้้อตกลงระหว่่างพระพุุทธเจ้้ากัับพระเจ้้าพิิมพิิสารแน่่แล้้ว หากพระพุุทธเจ้้าพาภิิกษุุสงฆ์์ไปดููเอง อาจมีีเสีียงตำำ�หนิิจากมหาชนได้้ว่่าเป็็นพระ ไม่อ่ ยู่�อย่า่ งพระ เที่่ย� วดูนู ั่่น� ดูนู ี่่� แต่เ่ มื่่อ� พระเจ้้าพิมิ พิสิ ารมีีพระราชสาสน์อ์ าราธนาไป ข้้อกล่่าวหานั้้�นย่่อมไม่่มีี พระศาสดารับั สั่ ง� ให้้เผดีียงสงฆ์์ (ประกาศให้้สงฆ์ท์ ราบทั่่ว� กันั ) ว่า่ เราและ ภิิกษุุทั้้�งหลายจัักไปดููนางสิิริิมาตามคำำ�เชิิญของพระราชา ๑๒ นครโสเภณี ในสมัยน้นั มีเกียรติเปน็ หญงิ ประดบั นครใหง้ าม ราคาแพงมากเข้าถึงได้เฉพาะผมู้ ีเกียรติ และมเี งนิ เทา่ น้นั ๑๓ ตามปกตใิ นอนิ เดยี แม้ปจั จุบนั ก็ไมน่ ยิ มเกบ็ ศพไว้ท่บี ้านหรือที่ใดๆ เมือ่ ตายลงกน็ �ำ ไปเผาทนั ทีในวันนัน้ ดเู หมอื นจะเป็นกฎของเทศบาลหา้ มเก็บศพไว้เกิน ๒๔ ชั่วโมง

อ. วศิน อินทสระ 41 ภิิกษุุหนุ่�มผู้้�หลงใหลในรููปของนางสิิริิมา นอนแซ่่วอยู่� ๔ วััน ไม่่ยอม ฉัันอาหาร ข้้าวในบาตรก็็บููด วัันนี้้�พอมีีเพื่่�อนมาบอกว่่า พระศาสดาจะทรงนำำ� ภิิกษุุไปดููนางสิิริิมา เพีียงเท่่านี้้� เธอได้้พรวดลุุกขึ้้�นจััดการล้้างบาตรห่่มจีีวรรีีบไปกัับภิิกษุุ ทั้้�งหลาย ณ ป่่าช้้า พระศาสดามีีหมู่่�ภิิกษุุล้้อมเป็็นพุุทธบริิวารประทัับยืืนอยู่� ด้้านหนึ่่�ง ภิิกษุุณีีสงฆ์์อีีกด้้านหนึ่่�ง “นี่่�ใคร มหาบพิิตร ?” พระศาสดาตรััสถามพอให้้ทุุกคนที่่�นั่่�นได้้ยิิน “นางสิิริิมา พระเจ้้าข้้า” พระราชาทููลตอบ “นางสิิริิมาหรืือนี่่� ?” “ใช่่แน่่นอน พระเจ้้าข้้า” “ถ้้ากระนั้้�น ขอให้้พระองค์์ให้้ราชบุุรุุษตีีกลองร้้องป่่าวว่่า ใครให้้ทรััพย์์ พัันกหาปณะ จงเอาศพนางสิิริิมาไป” ราชบุุรุุษตีีกลองร้้องป่่าวไปทั่่�วนคร ไม่่มีีใครต้้องการเลย พระราชาทููลให้้ พระศาสดาทรงทราบ พระพุุทธองค์์รัับสั่ �งให้้ลดลงตามลำำ�ดัับคืือ ๕๐๐ / ๒๕๐ / ๒๐๐ / ๑๐๐ / ๕๐ / ๒๕ / ๑๐ / ๑ กหาปณะ / ๑ บาท / ๑ มาสก / ๑ กากณิกิ แต่่ไม่่มีีใครรัับซื้ �อศพของนางเลย ในที่่�สุุดพระราชาประกาศยกให้้เปล่่า ก็็ไม่่มีี ใครเอา เมื่่�อพระราชาทููลเรื่�องราวโดยตลอดแล้้ว พระศาสดาจึึงตรััสว่่า ดููก่่อนภิิกษุุทั้้�งหลาย เธอจงมาดููมาตุุคาม (หญิิง) อัันเป็็นที่่�พึึงใจของ มหาชน เมื่่�อก่่อนนี้้�คนทั้้�งหลายยอมเสีียทรััพย์์หนึ่่�งพัันกหาปณะ เพื่่�ออภิิรมย์์กัับ นางสิิริิมาเพีียงคืืนเดีียว มาบััดนี้้�แม้้จะรัับเอาเปล่่าๆ ก็็ไม่่มีีใครต้้องการ ดููเถิิด ภิิกษุุทั้้�งหลาย กายนี้้� มีีความสิ้ �นและมีีความเสื่ �อมเป็็นธรรมดา เธอทั้้�งหลายมอง ดููเสีีย ดููอััตภาพอัันอาดููรนี้้� ดัังนี้้�แล้้วตรััสพระคาถาว่่า “ความตั้้�งอยู่�ยั่ �งยืืนของร่่างกายใดไม่่มีี ท่่านจงดููกายนั้้�นซึ่่�งกรรมทำำ�ให้้ วิิจิิตรแล้้ว มีีแผลอยู่�เป็็นประจำำ� มีีกระดููกเป็็นโครงร่่าง น่่าเบื่่�อหน่่าย (แต่่) เป็็น ที่่�รำำ�พึึงถึึงของคนส่่วนมาก”

42 กรรมฐานหรือภาวนา อธิบิ ายโดยย่อ่ ว่า่ กายเป็น็ โลกีียธรรมอย่า่ งหนึ่่ง� ตกอยู่�ในลักั ษณะสามัญั คืือ ไม่่ยั่่�งยืืน เกิิดขึ้ �นตั้้�งอยู่�ชั่�วคราว แล้้วแตกสลายไป ร่า่ งกายประกอบด้้วยธาตุุ ๔ คือื ดินิ น้ำำ�� ไฟ ลม ส่ว่ นที่่แ� ข็ง็ จัดั เป็น็ ธาตุดุ ินิ เช่่น ผม ขน เล็็บ ฟััน หนััง เนื้้�อ เอ็็น กระดููก เป็็นต้้น ส่่วนที่่�เหลวจััดเป็็นธาตุุน้ำำ�� เช่่น น้ำำ��ดีี น้ำำ��หนอง น้ำำ��เหลืือง น้ำำ��เลืือด เหงื่�อ เป็็นต้้น ส่่วนที่่�พััดไปมา และทำำ�ให้้ อวัยั วะต่า่ งๆ เคลื่ อ� นไหวได้้ คู้้เ� ข้้า เหยีียดออกไปได้้ จัดั เป็น็ ธาตุลุ ม เช่น่ ลมที่่ซ� ่า่ น ทั่่�วไปในกาย ลมในกระเพาะอาหาร ลมในลำำ�ไส้้ ลมหายใจ เป็็นต้้น ส่่วนที่่� ทำำ�ความร้้อนจััด เป็็นธาตุุไฟ เช่่น ไฟที่่�เผาอาหารให้้ย่่อย ไฟที่่�ทำำ�ความอบอุ่�น ในร่่างกาย เป็็นต้้น ธาตุุทั้้�ง ๔ ดัังกล่่าวมาต้้องเป็็นไปสม่ำำ��เสมอ ร่่างกายจึึงจะผาสุุก ขาดไป หรืือพร่่องไปอย่่างใดอย่่างหนึ่่�ง ร่่างกายก็็ไม่่ผาสุุก เป็็นเหตุุให้้ป่่วยไข้้ไม่่สบาย ต่่างๆ นานา ตััวอย่่างเช่่น ความอบอุ่�นในร่่างกายต้้องมีีอยู่�เสมอ ไม่่ว่่าจะอยู่�ใน ประเทศร้้อนหรืือประเทศหนาว อุุณหภููมิิภายนอกจะแตกต่่างกัันเพีียงไรก็็ตาม แต่่ความอบอุ่ �นหรืือไออุ่ �นในร่่างกายจะต้้องรัักษาให้้อยู่ �ในระดัับเดิิมของมััน ถ้้าความร้้อนในร่่างกายมีีมากเกิินไปเราก็็จะเป็็นไข้้ ยิ่่�งร้้อนมากไข้้ก็็ยิ่่�งสููงมาก ถ้้าความเย็็นในกายมีีมากเกิินไป เลืือดก็็จะแข็็ง ไม่่ไหลเวีียนตายได้้เหมืือนกััน ความอบอุ่�นในกายนี้้�ได้้อาหารเป็็นเชื้ �อเพลิิง เมื่่�อขาดอาหาร ไฟในกาย ก็็ดัับตายเหมืือนกััน สัังเกตได้้ว่่า เมื่่�อกิินอาหารมากความร้้อนในกายจะสููงขึ้ �น น่่าจะเป็็นเพราะไฟในกายได้้โหมแรงขึ้�นเพื่่�อเผาเชื้�อคืือ อาหารให้้ย่่อย ทั้้�งนี้้� ขึ้ �นอยู่�กัับประเภทของอาหารด้้วยเหมืือนกััน อาหารบางอย่่างให้้ความร้้อนมาก เช่่น อาหารประเภทแป้้ง น้ำำ��ตาล น้ำำ��มััน บางอย่่างให้้ความร้้อนน้้อย เช่่น ผัักสด ผลไม้้สดที่่�หวานน้้อย เป็็นอาทิิ จะพรรณนาเรื่�องร่่างกายกัับอาหารก็็ไม่่สิ้ �นสุุดลงโดยง่่ายเพราะมีีเรื่�อง จะกล่่าวอีีกมาก จึึงขอข้้ามไป

อ. วศิน อินทสระ 43 นอกจากอาหารคืือ ข้้าว น้ำำ�� เป็็นต้้นแล้้ว ร่่างกายนี้้�ยัังต้้องการอากาศที่่�ดีี แสงสว่่าง เครื่�องนุ่�งห่่ม เพื่่�อกำำ�จััดความหนาว ร้้อนเป็็นอาทิิ และยัังต้้องการ ออกกำำ�ลัังกายพอประมาณจึึงจะเป็็นไปได้้ด้้วยดีี กายนี้้เ� ป็น็ ของที่่ต� ้้องบูรู ณะซ่อ่ มแซมอยู่�เสมอ เพราะมันั ทรุดุ โทรมสึกึ หรอ ไปทุุกวัันๆ แต่่ไม่่โทรมให้้เห็็นทัันทีี ค่่อยเป็็นค่่อยไปกว่่าจะถึึงชรา อาหาร และการพัักผ่่อนเป็็นสิ่ �งช่่วยบููรณะส่่วนที่่�สึึกหรอไปให้้คงเดิิม แต่่เป็็นไปได้้ ชั่ �วคราว นานเข้้าก็็โทรมจนซ่่อมไม่่ไหว เรีียกว่่าชรา ในที่่�สุุดก็็แตกดัับคืือ ตาย จะพรรณนาแต่่ละข้้อไปโดยลำำ�ดัับพอสัังเขป ข้้อว่่ากายนี้้� กรรมทำำ�ให้้วิิจิิตรแล้้วนั้้�น มีีอธิิบายว่่า ตามหลัักพระพุุทธ ศาสนาถืือว่่ากรรมเป็็นผู้้�ตกแต่่งสััตว์์ทั้้�งหลายให้้หยาบ หรืือประณีีต ดัังพระพุุทธ ภาษิิตว่่า กมฺฺมํํ สตฺฺเต วิิภชติิ ยทิิทํํ หีีนปฺฺปณีีตตาย กรรมย่่อมจำำ�แนกสััตว์์ ให้้หยาบ หรืือ ประณีีต ความหยาบ ความประณีีตนี้้� รวมเอารููปร่่างลัักษณะ อวััยวะทุุกส่่วน อััธยาศััยใจคอทั้้�งสิ้ �น เราจะเห็็นว่่า อวััยวะร่่างกายของแต่่ละคนมีีความหยาบ ความประณีีต ไม่เ่ หมือื นกันั ความอ่อ่ นแอ แข็ง็ แรงก็ไ็ ม่เ่ หมือื นกันั ผิวิ พรรณไม่เ่ หมือื นกันั บางคน เกลี้้�ยงเกลา บางคนหยาบกระด้้าง รููปร่่างหน้้าตาก็็ผิิดแผกกัันไป คนในโลกตั้้�ง ๓ - ๔ พันั ล้้านคน ไม่เ่ หมือื นกันั เลยสักั คนเดีียว ที่่ก� ล่า่ วนี้้� ในส่ว่ นหยาบที่่ม� องเห็น็ ได้้ด้้วยตาธรรมดา อวััยวะที่่�ละเอีียดในร่่างกาย ก็็แตกต่่างกัันไปมากกว่่าอวััยวะ ส่่วนที่่�หยาบเสีียอีีก การทำำ�งานของร่่างกาย หรืือสรีีรยนต์์นี้้�ยิ่่�งวิิจิิตรพิิสดารยิ่่�งนััก ท่่านว่่า วิิจิิตรยิ่่�งกว่่าเครื่�องจัักรใดๆ ทำำ�ไปตั้้�ง ๘๐ - ๙๐ ปีี มิิได้้หยุุดเลย เป็็นอััตโนมััติิ ผู้้�เรีียนแพทย์์ทางกายวิิภาคศาสตร์์ ย่่อมเห็็นแจ้้งได้้ดีีในความอััศจรรย์์ แห่ง่ การทำำ�งานของร่า่ งกาย เป็น็ ต้้นว่า่ เลือื ดและปอด ไตและตับั ตลอดถึงึ เส้้นเอ็น็ ต่่างๆ

44 กรรมฐานหรือภาวนา สรีีรยนต์์ คืือ กายนี้้� ท่่านว่่าสำำ�เร็็จมาแต่่กรรม คืือคนยัังมีีกรรมอยู่� ก็็ยัังมีีเกิิด เมื่่�อจะเกิิด กรรมย่่อมแต่่งทั้้�งรููปและนาม ตามนััยปฏิิจจสมุุปบาทว่่า สัังขาร (กรรม) เป็็นปััจจััยแห่่ง วิิญญาณ วิิญญาณเป็็นปััจจััยแห่่งนามรููป จงดููกายนี้้�อัันกรรมทำำ�ให้้วิิจิิตรแล้้ว ข้้อว่่า มีีแผลอยู่�ประจำำ� (อรุุกายํํ) นั้้�น มีีอธิิบายว่่า แผลประจำำ�ของกายนี้้� อย่า่ งน้้อยก็ม็ ีี ๙ แผล อันั ท่า่ นเรีียกว่า่ ทวารทั้้ง� ๙ คือื ตา ๒ หูู ๒ จมูกู ๒ ปาก ๑ ทวารหนััก ๑ ทวารเบา ๑ รวม ๙ ทวารทั้้�ง ๙ นี้้� เป็็นที่่�ไหลออกแห่่งสิ่ �งโสโครกต่่างๆ ในกาย หรืือจากกาย เป็็นต้้นว่่า ขี้ �ตาไหลออกจากตาทุุกเช้้า อุุจจาระออกทางทวารหนััก ปััสสาวะออก ทางทวารเบา เป็็นต้้น สิ่่ง� เหล่่านี้้� ที่่ไ� หลออกจากกายไม่ม่ ีีความหอมเลย นอกจากแผลประจำำ�ทั้้ง� ๙ แผลนี้้แ� ล้้ว ยังั มีีบาดแผลในที่่อ�ื่น� ๆ เป็น็ ครั้ง� คราว เช่น่ แผลมีีดบาดให้้เลือื ดออก กลิ่่�นเลืือดนั้้�นก็็คาวน่่าสะอิิดสะเอีียน ข้้อว่่า มีีกระดููกเป็็นโครง (สมุุสฺฺสิิตํํ) นั้้�น มีีอธิิบายว่่า ร่่างกายนี้้�มีี เลืือด เนื้้�อ หนััง เอ็็น เป็็นต้้น เกาะติิดกัันอยู่�ไม่่กระจััดกระจาย ก็็เพราะมีีกระดููก เป็็นโครงร่่างให้้ยึึดเกาะปราศจากกระดููกเสีียแล้้ว หนััง เอ็็นและเนื้้�อไม่่มีีที่่�อาศััย ไม่ส่ ามารถทรงตัวั เป็น็ รูปู ร่า่ งได้้ ย่อ่ มกองรวมกันั อยู่� เหมือื นเสื้อ� กางเกงที่ไ�่ ม่ม่ ีีคนสวม วางกองอยู่�ฉะนั้้�น บางแห่่งท่่านจึึงเรีียกว่่านครกระดููก ซึ่่�งมีีเนื้้�อและเลืือดเป็็น เครื่ �องฉาบทา ข้้อว่่า อาดููรน่่าเบื่่�อหน่่าย (อาตุุรํํ) นั้้�น อธิิบายว่่า กายนี้้� นอกจากมีี ปากแผลใหญ่่ทั้้�ง ๙ อััน เป็็นที่่�ไหลออกแห่่งสิ่ �งโสโครกแล้้ว ยัังเป็็นที่่�มา ที่่�ตั้้�ง อาศัยั อยู่�แห่ง่ โรคนานาประการ (โรคนิทิ ฺทฺ ํํ) โรคตาเกิดิ ที่่ต� า โรคหูเู กิดิ ที่่ห� ูู โรคจมูกู เกิดิ ที่จ่� มูกู โรคฟันั เกิดิ ที่ฟ่� ันั โรคท้้องเกิดิ ที่ท่� ้้อง เป็น็ ต้้น โรคตับั โรคปอด ก็เ็ หมือื นกันั โรคบางอย่า่ งให้้ความเจ็บ็ ปวดมากมาย โรคบางอย่า่ งให้้ความรำำ�คาญ เช่น่ โรคคันั เป็็นต้้น โรคบางอย่่างเป็็นที่่�รัังเกีียจของสัังคม เป็็นแล้้วไม่่มีีใครอยากสนทนา

อ. วศิน อินทสระ 45 ปราศรััยด้้วย ไม่่มีีใครอยากสนิิทชิิดเชื้ �อด้้วย กายนี้้�เป็็นรัังของโรคนานาประการ สุุดจะพรรณนาให้้หมดได้้ จึึงน่่าเบื่่�อหน่่าย อีีกประการหนึ่่�ง ภาระเกี่่�ยวกัับการเลี้ �ยงร่่างกาย ถนอมร่่างกายให้้ ดำำ�รงอยู่่�ต่่อไปได้้นั้้�น เป็็นภาระอัันหนัักของทุุกคน เพีียงแต่่การหาข้้าว หาน้ำำ�� ให้้ร่่างกายอย่่างเดีียวเท่่านั้้�น ก็็ก่่อให้้เกิิดความยุ่�งยากต่่างๆ ตามมามากมาย การประกอบอาชีีพต่า่ งๆ ของมนุษุ ย์ต์ ้้องเหน็ด็ เหนื่่อ� ย หนักั หน่ว่ งอยู่�นั้ น� ก็เ็ พื่่อ� กินิ เพื่่�ออยู่� ตนเองคนเดีียวก็็ไม่่สู้ �กระไรนััก ยัังต้้องเลี้ �ยงลููกอีีกหลายคน ล้้วนเป็็น กายที่่�ต้้องกิิน ต้้องอยู่� เป็็นภาระหนัักเพิ่่�มขึ้ �นเข้้ามาอีีก พระพุุทธเจ้้าตรััสว่่า “ความทุุกข์์เสมอด้้วยการบริิหารขัันธ์์ ๕ นั้้�นไม่่มีี (นตฺฺถิิ ขนฺฺธสมา ทุุกฺฺขา) ขัันธ์์ ๕ เป็็นภาระหนััก (ภารา หเว ปญฺฺจกฺฺขนฺฺธา) ลองใช้้ปััญญาตรองดููดีีๆ เถิิด จะมองเห็็นอย่่างชััดเจนว่่า กายของเรานี้้� เป็็นภาระให้้เราเพีียงใด ดููเหมืือนว่่าชีีวิิตทั้้�งชีีวิิตต้้องยุ่�งยากกัับภาระอัันนี้้� สมมติวิ ่า่ เราทุกุ คนไม่ม่ ีีกาย มีีแต่จ่ ิติ ภาระคงจะลดลงไปไม่น่ ้้อย การกินิ ไม่่มีี ที่่�อยู่�ไม่่จำำ�เป็็น การเดิินทางก็็ไม่่ต้้องอาศััยพาหนะใดๆ พอคิิดก็็ไปถึึง ที่่�หมายได้้ทัันทีี ความเจ็็บป่่วยทางกายไม่่มีี เพราะไม่่มีีกาย ความกำำ�หนััดไม่่มีี เพราะความกำำ�หนััดในกามอาศััยกายนี้้�เกิิดขึ้ �น ข้้อว่่าเป็็นที่่�รำำ�พึึงถึึงของคนมาก (พหุุสงฺฺกปฺฺปํํ) นั้้�น อธิิบายว่่า มนุุษย์์และ สััตว์์โลกทั่่�วไปเกิิดมาจากกาม มีีกามเป็็นแดนเกิิด พอรู้�ความจิิตจึึงแล่่นไปใน แหล่่งอัันเป็็นแดนเกิิดของตน ทั้้�งนี้้�เพราะจิิตได้้คลุุกคลีีกัับกามมาหลายร้้อยชาติิ จึงึ ดิ้้น� รนลงไป เหมือื นปลาเกิดิ ในน้ำำ�� คุ้้น� กับั น้ำำ�� เมื่่อ� ยกขึ้้น� จากน้ำำ��ก็พ็ ยายามดิ้้น� รน ลงไปหาน้ำำ�� วััตถุุคืือ ที่่�ตั้้�งแห่่งกามก็็คืือ กายนี้้� รููปนี้้� เสีียงนี้้� กลิ่่�นนี้้� และรสนี้้� กายนี้้�จึึงเป็็นที่่�รำำ�พึึงถึึงของหญิิง กายของหญิิงเป็็นที่่�รำำ�พึึงถึึงของชาย ข้้อนี้้�เป็็น ธรรมดาสากลแก่่สััตว์์โลกประเภทอื่ �นๆ ด้้วย ตััวผู้้�กัับตััวเมีียย่่อมดึึงดููดกััน กายยิ่่�งประณีีต สวยงามมากเท่่าใด ก็็ยิ่่�งเป็็นที่่�รำำ�พึึงถึึงของคนมาก เท่่านั้้�น ก่่อให้้เกิิดกิิเลส คืือกามราคะแก่่ผู้้�ได้้ดููได้้เห็็นไม่่รู้�จัักจบสิ้ �น คนที่่�เกิิด

46 กรรมฐานหรือภาวนา มาสวยจะว่่ามีีบุุญก็็มีี จะว่่ามีีกรรมก็็ได้้ คนที่่�เกิิดมาสบายก็็คืือคนที่่�ไม่่สวยนััก ไม่่ขี้ �เหร่่เกิินไป คืือคนกลางๆ เพิ่่�มความน่่ารัักเอาที่่�ความดีี เพิ่่�มความน่่าเกลีียด เอาที่่�ความชั่ �ว คนเกิิดมามีีกามราคะติิดมาด้้วยทุุกคน ไม่่ต้้องฝึึกต้้องสอนก็็รู้�ใคร่่ รู้�กำำ�หนััดในเพศตรงกัันข้้าม นี่่�แสดงว่่าได้้เคยคลุุกคลีีกัับกามมาในชาติิก่่อนๆ แล้้วด้้วย เป็็นเรื่�องธรรมชาติิด้้วย ยัังมีีอาลััยในกาม จึึงมาเกิิดในกามภพนี้้�อีีก อาการที่่�ใจยัังมีีอาลััยในกามนั้้�น เรีียกกััมมภพ การที่่�ไปเกิิดในกามภพตามความ ใคร่่นั้้�น เรีียก “อุุบััติิภพ”๑๔ กััมมภพและอุุบััติิภพจึึงสืืบเนื่่�องกัันไม่่ขาดจากกัันได้้ มีีกััมมภพอยู่�ตราบใด อุุบััติิภพก็็มีีอยู่�ตราบนั้้�นเหมืือนไฟกัับความร้้อน ด้้วยเหตุุที่่�บุุคคลปรารถนากาม กามต้้องอาศััยกายเป็็นที่่�ระบาย เป็็นที่่� ก่อ่ ให้้เกิดิ ความพอใจในกามนั้้น� กายจึงึ เป็น็ ที่่ร� ำำ�พึงึ ของคนส่ว่ นมาก เปรีียบเหมือื น คนกระหายน้ำำ�� น้ำำ��นั้้�นบรรจุุอยู่�ในถััง สายตาของผู้้�กระหายจึึงส่่ายหาถัังน้ำำ��อยู่� เนืืองๆ ยิ่่�งกระหายมากก็็ยิ่่�งซััดส่่ายหามากขึ้้�น บุุคคลผู้้�ไม่่ปรารถนากาม ย่่อมไม่่รำำ�พึึงถึึงกายใดกายหนึ่่�ง ไม่่ปรารถนา สััมผััสกาย ไม่่มองดููกายด้้วยความกำำ�หนััด แต่่จะมองดููกายในฐานะเป็็นประมวล แห่่งกองกระดููก กองเลืือด และเนื้้�อเท่่านั้้�น จงดููกายนี้้�อัันกรรมทำำ�ให้้วิิจิิตรแล้้ว มีีแผลอยู่�เสมอ มีีกระดููกเป็็นโครง อาดููรน่่าเบื่่�อหน่่าย แต่่เป็็นที่่�รำำ�พึึงถึึงของคนมาก ๕. รููปในฐานะเป็็นปริิญไญยธรรม (สิ่ �งที่่�ควรกำำ�หนดรู้� ควรทำำ�ความเข้้าใจ) พระพุุทธองค์์ตรััสสอนภิิกษุุทั้้�งหลายว่่า “ดููก่่อนภิิกษุุทั้้�งหลาย เราจััก แสดงปริิญไญยธรรม และปริิญญาแก่่เธอทั้้�งหลาย อะไรเล่่าคืือปริิญไญยธรรม (สิ่ �งที่่�ควรกำำ�หนดรู้้� ควรทำำ�ความเข้้าใจ) ภิิกษุุทั้้�งหลาย รููป เวทนา สััญญา สัังขาร ๑๔ เรียกเต็มวา่ อปุ ปัตติภพ

อ. วศิน อินทสระ 47 วิิญญาณเป็็นปริิญไญยธรรม อะไรเล่่าคืือปริิญญา ภิิกษุุทั้้�งหลาย ความสิ้ �นราคะ โทสะ และโมหะนั่่�นแล เรีียกว่่าปริิญญา (คืือความรอบรู้้� ความรู้้�แจ้้ง)๑๕ ตามนัยั นี้้� พิจิ ารณาได้้ว่า่ ขันั ธ์์ ๕ มีีรูปู เป็น็ ต้้น พระพุทุ ธองค์ท์ รงถือื ว่า่ เป็น็ หลัักสููตร เพื่่�อปริิญญา ส่่วนปริิญญานั้้�น คืือความสิ้ �นราคะ โทสะ โมหะ สมกัับ ที่่�กล่่าวว่่าขัันธ์์ ๕ เป็็นพหุุลานุุสาสนีี คืือเรื่�องที่่�พระพุุทธเจ้้าทรงยกขึ้้�นสอนมาก เป็็นพิิเศษ เพื่่�อให้้พุุทธบริิษััทกำำ�หนดรู้� ทำำ�ความเข้้าใจ อนึ่่ง� พิจิ ารณาในแง่น่ ี้้แ� ล้้ว ปริญิ ญาของพระพุทุ ธเจ้้านั้้น� สำำ�เร็จ็ ได้้ยากมาก มีีคนจำำ�นวนน้้อยเหลืือเกิินที่่�เป็็นผู้้�สิ้ �นราคะ โทสะ และโมหะ อย่่าต้้องกล่่าวถึึงคน ขนาดนั้้�นเลย แม้้ผู้้�พยายามเพื่่�อความสิ้ �นราคะเป็็นต้้น ก็็มีีอยู่�เพีียงนิิดเดีียว พยายามไปในทางส่่งเสริิมพอกพููนเสีียมากกว่่า อีีกเรื่�องหนึ่่�ง ที่่�ทรงแสดงรููปนี้้�หรืือกายนี้้� ในฐานะเป็็นปริิญไญยธรรม คืือ คราวหนึ่่�งประทัับอยู่่�ที่่�เมืืองสาวััตถีี เทพบุุตรคนหนึ่่�งชื่ �อ โรหิิตััสสะ เข้้าไป ทููลถามพระพุุทธเจ้้าว่่า ที่่�ใดอัันไม่่มีีการเกิิด แก่่ ตาย ไม่่มีีการจุุติิ (เคลื่ �อน จากภพเก่่า) และอุุบััติิ (การเกิิดในภพใหม่่) บุุคคลจะสามารถรู้�เห็็นหรืือบรรลุุ ถึึงสถานที่่�นั้้�นอัันเป็็นที่่�สุุดแห่่งโลกด้้วยการไปตามธรรมดาได้้หรืือไม่่ พระศาสดาตรััสตอบว่่า “ไม่่ได้้” ตรััสเพีียงเท่่านั้้�น เทพบุุตรเห็็นเป็็น อััศจรรย์์ถึึงกัับอุุทานออกมาว่่า ข้้อที่่�พระพุุทธองค์์ตรััสนั้้�นเป็็นสุุภาษิิต (ตรััส ดีีแล้้ว) เป็็นอััศจรรย์์ โรหิิตััสสะเทพบุุตรได้้ทููลเล่่าว่่า เมื่่�อก่่อนนี้้� (ชาติิก่่อน) ข้้าพระองค์์ เป็็นฤษีีชื่่�อ โรหิิตััสสะ มีีฤทธิ์�มาก เหาะไปได้้ในห้้วงอวกาศ ไปได้้เร็็วเหมืือน ธนููของนัักแม่่นธนูู ข้้าพระองค์์คิิดว่่าจะท่่องเที่่�ยวไปให้้ถึึงที่่�สุุดแห่่งโลก จึึงได้้ ออกสำำ�รวจอวกาศโดยไม่่หยุุดเลย นอกจากเวลาดื่่�มหรืือกิินอาหาร เวลาถ่่าย อุุจจาระ ปััสสาวะ และเวลาพัักผ่่อนหลัับนอนเท่่านั้้�น ข้้าพระองค์์มีีอายุุ ๑๐๐ ปีี ๑๕ สังยุตตนิกาย ขันธวารวรรค ๑๙/๓๓/๕๔

48 กรรมฐานหรือภาวนา ท่่องเที่่�ยวไปเกืือบทั้้�ง ๑๐๐ ปีี ก็็ไม่่อาจให้้ถึึงที่่�สุุดแห่่งโลกได้้ เพราะฉะนั้้�น ข้้าพระองค์์จึึงกล่่าวว่่า พระวาจาของพระองค์์ที่่�ตรััสตอบนั้้�นเป็็นสุุภาษิิตและ เป็็นอััศจรรย์์ พระศาสดาทรงสดัับดัังนั้้�น จึึงทรงชัักเข้้าหาแนวจริิยธรรมอัันจะ อำำ�นวยประโยชน์์ให้้มากที่่�สุุดเท่่าที่่�จะเป็็นได้้ว่่า “อาวุุโส เราบััญญััติิโลก เหตุุเกิิดแห่่งโลก ความดัับโลก และข้้อปฏิิบััติิ ให้้ถึึงความดัับโลกในร่่างกาย (กเฬวระ) อัันมีีประมาณวาหนึ่่�งนี่่�เอง ซึ่ �งมีีสััญญา และมีีใจครอง อนึ่่�งบุุคคลจะไปให้้ถึึงที่่�สุุดแห่่งโลกด้้วยการไปธรรมดาไม่่ได้้ ไม่ว่ ่า่ ในกาลไหนๆ เมื่่อ� ยังั ไปไม่ถ่ ึงึ ที่่ส� ุดุ แห่ง่ โลกก็จ็ ะพ้น้ จากทุกุ ข์ไ์ ม่ไ่ ด้้ เพราะฉะนั้้น� ผู้้�มีีปััญญา รู้้�จัักโลก ไปถึึงที่่�สุุดแห่่งโลกแล้้ว จบพรหมจรรย์์ (สิ้ �นกิิเลส) แล้้ว รู้้�ที่�สุุดแห่่งโลกแล้้วจึึงไม่่หวัังทั้้�งโลกนี้้�และโลกอื่ �น” ๑๖ ตัวั อย่า่ งนี้้� ทรงกระตุกุ โรหิติ ัสั สะเทพบุตุ รผู้้ส� นใจเรื่อ� งโลกภายนอกให้้หันั มาสนใจพิจิ ารณาโลกภายใน คือื กายและใจนี้้� ซึ่่ง� พระองค์ท์ รงเปรีียบกับั โลกๆ หนึ่่ง� แต่่ละคนมีีโลกของตนเอง ที่่�จะต้้องสำำ�รวจให้้ดีี กล่่าวคืือสำำ�รวจขัันธ์์ ๕ นั่่�นเอง เมื่่�อสำำ�รวจดีีแล้้ว ทำำ�ความเข้้าใจอย่่างทั่่�วถึึงด้้วยปริิญญา ๓ แล้้วก็็จะถึึงที่่�สุุด แห่่งโลก พ้้นทุุกข์์ได้้ ที่่�ว่่าทำำ�ความเข้้าใจด้้วยปริิญญา ๓ นั้้�น มีีอธิิบายโดยย่่อดัังนี้้� ๑. ญาตปริิญญา - ทำำ�ความรู้� ความเข้้าใจขัันธ์์ ๕ โดยสภาพความ เป็็นจริิง คืือให้้รู้้�ว่่า สิ่ �งนั้้�นๆ คืืออะไร เช่่น รููปคืืออะไร เป็็นต้้น ๒. ตีีรณปริิญญา - กำำ�หนดรู้�ขั้ �นพิิจารณา เช่่น พิิจารณารููป โดยความ เป็็นของไม่่เที่่�ยง เป็็นทุุกข์์ เป็็นอนััตตา ให้้เห็็นด้้วยปััญญาอัันชอบ ๓. ปหานปริิญญา - กำำ�หนดรู้�ถึึงขั้ �นละ เช่่น ละความพอใจ ความติิดใจ ในรููปเป็็นต้้นเสีียได้้๑๗ ๑๖ โขรุทหทิตกสั นสิกสาตู ยร มสหังยานุติทตเนทิกสาย๒๙ส/ค๖า๐ถ/ว๖ร๒รคแ๑ล๕ะว/สิ๘ทุ๗ธ/มิ๒ร๙ร๕ค ภาค ๓/๒๓๐ ๑๗

อ. วศิน อินทสระ 49 สรุุปความ เรื่�องรููปที่่�กล่่าวมาทั้้�งหมดนี้้� เพื่่�อให้้ผู้้�ศึึกษาได้้พิิจารณาเห็็นตระหนัักรู้้� เข้้าใจเรื่�องรููปเพีียงบางส่่วนเท่่าที่่�จำำ�เป็็น นอกจากความรู้�ด้้านสภาวธรรม (ข้้อ ๑.๑ - ๑.๕) แล้้ว ยัังได้้ให้้แนวพิิจารณาหรืือแนวปฏิิบััติิ (ข้้อ ๒ - ๕) ไว้้ด้้วย ตามแนวพุุทธธรรม กล่่าวคืือ ปริิยััติิ (การศึึกษาเล่่าเรีียน) ปฏิิบััติิ (การลงมืือ ปฏิิบััติิ) ส่่วนปฏิิเวธ คืือการบรรลุุผลนั้้�น ย่่อมขึ้ �นอยู่�กัับการปฏิิบััติิของแต่่ละคน ใครปฏิิบััติิได้้มากก็็บรรลุุผลได้้มาก