HSVankara Konak Dergisi

Tevfik Fikret yaşadığı dönemde ülkesinin içinde de, Zelzele, Hayavata, Şehrâyîn, Deve- bulunduğu kötü, karamsar havanın etkisiyle ge- nin Başı, Haluk’un Amentüsü, Promete lecek için gençlere büyük önem vermiştir. Tevfik ve Haluk’un Vedâ’î şiirleri vardır. ‘Ha- Fikret özellikle bu nedenden oğluna, Haluk’a çok yata Karşı Beşer’ bölümünde; Hayata düşkündür. Karşı Beşer, Resminin Karşısında, Do- ğan Güneşe, Hakikatin Yıldızı, Cezâ-yı rak da yorumlanabilir. Bu ağlaşmalar “seylâbeler ağlaşır” ve etrafa bir “vah- Mensiyyet ve Sultânî’ye şiirleri vardır. devam ederken bir yandan da sürekli şet çöker”. Hayalet gibi bir çocuk “boş” Son bölüm olan ‘Hitabetler’de ise; Fer- olarak artan ve sokakları karartmaya sokaktan koşarak geçer. Özgürlüğün da, Bir Kız Mektebi İçin, Hilâl-i Ahmer çalışan bir baskı varlığını hissettirir. sembolü olan kuşlar saçakların altına ve Gökten Yere şiirlerinden oluşur. Bu Ayrıca, şiirin birinci dizesinin ilk ke- sığınıp susarken boş kalan sokaklarda kitaptaki yirmi şiirin ortak noktası limesi 2 heceli, diğer üç kelimesi ise 3 uzaktan uluyan bir köpeğin sesi duyu- Fikret tarafından oluşturulan gelece- hecelidir. İlk kelimeden itibaren hece lur ki bu durum pek hüzün vericidir. Bu ğin temellerini barındırıyor olmasıdır. sayısının arttığı görülmektedir. Bu da sırada şâir; siyah elbiseli, solgun ve bit- yağmurun yani baskının hızlandığı- kin bir kadını hatırlayıp “ruhunun ku- Haluk’un Defteri na, arttığına işarettir. Önce ağır ağır lağında” boş ve boğuk bir inleme duyar. yağan yağmur, gittikçe çoğalmış ve BİR GENÇLİK KURGUSU: Fikret 1909’da İskoçya’ya gönderdiği sokaklarda sel hâline gelmiştir. Bu- HALUK’UN DEFTERİ oğluna olan özlemini oğlunun eşyala- rada hissedilen, şüphesiz, cansız var- rıyla dindirmektedir. Bir gün Haluk’un lıkların (“zerrât”ın) değil; Fikret’in Tevfik Fikret yaşadığı dönemde ül- bir defterini bulmuştur. Bu defterde kendi ruhunun hissettiği baskıdır. kesinin içinde bulunduğu kötü, ka- Türk bayrağının altında Haluk’un ka- Fikret’e göre, yağmurun yağmasıy- ramsar havanın etkisiyle gelecek leminden dökülen ‘Ölmek ve yaşat- la oluşan sel suları da, tıpkı yağmur için gençlere büyük önem vermiştir. mak seni!’ sözü Fikret’i çok etkilemiş- damlaları gibi ağlaşmaktadır. Bunun Tevfik Fikret özellikle bu nedenden tir. Böylece Fikret bu şiiri yazmıştır. yanında ufuklar yaklaşmakta; âdeta oğluna, Haluk’a çok düşkündür. Ha- etrafa sıkıcı, bunaltıcı ve baskıcı bir luk onun için bir kurtuluş yolu ola- Defter bile denmez, sekiz on parça kâğıttır; atmosfer hâkim olmaktadır. Bulutlar rak girdiği bunalımlarda onu hayata Üstünde Halûk'un mütereddit kalemiyle gitgide kararmakta ve bunun netice- bağlayan kişi olmuştur. Gençliğe ver- Saf Saf karalanmış yazılar, şüpheli hatlar; sinde zerrelere can çekişmeye ben- diği önemi ve oğluna olan sevgisini Bir yanda vatan bayrağı, altında şu cümle: zer bir dalgalanma gelmektedir. Ar- ikinci şiir kitabına verdiği isimden <<Ölmek ve yaşatmak seni!>> – Artık bunu attır! tık ağır ve kasvetli bir hava, her şeye de anlayabiliriz: ‘Haluk’un Defteri’. Mümkün mü? Bu kıymetli kûğıtlar bana bir yûr. hâkim olmaya başlamıştır. Nitekim Tevfik Fikret oğluna ülkeyi karanlıktan Bir yûar-ı samimi; benim efsürde leyûlim çevreyi bürüyen “soğuk gölge”, gün aydınlığa çıkaracak vasıflar yüklemiş- Onlarla hararetlenecek; onları kalben ortasında gecenin yaşanmasına sebep tir. Fikret, Haluk ismini: ‘Bize bol bol İntaak ederim ûn ı füturumda ve nevmid olmaktadır. Artık her şey sönmüştür; ziya kucaklayıp getirecek olan ve İn- Pürsislerim onlardaki cevval ü mülevvem görüntüler kaybolmaya başlamış- kılap ordusuyla çarpışacak kahraman’ Sûfiyet-i ümmid ile titrer... Bu ne mün'im tır. Hatta biraz önce görmüş olduğu olarak tanımlamıştır. Öyle ki Fikret çok Bir lûhza-i nisyûn u segaftır! Bunu teb'id manzara, artık görünmez olmuştur. sevdiği oğlunun hasretini göze alıp onu İmkûnını bulsaydı hayûlim ne olurdu? Bir tabiat olayı olan yağmur da sağanak İskoçya’ya eğitim alması için gönderir. hâlinde yağarken bu sırada gökyüzünü Fikret’in isteği Haluk üzerinden bütün (...) de kara bulutlar kaplayınca gündüz bile Türk gençliğini eğitmektir. Oğlunu Türk Heyhat! olsa etraf, doğal olarak “gece yarısı” gibi gençliğinin önderi olarak görmektedir. İnsûn melek olsaydı, cihan cennet olurdu. kararır ve ufuk yavaş yavaş yaklaşarak Ülkenin kurtuluşu için bir reçete olarak <<Ölmekveyaşatmakseni!>>EypembeHaluk'un görüş mesafesi iyice düşer; etraftaki gördüğü şiirlerini bu kitapta toplamış- Al sözleri... Ey Fecr-i hilûl-ûvere karşı varlık ve nesneleri de bu “tazyîk” altın- tır. Bu kitap ‘Haluk’un Defteri’, ‘Hayata Bir ebr-i bahûride çakan berk-ı-serer-hiz, da net bir şekilde görülemez. O sağanak Karşı Beşer’ ve ‘Hitabetler’ başlıkları al- Bilmem ki bu his hangi donuk hislere karşı yağmurun etkisiyle ne bir yüz ne de bir tında üç bölümden oluşmaktadır. ‘Ha- Kalbinde uyanmıs; bu müheyyiç kısa nutkun pencere açılır. Bu sırada sokaklarda luk’un Defteri’ bölümünde; Haluk’un Etmekte derin sadmesi tûa ruhunu tehziz. Defteri, Ümit Ölmez, Bir Tasvir Önün- Ey şanlı vatan bayrağı, bir gün seni oğlum Ber mevkib-i zi-heybet-i hürriyet önünde Çekmiş görebilseydim... O pür-hande ölürken Etmesem eğer şevkini takdis ile secde, EDEBİYAT 101

Dünyada en alçak baba elbet ben olurdum. Devenin Başı mak için öncelikle Prometheus’un kim Oğlum, onu gönlünce yaşat... Ölme fakat sen. olduğunu bilmek gerekir. Prometheus Ümîd Ölmez! Bu şiir aslında şiirden çok bir masal mitolojik bir varlıktır. Antik Yunan mi- Fikret gençliği geleceğin mimarı ve gibi yazılmıştır. Toplumdaki unsur- tolojisindeki tanrılar için ateş çok kıy- ülkenin ümidi olarak görüyordu. Ha- lara yeni anlamlar yüklenerek bü- metlidir ve tanrılar ateşi insanlara ver- luk’un İskoçya’dan getirdikleriyle bir- yük bir eleştiri yapılmıştır. Şiirde; meyip kendilerine saklarlar. Promet- likte Osmanlı toplumunu tekrar hu- heus ise ateşi tanrılardan çalıp insanlara zura, refaha kavuşturacağına inanıyor- Büyük Deve → Osmanlı Devleti verir. Buna sinirlenen tanrılar Promet- du. Bu şiirinde Haluk üzerinden tüm heus’u Kafkas dağlarının tepesine zin- gençliğe seslenerek Türk gençliğine Devenin çürük başı → Devletin başın- cirlerler ve bir kartalı her gün Promet- ümidin sonsuz olduğunu ve onlara ül- daki yöneticiler heus’un ciğerini yemesi için görevlen- kenin geleceği olduklarını anlatmıştır. dirirler. Tevfik’in Prometheus’u da oğlu Devenin gövdesi → Osmanlı halkı Haluk’tur. Oğlunu bu şiirinde ‘Vatanın Ölmek nedir şebâb için? Ümmîd ölür mü hiç? meçhul elektrikçisi’ olarak anlatır. Haîn sümmûma karşı nasıl, hangi kuvvetin Karga → Kadere katlanılması gerektiği- Nûşâbe-çîn-î feyzi olur?... ni düşünen kesim Resmin Karşısında Bir Tasvir Önünde Fikret bu şiirini Mekteb-i Sultani’den şeklinde kullanılmıştır. hocası olan Recaizade Mahmut Ek- Tevfik Fikret çoğu şiirinde olduğu gibi Vaktiyle büyük bir devenin bir başı varmış... rem’in ölmüş oğlu Nijad için yazmıştır. bu şiirinde de tabloyu tasvir etme sa- Başsız deve olmaz ya. Masal, neyse; bütün gün Fikret için oğlu Haluk neyse Recaizade natını kullanmıştır. Fikret’in bu şiiri Yaz kış, bu beyinsiz, bu çürük baş için de oğlu Nijad aynıdır. Nijad’ın ölü- yazma nedeni hem oğlunun hasretini Çöl, kır, tepe, dağ, taş, müyle hüzünlenen Fikret şiirinde ‘Ey biraz olsun dindirmek hem de Türk Bi-çâreyi beyhude sürükler ve yayarmış... intikam alan yaratıcı’ gibi sözlerle isya- gençliğinin profilini oluşturduğuna Biçâre ağır gövde ne yapsın, kime küssün? nını dile getirmiştir. Yaşanan tüm kötü inandığı oğlunu daha iyi anlatmaktır. Kara bulup derdini dökmüş, o demiş: - Vâh! olaylardan, bütün acılardan yaratıcıyı Hayavata Baştan büyük Allah... Başa gelmiş, çekeceksin. sorumlu tutarak Nijad’ın babasının Fikret bu şiirinde oğlu Haluk’a aldığı Artık işe hörgüç bile şaşmış ilerde bunun hesabını soracağını söyler. ve şiire adını veren sandalla çıktıkları Kuyruksa dolaşmış gezintiyi anlatır. Amerikalı şair Henry Doğan Güneş’e Wadsworth Hiawatha (Hayavata) adın- Baştan başa enhâyı; fakat kimseyi Allah Tevfik Fikret Meşrutiyet’in ilanından da bir kahraman yaratmış ve onunla Baştan düşürüp kuyruğa baktırmasın; ilkin 16 gün önce ‘Millet Şarkısı’ isimli şi- ilgili çokça şiir yazmıştır. Fikret de bu Bir parça durup dinleyen olmuşsa da, git git; irini yazmıştır. Fikret Millet Şarkısı şairden etkilenmiş sandalın dolayısıyla Âlem bu uzun derdi işitmekten usanmış; şiirinde bir güneşten bahsetmekte- da şiirin adını bu şekilde belirlemiştir. Artık kimse dinletmeğe gitse, dir. Doğan Güneş’e adlı şiiriyle de Şehrâyîn Kim duysa, işitse Meşrutiyet’in ilanıyla birlikte bah- 2. Abdülhamit’in tahta çıkışının yirmi Yüz vermediğinden, devecik sâkin ü sâkit sedilen güneşin doğmasını kutlar. üçüncü yılında İstanbul Boğazı’nda Bir hendeğe inmiş, başı sokmuş ve uzanmış. bayram havasında geçen bir cülus tö- Birden çekilip: \"Haydi -demiş- duzaha, murdar!\" Ferda reni düzenlenmiştir. Herkes çok eğ- Haksızlık eden başları bir gün... koparırlarç Yapısı itibariyle bir Gençliğe Hita- lenirken Tevfik Fikret bu gösteriden be sayılabilecek bir şiirdir. Oğlu Ha- dönemin yöneticilerine duyduğu nef- Prometheus luk doğduktan sonra gençliğe daha retten dolayı rahatsız olmuş ve gösteri- yi evinde karanlıklar içinde izlemiştir. Fikret’in oğlunda tasvir ettiklerini anla- Şiirde asıl anlatmak istediği ise dışarıda geçici ışıklar vardır ama Fikret’in evin- Fikret gençliği geleceğin mimarı ve ülkenin de geçici olmayan bir ışık, ülkenin gele- ümidi olarak görüyordu. \"Ümîd Ölmez!\" şii- ceği olarak gördüğü oğlu Haluk vardır. rinde Haluk üzerinden tüm gençliğe sesle- nerek Türk gençliğine ümidin sonsuz oldu- ğunu ve onlara ülkenin geleceği olduklarını anlatmıştır. 102 KONAK

ayrı bir ilgi gösteren Fikret bu şii- Bey ‘Yeni Mektebi’ kurmuştur. Tev- ler Hediye, Siyah Bacı, Rüya, Ök- rinde geleceğin umudu olan gençle- fik‘in öğrencileri üzerindeki etkisinden süz, Arı Sokar ve Ezan adlı şiirlerdir. re seslenmektedir. Şiirin özellikle ilk haberdar olan Satı Bey kurduğu mek- Bacımı çok seviyorum; mısralarında Meşrutiyet’in Fikret’te tebin miniminileri adına şiir yazması Amber bacı! yarattığı olumlu hava sezilmektedir. için Tevfik Fikret’i çağırmıştır. Tevfik Dilber bacı! Şiirin son kısımlarında Fikret genç- arkadaşının nazik teklifine karşılık Ga- Bana şimdi rahat haram, lere taşıdıkları umutları hatırlatarak latasaray ‘da yarım bıraktığı emelini de Bacımın koynunda akşam: nasıl özveriyle çalışmaları gerektiğini tamamlamak adına Şermin kitabının Ama rahatça uyurum. anlatır. Bu şiir duygu yönünden Fik- şiirlerini kaleme almaya başlamıştır. Adı Leyla, ret’in en heyecanlı şiirlerinden biridir. Gözü şehla... Bu şiir kitabındaki tüm şiirleri genel Tevfik Fikret’in, ‘Fikri hür, bilgisi hür, Yatayım, akşam olsun da, bir başlıkta değerlendirmek gerekirse, vicdanı hür bir ozanım.’ sözü döne- Siyah bacımın koyununda. bu kitap Fikret’in vatanın geleceği için min aydın anlayışını da özetler nite- yazdığı şiirleri topladığı bir kitaptır. liktedir. Fikret, bu tanıma uygun bir 3) Çevre ve Hayvan Sevgisi Ko- Vatanın kurtuluşunu oğlu Haluk’un aydın kitlesi yaratmanın yolunun eği- nulu Şiirler önderliğinde tüm Türk gençliğinde timden geçtiğinin farkındadır. Kita- bulmaktadır. Türk gençliğinin yapma- bın adının Şermin olması ve kitapta, Şermin kitabında çevre ve hayvan sev- sı gerekenleri bir bir sıralamış umut- bir kız çocuğunun etrafında gelişen gisi konulu şiirler, Papatya, Kuşlarla, larını kaybetmemelerini öğütlemiştir. olaylara ve özellikle okulla ilgili şi- Rengîn, Yaz Nine, Kış Baba, Arslan, Fakat Haluk ülkesine geri dönmemiş- irlere yer verilmesi; Fikret’in kız ço- Yazın, Kışın, Ağustos Böceği İle Karın- tir. İskoçya’dan sonra ilerleyen yıllar- cuklarının eğitimine verdiği önemin ca ve Veli Baba adlarını taşımaktadır. da Amerika’ya gidip Hristiyan olmuş, göstergesi olarak kabul edilebilir. \"Papatya hayatını Amerika’da tamamlamıştır. Bahar olsun daa seyredin 1) Eğitim Konulu Şiirler Nasıl süsler bayırları, ŞERMİN Kitapta eğitim konusunu işleyen şiirler Zümrüt gibi çayırları Servet-i Fünun şairlerinden Tevfik Fik- İthaf, Şermin’in Elifbası, Mahallebim Yüze gülen o pek nazlı ret Aksaray’da Mahmudiye Rüştiyesi’n- ve Mektebim, Hasbihâl ve İş Salonun- Geşin yüzlü papatyalar de öğrenime başlamış daha sonra Ga- da adlı şiirlerdir. Şermin’in Elifbası’nda latasaray Lisesi‘nde öğrenimine devam şair, Şermin’e ve onun şahsında tüm Altın gözlü papatyalar etmiştir ve mezun olduktan sonra Ga- çocuklara Arap harflerinin yazımıyla latasaray Lisesi‘nde Türkçe öğretmenli- ilgili akılda kalıcı bilgiler vermekte ve 4) Şiirlerdeki Varlık Anlayışı ği yapmaya başlamıştır. (1895) Bu sıra- bu dilin alfabesini harekeleriyle bir- larda Fikret‘in hayatının dönüm nok- likte bir oyun misali açıklamaktadır. Şermin kitabındaki şiirlerde yer alan tası olan oğlu Haluk dünyaya gelmiştir. -Alfabeni oku yavrum, somut varlıklara örnek olarak: Sütlaç, Oğlunu ve gelecek nesli bir kurtarıcı -İşte hemen başlıyorum: şeker, şekerleme, piyano, keman, oyun- olarak gören aynı zamanda da Haluk a, b, c, ç, d, e, f, g, cak, bebek, kedi, köpek, kuş, papatya, ‘u gelecek nesle bir önder olarak görüp yumuşak g, h, ı, i, j, kitap verilebilir. Görülmektedir ki so- ‘Prometheus’ olarak adlandıran Tevfik, k, l, m, n, o, ö, p, r, mut varlıklar hep çocuklar için eğlence- öğretim hayatı boyunca öğrencileri- s, ş, t, u, ü, v, y, z. li olan şeylerdir. Dehşet verici, korkutu- nin gelişimlerini yakından takip edip cu hiçbir somut varlığa şiirlerde yer ve- onlara ilim anlamında olabildiğince (...) rilmemiştir. Çoğunlukla çocuğu oyuna destek çıkmıştır. Öğrencilerini gezilere sevk edecek varlıklar tercih edilmiştir. götürmesiyle öğretim hayatında tanı- -Çalıştım öğrendim hepsini, Kitaptaki soyut varlıklara örnek olarak nan ve öğrencileri arasında böyle tasvir Sor şimdi istediğini. ise umacı, cadı, hafıza ve canavar gibi edilen Fikret, pek çok genç şaire yol ifadeler söylenebilir. Bir iki şiir dışında göstermiştir, onlara ilham olmuştur. (...) soyut varlık kullanımına gidilmemiştir. Galatasaray Lisesi’ndeki öğretim haya- -Anne artık bana izin. tının ardından Robert Koleji‘nde çalış- -Peki yavrum, haydi oyna; 5)Doğa ve insan ilişkisini anla- maya başlamıştır. Bu sıralar döneminin tan şiirler Arşimet ‘i olarak tanınan arkadaşı Satı Koca bir aferim sana!... Kuşlarla Kuşlar uçar, 2)Aile konulu şiirleri Ben koşarım; Kitapta aile konusunu işleyen şiir- EDEBİYAT 103

Onların kanatları var, Başımdan buzlu su döküldü; çocukluk devrinden itibaren eğitim ve Benim kanadım kollarım Bana babam her ne zaman yönlendirme gereklidir. Bir öğretmen Kuşlar kanadını çırpar, Böyle şeyler sorarsa çok, bu yönlendirmeyi, çocuklara okul- Ben de kolumu sallarım... İçerimde bir soğukluk larında öğretmenlik yaparak kazan- Uçun kuşlar, uçun kuşlar; Hissederim, bütün kanım dırabilir. Bir sanat ve edebiyat adamı Hepinizle yarışım var! Damarımda donar birden. ise öğrencilere bizzat ulaşma şansına Soruyordu o: -A canım, sahip değildir. Onun yönlendirmesi, 6)Dini terimlere yer veren şiir- Hiç ezan duymadın mı sen\" eserleri ve fikirleri yoluyla olabilecektir. leri Fikret her iki yönlendirmeyi yapmayı \"Ezan Tevfik Fikret’e göre geleceğin Türki- başarmış bir şahsiyettir. Hem öğret- Babacığım geçen sabah ye’sini kuracak olan Türk gençliği, ba- menlik yoluyla hem de verdiği eserler- Beni çağırdı, dedi ki: tılı bilgi, görgü ve fikirlerle donanmış le çocukları ve gençleri eğitmiş, onları -Nedir \"Hayye-al-el-felah?\" olan bir kişiliğe sahip olmalıdır. Oğlu arzulanan şahsiyetler yapabilmek için -Ezan, dedim. -Ezan, peki; Haluk, yol gösterdiği ve ülkede batılı uğraşmıştır. Gerek Şermin eseri, gerek- Ezan nedir bilir misin? anlamda bir dönüşümü gerçekleşti- se önceki eserleri, Fikret’in çocukları ve Bakıyordum hazin hazin, recek gençliğin sembolüdür. Gençliği gençleri geleceğe hazırlamak için yazdı- Babam, niçin bilmem, güldü, mevcut hâle getirebilmek için daha ğı eserler olmuştur. Çeşitli yollarla on- Tekrar etti: -Nedir ezan? lara hayat dersi vermeye gayret etmiştir. KAYNAKÇA 1. Andı M. Saray Karşısında Tevfik Fikret. 8. Gülendam R. Yağmur’u Bir Siyasi Şiir Ola- Yansıması. Turkish Studies International İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi rak Okuma Denemesi. Akademik Sosyal Periodical For The Languages, Literatu- Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 2012 Ağus- Araştırmalar Dergisi Tevfik Fikret Özel Sa- re and History of Turkish or Turkic, 2013 tos;37(37):1-21. yısı, 2015 Nisan;11:13-31. Yaz;8(9):2093-2110. 2. Aydın, E. Tevfik Fikret’in Gençlik Dönemi 9. Kanat Soysal Ö. Çağdaş Türk Çocuk Ede- 15. Sağlam N. Tevfik Fikret’in Aşkı ve Tesadüf- Aşk Şiirleri. Doğu Akdeniz Üniversitesi biyatının Gelişimi: Tevfik Fikret’ten Fazıl leri. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Yüksek Lisans Tezi, Hüsnü Dağlarca’ya (1914-2008). Ankara Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 2012 Ağus- 2010 Temmuz. Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü tos;34(34):157-170. Eğitimin Kültürel Temelleri Anabilim Dalı 3. Bulut Y. Tevfik Fikret’in Çocuk Şiirleri ve Güzel Sanatlar Eğitimi Bilim Dalı Yüksek 16. Solak Ö. Tarih-i Kadim ve Süleymaniye Şermin Kitabındaki Şiirlerinin Tahlili. Şim- Lisans Tezi, 2012 Temmuz. Kürsüsünde Şiirleri Üzerine Bir Mukayese. şek T, Yıldız BC (editörler), II. Uluslararası Sakarya Üniversitesi Eğitim Fakültesi Der- Çocuk ve Gençlik Edebiyatı Sempozyumu, 10. Kaplan M. Bir Gençlik Kurgusu Olarak gisi, 2014 Nisan;0(9). 103-108. Haluk’un Defteri. Akademik Sosyal Araş- tırmalar Dergisi Tevfik Fikret Özel Sayısı, 17. Tat M. Sis ve Canım İstanbul Şiirleri Çer- 4. Çetin N. Serveti Fünun Topluluğu Şair ve 2015 Nisan;11:186-212. çevesinde Tevfik Fikret ve Necip Fazıl’ın Yazarlarında Tarih Konusu. Turkish Studies İstanbul Tasavvurları. Akademik Sosyal International Periodical For The Languages, 11. Kaplan M. Tevfik Fikret Devir-Şahsiyet-E- Araştırmalar Dergisi Tevfik Fikret Özel Sa- Literature and History of Turkish or Turkic, ser. 22. baskı. İstanbul: Dergah Yayınları; yısı, 2015 Nisan;11:213-223. 2009 Kış;4(1-II):1721-1737. 2017. 18. Uçman A. Tevfik Fikret. TDV İslam Ansik- 5. Çetin N. Yeni Türk Edebiyatında Han-ı Yağ- 12. Karabulut M. Tevfik Fikret ve Cenap Şaha- lopedisi, s.9-13. ma Motifi. bettin Şiirlerinde Melankoli. Turkish Stu- dies International Periodical For The Lan- 19. Uludağ ME. Düş Kırıklığı Bağlamında Tev- 6. Dönmez E. Süleymaniye Kürsüsünde’n Mu- guages, Literature and History of Turkish or fik Fikret ve Vatan. Turkish Studies Interna- halefet. Kayar N, Güneş Ü (editörler), III. Turkic, 2015 Kış;10(2):507-520. tional Periodical For The Languages, Litera- Türkiye Lisansüstü Çalışmalar Kongresi, ture and History of Turkish or Turkic, 2013 15-18 Mayıs 2014, Sakarya, 13-29. 13. Özdemir, F. Cehennem Çölünde Kıyameti Kış;8(1):2685-2695. Beklemek Tevfik Fikret’in İktirab Şiirinde 7. Erdoğan M. Tevfik Fikret’in Tarih-i Ka- Melankolinin Tasviri. Akademik Sosyal 20. Zariç M. Recaizade Mahmut Ekrem’in dim’ine Mehmed Fazlullah’ın Reddiyesi:- Araştırmalar Dergisi Tevfik Fikret Özel Sa- “Nefrin” ve Tevfik Fikret’in “Sis” adlı Şiir- Şihabü’l-Kudret fi Recmi’l- Fikret. Turkish yısı, 2015 Nisan,11:79-94. leri Üzerine Karşılaştırmalı Bir İnceleme. Studies International Periodical For The Ankyra Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Languages, Literature and History of Tur- 14. Özlük N. Psikanalitik Edebiyat Eleştiri- Enstitüsü Dergisi, 2012,3(1):39-59. kish or Turkic, 2010 Kış;5(1):974-1006. si Açısından Gayya Mefhumunun Şiire 104 KONAK

BATI’DAKİ BİYOMEDİKAL ETİK TARTIŞMALARINDA ÖZERKLİK VE İNSANLIK ONURU Heike Baranzke İngilizce orijinalinden çeviren M. Kemal Temel Kök hücre araştırmaları, reprodüktif insan klonlama tasarıları, kimerizm ve transgenez ürünü canlıların yaratımı vb. hususların tartışıldığı ve böylece kimin (ya da neyin) bir “insan” olduğunun biyolojik bakımından dahi sorgu- landığı günümüzde, “insanlık onuru” içeriği her zamankinden de tartışmalı ve muğlak, geçmişteki sağlam yeri artık oynak bir nosyon haline gelmiştir. Dr. Baranzke, esaslara dair bu eserinde, bir süredir yerli yersiz bir biçimde kul- lanılmakta oluşundan ötürü halihazırda anlamı bulanıklaşmış olan bu esasi kavrama açıklık getirmeye girişmekte, bunu yaparken de kavramın antikite- den moderniteye dek tarihi süreçte beslenmiş olduğu eklektik kaynaklara ve dolayısıyla geçirdiği girift gelişime etraflıca değinmektedir. Alman biyoetiği ile Amerikan biyoetiği arasındaki yaklaşım farkına dikkat çekmekte, çeşit- li etik perspektifleri ve bunların sonuçlarını kıyaslamaktadır: özne-odaklılık, muhatap-odaklılık, eylem-odaklılık. Dr. Baranzke’nin bu çok yönlü çalışması, “insanlık onuru”nun gerek tarihini, gerekse bugünkü etik rol, anlam ve yerini inceleyenler için Türkçe literatürde yararlı bir kaynak olacaktır. EDEBİYAT 105

106 KONAK

HALK SAĞLIĞI Araştırmaları Koordinatörlüğü Gün geçtikçe artan bireyselleşme, yaşam sürelerinin uzaması ve kent hayatı; kaygıların artışına, yaşam biçimi değişikliklerine ve akut-kronik birçok sağlık sorununa mahal vermektedir. Hastanelerin artan yükü ile birlikte hastaların tedavi doyumsuzluğunun önüne geçilememekte ve tedavi edici sağlık hizmet- lerinde makineleşme hızla artmaktadır. Tıp, aşı gibi bazı alanlarda olağanüstü başarılar gösterirken bir o kadar alanda da danışanlarını tatmin edememek- tedir. Tıpta bütüncül yaklaşımın geçtiğimiz her gün daha istismara açık hale gelmesi de bu sürecin so- nuçlarındandır. Sağlık hizmetlerinde gelişmeleri ta- kip eden etik tartışmaların normalleşmesinde gecik- me yaşanması, her gün yeni kişilerin mağduriyetine yol açmaktadır. Halk Sağlığı Araştırmaları Koordina- törlüğü olarak; halkın sağlığına olan bakışımızı çok paydaşlı bir yaklaşımla destekleyerek; aşı, biyoetik ikilemler ve şifa (geleneksel ve tamamlayıcı tıp) ça- lışma grupları ile bütüncül kavrayışı yakalamaya ça- lışıyoruz. Etkinlik Çalışma Grubu • Aşı • Biyoetik İkilemler • Şifa (Geleneksel ve Tamamlayıcı Tıp) • Epidemiyoloji ve İstatistik • Sağlığın Sosyal Boyutu • Sağlık 4.0 HALK SAĞLIĞI 107

Geleneksel ve Tamamlayıcı Tıbba Bakış Hirudoterapi ŞİFA (GELENEKSEL VE TAMAMLAYICI TIP) HİRUDOTERAPİNİN TARİHÇESİ ÇALIŞMA GRUBU Geçmişin en köklü toplum ve medeniyetlerinden olan Mısır 1Ulviye Esra Erbaş* medeniyeti sağlık alanında her zaman başı çeken uygarlıklar- 3Aişe Gül Güneş dan olmuştur. Geleneksel tıbbın uygulama alanlarından biri 1Kübra Yılmaz olan hirudoterapi de bunlardan biridir. Kan alma yerine ge- 1Nihan Elif Tekin çen hirudoterapi Mısır toplumunun o kadar benimsediği bir 2Songül Gökşin yöntemdi ki mezarlarının duvar yazılarında bile bahsediliyor- du. 1 Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Tıp Fakültesi Mısır’dan köken alan hirudoterapi neredeyse tüm Mezopo- 2 Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Diş Hekimliği tamya toplumlarına yayılmıştır. Ancak sonrasında Yunan ve Fakültesi Roma toplumlarına geçmiştir. Bu toplumlarda özellikle vü- 3 Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi cudun dengesini ve kanın sirkülasyonunu sağlayan yöntem olarak kullanılmıştır. Yunan kökenli Kolofonlu Nicander sü- İletişim: [email protected] lükleri terapötik amaçla kullanan ilk tıp hekimidir. Nicander Alexipharmaca adlı tıbbi metninde sülüklerden ve uygulama- 108 KONAK larından bahsetmiştir. Sadece Nicander değil Asclepiades’in öğrencilerinden olan Laodicea da bu konuda uygulamalara değinmiştir. İnsan vücudundan aşırı kanın alınmasının insanı rahatlatacağını düşünmüşlerdir. Roma da ise hirudoterapinin öncüsü Galen’dir. Galen kan, balgam, sarı safra, kara safranın işleyişinin düzenli olabilmesi için sülükleri kullanıyordu. Sü- lüklerin sadece uygulama yöntemleriyle değil aynı zamanda vücuttan çıkarılması, sonrasında yarada oluşabilecek komp- likasyonları gibi başka kullanım alanlarıyla da ilgilenmiştir. Tarihte sülük tedavisi sadece fiziksel belirti gösteren hastalık- ların kullanımında değil melankoli diye adlandırılan beyinsel ve ruhsal durumların tedavisinde de tercih edilmiştir. Melan- koli tedavisinde kullanılmasının sebebi, bu hastalığın beyinde siyah birikim olarak adlandırılan kan işleyişinin ve safra akı- şının bozulmasına yol açmasıdır. Bunun tedavisi de sülükleri kullanarak, buradaki toksik maddelerin geri emilimi ve kanın düzenli akışının tekrar sağlanabileceği düşünülmüştür.

Fiziksel hastalıklarda da birçok yerde kul- run kanamasında, romatizmada, tüber- de Mehmet Atâullah Efendi Mi’yârü’l-E- lanılmaktadır. MS 6.yy’da Amida Ameti- külozda, epilepside ve cinsel yolla bulaşan tibbâ adlı eserinde sülüklerin yüksek ateş us adlı hekim onchia olarak adlandırdığı hastalıklarda kullanılmıştır. durumunda kulağın arkasına yerleştirile- gözün iris yapısının ülserasyona uğrayıp Osmanlı’daysa özellikle basur tedavisinde rek ateşin düşürülmesi için kullanıldığına etrafında dairesel katmanların oluştuğu sülük kullanılmıştır. Makata sülük yapış- değinmiştir. bu hastalıkta sülük tedavisinin uygulana- tırmanın oradaki fazla kanı emip temiz- Günümüzde ise özellikle plastik cerrahi- bilirliğinden ve uygulamalarından bah- leyeceği düşüncesi baskındır. Sadece ba- deki yaraların tam ve kısa süreli iyileşme- setmiştir. Gözde sadece bu hastalıkta de- sur tedavisinde değil deri hastalıklarında si için kullanılan sülükler tıbbi anlamda ğil katarakt tedavisinde de kullanılmıştır. özellikle egzemanın tedavisinde de kulla- 1884 yılında John Haycraft’ın sülüklerin Hirudoterapiye değinen önemli bilim in- nılmıştır. Osmanlı’da sülüklerin diğer bir tükürüğünde bulduğu hirudin adlı mad- sanlarından biri de İbni Sina’dır. İbni Sina kullanım alanı saç köklerinin gelişmesi denin tanımlanmasıyla hirudoterapi et- El Kanun Fi’t Tıbb adlı eserinde sülüklere için saçsız deriye uygulanmasıdır. Ayrıca kin kullanıma geçmiştir. Son zamanlarda ve uygulama yöntemlerine, hastalıklar- göz ağrılarında, diş ağrılarında, diş etleri- mikro cerrahide, venöz tıkanıklık gibi daki etkilerine değinmiştir. Batı bilim nin şişmesi durumunda da tercih edilen durumlarda aktif olarak kullanılmaktadır. dünyasında Avicenna olarak bilinen bu tedavi yöntemlerinden biri olmuştur. Os- önemli bilim insanının kitapları tıp eği- manlı’nın önemli bilim insanlarından biri HİRUDOTERAPİDE UYGULAMA timinde kullanılmakta ve kitaplarında bu olan Şerafeddin Sabuncuoğlu Cerrahiye- Hirudoterapi tıbbi sülükler kullanılarak konuyla ilgili kısımlar hala mevcut eği- tül Haniyye adlı eserinde sülük tedavisini uygulanan, kanın akışını sağlayan bir timde tercih edilmektedir. ayrıntılı bir biçimde tarif etmiştir. Şânîzâ- tedavi şeklidir. Sözü geçen sülük ise yüz- Ebu’l Kasım el Zehravi adlı bilim insanı da Kitabül Tasrif isimli eserinde göz, du- Hirudoterapiye değinen önemli bilim insanla- dak, burun, diş eti gibi alanlarda sülükle- rından biri de İbni Sina’dır. İbni Sina El Kanun rin kullanılabileceğinden bahsetmiştir. Fi’t Tıbb adlı eserinde sülüklere ve uygulama Avrupa’da ise 17.ve 18. yy’da sülük kulla- yöntemlerine, hastalıklardaki etkilerine değin- nımı tavan yapmıştır. Özellikle Fransa ve miştir. Batı bilim dünyasında Avicenna olarak Rusya’da sülük uygulamaları çok popüler- bilinen bu önemli bilim insanının kitapları tıp leşmiştir. Bunu bir terapi yöntemi olarak eğitiminde kullanılmakta ve kitaplarında bu ko- benimseyen fransız doktorlar neredey- nuyla ilgili kısımlar hala mevcut eğitimde tercih se tüm hastalara sülük tedavisi uygula- edilmektedir. maktaydı. Bu dönemde sülükler beyin dokusunun inflamatuar hastalıklarında, karaciğer ve böbrek hastalıklarında, bu- HALK SAĞLIĞI 109

lerce farklı üyesi bulunan suda yaşayan edilmelidir ve tıbbi atık olarak atılmalıdır. ka kadar sürer. segmentli solucanlar grubundan Hirudo Kesinlikle aynı ya da farklı hasta olması Sülükler, kimyasal madde içeren (par- Medicinalistir. Tedavi için bu sülüğün fark etmeksizin tekrar kullanılmamalıdır. füm, kolonya, cilt kremi, makyaj malze- seçilmesinin sebebi ise özel yapıya sahip Sülük tedavisi uygulanırken; uygulanacak mesi vb.) yüzeylere tutunmazlar. Bu se- ağzı ve salyasında bulunan bahsettiğimiz bölgedeki kanın arteryel değil de venöz beple, sülük tutturulacak bölge ılık bir su maddelerdir. tıkanıklık olduğundan emin olunmalıdır. ve pamuk yardımı ile silinmelidir. Bölge Hirudo medicinalisin üç çenesi ve yakla- belirlendikten sonra bir tüp veya pistonu şık 100 dişi bulunur. Sülük salgısı güçlü Sülük tedavisi esnasında, ilk ısırıkta hafif çıkarılmış bir şırınga ile sülükler o bölge- antikoagülanlar içermektedir. Sülük bu ağrı hissedilir ve daha sonra sülük salgısı de tutturulabilir. Bir spanç yardımı ile de salgıları farinksinin yanlarında bulunan anestezik içerdiğinden uygulama boyun- sülüklerin istenilen bölgeye tutturulması bir çift bezden (tükrük bezi) üreterek diş- ca ağrı hissedilmez. Yetişkin bir sülük tek sağlanabilir. Hasta, çeşitli klinik paramet- leri arasında bulunan boşaltma kanalları bir beslenmede kendi vücut ağırlığının reler, enfeksiyonlar veya allerjik durum- ile dışarıya salgılamaktadır. Sülük kan yaklaşık on katı kadar (ortalama 5-15 ml) lar için tedavi süresince düzenli olarak emerken zorla kaldırılmamalıdır çünkü kan emer. Tedavi ortalama 20 ile 60 daki- izlenmelidir. Sülük yapıştığı yerden ken- çeneleri yarada kalabilir ve bu da enfeksi- diliğinden bırakmazsa, sülüğün ağzının yon, ekimoz ve skar gibi durumlara sebep bulunduğu bölgeye hafifçe zerdeçal tozu olabilir. veya alkol uygulamasıyla bıraktırılabilir, Sülükleri etkili kullanabilmek için uygun ancak dikkat edilmesi gereken husus, sü- koşullarda saklamak gerekir. Sülükle- lüğün bıraktırılırken kusturulmamasıdır. rin temiz cam ya da plastik kapta distile Sülük tutunduğu bölgeden ayrıldıktan edilmiş ve klorlanmamış şişe suyu kulla- sonra salgısında bulunan biyoaktif mad- nılarak 4-5 derecede saklanması gerekir. delerin etkisinden dolayı kanama 4-48 Su asla musluk suyu olmamalıdır. Bazı saat devam edebilir. satıcılar suyun içine tuz da ekler. Su ye- Onuncu saatte akan kan ortalama 120 rine jel içinde de saklanabilir ancak bu ml’ye ulaşır. Yani sülük yalnızca bağlan- saklanma ve taşıma süresi kısa olduğu mışken değil, düştükten sonra da kanın zaman kullanılır. Sülükler kullanılma- akmasını sağlar. Isırık alanı, fizyolojik dan önce buzdolabında ya da soğuk ve su batırılmış gazlı bez ile temizlenir, ka- karanlık bir yerde saklanmalı ve direkt gün ışığından kaçınılmalıdır. Ayrıca ok- BUNU BİLİYOR MUYDUNUZ sijen için kapakta bırakılan delikler pro- fesyonelce hazırlanmış olmalıdır, çünkü 1817’de Thomas Bell yüz şişmesi gözlenen bir oroantral fistula va- sülüklerin vücudu aşırı derecede esneklik gösterdiğinden kaçmasına yol açabilir. kasını yüze uygulanan 6 sülük ile tedavi etmiştir. 1839’da Chapin A. Kullanımdan hemen sonra sülükler önce Harris abse yapan dişin boşaltılması için diş etine sülük uygulana- %7 etanol çözeltisine beş dakika, sonra ise bileceğini öne sürmüştür. Diş etlerine sülük uygulanması için tüpler %70 etanol çözeltisine bırakılarak imha geliştirilmiştir. Sülükler odontalgia, periodontitis ve alveolar abcess için kullanılmış ve hastaya anında rahatlama sağlamıştır. 1854’te C. Spencer Bate maxilar central insizördekş büyük bir kavitenin tedavi- sini, diş etine sülük uygulayarak başarıyla gerçekleştirmiştir. Ancak bir vakada ise diş hekimi dişağrısı ile gelen hastasına ecza- neden alınmış bir sülüğü diş etine tutturmasını söylemiştir. Hasta iki saat sonra daha kötü hissetmeye başlamış, dudakları, yanakları, boynu ve göğsünde şişme gözlenmiştir. Ertesi sabah hekim muayene ettiğinde başında inflamasyon, nefes alış-verişinde zorlanma, sanrı görme gözlemlemiş ve hasta 24 saat içinde kaybedilmiştir. Postmor- tem kan zehirlenmesi olduğunu göstermiş ve sülüğün zehri taşıdığı anlaşılmıştır. 110 KONAK

namanın önlenebilmesi için de sıkı bir • Hematom sı mikrorevaskülarizasyonun oluşmasını tamponla kapatılır. Her bir sülük tek kul- Bu kullanım alanlarından birkaçını açık- hızlandırır. Sirkülasyon sağlanana kadar lanımlıktır. Aynı hastada bile, kullanılan layacak olursak; dokuya oksijenden zengin taze kan gel- sülükler tekrar kullanılmamalıdır. Kan ile Orta ve ileri yaşlarda görülen diz ağrısı- mesini sağlamak ve dokuda meydana bulaşan hastalıklar riskine karşı tedavide nın en önemli nedenlerinden biri olan gelen şişliği gidermek amacı ile sülükler kullanılmış olan sülük, vücuttan ayrıldık- osteoartrit, en sık görülen eklem hastalı- kullanılır. tan sonra tıbbi atık olarak çamaşır suyu ğıdır. Bu durum bireyin yaşamını önemli Hasarlı doku, taze kanla gelen oksijen ve veya alkol ile imha edilir. Sülük ısırıkla- ölçüde etkiler ve yürümede güçlüğe sebep diğer gıdalarla desteklenir. Akut ve cerra- rı bazen bazı kişilerde ekimoz ve keloid olur. Osteoartrit tedavisi için geleneksel hi rekonstrüksiyonun zor olduğu kulak, oluşturmaktadır. Bu lekelerin çoğu 2-3 ve tamamlayıcı tıbbın bir parçası olan burun, dudak ve göz kapağı gibi bölge- hafta içinde kaybolmaktadır. sülüklere önemli ölçüde rağbet vardır. Az lerde yeterli arteryel akımın olduğu ancak Sülük tedavisi uygulanmasında kişinin sayıda yan etki nedeniyle diz osteoartriti venöz akımın yetersiz olduğu vakalarda kullandığı ilaçlara dikkat edilmelidir, zira için güvenli bir seçenek olarak görülebilir. tıbbi sülüklerin tedavide önemli rol oyna- kan akışını artıracak ilaçlar tedaviyi tehli- Osteoartrit üzerinde yapılan bir çalışma dığı da görülmüştür. Bu durumlar çeşitli keye atabilir. Kişinin vücudunun immün sonunda sülük tedavisinin topikal diklo- vakalarla gösterilmiştir. cevabı mutlaka izlenmelidir. Tedavi uy- fenaka (artritten kaynaklı diz ağrılarında gulanacak kişi kafein kullanımını bir süre yüzeysel olarak kullanılan non-steoridal B. Kontrendikasyonlar önceden kesmiş olmalıdır. Sigara kulla- antiinflamatuar ilaç) fonksiyon, tutukluk Hirudoterapi geçmişten günümüze ka- nımı ve nikotin içeren maddeler vazo- ve total semptomlar yönünden üstün ol- dar birçok hastalığın tedavisinde kul- konstriksiyona sebep olacağı için kesilmiş duğu gösterilmiştir. Diğer bir çalışmada lanılmış ve olumlu sonuçlar vermiştir. olmalıdır. ise hirudoterapi transkutanöz elektriksel Ancak her hastalık veya hastada faydalı sinir stimülasyonu (TENS, elektrik akımı olacağı düşüncesi yanlıştır. Nitekim te- HİRUDOTERAPİDE ENDİKASYON- veren, fizik tedavide kullanılan bir alet) ile davi yönteminin etkinliği hastalara göre LAR, KONTRENDİKASYONLAR VE karşılaştırılmış olup tek seans sülük teda- değişmektedir. Hastalar öncelikle sağlık KOMPLİKASYONLAR visinin anlamlı ve sürekli bir etki göster- durumu için detaylı bir muayeneden diği bildirilmiştir. geçirilmelidir. Mutlak hemofili, immün A. Endikasyonlar Cerrahi replantasyon (kopan bir uzvun yetersizlik, anemi, lösemi, hipotoni, ar- Eski çağlarda özellikle flebotomide (da- yeniden işlev kazanması için yapılan ona- teryel yetersizlik, gebelik durumlarında mara girme işlemi), yara ve savaş teda- rım), flap rekonstrüksiyon (derinin kan ve sülük salgısındakilere alerjisi olanlara vilerinde kullanılan sülükler tıbbın geliş- damarlarıyla beraber ihtiyaç duyulan yere uygulanmamalıdır. mesiyle konvansiyonel ağrı tedavisinin taşınması) ve yumuşak doku yaralanma- bir parçası olmuştur. Tedavinin etkinliği, sında kullanımına gelirsek, tıbbi sülük C. Komplikasyonlar sülüğün emdiği kandan ziyade salgıladığı tedavisinin ameliyat sonrası uygulanma- Uygulama ile en sık izlenen yan etki ve biyoaktif madde miktarı ile ilişkilidir. Sal- komplikasyonlar lokal cilt lezyonları, ka- gıladıkları biyoaktif maddelerin etkisiyle nama, anemi, alerjiler ve enfeksiyondur. klinikte birçok kullanım alanı bulmuştur. Sülük tedavisi uygulamalarında görülen endikasyonlar aşağıdaki gibidir: • İnflamatuar reaksiyonlar • Pasif konjesyon • Variköz venler • Hemoroid • Artoz, osteoartrit, periartrit ve ro- matoid artrit • Katarakt, glokom, travmatik yara- lanma ve inflamatuar göz hastalıkları • Gingivit, paradontit ve gingival ödem gibi diş hastalıkları • Dermatit, psöriasis ve kronik ülser gibi cilt hastalıkları HALK SAĞLIĞI 111

Sülüğün kan emmediği dönemde, enfek- siyon sonucu geliştiği düşünülmüştür. olup bunlardan 20’den fazlası tanımlan- siyon yapan ajanlar geliştiğinde ve tekrar- Sülükler insanlık tarihinde yoğun olarak mıştır ve birkaçı aktif rol alır. Ayrıca salgı layan kullanımlarda tipik bulgular görül- kullanılmış bir biyolojik tedavi grubudur. maddeleri türlere göre değişmektedir. Bu mektedir. Bunlar ağrı, ciltte yanma hissi, Özellikle doğada yaygın olarak bulunma- yüzden sülüğün etkisi içeriğindeki mad- kaşıntı, uygulama alanında geniş eritema- ları, hastalar tarafından kolaylıkla ulaşı- delere ve tedavi amacına göre yorum- töz (kılcal damarların çeşitli nedenlerle labilmeleri ve sağlık profesyonellerinin lanmalıdır. Zira hirudoterapi, salgılanan genişlemesi sonucu ciltte veya mukusta gözetimi olmaksızın hastalar tarafından birçok maddeden dolayı multidisipliner kanın birikerek kırmızılık oluşması) ve kendi kendilerine uygulanması bu teda- tedavinin bir parçasıdır. ödemli alanların olduğu, lokal ağrılı len- vinin istenmeyen etki ve komplikasyonla- Sülüğün etki mekanizmasını anlamak fadenopatinin (lenf nodlarının çeşitli rını gündeme getirmektedir. Bu istenme- için içeriğine göre; analjezik ve antiinfla- nedenlerle şişmesi) izlendiği ve bazı du- yen etkileri önlemek için tedavi mutlaka matuar etkisi, ekstrasellüler matriks deg- rumlarda ateşin eşlik ettiği komplikas- uygun hastada, bir hekimin uygun klinik radasyonu, kan akışını artırması, platelet yonlardır. Dolayısıyla tıbbi sülük tedavi- değerlendirmesi sonrası, yetkili bir sağlık agregasyonunu engellemesi, antikoagülan sinin uygulamasında gerekli durumlarda profesyoneli tarafından uygulanmalı ve ve antimikrobiyal etkisi olarak analiz edi- antibiyotik profilaksisi önerilmektedir. izlenmelidir. lebilir. Ancak bu mekanizmalar birbirle- Enfeksiyon hirudoterapinin en sık görü- riyle yakından ilişkilidir ve bir bütün ola- len komplikasyonu olmasına karşın, sü- HİRUDOTERAPİDE MEKANİZMA rak incelenmelidir. lük tedavisi uygulanan hastalarda her cilt Sülüklerin etki mekanizması salgıladıkla- Yukarıdan da anlaşılacağı üzere, aslında lezyonu enfeksiyona işaret değildir. Bun- rı biyoaktif bileşenlerle şekillenir. Sülük- sülük kendi yaşamı için gerekli olanları ların sülük kullanımına bağlı alerjik reak- ler 100’den fazla biyoaktif madde içeriyor salgılar. Mesela ısırmaya takiben salgıla- nan hyaluronidaz ve kollajenaz enzimleri, Etki yolu Biyoaktif sülüğün biyoaktif maddelerinin dokuya Maddeler işlemesini ve yayılmasını sağlamak için Analjezik ve Antiinflamatuar Etki biyokimyasal tepkimelerle konnektif do- antistasin, hirustasin, ghilantenler, eg- kuyu modifiye eder. Bu durum ekstrasel- lin C, triptaz inhibitörü, komplement lüler matriks degradasyonu olarak görü- C1 inhibitörü, guamerin ve pigua- lebilir. merin, karboksipeptidaz inhibitörü, odaklanılmıştır. Örneğin, salgılanan ki- bdellinler ve bdellastasin nazların ve antistasinin, nosiseptif yolda büyük rol oynayan kinin-kallikrein meka- Ekstrasellüler Matriks Degredasyonu hyaluronidaz ve kollajenaz nizmalarını inhibe ettiği düşünülmekte- dir. Kinin-kallikrein mekanizması koagü- Kan Akışını Artırma asetilkolin, histamin benzeri molekül- lasyon ve inflamatuar yanıtta önemlidir. ler Bunun yanında antistasin koagülasyon kaskadında bulunan faktör 10a inhibitörü Platelet Fonksiyonunun Engellenmesi saratin, calin, apiraz, decorsin olduğundan, antistasinin antiinflamatuar etkisinin yanında antikoagülan etkisi de Antikoagülan Etki hirudin, gelin, faktör 10a inhibitörü, görülmektedir ve yapılan çalışmalar anti- Antimikrobiyal Etki destabilaz, new leech protein-1, whit- koagülan etkisinde durmuştur. ide, ve whitmanin Üç izoformu olan triptaz inhibitörü özel- destabilaz, kloromisetin, theromacin, likle, mast hücrelerinin proteolitik en- theromyzin, and peptit B zimlerini inhibe ederek etki gösterir. Mast hücre triptazlarının salınımı inflamatuar etkiye sebep olur. Bu etkilerin kinin-kal- likrein sistemi, kemotaksis, lökosit akti- vasyonu, vazoaktif olaylar ve devamında gelen ağrı üreten etkileşimlerle ilişkili ol- duğu görülmektedir. Eglin C, nötrofil granüllerinde bulunan, inflamatuar yanıtın bir parçası olarak salınan nötrofil elastazı ve katepsin G’yi 112 KONAK

inhibe eder. Ayrıca nötrofil elastazı ve Kollajenaz enzimi ise kollajeni yıkarak, lir. Bazı çalışmalar destabilazın antimik- katepsin G koagülasyon kaskadındaki adezyon ve agregasyon tepkimelerini baş- robiyal etkisinin nonenzimatik içeriklere faktör 10, 12 ve doku faktörünü aktive et- latır. Bir döngü ile biyoaktif bileşenlerin de bağlı olduğunu göstermiştir. tiğinden, eglin C’nin antikoagülan etkisi inhibitör etkisine katkı sağlar. Genel olarak hirudoterapi salgıladığı bi- olduğu da düşünülebilir. Lakin bu alanın yoaktif bileşenlerden ötürü analjezik(ağrı daha fazla araştırılmaya ihtiyacı vardır. D. Antikoagülan Etkisi kesici), antikoagülan(pıhtılaşma önle- yici), antiinflamatuar(iltihap önleyici), B. Kan Akışını Artırması Yüksek antikoagülan etkisi ve az yan etki miyorelaksan(kas gevşetici), immün mo- Sülüğün beslenmesi ve terapötik etki ile heparinin alternatifi olarak düşünülen dülatör(bağışıklığı hareketlendirici), vas- için kan akışının artırılması gerekir. Bu hirudin ilk izole edilen biyoaktif madde- küler sirkülasyon düzenleyici(kan dolaşı- durumda histamin benzeri moleküller dir. Hirudin, trombine bağlanarak aktif mını düzenleyici), hipoksi(kanda oksijen vazodilatasyona sebep olur ve bölgesel trombinin tüketilmesine sebep olur. azlığı) giderici, bakteriostatik(bakteri bü- geçirgenliği artırırlar. Bunun yanında ase- yümesini ve üremesini engelleyen), lokal tilkolin salgısı da endotel kas gevşemesini Faktör 10a inhibitörü ise koagülasyon anestetik(bölgesel uyuşturucu), fibrinoli- ve vazodilatasyonunu sağlar. kaskatını kırarak etki eder. tik(pıhtı gideren), vazodilatör(damar ge- nişleten), antimikrobiyal ve ödem çözücü C. Plateletlerin Agregasyonunu E. Antimikrobiyal Etkisi etkileri taşır. Taşıdığı bu etkiler hirudote- Engelleme rapinin endikasyonlarını, kontrendikas- Normalde sülük dokuya zarar verdiğin- Farklı türlerde farklı izoformları bulunan yonlarını ve komplikasyonlarını belirler. den koagülasyon kaskadı aktifleşir. Ama destabilaz enzimi, glikozidaz aktivitesi ile Ayrıca hirudoterapi kan dolaşımıyla ala- bu durum sülük için zararlı olduğundan antibakteriyel ve fibrinolitik özellik göste- kadar olduğundan sistemik etkiye sa- sülük bunu engelleyici maddeler salgılar. rir. Destabilaz enzimi glikozidaz aktivitesi hiptir. Bu durum, salgılanan maddelerin Bu maddeler koagülasyan kaskadını fark- ile bakterinin peptidoglikan tabakasına çokluğu ve etkilerinin birbirleriyle ilişik lı yerlerden etkilerler. Örneğin saratin, etki ederek antimikrobiyal etki gösterebi- olması, bu konuda yapılan ve yapılması plateletlerin adezyonunu sağlayıp tıkaç gereken araştırmaların genişliğini göste- oluşturmada görevli vonWillebrand fak- rir. törünün(vWF) kollajene bağlanmasını inhibe eder. Apiraz ise, plateletlerde bu- HİRUDOTERAPİDE EĞİTİM lunan gpllb ve gpllla reseptörlerini aktif- Sülük tedavisi ile ilgili eğitim almak iste- leştirip plateletlerin vWF’ye bağlanma yen hekimler ve diş tabipleri sağlık bakan- afinitesini artıran platelet agregasyonun- lığının vermiş olduğu sertifikalı eğitimle- da önemli rolü olan ADP’yi AMP’ye çe- re katılabilirler. Bu eğitimler, bünyesinde virerek dolaylı olarak agregasyonu önler. uygulama merkezi bulunduran Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, Cumhuri- yet Üniversitesi, Gazi Üniversitesi de ol- mak üzere çeşitli kurum/kuruluşlar tara- fından düzenlenir. Eğitim, uygulama ve teorik olmak üzere iki kısımdan oluşur. Teorik 35 ve uygula- ma 25 ders saati olacak şekilde toplam 60 Hirudoterapi salgıladığı biyoaktif bileşenlerden ötürü analjezik, antikoagülan, antiinflamatuar, miyorelaksan, immün modülatör, vasküler sir- külasyon düzenleyici, hipoksi giderici, bakteri- ostatik, lokal anestetik, fibrinolitik, vazodilatör, antimikrobiyal ve ödem çözücü etkileri taşır. Taşıdığı bu etkiler hirudoterapinin endikasyon- larını, kontrendikasyonlarını ve komplikasyon- larını belirler. HALK SAĞLIĞI 113

ders saati sürer, bir ders saati 45 dakika- • Sülük uygulaması sertifikasına sahip da aktif çalışmış tabipler veya diş ta- dır. Bir günde en fazla 8 ders saati alına- ve en az 3 yıl ilgili uygulama alanın- bipleri, bilir. Ayrıca bu eğitimler uzaktan da veri- • Sülük uygulaması sertifikasına sahip lebilir. Konularına bakarsak genel olarak uzman tabipler-uzman diş tabipleri, sülük, sülüğün kullanılabileceği hastalık- • Sülük uygulaması sertifikasına sa- lar, sülüğün yan etkileri, sülük tedavisinin hip, sülükle ilgili en az iki tane ulu- etikliği ve yasal sorunlar anlatılır. sal/uluslararası bilimsel yayını bulu- Bu eğitimler sonunda sınavlara girilir. nan tabipler ve diş tabipleri Sınav uygulama ve teorik için ayrı ayrı • Yabancı uyruklu olup, uluslararası yapılır. Önce teorik sınav yapılır. Teorik platformda kupa uygulaması eğiti- sınavda 70 i geçen kişi uygulama sınavına mi aldığını, ilgili alanda aktif olarak girmeye hak kazanır. Uygulama sınavın- çalıştığını belgeleyen ve ilgili birimce dan da 70 üstünde alan kişi sertifikayı alır. kurulan komisyon tarafından yeter- Bu sertifikayı aldıktan sonra, özel açılmış liliği uygun görülen kişiler uygulama yerlerinde veya hastanelerin eğitimci olabilir. alternatif tıp ile ilgili ünitelerinde çalışıla- bilinir. Eğitime katılabilecek kişi sayısı da Ülkelere Göre Hirudoterapinin sınırlıdır. Bakanlıkça görevlendirilecek 2 Kullanımı katılımcı dışında, uzaktan eğitimlerde en Dünyanın en gelişmiş ekonomilerine fazla 50, yüz yüze eğitimlerde en fazla 25 sahip ve aynı zamanda tıbbi bilimlerin katılımcı eğitime alınabilir. Bakanlıkça görevlendirilecek katılımcı devlet hizmet yükümlülüğü bulunmayan, çalıştığı ku- rumda vereceği hizmet gereği bu prog- ramda alacağı eğitim önem arz eden tabip veya diş tabibidir ve bu katılımcılardan eğitim ücreti alınmamaktadır. Ayrıca ka- tılımcılar eğitim programı sırasında baş- ka bir merkezde veya başka bir işte çalış- tırılamazlar. • Bu eğitimi verebilecek kişilerden bahsedecek olursak; 114 KONAK

uygulamalarında da ileri olan Almanya, Japonya’da altı yıllık eğitim veren seksen lık programı entegrasyonun öncelendiği; Fransa, İngiltere ve ABD de olmak üzere modern tıp okulunun on sekizinde elektif nüfusun %60’ının geleneksel tıbbı kullan- çeşitli ülkeler bu tedavi metodundan bü- veya zorunlu olarak tamamlayıcı ve gele- dığı ve hekimlerin %60’ının geleneksel tıp yük ölçüde yararlanırlar. neksel tıp okutulur. 46 fakültede de dört eğitimi de aldığı belirtilmektedir. Aynı zamanda Çin’de hastanelerin yıllık bir alternatif tıp programı açılmıştır. Amerika Birleşik Devletleri de, 1991’de %95’inde geleneksel ve modern tıbbın iç Küba’da 1959 devriminden sonra gele- Ulusal Sağlık Enstitüsünün araştırma içe olduğu görülmektedir ve bu uygula- neksel-tamamlayıcı tıp uygulamaları ve yürütmesi için Alternatif Tıp Ofisini kur- malar içinde de akupunktur ön plandadır. uygulayıcıları (doğum yardımcıları hariç) muştur. ABD’de 1997 yılında hastaların Geleneksel tıpla ilgilenen 2500’den fazla yasaklanmıştır. Ancak 1992’de homeopati tamamlayıcı tıp uygulamalarına başvur- hastane, 350000’den fazla sağlık çalışanı ve akupunktur uygulamalarına başlan- ma oranı %46,3, harcanan tahmini bütçe vardır. Sağlık sigortası hem modern hem mış, 1995’te geleneksel tıp enstitüsü kuru- 21,2 milyar dolardır ve %12,2’ si cepten de geleneksel tıp uygulamalarını kapsar. larak eğitime de girilmiştir. Enstitüde tıb- ödemelerle karşılanır. Eğitim ise çoğu Ayrıca 170 geleneksel tıp araştırma ensti- bi bitki yetiştirme, uygulayıcı eğitimi ve modern tıp okulunda dört yıllık prog- tüsü de bulunur. araştırma programları verilir. Ulusal sağ- ramlar halinde verilmektedir. KAYNAKÇA 1. Altıntaş A. “Osmanlı Tıp Kitaplarına 8. Arusan S, Bayar B, Gödekmerdan A, terapi”; 2011. Göre Sülükle Tedavi ”; 2014. Sağlam N. “Olgu Sunumu: Mikro Cer- 14. Yıldız S, Eriş S, Yücel Polat N, Ürper rahiye Yardımcı Bir Metot, Hirudote- 2. Oka B. “Hirudotherapy from Past to rapi”; 2013. S, Kurt Y, Kurt BB, Yıldız ÜG. “Sülük Present”; 2013. Tedavisi”; 2014. 9. Duruhan S, Biçer B, Tuncay MS, Uyar 15. Sülük Uygulaması; http://dosyasb.sag- 3. Leeching Medical Pracedure; https:// M, Güzel S. “Travma ve Plastik Cerrahi lik.gov.tr/Eklenti/3977,suluk-uygula- www.britannica.com/science/leeching Operasyonları Sonrası Sülük Uygula- masi-sep-standartlaripdf.pdf maları”; 2014. 16. Geleneksel ve Tamamlayıcı Tıp Uy- 4. Munshi Y, Ara I, Rafique H, Ahmad Z. gulamaları Yönetmeliği Ekleri; “Leeching in the history-A Review”; 10. Duruhan S, Biçer B, Tuncay MS, Uyar http://www.resmigazete.gov.tr/eski- 2008. M, Güzel S. “Sülük Uygulamasının ler/2014/10/20141027-3-1.pdf Komplikasyonları”; 2015 . 17. Karahancı ON, Öztoprak ÜY, Ersoy M, 5. Valauri FA. “The Use of Medicinal Lee- Zeybek Ünsal Ç, Hayırlıdağ M, Örnek ches in Microsurgery”; 1991. 11. Sig AK, Güney M, Üsküdar Güçlü A, Büken N. “Geleneksel ve Tamamlayıcı Özmen E. “Medicinal leech therapy— Tıp Uygulamaları Yönetmeliği ile Yö- 6. Yantis MA, O’Toole KN, Ring P. “Lee- an overall perspective”; 2017. netmelik Taslağı’nın Karşılaştırılması”; ch Theraphy”; 2009. 2015. 12. Ayhan H, Mollahaliloğlu S. “Tıbbi Sü- 7. Yıldız S, Eriş S, Polat NY, Ürper S, Kurt lük Tedavisi: Hirudoterapi”; 2018. Y, Kurt BB, Yıldız ÜG. “Diz Osteoart- ritinde Sülük Tedavisinin Etkinliği”; 13. Gödekmerdan A, Arusan S, Bayar B, 2015. Sağlam N. “Tıbbi Sülükler ve Hirudo- HALK SAĞLIĞI 115

Grip Salgınının Sorumlusu Gerçek Katil Kim? AŞI ÇALIŞMA GRUBU İnsanlık tarihinde bulaşıcı hastalıklar; zaman zaman salgın- 1Çağrı Emin Şahin* larla kendini göstermiş ve toplu ölümlere yol açmıştır. Günü- 2Beyza Nur İlhan müzde sterilizasyon, dezenfeksiyon ve antibiyotiklerin keşfi 3Şule Karaköse ile kontrol altına alınmış olsa da hijyen şartlarının yeterli ol- 4Tuba Yıldız madığı durumlarda, örneğin az gelişmiş ülkelerde, halen bir 4Tolga Özkalay tehdittir. Kan ve vücut sıvıları gibi çeşitli yollarla insandan insana aktarılan bu hastalıklar yalnızca hasta olan kişi için 1 İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı değil tüm toplum için bir tehdittir. Artık dünyanın giderek Anabilim Dalı küçüldüğünü düşündükçe uzak diyarlara ulaşması hiç de zor 2 Hacettepe Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi değildir. 3 Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Günümüzde antibiyotiklerle bakteriyel enfeksiyonlar kısmen 4 Ankara Üniversitesi Ecazcılık Fakültesi de olsa kontrol altındadır. Öte yandan eradike edilen çiçek hastalığı dışında viral enfeksiyonlar bizim için tehdit oluştur- İletişim: [email protected] maya devam etmektedir. Ebola, kuduz, hepatitler ve HIV bu enfeksiyonlara örnektir. Bunlara ek olarak zaman zaman hafif 116 KONAK atlatılan ancak ciddi enfeksiyona sebep olduğunda çok daha ölümcül olan önemsemediğimiz bir katil var, influenza !

İnfluenza A, B ve C ortomiksovirüs aile- nik değişime uğrar ve major farklılıklar insan olduğundan genomunun hayvansal sinin üyeleridir. İnfluenza A, B ve C in- oluşturur. M1 ve M2 proteinleri tip spe- kaynağı yoktur. Bu yüzden antijenik kay- sanlarda hafif semptomlarla giden enfek- sifiktir, influenza tiplerini ayırt etmede ma görülmez ve influenza B pandemile- siyonlara sebep olabildiği gibi; influenza kullanılmaktadır. İnfluenza A’nın M2’si re neden olmaz. Ancak antijenik sapma A ve B insanlarda ciddi enfeksiyonlara amantadine ve rimantadine’nin hedefi sıkça görüldüğünden beliren her yeni suş neden olmaktadır. Genel olarak akut ve olmaktadır. her yıl aşıya eklenmelidir. ateşli solunum sistemi hastalığıdır. Baş, Su kuşları, tavuk, domuz, at gibi hayvan- İnfluenza A virüs suşları 4 tipik özelliğine kas ve boğaz ağrısı; yüksek ateş; halsizlik ların kendi influenza A virüsleri bulun- göre isimlendirilir. ve kuru öksürüğe sebep olurlar. maktadır. Bu hayvanlardaki influenza • Tip (A,B,C) Ortomiksovirüsler segmentli(parçalı) A virüsleri insanlarda epidemiye sebep • İlk izole edildiği yer RNA genomu, sarmal nükleokapsid ve olan antijenik kayma varyantlarını kodla- • İlk izole edildiği tarih lipoprotein zarftan oluşur. Virüs RNA'ya yan genomun kaynağıdır. Aynı hücre iki • Antijen (HA, NA) bağlı RNA polimeraz enzimi taşır, yani farklı suşla enfekte olduğunda, suşların İnfluenza B ise tip, ilk izole edildiği yer, genomu enfektif değildir. İnfluenza A ve segmentli genomları arasındaki reassort- ilk izole edildiği tarihe göre isimlendiri- B'nin genomu 8 segmentli yapıya sahip- ment ve mutasyon genetik farklılaşmayı lir. İnfluenza B pandemilere yol açmadığı ken influenza C'nin genomu 7 segmentli tetiklemektedir. Segmentli genomik ya- için HA ve NA antijenlerinin önemi yok- yapıdadır. pıya bağlı oluşan bu genetik farklılaşma tur. Zarf, Hemaglütinin (HA) ve Nörami- pandemilere (dünya çapında salgınlara) İnfluenza; sık görülen ancak zaman za- nidaz (NA) adında iki glikoprotein ve ve epidemilere (geniş bölgesel salgınlara) man hafif seyretmesi nedeniyle yeterince bir membran proteini (M2) içerir ve in- neden olmaktadır. Bu durum influenza- önemsenmeyen viral bir enfeksiyondur. ternal matriks proteinine (M1) bağlıdır. nın eradike edilemeyecek bir enfeksiyon Genellikle kış aylarında görülür. Başlıca Hemaglütinin ve nöraminidaz tipe özgül olduğunun göstergesidir. solunum sistemini tutar; ancak diğer sis- antijenlerdir. Hemaglütinin, hücrenin Genomik yapısındaki değişimlerle salgın- temleri de etkileyerek miyokardit, miyo- yüzeyine bağlanarak enfeksiyonun baş- lara neden olan influenza için günümüz- pati ve merkezi sinir sistemi bozuklukla- langıcını oluşturur. Hemaglütinindeki de profilaktik aşı ve ilaçlar bulunmak- rına sebep olmaktadır. İnfluenza insanlık minör değişiklikler antijenik drifte (kay- tadır. İnfluenza B’nin kaynağı yalnızca tarihinde milattan önce Hipokrat tarafın- ma), majör değişiklikler ise antijenik şifte dan tanımlanmıştır. (sapma) neden olmaktadır. Tarihi kaynaklarda dünya genelinde Şiftler sadece influenza A’da görüldüğü salgınlardan bahsedilmektedir. Tarihte için pandemilerin nedeni her zaman inf- bilinen en önemli influenza pandemisi luenza A olmaktadır. Nöraminidaz ise 1918’deki İspanyol gribidir ve bir yıl ka- enfekte olan hücreden virüsun yayılması dar kısa bir sürede I. Dünya savaşındaki için enzim aktivitesine sahiptir. İnflu- ölümlerden daha fazla ölüme neden ol- enza A ve B'nin nöraminidazını inhibe muştur. Tüm dünyayı etkileyerek sal- eden ilaçlar, oseltamivir ve zanamivirdir. gınlara neden olduğu için hastalığa Orta İnfluenza A’nın nöraminidazı da antije- Çağ’da İtalyanca etki(influenza) den- miştir. İleriki dönemlerde diğer dillere geçmiştir. Grip(grippe) ise Fransızcadan geçmiş olup Türkçedeki bir diğer karşılığı İnfluenza; sık görülen ancak zaman zaman hafif seyretmesi nedeniyle yeterince önemsenmeyen viral bir enfeksiyondur. Genellikle kış aylarında görülür. Başlıca solunum sistemini tutar; ancak diğer sistemleri de etkileyerek miyokardit, mi- yopati ve merkezi sinir sistemi bozukluklarına sebep olmaktadır. HALK SAĞLIĞI 117

olan “soğuk algınlığına” tekabül etmekte- niye sebep olabilir. Bunun yanında doğal çocuklarda daha ölümcüldür. Grip tablo- dir. 20. Yüzyıla kadar hastalığın sebebinin bariyeri bozarak ve hücre yıkımına sebep suna ensefalopati eşlik edebilir ve genel- bakteri olduğu düşünülmüştür. Hatta olarak sekonder bakteriyel enfeksiyon ile likle öldürücüdür. İyileştikten 2-3 hafta “Haemophilus İnfluenzae”(Hib) adı veril- de pnömoni görülebilir. bakteriyel enfek- sonra ensefalit görülebilir ancak öldürücü miştir ancak ileri dönemlerde hastalardan siyonların sebebi genellikle pnömokoklar, değildir. influenza virüsü izole edilmiştir. Hib’in H. influenza ve s. aureus'tur. Bakteriyel İnfluenza semptomlarını kontrol altına önemli bir sekonder bakteriyel enfeksi- pnömonide öksürüğe mükopürülan bal- almak için asetaminofenler, antihistami- yon sebebi olup farklı bir bakteri olduğu gam eklenir. İnfluenza üst solunum yolu nikler ve benzerleri ilaçlar kullanılmıştır, ifade edilmiştir. enfeksiyonu olarak başlar. ancak etkili olmamıştır. Hedefi M2 pro- Semptom benzerliği nedeniyle grip ve Hücreden hücreye yayılarak alt solunum teinleri olan antiviral ajanlar amantadin nezle eş anlamlı olarak kullanıldığı halde yoluna yayılabilir. İnfluenza geçici ya da ve rimantadin virüsün zarftan çıkması- farklı hastalıklardır. Parainfluenza, RSV, düşük düzeyli viremi yapabilir ancak so- nı inhibe eder, ancak yalnızca influenza koronavirüs, rhinovirüs gibi solunum lunum sistemi dışına yayılımı nadirdir. A'ya etkilidir. Amantadin hem koruyucu yolu virüslerinin sebep olduğu enfeksi- Yayılım yaptığında çocuklarda miyozite hem de tedavi edicidir. Özellikle aşısız ve yon nezle, soğuk algınlığı olarak adlan- neden olabilir ayrıca Reye Sendromuna yaşlı kişilerin bir arada bulunduğu kapalı dırılmaktadır. Ancak influenza yani grip neden olabilir ve aspirin kullanımı olan gruplarda korunma için kullanılmakta- yalnızca influenza A,B,C virüslerinden kaynaklanır. İnfluenza Antijen testi. Oluşan bantlara göre yalnız kontrol bandı varsa test negatif, A ya da B bandı İnfluenza öksürük, burun akıntısı gibi oluşursa pozitiftir şeklinde yorumlanmaktadır. soğuk algınlığı semptomlarına sebep ol- makla birlikte daha şiddetlidir. Bunun yanında halsizlik, kas ağrısı, baş ağrısı ve ateş gibi semptomlara da neden olmak- tadır. Hastalığın klinik seyri asempto- matikten çok şiddetli semptomlara hatta ölüme kadar geniş bir yelpazededir. Bu durum kişinin virüse karşı immun ce- vabına bağlıdır. Bağışıklık özellikle üst solunum yolundaki sekretuar IgA’ya bağ- lıdır, IgG daha az koruyucudur. Hücresel bağışıklık da koruyucu rol oynar. İmmün sistemi etkileyen kronik hastalığı olanlar, immün yetmezlikli kişiler, gebeler, yaşlı- lar, çocuklar ve sigara kullanan kişiler şid- detli semptom göstermeye yatkındır. İnfluenza semptomları 1-4 gün süren in- kübasyon döneminin sonunda halsizlik ve baş ağrısıyla başlar. Devamında yüksek ateş, titreme, iştah kaybı, güçsüzlük, bo- ğazda yanma ve kuru öksürük eşlik eder. Bu semptomlara ilave olarak yaygın ve şiddetli kas ağrıları influenza için tipiktir. Ateş 3-8 gün yüksek kalır, herhangi bir komplikasyon gelişmeden 7-10 içerisinde normale döner. 3 yaş altı çocuklarda bron- şiyolit, krup, otitis media, kusma ve karın ağırısı ile seyreden febril konfüzyonun nadiren eşlik ettiği şiddetli solunum yolu enfeksiyonlarına benzer. Pnömoni, miyo- zit, miyopati gibi komplikasyonlar görü- lebilir, merkezi sinir sistemi tutulumu da yapabilir. İnfluenzanın kendisi pnömo- 118 KONAK

İnfluenza virüsü döngüsü hücrelerdir. İnfluenza tanısında kullanı- lan immunfloresan antikor boyama yön- dır. Rimantadinin yan etkileri amanta- dan bronkoalveoler lavaj sıvısıdır. temi %50 - 90 arasında duyarlılık göster- dinden daha azdır ve aynı şekilde koru- Hücre kültürü için nazofarengeal sürün- mektedir. Bu testlerde çok sayıda örnekle yucudur. Ancak bu ilaçlara karşı dirençli tü, ucuna pamuk sarılmış rayon, dakron bir arada çalışmak mümkündür ve so- suşlar elde edilmiştir ve aşı ile korunma veya alüminyum eküvyon ile alınmakta- nuçlar hızlı elde edilebilmektedir. Bu me- ön plandadır. dır. Yapılan testler için ilk 48 saat önem tot mikroskop varlığında uygulanabilir. Nöraminidazın enzim inhibitörü olan taşımaktadır. Hızlı test gibi antijen tanı Ticari hızlı tanı testlerinde ise duyarlılık zanamivir ve oseltamivir hem influenza yöntemleri, ilaç ve enfeksiyon kontrolü- % 40- 100 arasında değişmekle beraber, A'ya hem de influenza B'ye etkilidir ve nün söz konusu olduğu birinci basamak bu testlerin 15-20 dk içinde sonuç veriyor yalnızca tedavide kullanılır. Enfeksiyonu sağlık kurumlarında sıklıkla uygulan- olması kullanılabilirliklerini arttırmakta- sınırlandıran etkiye sahiptirler. Virüsün maktadır. İnfluenza virüslerinin antijenik dır. Böylece tedavi süreci çok daha hızlı salınımını inhibe eder. Zanamivir inha- özelliklerini incelemek için memeli doku başlayabilmektedir. lasyon yoluyla kullanılırken, oseltamivir hücreleri veya embriyonlu tavuk yumur- İnfluenza tanısı moleküler yöntemler oral olarak kullanılır. İlaçlar semptomla- taları tercih edilmektedir. kullanılarak da yapılabilmektedir. En çok rın başladığı dönem itibariyle ilk 48 saatte İnfluenza tanısında kullanılmakta olan tercih edilen yöntem PCR (Polimeraz etkili ve tedavi edicidir. test çeşitleri : Zincir Reaksiyonu) yöntemidir. Multip- • Viral Kültür leks PCR, PCR- enzym immuno assey, İnfluenzanın Laboratuvar Serüveni • Hızlı Testler NASBA , real time PCR,microarray DNA İnfluenza enfeksiyonlarında, en uygun • EIA (ELISA) ; bu yöntemin çeşitleridir. Real time PCR tedavi yönteminin sağlanması, yardımcı • PCR (Viral nükleik asitler saptanır.) metodunda ürünün çoğaltılması ve gös- test istemlerinin azaltılması, gereksiz anti- Bu testlerin hepsi influenza A ve B tiple- terilmesi aynı anda olmaktadır. biyotik kullanımının önlenmesi, antiviral rinin teşhisinde kullanılmaktadır. (Genç Ayrıca PCR sonrası başka işlem gerek- tedaviye zamanında başlanması, benzer erişkinliğe kadar bireylerin %96‘sında inf- mediğinden kontaminasyon riski gös- bulgularla seyreden diğer solunum yolu luenza C ‘ ye karşı bağışıklık oluşur. )Test- termemesi, PCR’nin diğer testlere üstün- enfeksiyonlarından ayrılması, enfeksiyon lerle çalışma süresi sırasıyla ; 5-10 gün \\ lüğüdür. Örneğin tanı için hızlı antijen kontrol önlemlerinin alınması gibi amaç- <30 dakika \\ 2 saat \\ 1-2 gün şeklindedir. testi olarak SD İnfluenza Antijen testini larla erken tanı büyük önem taşımaktadır. İnfluenza virüslerini üretmek için en uy- incelersek: Toplanan örnekler laboratu- Memelilerde ve insanda virus izolasyo- gun hücre kültürü sistemi memeli epitel vara gönderilirken soğuk zincir koşulları nu için nazofaringial yıkantı sıvısı yahut hücreleridir. Bunların arasında en yaygın sağlanmaktadır. Örnekler çalışma öncesi aspirasyon sıvısı tercih edilmektedir. Nu- kullanımı olan Madin-Darby Köpek Böb- oda sıcaklığına getirilmektedir. Reagent muneler hastalığın başlangıcında ateşli rek Hücresi olarak adlandırılan diploit tüpünden ekstraksiyon solüsyonunu bo- dönemde alınmaktadır. En fazla tercih şaltıp, karıştırılıp hastadan alınan örnek edilen numune, alırken hastaya sıkıntı bu solüsyonun içine batırılmalıdır. Test vermemesi ve kolay alınabilmesi açısın- stribi ekstraksiyon tüpüne ok yönünde yerleştirilip sonuçlar okunmalıdır. Hücre kültürü yönteminde ise; solunum örnekleri vorteks cihazıyla karıştırılıp santrifüjlenmektedir. Hücre kültürü ekim ve moleküler yöntemler olarak ikiye ayrıl- maktadır. Uygun koşullarda yapılan ekim sonrası örnekler mikroskopta incelenerek tanıya gidilmektedir. Multipleks PCR işle- mindeyse RNA izolasyonunun ardından cDNA sentezi yapılmaktadır. İnfluenza A virüsünün 206 baz çiftinde, B’nin de 455 baz çiftinde ışıma yapmasına dayanıla- rak agaroz jel elektroforezinde virüslerin pozitif sonuç verip vermediklerinin kont- rolü sağlanmaktadır. Kullanılan eküvyon- ların doğru seçilmiş olması, kullanılan besiyerinin özellikleri, saklama koşulları HALK SAĞLIĞI 119

doğru sonuç elde etmede önemli para- İnfluenza virüsü ilk olarak doğada yaba- olduğu pandemiler ile milyonlarca insa- metrelerdir. ni su ve kıyı kuşlarında bulunmaktadır. nın ölümüne sebep olmuştur. Mevsimsel Özetle hızlı tanı testleri, ekonomik olma- Ardından virüsü yabani kuşlardan kapan grip tablolarının ötesinde hiç kimsenin sı, hızlı sonuç vermesi, kolay uygulanması evcil su ve kümes kuşları da influenza vi- bağışık olmadığı yeni bir influenza alt ve ileri teknoloji gerektirmemesi yönle- rüsünün taşıyıcısı olabilmektedir. Kuş ve tipinin ortaya çıkması durumunda inf- rinden sıklıkla tercih edilmektedir. Yapı- memeli kökenli grip virüsleri bir araya luenza pandemisi (veya global epidemi) lan bir çalışma sonucunda, influenzanın gelip karışarak domuzlara da bulaşabil- görülebilmektedir. sık görüldüğü mevsimde, teşhiste çocuk mekte ve son olarak da bu genetik karı- Epidemiyolojik sınırlar dahilinde aynı hastalarda hızlı influenza testlerini kul- şım sebebiyle insanlar da virüs ile enfekte anda dünyada geniş bir alanda görülen lanmanın; acil serviste istenen laboratu- olabilmektedir. İnfluenza virüsleri köpek salgın hastalıklar pandemi olarak kabul var test sayısını ve hastaların acil servis- ve atları ayrıca fok ve balina gibi deniz edilmektedir. Fakat grip salgınlarının te kalış sürelerini azalttığı saptanmıştır. memelilerini de enfekte edebilmektedir. pandemi olarak kabul edilmesi için hem Dünya Sağlık Örgütü tarafınan laboratu- Grip toplum tarafından ölümcül bir has- epidemiyolojik hem virolojik açıdan de- varlarda her yıl, o sene görülen antijenik talık olarak değerlendirilmediği halde ğerlendirilmesi gerekmektedir. değişikliklerin testi için hemaglütinasyon bahsedilen bariyerleri aşan yeni suşların Grip salgınının pandemi olarak değer- inhibisyon deneyi (HAI) uygulanmakta- ortaya çıkmasının tüm dünya için ciddi lendirimesi için dünya genelinde görül- dır. tehlike oluşturduğuna dikkat çekmek ve mesinin yanı sıra insandan insana kolay- bu konuda alınması gereken önlemlere lıkla bulaşabilen, enfeksiyon oluşturan ve İnfluenzanın Epidemiyolojisi dahil olmak gerekmektedir. etken antijenik yapısı farklı yeni bir virüs Grip insandan insana kolaylıkla bulaştığı İnfluenza virüsleri yapısal özelliklerine tespit edilmiş olmalıdır. Bu yeni virüs bilinen bir hastalık olmasına rağmen grip bağlı olarak sürekli antijenik ve genetik bilinen bir İnfluenza A alt tipinin yüzey etkeni olan influenza virüsünün esasında değişimlere uğramaktadır. Bunun sonu- proteinlerinin bir ya da ikisinde birden bu özelliği kazanana kadar pek çok değişi- cunda epidemilere yani bölgesel salgınla- önemli bir değişiklik oluştuğunda görül- me uğraması gerekmektedir. Bu değişim- ra veya pandemilere yani küresel salgın- mektedir. Bu yeni virüse karşı kimse bağı- ler ise tıp literatüründe antijenik shift ve lara sebep olabilmektedir. Bu risk nede- şık değildir ve bu virüsün kişiler arasında antijenik drift olarak adlandırılmaktadır. niyle virüslerin sürekli izlenmesi ve virüs bulaşma kapasitesi varsa, pandemi gelişe- suşlarının tanımlanması gerekmektedir. bilir demektir. Bu takibin sağlanması ve farkındalığın Son 2 yüzyıl içerisinde görülen pande- artması için Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) milerin ilki 50 milyon insanın ölümüyle ‘’Küresel İnfluenza Sürveyans Ağı ‘’ sonuçlanan 1918 ispanyol grip pande- (GISN) ile influenza sürveyansını yürüt- misidir. Ardından 1957 Asya gribi pan- mektedir. GISN influenza virüs suşlarının demisi 1968 Hong Kong gribi pandemi- belirlemesine ek olarak bu suşların takibi si kayıtlara geçmiştir. Son olarak 2009 ile mutasyona uğramış yeni virüs suşları- A(H1N1) grip pademisi yine milyonlarca nın tespitinden sorumludur. Bu takip ola- insanın ölümü ile sonuçlanmıştır. 30 - 40 sı pandemilere karşı hazırlıklı olunması yıl aralıklar ile ortaya çıkan ve meydana konusunda önem arz etmektedir. geldiğinde ölüm sayısı milyonları bulan Bölgesel ve küresel salgınlar oluşturabil- bu pandemilerin yeniden tekrar edebi- me yeteneği ile diğer virüslerden ayrılan leceği ve gerekli önlemlerin alınması ge- influenza virüsü son 200 yıl içinde sebep rektiği unutulmamalıdır. Yakın gelecekte influenza pandemisi görüldüğü takdirde Son 2 yüzyıl içerisinde görülen pandemilerin yeterli hazırlık yapılmamış ise karşılaşıla- ilki 50 milyon insanın ölümüyle sonuçlanan bilecek zorluklar şu şekilde olacaktır; 1918 ispanyol grip pandemisidir. Ardından 1957 • Teknolojinin gelişmesi ile artan se- Asya gribi pandemisi 1968 Hong Kong gribi pandemisi kayıtlara geçmiştir. Son olarak 2009 yahat sayıları ve ulaşım kolaylığı A(H1N1) grip pademisi yine milyonlarca insanın virüsün hızla yayılmasına da zemin ölümü ile sonuçlanmıştır. hazırlayacak ve yeterli hazırlık için vakit bulunamayacaktır. • Ülkelerin sınırlarını kapatması ve giriş çıkışları engellemesi virüsün yayılımını durdurmak için yeterli 120 KONAK

olmayacaktır. Aşının koruyuculuğu zamanla azalır ve • Sağlık çalışanları • Geçmiş pandemilerden anlaşıldığı bu nedenle influenzaya karşı korunmak için yıllık aşılama önerilmektedir. Çocuğunuz risk grubunda değilse üzere, sağlıklı olan çok sayıda genç Enjekte edilen inaktif influenza aşıları bile grip olma riskini azaltır! erişkinin ölümüne sebep olacaktır. dünya genelinde yaygın olarak kullanıl- İnfluenza çocuklar için tehlikelidir. Her • Sağlık kurumları ve sağlık çalışanla- maktadır. Sağlıklı yetişkinler arasında, yıl milyonlarca çocuk mevsimsel grip rının sayısı yetersiz kalacaktır. dolaşımdaki virüsler aşı virüsleriyle tam hastalığına yakalanmaktadır. Binlerce • Aşılar ve antiviral ilaçlar ve sekonder olarak eşleşmediğinde bile influenza aşısı çocuk hastaneye yatırılmakta ve bir çok enfeksiyonları önlemek için yeterli koruma sağlar. Bununla birlikte, 65 yaşın- çocuk gripten ölmektedir. Özellikle 5 ya- ilaç bulunamayacak ve düzensiz da- dan büyükler için, grip aşısı hastalıkların şından küçük çocuklar tıbbi bakıma ihti- ğılım görülecektir. önlenmesinde daha az etkili olabilir, an- yaç duyarlar. • İşe devamızlık oranı %40 ları bula- cak hastalık şiddetini, komplikasyonla- Yaşlı insanlar grip aşısı için daha zayıf bilecektir. rı ve ölümleri azaltır. Aşılama, özellikle bağışıklık yanıtlarına sahipler olsalar bile • Ölüm sayısı hızla artacaktır. influenza komplikasyonlarının görülme aşılanmak grip olma riskini azaltır! Bu maddeleri sayısal verilerle destekle- ihtimali yüksek olan kişiler için ve yüksek Bazı yaşlı erişkinlerin grip aşısı A (H3N2) mek gerekirse DSÖ’nün hazırladığı en risk altındaki bu insanlarla yaşayan veya bileşenine karşı daha zayıf bağışıklık ya- iyimser senaryolara göre olası influenza bu insanların bakımını yapan kişiler için nıtlarına sahip olmasına rağmen, bu yaş pandemisi durumunda çok kısa bir za- önemlidir. DSÖ özellikle aşağıdaki grup- grubundaki insanların her yıl aşılanması- man dilimi içerisinde dünya çapında; lar için yıllık aşılama önerisinde bulun- nın bir çok nedeni vardır. 65 yaş ve üstü • 233 milyon hasta polikliniklere baş- maktadır: kişiler, ciddi hastalık, hastaneye yatma ve vuracak, • Hamileliğin herhangi bir aşamasın- gripten ölüm riski daha yüksektir. Grip • 5.2 milyon hasta hastaneye yatacak, aşılarının etkinliği, bazı yaşlı insanlar • 7.4 milyon ölüm gerçekleşecektir. da hamile kadınlar arasında (özellikle influenza A (H3N2) Gribi önlemenin en etkili yolu aşılamadır. • 6 ay ila 5 yaş arası çocuklar virüslere karşı) daha düşük olabilirken, • Yaşlı bireyler (65 yaşından büyükler) önemli yararların görüldüğü mevsimler • Kronik tıbbi şartlara sahip bireyler vardır. Bu özellikle influenza A (H1N1) ve influenza B virüslerine karşı doğru- HALK SAĞLIĞI 121

dur. Grip aşısı hastaneye yatış ve ölüm za yüzünden yoğun bakıma yatış riskini iddialara tablo X’te değinilmiştir. gibi daha ciddi sonuçlara karşı koruma %82 oranında azaltmıştır. Ayrıca gebe ve Aşı uygulaması sonrası grip benzeri sağlamaktadır. Aşılanan, ancak yine de lohusa kadınların influenzadan hastaneye semptomların 4 sebebi olabilir: hasta olan insanlarda, hastalığın şiddetini yatışlarını %40 oranında azalttığı, influ- 1- Kişiler Rhinovirüs gibi Influenzadan azalttığı çeşitli çalışmalarda gösterilmiştir. enzadan yatışı olan yetişkinlerin yoğun farklı bir etkenle soğuk algınlığına yaka- 65 yaş ve üstü kişilerin farklı fizyolojik bakıma yatış oranını %59 oranında azalt- lanmış olabilir. özellikleri olduklarını ve sağlık, aktivi- tığı ve yoğun bakıma yatırılan kişiler ara- 2- Kişiler, aşının immün yanıtı tam olarak te, hareketlilik düzeyleri ve tıbbi bakım sında aşı olanların ortalama 4 gün daha geliştirmesi için gerekli olan iki haftalık ararken davranışları açısından farklı ol- az yatış sürelerinin saptandığı bilgileri de süreç esnasında veya aşının uygulanma- duklarını hatırlamak önemlidir. Bu grup, mevcuttur. sından önce Influenza virüsü ile enfekte sağlıklı ve aktif olan ve duyarlı bağışıklık Eğer o sene aşının içerisindeki suşlar do- olmuş olabilir. sistemine sahip olan kişilerin yanı sıra ba- laşımda olan baskın suşlara karşı immün 3- Kişiler aşıda bulunmayan bir Influenza ğışıklık sistemini zayıflatacak temel sağlık cevap geliştirebilirse; hastalığa karşı %40- virüs suşu tarafından enfekte olmuş ola- koşullarına sahip olan ve vücutlarının 60 arası daha iyi bir koruma sağlamak- bilir. aşılamaya cevap verme kabiliyetine sahip tadır. 2011 yılında, Amerika’da yapılan 4- Kişilere yapılan grip aşısı tutmamış olanları içerir. Bu nedenle, grip aşısının bir çalışmaya göre aşılanmamış sağlık olabilir (Grip aşısının içindeki tüm suşlar yararlarını değerlendirirken, bir çalışma- çalışanlarının %18,7’si hastalanırken; aşı- dikkate alındığında, son yıllarda yapılan nın bulgularının sunabileceğinden daha lanmış olan sağlık çalışanlarında hastalık etkililik çalışmaları %20 ile %50 arasında geniş bir resme bakmak önemlidir. oranı %6,5’tir. Tüm veriler aşılanmanın değişmektedir.) avantajlı olduğunu gösteriyorken özel- Olası aşı ve ilaç yan etkilerinin rapor- Grip Aşısı İle İlgili Yanlış Bilinenler likle grip aşısına karşı toplumda bulunan lanması ruhsatlandırma sonrası büyük TÜİK 2017 sağlık verilerine göre; Tür- önyargılar sebebiyle aşılanma oranları önem taşımaktadır. Raporlama yapılma- kiye’de son 12 ayda grip aşısı olan birey- gün geçtikçe daha da düşmektedir. sı, aşının ve ilacın kar-zarar dengesinin ler %2,6’dır. Bu oran 2015 verilerinde Grip aşısı olmanın gribe yol açtığı düşün- sürekli olarak izlenmesine olanak sağla- %3,3’tür. Oysa dünya üzerinde 2016- 2017 cesi , toplumda inanılan yanlış bilgilerin maktadır. Aşı Sonrası İstenmeyen Etki İz- sezonunda aşılama çalışmaları 5.3 milyon başında gelmektedir. Bu durumun ger- leme Sistemi, Halk Sağlığı Genel Müdür- vakayı, 2.6 milyon hastaneye başvuruyu çekliği çift kör bir klinik araştırma yapı- lüğü tarafından yürütülmektedir. Ayrıca ve bir kısmı yoğun bakımda olmak üzere larak incelenmiştir.Bir gruba grip aşısı, gözlemlenen olası ilaç yan etkileri herkes 85.000 hastane yatışını önlemiştir. diğerine salin uygulanarak çalışılmıştır. tarafından Türkiye Farmakovijilans Mer- 2018’de sonuçlanan bir çalışmaya göre Sonuç olarak uygulama alanında ağrı ve kezi (TÜFAM)’ne bildirilebilmektedir. ise, 2012 - 2015 yılları arasında yapılan kızarıklık dışında gruplar arasında an- grip aşılamaları, yetişkinlerde influen- lamlı bir farklılık görülmemiştir. Diğer AŞI KARŞITI İDDİALAR, İDDİALARIN DOĞRUSU VE SONUÇ Sıra No. İddia Doğrusu Sonuç Bugüne kadar influenza veya bir başka etkenle karşılaşıp hasta olunmamış veya sadece hafif belirtilerle 1. Ben hiçbir zaman Bugüne kadar influenza veya bir başka grip atlatılmış olabilir. grip olmam. etkenle karşılaşıp hasta olunmamış veya sadece hafif belirtilerle grip Çoğu insan hayatı boyunca trafik kazası geçirmemiştir. atlatılmış olabilir. Yine de emniyet kemerinin olası bir kazada hayat kurtaracağı bariz bir bilgidir. 2. Grip aşısı işe Grip aşısının koruyuculuğu bir sene- Uygulandığı yıl dolaşımda olan alt tiplere karşı yarasaydı, her yıl dir. Bunun sebebi influenza virüsünün aşılanıldığında %70-90 arası bir koruyuculuğa sahip- aşı olmamız gerek- çok hızlı mutasyona uğraması ve yeni tir. İmmün yanıtı istenilen düzeyde oluşturamasa ve hastalığı önleyemese bile komplikasyonlarından ve mezdi virüs suşlarının oluşmasıdır. hastaneye/yoğun bakıma yatışlardan korumaktadır. 122 KONAK

Ellerimi yıkıyorum, hijyenime dik- Influenza virüsü semptomlarını enfekte kat ediyorum, olduktan en az 1 gün sonra göstermektedir. Aşı olmak; sizi ve çevrenizdekileri(özellikle 3. kalabalık/riskli Bu süreçte hastanın bulaştırıcılığı mevcut- bebek, çocuk, yaşlı, kronik hastalığı olan) ortamlarda maske tur. Hastaların yaklaşık %50'si asemptomatik korumanın en etkili yoludur. bile kullanıyorum. olarak seyreder O halde ben zaten hasta olmam. 4. Ben za- Hasta olan sağlık çalışanları bunu toplumun Yapılan çalışmalar sağlık çalışanlarının ten sağlıkçıyım, diğer bireylerine yaymakta en etkili meslek hastalığın bulaşında önemli konak merkezleri hasta olursam grubudur. Asemptomatik kuluçka dönemi ve olabileceğini ve bu gruba yapılan aşılamanın kendime nasıl iyi damlacık yoluyla bulaşması nedeniyle ateşli mortaliteyi ve morbiditeyi azalttığını ayrıca bakacağımı biliyo- solunum yolu hastalıkları salgınlarına yol maliyet-etkili olduğunu göstermektedir. rum. açabilirler. 5. Grip, soğuk Grip, boğaz ağrısı, burun akıntısı, hapşırma, Influenza olarak isimlendirdiğimiz gribin algınlığının biraz ses kısıklığı ve öksürük gibi semptomlara yol tedavisinde Oseltamivir-Zanamivir denilen daha ağır formu- açabilir. Amerika'da geçen yıl 900.000 insan dur. İlaçsız yedi hastaneye yatmış ve 80.000 insan grip nedeni- ilaçlar kullanılır. Aşı olmak, yan etki ve günde, ilaçla 1 komplikasyonlar açısından tedaviden daha yle ölmüştür haftada geçer. avantajlıdır. Ekim ayında aşı olmayı unuttum. Grip aşısını, influenza virüsünün dolaşımda Grip aşısı olmanın zamanı yoktur. İlk 6 ay 6. Artık aşı olmamın olduğu Ekim - Mayıs ayları arasında herhangi daha iyi koruduğu için Ekim başında öner- bana bir faydası bir zaman olabilirsiniz. ilmektedir. olmaz. Grip hastalığına yakalanmak için Influ- enza virüsüyle enfekte olunması gerekme- 7. Rüzgarda kaldığım ktedir. Influenza virüsünün genellikle kış Rüzgarda kalmak, grip olunmasına sebep zaman beni cerey- aylarında dolaşımda olmasının esas sebebi, olmaz. an çarpar, hemen sıcaklık düşüşünün havadaki nem miktarını azaltmasına bağlı olarak virüsün sağkalımını ve grip olurum. yayılımını arttırmasındandır. 8. Ben bir kere aşı Grip ve soğuk algınlığı iki farklı hastalık olarak Soğuk algınlığının çoğunluğu(yaklaşık oldum o sene bile görülmelidir. Belirtileri benzer olsa da neden %50'si) rhinovirüs olmak üzere 200'den olan etkenler farklıdır. Ayrıca soğuk algınlığı fazla virüs yol açabilirken; grip dediğimizde grip oldum. influenza virüsünün etkeni olduğu hastalıklar genellikle daha hafif geçerken; grip ciddi komplikasyonlara(pnömoni, bakteriyel enfek- kabul edilmektedir. siyon, hastane yatışı) yol açabilmektedir. HALK SAĞLIĞI 123

Türkiye İlaç ve Tıbbi Cihaz Kurumunca açıklanan aşı içeriğinde küçük miktarlarda yu- 9. Müslümanları Aşı içerikleri hem üretici hem de kullanıcı murta (ovalbumin, tavuk proteinleri), neomisin, günaha sokmak bir çok kuruluş tarafından kamu veya özel formaldehit veya oktoksinol-9; tampon çözeltisi için, grip aşısının laboratuvarlarda test edilmektedir. Ayrıca içine kasıtlı olarak aşı içeriğinde kullanılan kimyasal işleme tabi olarak ise sodyum klorür, potasyum klorür, domuz ürünleri tutulmuş domuz ürünlerinin haramlığı İslam disodyum fosfat dihidrat, potasyum dihidro- alimleri tarafından halen tartışılmaktadır. jen fosfat ve enjeksiyonluk su bulunmaktadır. konuluyor. Türkiye'de kullanılan 2017-2018 sezonu grip aşısı içeriğinde domuz ürünü bulunmamaktadır. Tiyomersal, çoklu flakonlu aşılarda hem Türkiye İlaç ve Tıbbi Cihaz Kurumunca adjuvan hem de antibakteriyel ve antifun- açıklanan aşı içeriğinde küçük miktarlarda yu- 10. Grip aşısı gal olarak kullanılmaktadır. Yapılan birçok murta (ovalbumin, tavuk proteinleri), neomisin, içeriğindeki tiyo- çalışmada otizm dahil olmak üzere diğer formaldehit veya oktoksinol-9; tampon çözeltisi mersal/timerosal hastalıklarla bir ilişkisi gösterilmemiştir. civa içeriği nedeni- Sağlık otoritelerince içeriğinde tiyomersal olarak ise sodyum klorür, potasyum klorür, yle çocuklarımızı bulunan aşıları kullanmanın diğerlerine disodyum fosfat dihidrat, potasyum dihidro- göre ekstra bir sağlık riski içermediği 2010 jen fosfat ve enjeksiyonluk su bulunmaktadır. otizm yapıyor. Türkiye'de kullanılan 2017-2018 sezonu grip yılından itibaren defalarca deklare edilmiştir. aşısı içeriğinde tiyomersal bulunmamaktadır. Aşıların üretildiği tesislerde hangi yöntem- lerin kullanıldığından, içeriklerinde en az miktarda kullanılan maddelerin listesine 11. Dünya Sağlık kadar tüm bilgiler şeffaf olarak tüm dünyaca Aşı olmak; sizi ve çevrenizdekileri(özellikle Örgütü vb. bebek, çocuk, yaşlı, kronik hastalığı olan) uluslararası takip edilebilir şekilde yayınlanmaktadır. kuruluşlar Konuyla ilgili otoriteler ve bilim insanları korumanın en etkili yoludur. bizlere zarar vermek için aşıları ise bu değerleri çalışmalarıyla destekl- kullanmaktadır emekte veya eleştirmektedir. Aşılarla ilgili tartışılan konuların olması bir yana, insan sağlığının herhangi bir ülkede hedef alınması uluslararası normlar içerisinde yasal görül- memektedir. Aşı sadece kişiyi hastalıktan ve komplikasyonlarından korumak amaçlı değildir. Aynı zamanda toplumdaki hastalığa karşı duyarlı kişilerin virüs ile karşılaşmasını 12. Aşı bireysel engellemek için de her bireyin diğer bi- Aşı, toplumsal yaşamın sürdürülebilmesinde tercihtir, yaptırıp reyler üzerindeki hakkıdır. Toplumsal bireylerin birbirleri üzerindeki haklarından bir yaptırmama kararı bağışıklık kavramı, toplumun belirli bir sadece beni bağlar. kısmını aşıladığımızda virüsün dolaşımını tanesi olarak görülmektedir. engellediğimiz için başta immün yetmezliği olan kişiler olmak üzere aşı olamayan hassas grupların da korunması durumudur. 124 KONAK

KAYNAKÇA 1. Thompson MG ve ark. (2018) Prevent nal.pone.0026239 9. Burls A. et al. (May 2006) Vaccinating Workgroup; Influenza Vaccine Effecti- 5. ÖZDEMİR M. (2011), Konya Bölge- healthcare workers against influenza to veness in Preventing Influenza-associ- protect the vulnerable. Is it a good use ated Hospitalizations During Pregnan- sinde Grip Hastalığı Etkeni İnfluenza of healthcare resources? A systematic cy: A Multi-country Retrospective Test Virüslerinin Farklı Yöntemlerle Araştı- review of the evidence and an econo- Negative Design Study, 2010–2016, rılması, Doktora Tezi, Selçuk Üniversi- mic evaluation. Vaccine 24:4212–4221. Clinical Infectious Diseases, https:// tesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü doi.org/10.1093/cid/ciy737 6. ÖZKAYA E. ve ark. (2010), Efficacy of 10. Cunney R.J. et al. (July 2000) An outb- Rapid Diagnostic Testing for Influen- reak of influenza A in a neonatal in- 2. Meşe S. ve ark. (2016), İnfluenza Tanı- za in Reducing Laboratory Tests and tensive care unit. Infect Control Hosp sında ‘’BD Verior’’ Hızlı Antijen Testi Improving Patient Managament in the Epidemiol 21:449–454. RT-PCR Yöntemine Göre Performans Pediatric Emergency Department, Ço- analizi, BMC Infectious Diseases cuk Enf Derg 4: 60-4. 11. https://www.jointcommission.org/as- 16:481. 7. Shaman J, Pitzer VE, Viboud C, Gren- sets/1/6/JC_influenza_myths.pdf [Son fell BT, Lipsitch M (2010) Correction: Erişim Tarihi: 01.02.2019] 3. Houser, K., & Subbarao, K. (2015). Absolute Humidity and the Seasonal Influenza vaccines: challenges and Onset of Influenza in the Continental 12. https://www.cdc.gov/flu/consumer/ solutions. Cell host & microbe, 17(3), United States. PLoS Biol 8(3) prevention.htm [Son Erişim Tarihi: 295-300. 8. Willis B.C. Wortley P. (2007) Nurses’ 06.12.2018] attitudes and beliefs about influenza 4. Kuster SP, Shah PS, Coleman BL, Lam and the influenza vaccine: A summary 13. https://www.who.int/influenza/spotli- PP, Tong A, et al. (2011) Incidence of of focus groups in Alabama and Mic- ght [Son Erişim Tarihi: 06.12.2018] Influenza in Healthy Adults and Healt- higan. Am J Infect Control 35:20–24, hcare Workers: A Systematic Review Feb. 2007. 14. https://www.cdc.gov/flu/about/qa/ and Meta-Analysis. PLOS ONE 6(10): misconceptions.htm [Son Erişim Tari- e26239. https://doi.org/10.1371/jour- hi: 06.12.2018] HALK SAĞLIĞI 125

Organ Bağışı ve Nakli BİYOETİK İKİLEMLER ÇALIŞMA GRUBU ORGAN ve DOKU NAKLİ 1Kübra Nur Altıntaş* 3Ayşenur Erdal Tanımlar ve Mevzuat 3Burçin Akbulut Tokalak ve arkadaşlarına göre organ nakli 'kronik doku ya da 3Büşra Fırat organ yetmezliği olan ve yaşamı tehdit eden durumlarda canlı 1Hatice Nur Özgüç ya da kadavradan ilgili doku veya organların hastaya nakledil- 2Sena Nur Kekeç mesi sürecine verilen isimdir'. Nakli yapılan organ ve dokular arasında kalp, akciğer, karaciğer, böbrek, pankreas, ince ba- 1 Ufuk Üniversitesi ğırsak, kornea, tendon, yüz ve saçlı deri, kol, bacak, kas doku- 2 Ankara Üniversitesi su, üst solunum, üst sindirim yolları, kemik iliği, kalp kapağı, 3 Hacettepe Üniversitesi uterus, kıkırdak ve kemik yer alır. Gerekli olan organ veya doku bir kadavradan sağlanabilece- İletişim: [email protected] ği gibi verici genetik yapısı uyan ve organ bağışında bulunan sağlıklı bir insan da olabilir. Ölüden; beyin ölümü denilen ge- 126 KONAK riye dönüşümsüz beyin hasarı gelişmiş hastaların organ veya dokuları hastanın yakınları tarafından bağışlandığı takdirde verici olarak tanımlanır ve transplantasyon gerçekleşir. Canlı- dan; yaşayan bir insan böbreklerinden birini veya karaciğeri- nin bir kısmını ihtiyacı olan bir hastaya vermesi durumunda verici olarak tanımlanır ve transplantasyon gerçekleşir. Beyin ölümü; tüm beyin, beyincik ve hayati merkezlerin yer aldığı beyin sapı denilen özel beyin bölgesinin fonksiyonla- rının geri dönüşümsüz bir şekilde sonlandığı ve sonrasında da mutlak ölümle sonuçlanan durumdur. Beyin ölümü ger- çekleşmiş kişi solunum yeteneğini kaybetmiş olup solunum ancak mekanik bir cihaz yardımıyla sağlanmaktadır. Kalp atı- mı, nabız, solunum makine yardımıyla takip edilmekte ayrıca makineye bağlı olarak çalışan kalp literatürdeki ortalamaya göre 2-4 gün içinde durmaktadır. Beyin ölümü dört kişilik bir uzman heyeti tarafından tüm tetkik taramalar yapıldıktan sonra belirlenir.

Bitkisel hayatta ise hastanın solunumu nundur. Kanun 1982 ve 2014 yıllarında dır. Hristiyanlık efsanelerinde de organ makine olmaksızın hasta tarafından ger- olmak üzere iki kere değiştirilmiştir. Or- nakline rastlanılmaktadır. çekleştirilir. Bitkisel hayat yıllarca süre- gan ve doku nakli bütün yönleriyle 2004 Örneğin Aztek, Maya ve İnka uygarlıkla- bilir fakat hastanın normal yaşantısına yılına kadar sadece Organ ve Doku Alın- rında cilt hastalıklarının tedavisi için he- geri dönme şansı vardır. Çünkü bitkisel ması, Saklanması ve Nakli Hakkında Ka- nüz derisi yüzülmüş bir kurbanın sağlıklı hayatta beyin korteksi zarar görmüş ve nun 'da düzenlenmiştir. derisini kendi üzerine geçirmek ve 20 gün işlem görmüyor ancak beyin sapı çalışır Türkiye'deki Organ Nakli ile İlgili Mevzu- boyunca bu deriyle dolaşmak bir tedavi durumdadır. atlar sıralanmıştır: yöntemiydi. • Organ ve Doku Alınması, Saklan- Eski Hint Uygarlığında ise burunları ke- Beyin ölümü halinin tespiti önceleri bir silen suçlular için uygulanan tedavi doku beyin cerrahi uzmanı, bir kardiyoloji ması, Aşılanması ve Nakli Hakkında nakline örnek sayılabilirdi. Hastanın ken- uzmanı, bir anesteziyoloji uzmanı ve bir Kanun di derisinden alınan parçalar burnuna nöroloji uzmanından oluşan dört kişi- • Ulusal Organ ve Doku Nakli Koordi- nakledilirdi ve bu M.Ö. 600’lere dayanan lik bir heyet tarafından belirlenmekteydi nasyon Sistemi Yönergesi bir tedavi yöntemiydi. ancak daha sonra alınan bir karara göre; • Organ ve Doku Nakli Hizmetleri Yö- M.Ö. 500’lü yıllarda ise Çinli bir doktor 'tıbbi ölümün gerçekleştiğine, biri nöro- netmeliği olan Pien Ch’ioa’nun iki askerin kalbini log veya nöroşirürjiden, biri de anestezi- • Organ Nakli Merkezleri Yönergesi karşılıklı değiştirme girişiminde bulun- yoloji ve reanimasyon veya yoğun bakım duğu ve yine Çinli bir doktor olan Hua- uzmanından oluşan iki hekim tarafından Dünyada Organ ve Doku Naklinin Tu’nun hasta organları sağlıklı organlarla kanıta dayalı tıp kurallarına uygun olarak Tarihçesi yer değiştirdiğine dair yazılı kayıtlar bu- oy birliğiyle karar verilecek ' şeklinde yeni Organ ve doku naklinin tarihçesi çok es- lunmaktadır. bir karar alınmıştır. kilere dayanmaktadır. Avlanan güçlü bir 16. yüzyılda da İtalyan cerrah Gaspare hayvanın veya öldürülen bir düşmanın Tagliocazzi ve diğer öncü cerrahlar başa- Organ alımı bakımından ölünün yaşı önemli organlarını yiyerek öldürülen rılı deri otogreftleri (canlının yine kendi önemli değildir. Ancak kanunda canlı- insanın güçlerinin yiyen kişiye geçeceği dokusundan yapılan nakil) gerçekleştir- lardan organ nakli hususunda 18 yaşını düşüncesi ilk çağlarda oldukça kabul gör- mişlerdir. doldurmuş ve aklı başında olma şartı yer müştür. Aztek, Maya ve İnka uygarlıkla- Organ nakli ile ilgili ilk bilimsel çalışma- almaktadır. Ölülerden organ alımı ko- rında da rahiplerin kurban edilen esirle- ları yapan kişi ise 18. yüzyılın ünlü cerrahı nusunda herhangi bir sınırlama yoktur. rin kalplerini yemeleri için hükümdarlara John Hunter’dır. Organ naklini hayvanlar Ayrıca embriyonel veya cenine ait organ sundukları bilinmektedir. Ayrıca Yunan üzerinde denemiştir. Bu denemeler ge- ve dokular kanun kapsamı dışında bulun- mitolojisinde Mede isimli sihirbazın Anc- nellikle otogrefttir. maktadır. hise isimli ihtiyara kan nakli yaparak ona 1818 yılında İngiliz bir kadın doğum gençlik ve kuvvet aşıladığı anlatılmakta- uzmanı olan James Blundell tarafından Ülkemizde organ ve doku nakli kanunu doğum sonrası kanaması fazla olan bir 1979 tarihlidir ve alanında eski bir ka- anneye kocasından alınan kan başarılı bir şekilde nakledilmiştir. Bu olay, tıp ta- rihinde insandan insana ilk başarılı doku nakli olarak kayıtlara geçmiştir. Damar bağlama tekniği 1902’de Aleksis Carrel tarafından geliştirilmiştir. Bu saye- de modern anlamda ilk ciddi organ nakli denemesi Viyana’da 1902’de hayvanlar üzerinde gerçekleştirilmiştir. 20. yüzyılın ilk yıllarında cerrah Emeri- ch Ulmann önemli denemeler yapmıştır. Ulmann 1902’de de dünyanın ilk başarılı deneysel organ naklini gerçekleştirmiştir. Bu nakilde bir köpeğin böbreğini normal yerinden alıp boyun damarlarına nak- HALK SAĞLIĞI 127

letmiş(ototransplantasyon) ve naklettiği huriyeti’nin doğusundaki Olomouc’ta, sonra eskisi gibi görmeye başlamıştır. böbrekten idrar akımı gözlemlemiştir. Doktor Eduard Zirm tarafından yapıl- Operasyonun o tarihte başarılı olmasın- Bir köpekten diğerine yaptığı böbrek mıştır. Kornea nakli yapılan kişi bir iş da kornea nakillerinde doku uyumunun nakillerinde ise verici canlı ve alıcı canlı kazasında görme yetisini kaybetmiş olan aranmamasının da payı büyüktür. arasındaki genetik yakınlığın artmasıyla bir işçi, donör de gözünde onarılamaz ya- 1906’da Mathieu Jaboulay domuzlardan nakledilen organın işlevselliğini koruma ralar oluşmuş olan 11 yaşındaki bir erkek ve keçilerden aldığı böbrekleri insanlara süresi arasında bir ilişki olduğunu ileri çocuktur. Korneayı göze dikebilmek için nakletmeyi denemiş, ancak başarısız ol- sürmüştür. 1920’lerin sonunda insanda yeterli malzemeye sahip olmayan Zirm, muştur(ksenotransplantasyon). deri nakillerine girişilmiş ve tek yumurta bu işlemde göz küresini göz kapaklarıyla Doku uyuşmazlığı konusunda 1911’de ikizlerinde doku reddi yaşanmadığı gö- birleştiren ince zarı kullanmıştır. Gözle Karl Landsteiner tarafından önce kan rülmüştür. korneanın kaynaşabilmesi içinse hastanın gruplarının, sonra da Rhesus (Rh) faktö- göz kapaklarını dikerek 10 gün boyunca rünün keşfedilmesi organ nakillerinin ba- İlk kornea nakli 1905 yılında, Çek Cum- kapalı tutmuştur. Hasta operasyondan şarı oranının artmasında etkili olmuştur. 1936 yılında Sovyetler Birliği’nde Yu Yu Boronoy 26 yaşındaki bir kadın hastaya ölmüş bir erkeğin böbreğini nakletmiş, ancak böbreğin damarlarını kadının ba- cak damarlarına bağladığı için hasta na- kilden iki gün sonra hayatını kaybetmiş- tir. 1940’larda tavşanlar üzerinde deneyler yürüten bir biyolog olan Peter Medawar, nakil denemelerini başarısız kılan doku reddinin bir bağışıklık tepkisi olduğunu, ancak bunun aşılabileceğini öne sürmüş- tür. Bu bulgu üzerine de alıcının bağışık- lık sistemini baskılayan ilaçlar kullanıma girmiştir. Dünyada ilk akrabalar arası (tek yumur- ta ikizleri) başarılı böbrek nakli 1953’te Murray tarafından gerçekleştirilmiştir. Kendisi bundan dolayı 1990’da Nobel Ödülü almıştır. Nakil yapılan hasta 20 yıl yaşamıştır. İlk başarılı karaciğer nakli ise 1963’te Thomas Starzl tarafından yapıl- mıştır. Yine 1960’lı yıllarda ABD’de ve Sovyetler Birliği’nde köpekler üzerinde yoğun ça- lışmalar yapılmıştır. Bu çalışmalardan en dikkat çekeni ise Sovyet bilim insanı Vla- dimir Demikhov’un yapmış olduğu çift başlı köpek deneyidir. 1967’de Güney Afrika’da Dr. Christian Barnard tarafından ilk kalp nakli yapıl- mış, ancak alıcı sadece 19 gün yaşayabil- miştir. 1968’de yapılan ameliyatta ise alıcı 594 gün yaşamış ve bir rekor kırmıştır. 1970 yılında, Demikhov’un yaptığı çalış- malardan esinlenen Robert White tara- 128 KONAK

fından maymunlarda kafa nakli gerçek- gan Nakli ve Yanık Tedavi Vakfı” kurul- yaç duyulduğunu söylemek mümkündür. leştirilmiştir. Maymun başta ikinci kafayı muştur. 1990’da Dr. Haberal tarafından kabul etmiş görünse de yalnızca 9 gün kurulan “Türkiye Organ Nakli Derneği” Organ Bağışı ve Sosyal Psikoloji yaşayabilmiştir. 1997’de Avrupa’daki “Transplantasyon Kuramları 1900’lerin sonlarında çalışmalar iyice Derneği” ne üye olmuştur. Hem psikoloji hem de sağlık alanında ya- hızlanmıştır. 1983’te ilk tüm akciğer (Joel 2001’de zamanın sağlık bakanı olan Os- pılan çalışmalar organ bağışını etkileyen Cooper), 1995’te ilk laparoskopik can- man Durmuş’un girişimleriyle “Ulusal faktörler açısından önemli şeyler ortaya lı donör nefrektomisi (Lloyd Ratner ve Koordinasyon Merkezi” sağlık bakanlığı koymuştur. Dinsel açıdan bedenin bir Louis Kavoussi) gerçekleştirilmiştir. bünyesinde faaliyete başlamıştır. Günü- bütün halinde olmasının önemli olduğu 2005’te ilk başarılı kısmi yüz nakli, müz itibariyle de ülkemizde birçok organ etkenler oldukça fazladır. Diğer yandan 2006’da ilk başarılı penis nakli, 2010’da ve doku nakli merkezi mevcuttur ve ista- ise insanların sevdiklerinin organlarının ise ilk başarılı tam yüz nakli gerçekleşti- tiksel olarak yapılan nakillerin sayısı her alınması fikri ya da kadavra olarak kulla- rilmiştir. yıl artmaktadır. nılacak olması fikri onları oldukça rahat- sız etmektedir. Türkiye’de Organ ve Doku Naklinin Organ Bağışının Hayatımızdaki Psi- Organ bağışından sonra donörün psi- Tarihçesi kolojik Ve Sosyal Etkileri kolojik durumu oldukça karmaşık dö- Türkiye’de ilk organ nakli girişimi 1962’de Organ bağışını etkileyen iki önemli faktör nemlerden geçmektedir. Bazı hastalar Dr. Kemal Beyazıt tarafından yapılan kalp vardır: demografik faktörler ve organ ba- kendilerine ikinci şans verilmişçesine naklidir, ancak nakilden sonra hasta öl- ğışı çalışmalarında yararlanılan psikoloji hayata mutlulukla bakıp yaşamlarını sür- müş ve nakil başarısız sayılmıştır. kuramları. Din, bilgi düzeyi, aile ve bi- dürürlerken, bazı hastalarda aynı şeyler 1970’lerin başında Hacettepe Üniversite- reysel farklılıklar organ bağışını etkileyen söz konusu olmamakta ve tamamen dep- si’nde hayvanlar üzerinde nakil çalışmala- demografik faktörler arasında yer almak- resyon gözlemlenmektedir. Özellikle aile rı yapılmıştır. 1975’te Dr. Mehmet Habe- tadır. Organ bağışı çalışmalarında fay- içi ya da akraba donörlerde bu durumlar ral tarafından bir anneden oğluna böbrek dalanılan sosyal psikoloji kuramlarının gözlemlenir, bu gibi dönemlerde her iki nakledilmesi ile ilk başarılı organ nakli ise, Planlı Davranış Kuramı, Akla Dayalı tarafında psikolojik destek almaları gere- gerçekleştirilmiştir. Ölüden ilk böbrek Davranış Kuramı, Transteoretik Model kebilmektedir. nakli 1978’de, ölüden ilk karaciğer nak- ve Organ Bağışı Gönüllük Modeli oldu- Organ nakli açısından toplumlarda far- li 1988’de, ilk başarılı kalp nakli 1989’da ğu gözlenmiştir. Organ bağışına katılımı kındalığın oluşturulması için birçok çar- gerçekleştirilmiştir. 1980’de insanların or- arttırmayı hedefleyen kampanyaların ba- pıcı örnek bulunmaktadır. Bunlardan gan nakillerini desteklemesi ve nakillerin şarılı olması için, yetişkinlerin tutum, de- biri de Brezilyalı bir iş adamının milyon kolaylaştırılması amacıyla “Türkiye Or- ğer, bilgi ve gerçek davranışları arasındaki dolarlık arabasını toprağa gömerek onun ilişkiler hakkında daha fazla bilgiye ihti- bu konu hakkında açıklama yapmasıdır: HALK SAĞLIĞI 129

“İnsanlar sağlıklı organlarını toprağa gö- 32. ayette geçen “Her kim bir hayatı kur- Ayrıca kadavradan nakil konusunda bazı müyor oysa yüzlerce hayat kurtarılabilir” tarırsa bütün insanları kurtarmış gibidir.” alimler tarafından belirtilen ilginç bir du- açıklaması sonucu ülkede organ bağışı cümlesidir. Bu ayete dayanarak organ ba- rum vardır. Ölümden sonra sağlam olan %30 artmıştır. ğışının bir fazilet olarak değerlendirilece- organların toprakta çürümeye bırakılıp ğini ve teşvik edilmesi gereken bir unsur hasta insanlara nakledilmemesini israf İslam’da Organ Bağışı olduğunu belirtmişlerdir. olarak nitelendirilmektedirler. İslam Dünyasında organ bağışının uygu- Organ bağışı uygulamasının yapılabilirli- Kadavradan nakil konusunda Dünya İs- lanabilirliği konusunda birbirine zıt iki ği düşüncesini kabul edecek olursak kar- lam Birliği Fıkıh Akademisi’nin verdiği görüş bulunmaktadır. Bir kısım din alimi şımıza iki kavram çıkacaktır: Kadavradan fetvaya göre bazı şartlar vardır. Bu şartlar organ bağışına sıcak bakmazken bir kıs- nakil veya diriden nakil. Diriden nakil, şu şekildedir: mı ise aksine yaygınlaştırılması yönünde vericinin hayatının tehlikeye atılmaması • Organ naklinde zaruretin bulunma- fikir belirtmektedir. Fakat organ bağışına ve verici kişinin rızasının alınması kay- sıcak bakan alimlerin görüşleri daha yay- dıyla yapılabilmektedir. Çünkü kişi (yay- sı. gın olarak kabul görmektedir. Ülkemizde gın görüşe göre) kendi organları üzerinde • Konunun uzmanlarında hastanın bu de dini fetvalar vermekle yükümlü kurum tasarruf yetkisine sahiptir. Diriden nakil olan Diyanet, organ bağışının yapılması- konusunda Dünya İslam Birliği Fıkıh tedaviyle iyileşeceğine dair güçlü bir na “bazı şartlara uymak kaydıyla” cevaz Akademisi’nin verdiği fetvaya göre bazı kanaatin oluşmuş bulunması. vermiştir. şartlar vardır. Bu şartlar şunlardır: • Ölümünden önce kendisinin veya İslam alimlerinden organ bağışına sıcak • Organ naklinde zaruretin bulunma- ölümünden sonra mirasçılarının bakmayanlar, bu transplantasyon işle- onayının alınmış olması. minin verici açısından zararlı olacağını; sı, • Tıbbî ve hukukî ölümün kesinleşmiş alan kişi içinse başkasının hayat hakkını • Konunun uzmanlarında hastanın bu olması. ihlal etme, kendi yaratılışını bozma (müs- • Organın bir ücret ve menfaat karşılı- le), haram maddeyle tedavi olma olarak tedaviyle iyileşeceğine dair güçlü bir ğında verilmemiş olması. değerlendirmişlerdir. Ayrıca bu fikri sa- kanaatin oluşmuş bulunması, • Alıcının da buna razı olması. vunanlar, bu uygulama sonucunda ileri- • Ölümünden önce kendisinin veya de insan vücudundan meşru bir şekilde ölümünden sonra mirasçılarının Dünya’da Organ Nakli Koordinas- yararlanmanın mümkün olacağını ve bu onayının alınmış olması, yon Modelleri durumun insanın saygınlığını zedeleye- • Tıbbî ve hukukî ölümün kesinleşmiş ceğini belirtmişlerdir. olması, Amerikan Modeli İnsan bedeni diriyken ne kadar saygınsa • Organın bir ücret ve menfaat karşılı- Amerika’da organ sağlama organizasyon- öldüğü zaman da o kadar saygındır. Efen- ğında verilmemiş olması, ları (OPO, organ procurement organiza- dimiz (sav) bir hadisinde bu durumu çok • Alıcının da buna razı olması. tion) bağımsız olarak çalışmaktadırlar. Bu güzel ifade etmektedir. “Ölünün kemiği- Kadavradan nakil konusunda ise iki gö- organizasyonların sayısı 60’ın üzerinde- ni kırmak diri iken kemiğini kırmak gibi- rüş bulunmaktadır. Bir görüş, kişinin dir. Bu kuruluşlarda çalışanlar genellikle dir.” Bu hadisten yola çıkarak bazı alimler ölmesiyle birlikte organları üzerindeki doktor ya da hemşire dışı sağlık personel- ölüden nakil yapmanın doğru olmadığını intifa hakkının sona ereceğini ve o kişi- leridir. Bu kuruluşların beşte biri hasta- söyleseler de birçoğu ihtiyaç durumunda- den alınacak organın kul hakkını değil neye yerleşik çalışıyor iken geri kalanları ki bir insanın sıkıntısını gidermenin insa- Allah hakkını ihlal etmek olacağını be- hastane dışında çalışmaktadır. Organizas- nın saygınlığından daha önemli olduğu- lirtmektedir. Diğer bir görüş ise kişinin yonların her birinin sorumlu olduğu yerel nu söylemektedirler. hayattayken bağışlayabileceği bir şeyi bir bölge vardır. Organ bağışı konusunda olumlu yönde vasiyet yoluyla da bağışlayabilmesini caiz Ayrıca bağlı oldukları bir transplant mer- fikir beyan eden alimlerin temel çıkış görmüştür. kezi ve Birleşik Organ Bağışı Ağı vardır. noktaları Kur’an-ı Kerim’de Maide suresi Kâr amacı gütmeyen bu kuruluşların finansal kaynaklarını sigorta şirketle- İnsan bedeni diriyken ne kadar saygınsa ri sağlamaktadır. Amerika’da neredeyse öldüğü zaman da o kadar saygındır. Efen- bütün eyaletlerde kanunlar organ bağı- dimiz (sav): \"Ölünün kemiğini kırmak diri şını desteklemektedir. Amerika’daki has- iken kemiğini kırmak gibidir\" demiştir. tanelerde ölüm kayıtları düzenli olarak tutulduğu için donör belirleme oranları yüksektir. Transplant koordinatörleri bu kayıtları inceleyerek bulundukları böl- 130 KONAK

genin özelliklerine göre donör protokolü ğu için organ bağış oranları da farklılık min getirdiği dezavantaj koordinatörlerin hazırlayarak çalışanlara bu konuda eğitim göstermektedir. Belçika ve Avusturya gibi ulusal bazda yeterince iletişim kurama- vermektedir. varsayılan onamın kabul edildiği ülkeler- malarından dolayı nakillerin kendi böl- Eğer uygun bir donör adayı gözden kaçı- de pmp donör oranı 22-24 iken Almanya gelerinde sınırlı kalmasıdır. İngiltere ve rılırsa hazırlanan prosedürün neresinde ve Hollanda gibi nakil için yakınlarından Amerika’da böbrek nakillerinde gençlere hata yapıldığını bulmak için analiz yapıla- izin alınması gerekilen ülkelerde pmp do- ileri yaştaki hastalara göre öncelik veril- rak, çalışanlara ekstra eğitim sağlanmak- nör oranı ancak 12-14’e ulaşabilmektedir. mektedir. tadır. Amerika’da 1996’da 20 donör pmp (per million population) (her bir milyon İngiltere Modeli Belçika Modeli nüfus başına düşen organ bağışı sayısı) İngiltere’de bölgesel uygulama farklılıkla- Belçika’da organ bağışında öncelik is- oranına ulaşılmıştır. rı olsa da özel personelin çalıştığı ulusal teklilere aittir. Kişiler ilgili yerlerde or- bir ağ bulunmaktadır. 1993’te transplan- ganları bağışlamak istediğine dair bağış Orta Avrupa Modeli tasyon koordinatörlerinin standartları formu doldurmaktadır. Bağış formunu Avrupa’da organ bağışını düzenleyen ulu- ve denetleme sistemleri belirtilmiştir. dolduranların bilgileri ulusal kayıt mer- sal organizasyonlar bulunmaktadır. Kâr Transplantasyon koordinatörünün so- kezine iletilmekte ve bu bilgilere yalnızca amacı gütmeyen bu kuruluşların finansal rumluluğunda hastanelerle iletişim ku- transplantasyon takımı çalışanları ulaşa- kaynağı sağlık sigorta sistemleridir. Avru- rulması, donör ailesi ve sağlık ekibine bilmektedir. Kişi bağış formunu doldur- pa’daki koordinasyon ekipleri nakil yapan destek verilmesi, organların sevk, kayıt duysa ölümünden sonra ailesi istemese hastane ile sıkı ilişkilidir. Avrupa’da organ ve temin işlemleri ile yasal gerekliliklerin bile organları alınabilmektedir. naklini koordine eden nakil büroları bu- ayarlanması vardır. Eğer kişi yaşarken bağış formu doldur- lunmaktadır. Hastaneler de bu nakil bü- İngiltere’de koordinasyon sistemi hemşi- madıysa bağış için gönüllü olduğu var- roları ile birlikte çalışmaktadırlar. Yine reler üzerine kurulmuştur. Bölgesel organ sayılmakta ve organları alınmaktadır. de beyin ölümü bildirilmesi ve aileden çıkarım ekipleri kurulmuştur ve her ekip Organları alınırken aileye bilgi verilme izin alınması transplant koordinatörü kendi bölgesindeki organ çıkarımından zorunluluğu yoktur ancak aile kişinin hastanede yok iken yapılmaktadır. Ko- sorumludur. Bölgesel ekip çıkardığı her organlarının alınmasını reddederse or- ordinatörlerin çoğunluğu tıp doktorudur organı eğer organ böbrek değilse, acil ganlar alınamaz. Belçika’daki bu varsa- ancak özel bir eğitim almamaktadırlar. hasta bildirimi yoksa ve donör pediatrik yılan onam uygulaması organ bağışının Tecrübeyi çalışarak kazanmaktadırlar. değilse öncelikli kullanma hakkına sa- askerlik gibi vatani bir görev olduğu gö- Avrupa’da koordinatörlerin görevi, çalış- hiptir. Bölgesel ekip çıkardığı organı kul- rüşüyle savunulmaktadır. Ancak kişi ya- ma standartları ve eğitim gereksinimleri lanmaz ise organ ulusal ağa yönlendirilir. şarken fikir belirtmediyse bile böyle bir belli değildir. Bu bölgesel uygulama sayesinde yolculuk isteğinin olmayabileceği düşünüldüğün- Avrupa ülkelerinin yasaları farklı oldu- masraf ve süreleri azalmış ayrıca çıkarılan de bu uygulamanın kişinin kendi bedeni organların kalitesi de artmıştır. Bu siste- üzerindeki tasarruf özgürlüğüne ve tıbbi HALK SAĞLIĞI 131

etiğin özerklik ilkesine aykırı olduğu yon takımında olmayan üç doktor tara- lelerin ret oranı %21,5’e indirilmiştir. söylenebilir. fından belirlenir. Koordinatörler donör belirlenmesi ve bakımı, ailelerden bağış İspanya modeli göstermektedir ki gö- İspanya Modeli için izin alınması konusunda hastane nüllülük ve azimle organize olundu- personeline yardımcı olurlar. ğunda organ bağışları artabilmektedir. İspanya’da donör bulunmadaki yeter- Prof. Dr. Hakan Ertin transplantasyon sizlikten, halkı eğitmek için yapılan Sistem öncelikle yoğun bakımdaki po- koordinatörlerinin donör yakınlarını kampanyaların maliyetli olmasından tansiyel vericileri tespit etmeyi amaçlar. organ bağışı için ikna etme yeteneği- ve de kampanyaların istenen etkiyi Hastaneye ciddi kafa travması ile yatırı- ne dayanan İspanya modelinin, ticari oluşturamamasından dolayı organ ba- lan her hastada beyin fonksiyon testleri amaçlı pazarlama ve ikna tekniklerine ğışını arttırmada hedef kitle olarak tıp başlatılır ve beyin ölümlerinin kaçırıl- benzediği ancak tüketimi körükleyen doktorları seçilmiştir. Bu düşünce te- madan rapor edilmesi sağlanır. Koor- pazarlama tekniklerinin ahlaki bir dö- mel alınarak 1989’da Ulusal Transplan- dinatörler için transplantasyonun tüm nüşüme uğramış hali olduğunun söyle- tasyon Kurumu kurulmuştur. 1979’da yönlerini içeren kurslar düzenlenerek nebileceğini ifade etmiştir. onaylanan yasa ile bağışlanmış organlar sürekli eğitim sağlanmaktadır. Böylece için tazminat ödenmeyeceği belirtil- koordinatörler organ nakli ile ilgili yeni Çin’de Organ Bağışı mektedir. gelişmelerden sürekli olarak haberdar olabilmektedirler. 2005 yılında DSÖ tarafından Batı Pasi- Organ bağışı sürecini yürütmesi için fik Bölgesi’nde Ulusal Sağlık Otoriteleri özel eğitimli takımlar oluşturulmuştur. İspanya’da organ çıkartımı, donörler ve ile yapılan toplantıda Çin’de idam mah- Takımların süreci iyi idare edebilen, gü- organ nakli ile ilgili sorular için 7/24 kumlarından yapılan organ nakli uy- ven veren kişilerden oluşmasına, bağış hizmet veren telefon yardım hattı bu- gulaması ve Çin’deki bu sistemi reform talebinde bulunmadan önce aile ile iyi lunmaktadır. Koordinatörlerin iyi bir etmek amaçlanmıştır. 2010 yılında Çin ilişki kurmasına ve talepte bulunmak şekilde eğitilmesi, transplantasyon hak- Sağlık Bakanlığı ve Kızılhaç Derneği için uygun zamanı seçebilen kişilerden kındaki soruların açık şekilde yanıtla- ortaklaşa olarak gönüllü organ bağışını oluşmasına önem vermişlerdir. nabilmesi İspanya’da organ bağışı için artırmak için pilot bir uygulama başlat- olumlu bir ortam oluşturabilmiştir. mıştır. Ayrıca talepte bulunmadan önce aile- nin ölümün gerçekleştiğini anlaması 1989’da 14,3 olan donör pmp oranı Organ bağışı için otuzdan fazla dü- sağlanmaktadır. Organlar ancak ailenin 1999’da 33,6’ya çıkarak %142’lik bir ar- zenlemeyi adım adım yayınlanmış ve bilgilendirilmiş onamı alındıktan sonra tış gözlenmiştir. 1989’da 25 transplan- Çin’deki organ nakli için beş kademeli alınabilmektedir. Bu süreçte koordina- tasyon koordinasyon takımı varken sistem kurulmuştur: organ bağışı sis- törlerin etkili olabilmesi için transplan- şimdilerde 139 takım bulunmaktadır. temi, organ tedarik ve dağıtım sistemi, tasyon koordinatörlerine özel iletişim Koordinatör sayısının artışıyla donör organ nakli klinik servis sistemi, organ yeteneği kazandıran kurslar düzenlen- sayısında da artış olduğu gözlenmiştir. nakli sonrası bilimsel kayıt sistemi, or- mektedir. Transplantasyon takımında Koordinatörlere göre asıl sorun uygun gan nakli denetim ve düzenleme sis- nefrolog ve yoğun bakım uzmanı olan bağışçı olmaması değil uygun verici- temi. Çin’deki organ nakli sistemiyle uzman doktorlar ve hemşireler çalış- lerin bulunması ve onam alınmasında ilgili girişimle beraber vatandaşların maktadır. Beyin ölümü transplantas- yaşanan sıkıntılardır. Çalışmalar ile ai- ölümünden sonra gönüllü olarak yapı- lan bağışların egemen olduğu yeni bir Tıp etiğince en uygun organ bağışı mo- tarihsel gelişim çağı başlamıştır. deli İspanya'nınkidir. Ayrıca bu model gö- nüllülük ve azimle organize olunduğunda Çin’de organ nakli hizmetini sağlamak organ bağışlarının artırılabileceğine en için 164 hastane akredite edilmiş ve iyi örnektir başarılı bir şekilde çalışmaları için uz- manlık kazanmalarına yönelik ulusal bir eğitim programı hazırlanmıştır. Tıb- bi aciliyet ve hastaların bekleme sürele- rine dayanan şifreli ulusal bir ağ kurul- muştur. Çin’de beyin ölümü kavramı ve uygulanması için özel bir mevzuat yok- 132 KONAK

İran ve Belçika’daki modellerin sakıncalarından fedakarlığından dolayı takdir etmek dolayı tıp etiğince en kabul edilebilir uygulama anlamına geldiğini ileri sürmüşlerdir. İspanya modelidir. Bu modelde amaç toplumu du- Robert Veatch gibi bazı düşünürler ise yarlı hale getirmek ve ikna etmektir. ödüllendirici hediyenin bir ödül değil ödeme olduğunu söyleyerek bu uygu- tur. Ölüm beyanı tedavi eden doktorun (Eurotransplant ile yapılan 12 nakil ha- lamaya karşı çıkmışlardır. Bununla be- sorumluluğundadır. Ölüm beyanı bağış riç). 1988’de uzun organ nakli bekleme raber verici masraflarının karşılanması ve nakil ekibinin sorumluluğundan ay- listesinden dolayı Sağlık Bakanlığı böb- makul bulunmuştur. Organların aracı rılmaktadır. Organ bağışı için aileden rek nakli için kadavradan organ nakli kurumlarca satımı ve satın alımı kabul gelen bilgilendirilmiş onam ancak ai- yapımını benimsemiştir. görmemektedir. Bu uygulama ile birçok lenin yaşam desteğini geri çekme kara- kişi yaşamını devam ettirmiş olsa da rından sonra elde edilebilmektedir. Sonuçta organ nakli takımları sayısında başarı, riskleri ortadan kaldırmamak- ve organ nakli performansında hızlı bir tadır. Organ için ödenen bedelin mik- İran Modeli artış olmuştur. 1999’da akraba olmayan tarı toplumdan topluma, kişiden kişi- sağ kişilerden böbrek bağışının kabu- ye değişebilir. Ayrıca ödenen bedelin İran’da 1967’de yapılan böbrek nakli ül- lüyle ilgili düzenlemeyle İran’da böbrek “kışkırtıcı miktar” ile arasındaki sınır kedeki ilk organ naklidir. Beyin ölümü nakli bekleme listesi elimine edilmiş- ince ve sübjektiftir. Çaresiz insanlara ve kadavradan organ nakli ile ilgili yasa tir. 2000 yılındaki yasanın kabulünden geri çeviremeyecekleri miktarlar teklif 2000 yılında kabul edilmiştir. 1989’da sonra Sağlık Bakanlığı “Beyin Ölümü edilerek organlarının alınması etik ol- beyin ölümünü tanıyan ve kadavradan Teşhis Birimleri ve Organ Tedarik Mer- mayacaktır. organ nakline izin veren fetva geçerli kezleri” kurmuştur. Yasa bütün organ olmuştur. Fetvadan sonra nakil mer- nakillerinin sadece üniversite hastane- İran ve Belçika’daki modellerin sakın- kezleri kadavradan böbrek, karaciğer lerinde yapılmasını onaylamıştır. Yasa calarından dolayı tıp etiğince en kabul ve kalp nakli yapmaya başlamıştır. Bu gereğince birinci derece akrabalardan edilebilir uygulama İspanya modelidir. nakiller beyin ölümü ve organ nakliy- yazılı onay istenmiştir. Bu modelde amaç toplumu duyarlı hale le ilgili yasa olmamasına rağmen ya- getirmek ve ikna etmektir. Böylece bi- pılmıştır. Yasadan önceki tüm nakiller Sağlık Bakanlığı tarafından beyin ölü- reylerden organların ölüm sonrasında (1989-2000) sadece dini liderlerin fet- münü teşhis için görevlendirilen ta- kullanımı için onay alınabilir. Özerk vasından dolayı yapılabilmiştir. kımda 5 uzman çalışmaktadır; nörolog, birey herhangi bir uygulama için zorla- beyin cerrahı, dahiliye uzmanı, aneste- namaz, birey kendi iradesi ile önerilen 1967’den 1985’e kadar İran’da yaklaşık zi uzmanı ve adli tıp uzmanı. Ve nakil uygulamayı kabul eder veya geri çevirir. 100 böbrek nakli yapılmıştır. 1979’dan takımından kimse bu grup içerisinde İkna süreci bireyin organ bağışı ile top- önce İran’da Eurotransplant ile 12 böb- bulunmamaktadır. 2011’de İran dünya luma katacağı değer ve yararları vurgu- rek nakli yapılmıştır. 1979-1985 yılları genelinde böbrek nakillerinde en aktif layacak kadar kapsamlı ama insani ve arasında 400’den fazla hasta böbrek 30 ülke arasına, karaciğer nakillerinde dini değerleri istismar etmeyecek kadar nakli için hükümetin sermayesini kul- ise en aktif 40 ülke arasına girmiştir. ölçülü olmalıdır. lanarak yurtdışına gitmiş ve organ nakli yaptırmıştır. Bu nakillerin büyük ço- Ertin’in ifade ettiği üzere İran modelini Organ yetersizliği organ transplantas- ğunluğu İngiltere’de canlı donörlerden diğer ülkelerin organ bağışı modelin- yonu için yalnızca en fazla yararı gö- yapılmıştır. 1985 yılına gelindiğinde den ayıran en önemli özellik vericiye rebilecek hastaların bekleme listesine yurtdışındaki nakillerin maliyeti arttığı bağış için maddi bir bedel verilmesi- alınmasına olanak sağlar. Organ bağışı için yetkililer İran’da organ naklini ar- dir. İran’daki organ bağışı modeliyle olmuş olsa bile sonucunda umutsuz tırmak istemişlerdir. ilgili üç görüş bulunmaktadır. Bazıları olunan hastaların bekleme listelerine organlar satılmasa da maddi bedelin alınması hem yararsız hem de etik ola- 1985-1987 yılları arasında iki tane or- vericiye ödüllendirici bir hediye oldu- rak tartışmaya açıktır. gan nakli takımı kurulmuş ve canlı do- ğunu söylemişlerdir. Bazıları ise bu du- nörlerden 274 böbrek nakli yapılmıştır. rumun fiyatı olan bir malı para karşılığı 1967-1989 yılları arasında organ nakli satın almakla aynı olmadığını, vericiyi canlı donörlerle sınırlı tutulmuştur HALK SAĞLIĞI 133

KAYNAKÇA 1. Ertin H, Organ bağışı ve Transplan- Journal of Kidney Diseases, Volume 2, Zorluklar, Yasal Sıkıntılar, Bu Kap- tasyon Tıbbı: Etik Çerçeve ve Çözüm Number 2, 2008. samda Ortaya Çıkan Suçlar, İstanbul Tartışmaları, Tıp, Etik, Din, Sosyoloji 7. T.C. Sağlık Bakanlığı, Türkiye Doku ve Üniversitesi Adli Tıp Enstitüsü Sosyal ve Hukuk Bağlamında Organ Nakli, organ bilgi sistemi (TODS), https://or- Bilimler Anabilim Dalı Yüksek Lisans Sorunlar ve Çözüm Önerileri Sempoz- gan.saglik.gov.tr./web/ Tezi, İstanbul, 2009. yumu, Malatya, 2014. 8. Tokalak H, Haberal M, 'Doku ve Organ 14. Ertin H, Organ Bağışı ve Transplantas- Naklinin Sosyal Yönü: Doku ve organ yon Tıbbı: Etik Çerçeve ve Çözüm Tar- 2. Aytekin FÖ, Transplant Koordinasyon, Bağışı' , Aktüel Tıp Dergisi , S.12, İstan- tışmaları, İş Ahlakı Dergisi, Sayı:7/2, Bozok Tıp Dergisi, 8(2):92-6, 2018. bul, 2003, s.36 2014. 9. Zambak M, Tıbbi, Sosyal ve Sağlık 15. Zambak M, Tıbbi, Sosyal ve Sağlık 3. Huang JF, Wang H, Zheng S et al. Ad- Çalışmaları Açısından Organ Nakli, Çalışanları Açısından Organ Nakli, vances in China’s Organ transplantati- İstanbul, 2014 Beykent Üniversitesi Sosyal Bilimler on Achieved with the Guidance of Law, 10. Kılıçoğlu A, ‘Organ Nakli ve Doku Enstitüsü İşletme Yönetimi Anabilim Chin Med Journal (Engl), 2015 Jan ,20, Alınmasının Hukuksal Yönleri ' ,Tür- Dalı Hastane ve Sağlık Kurumları Yö- 128(2): 143–146. kiye Barolar Birliği Dergisi ;S.2 netimi Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, 11. Uslu R, Organ Naklinin Sosyal ve Hu- İstanbul, 2014. 4. Matesanz R, Miranda B, A Decade of kuki Niteliği, Pamukkale Üniversitesi 16. Taşkın A, Organ ve Doku Nakillerinde continuous improvement in cadaveric Sosyal Bilimler Enstitüsü Dönem Pro- Hekimin Cezai Sorumluluğu, İstanbul organ donation: The Spanish model, jesi, Denizli, 2018. Üniversitesi Adli Tıp Enstitüsü Yüksek 2002. 12. Parlak Ş, Organ Bağışı ve Organ Nak- Lisans Tezi, İstanbul, 1996. linde Ortaya Çıkan Sorunlar, TBB 17. Koçak Ö, Organ ve Doku Naklinin Ya- 5. Ghods AJ, The History of Organ Dona- Dergisi, Sayı 83, 2009. sal ve Etik Açıdan İncelenmesi, TBB tion and Transplantation in Iran, Iran 13. Kanıcı M, Organ Ve Doku Nakli Dergisi, Sayı:73, 2207. University of Medical Sciences, Expe- Amaçlı Organ Temininde Yaşanan rimental and Clinical Transplantation (2014) Suppl 1: 38-41. 6. Einollahi B, Cadaveric Kidney Transplantation in Iran: Behind the Middle Eastren Contries, Iranian 134 KONAK

HALK SAĞLIĞI 135

Geleneksel ve Tamamlayıcı Prof.Dr.Levent Öztürk, İslâm tarihi ve sanatla- Tıbba Bakış rı araştırmacısı. 1964, Bursa doğumlu. 1982'de Nazilli İmam Hatip Lisesinden, 1986'da Marmara İslam Kültür ve Üniversitesi İlahiyat Fakültesinden mezun oldu. Aynı Medeniyetinde Tıp üniversitede \"Hz. Muhammed'in Habeşistan'la Mü- nasebetleri\" çalışmasıyla yüksek lisans (1988) yaptı ve Değerlendiren \"Haçlı Seferlerine kadar Abbâsîler Devletinde Hris- Songül Gökşin tiyanlar: 751-1095\" adli teziyle doktor (1993) oldu. Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi İstanbul Özel Doğuş Lisesinde (1989-93) öğretmen, Diş HekimliğiFakültesi Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesinde İslâm Tarihi ve Sanatları Bölümünde araştırma gö- Verdiği eserlerden de revlisi (1993-95) ve yardımcı doçent olarak (1995-97) anlaşıldığı üzere dini ve çalıştı. 1997 yılında Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fa- pozitif ilimlere oldukça kültesine geçti. 2002 yılında bu üniversitede doçent hâkim; Arap, Fars ve Türk oldu, 1997-2002 yılları arasında bölüm başkanlığı gö- dillerinde ve edebiyatlarında revinde bulundu. her üç dilde de üst düzeyde İslâm Toplumunda Hıristiyanlar (1998), Hz. Peygam- eserler verecek kadar yetkin ber Döneminde Sağlık Hizmetlerinde Kadınların Yeri (2001), Etiyopya'da Islâmiyet (2001), Tarih Felsefesi bir sanatçıdır. (2001) gibi konularda çalıştı ve Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, İslâm Araştırmaları Der- 136 KONAK gisi, Yeni Türkiye Dergisi, İSTEM, Tip Etiği-Huku- ku-Tarihi dergilerinde ve ortak kitaplarda bir çok ma- kalesi yayımlandı. Yazar, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisine katkıda bulunmuş ve pek çok çeviri de yapmıştır. İslam medeniyetleri tarih boyunca birçok kültürel akışın ortasında kalmış ve bundan payını almıştır. Daima bilgi ve gelenek alışverişinde bulunmuştur diğer toplumlarla. Bu alışveriş hem bulundukları coğrafi konum hem de savaşların galibiyetiyle fethet- tikleri toplumlardaki etkileşimlerle bir hayli çeşitlen- miş ve mümkün olmuştur. Yunan hekimlerinden ve bilginin ulaşılabilirliği açısından kendilerine yakın toplumlardan etkilenmişlerdir. Çin ve Hint tıbbının da gerek ticari kervanlar aracılığıyla gerek göçlerle bilgi alışverişi olsun İslam tıbbında etkisi vardır. Bu etkilere rağmen her bilgi hemen özümsenememiş- tir. Çünkü geçmişten beri toplum yapısının getirdiği alışkanlıklar baskın olmuş ve edinilen bilgilerin dile aktarılması, hazmedilmesi ve tenkit edilmesi bir hayli zaman almıştır. Bu sürecin sonunda da kendi birikim- leri doğrultusunda harmanlanmış kazanımlar ortaya çıkmıştır. Çeşitli medeniyetlerin etkisi yanında dini değerlerin de etkisi İslam medeniyetlerinin tıp ve sağlık alanın- daki uygulamalarında belirgindir. Özellikle hadisler- den etkilenildiği görülmektedir. Buna örnek olarak hacamat çok benimsenmiş olup günümüzde de yap- tırılmaktadır.

Tıbbi Nebevi kavramına gelirsek, içe- birtakım belirteçler vardır. Örneğin, tasnif edilmiştir. Bu başlığı taşıyan ve riği itibariyle hassas konu olduğundan yemekten önce tuzla alınan üç lokma bilgiler veren ilk örnek ise İbn Ebi Şey- bu başlıktaki yazılarda hadis ve muhte- insanı yetmiş iki çeşit hastalıktan koru- be’ye aittir. va iyi incelenmelidir. Çünkü Tıbbi ne- duğu inancı gibi. Batı toplumlarının bir Bu bilgilerin yanında, İslam kültür ve bevi olarak adlandırılan kitaplarda hem hayli etkisinde kalınarak hazırlanan, medeniyetindeki sağlık gelişimini dö- batı tıbbı uygulamalarının etkisi görül- dini içerik olarak zayıf ve yetersiz olan nemin etkileşimleriyle incelemeye baş- mektedir hem de içerik olarak hadis- bu eserler bizlere inceleme ve sorgula- layarak dinin etkileriyle şekillendiğini lerin ve dini öğretilerin baskın olması ma kapısı açmaktadır. gördüğümüz konferanstan heybemize gerekirken sadece birkaç örnekle geçil- Kitaplar hadis koleksiyonlarına göre attığımız bir diğer şey ise; modern tek- miştir. Bu konuda metinlerin değindiği şeklinmiş olup hadis koleksiyonlarının nolojinin getirdiği imkanlar sayesinde ve günümüz modern tıp bilgileri ışı- çoğunda Hz.Peygamber’in(s.a) tıpla bize ulaşan her bilginin doğruluğunu ğında garip ve sorgulamamız gereken ilgili hadisleri, kitâbu’t-tıbb başlığıyla sorgulamak olmuştur. HALK SAĞLIĞI 137



TIP VE NASYONAL SOSYALİZM Werner F. Kümmel 1933 yılına kadar bir hukuk devleti ve bir kültür milleti (Kulturnation) olan Almanya, daha sonra çok kısa bir süre içinde, hekimlerin ciddi destekleriyle ilk defa devasa ölçüde bir ‘Biyo-Politika’nın uygulandığı acımasız bir diktatörlük rejimine dönüşmüştür. O zamana kadar tasavvur dahi edilemeyen ‘Biyo-Diktatörlük’ün, modern ve son derece uygar bir ül- kede gelişmiş olması ‘Tıp ve Nasyonal Sosyalizm’ konusunun sadece Almanya için değil, aynı zamanda tüm dünya için de bir ders olmasını gerekli kılmaktadır. Hem tıp tarihi hem de tıp etiği açısından bu kadar önemli olaylar ülkemizdeki farklı alanlarda eğitim ve araştırmalarda ya hiç yer almamakta ya da gerektiği kadar önem- senmemektedir. İşte bu konudaki önemli boşluğu doldurmak amacıyla Beşikçizade Tıp ve İnsani Bilimler Merkezi (BETİM) bu alanın dünyada en saygın uzmanlarından Prof. Dr. Werner Friedrich Kümmel’in kaleminden çıkmış bu telif eseri Dr. Süreyya İlkılıç’ın ter- cümesiyle ilk defa Türkçe olarak okuyucuların ilgisine sunmaktadır.