เล่มฟ้าทะลายโจรกระชายขาว

รายงาน เร่ือง การใช้สมนุ ไพรฟ้าทะลายโจรและกระชายขาวในการรักษา COVID-19 นางสาวภชั ชนก จัดทาโดย รหสั นกั ศึกษา 6404747 นางสาวสุรัตน์ษา ทะประสพ รหัสนกั ศึกษา 6404750 นางสาวหย่ีทงิ ฤกษ์จนั ทร์ รหสั นักศึกษา 6404751 นายไชยญาวธุ ซู รหัสนกั ศึกษา 6404757 นางสาวณฐั ชนก เล่สิงห์ รหสั นักศึกษา 6404763 นางสาวกญั ญาณัฐ แป้นเจริญ รหัสนักศึกษา 6404780 นายพงศ์พฒั น์ เกษเพชร รหัสนกั ศึกษา 6404781 นายนฤเดช สังหาด รหัสนักศึกษา 6404783 นางสาวอภิชญา สุขสาราญ รหสั นักศึกษา 6404802 นางสาวรัตนาภรณ์ กาญจนศิริโรจน์ รหัสนกั ศึกษา 6405836 นางสาวภาพมิ ล ศรบุพผา รหสั นกั ศึกษา 6406589 ต้ังศิริสกลุ ไทย รายงานนเี้ ป็ นส่วนหนึ่งของรายวชิ า RSU 171 วถิ สี ุขภาพดมี สี ุข มหาวทิ ยาลยั รังสิต

คำนำ รำยงำนฉบบั นีเ้ ป็นสว่ นหนึ่งของรำยวิชำ RSU171 วิถีสุขภำพดีมีสุข โดยมีจุดประสงค์เพื่อต้องกำรให้ ประชำชนกลมุ่ เป้ำหมำยได้รู้จกั กบั สมุนไพรฟ้ำทะลำยโจรและกระชำยขำว ท่ีมีฤทธิ์ในกำรต้ำนโรค COVID-19 ไดท้ รำบเกยี่ วกบั สรรพคุณและโทษของสมุนไพรและทรำบถงึ กลไกกำรออกฤทธ์ิของฟ้ำทะลำยโจรและกระชำย ขำว รวมถงึ คำแนะนำในกำรใช้และข้อควรระวงั ท่ีควรทรำบในกำรใช้ฟ้ำทะลำยโจรและกระชำยขำว ผจู้ ัดทำเลง็ เห็นว่ำในปัจจุบันน้ีมีผู้คนจำนวนมำกท่ีขำดควำมรู้ควำมเข้ำใจในกำรใช้ฟ้ำทะลำยโจรและ กระชำยขำวในกำรรักษำ COVID-19 จึงได้จัดทำรำยงำนฉบับน้ีขึ้นมำเพื่อหวังว่ำจะเป็นประโยชน์แก่กลุ่ม ประชำชนทัว่ ไปที่สนใจในเร่อื งน้ีจะไดร้ บั ประโยชนอ์ ยำ่ งสงู สุด

สำรบญั หนำ้ 1 ฟ้ำทะลำยโจร 1 กลไกกำรออกฤทธข์ิ องฟ้ำทะลำยโจร 2 กลุ่มผู้ท่ีสำมำรถใช้ยำฟ้ำทะลำยโจร 2 วิธใี ชย้ ำฟ้ำทะลำยโจร 2 ขนำดของกำรใช้และปรมิ ำณกำรใช้ยำฟำ้ ทะลำยโจร 3 อำกำรขำ้ งเคียงของกำรใช้ยำฟ้ำทะลำยโจร 3 ผลของกำรใชย้ ำไมถ่ กู ต้อง 3 ขอ้ ห้ำมใช้ของยำฟ้ำทะลำยโจร 3 หมำยเหตุ 4 4 กระชำยขำว 4 กลไกกำรออกฤทธข์ิ องกระชำยขำว 4 ข้อมลู เพมิ่ เตมิ ของกระชำยขำว 4 กลุ่มผู้ที่สำมำรถใช้กระชำยขำว 5 วธิ ีใช้ยำกระชำยขำว 5 ขนำดของกำรใชแ้ ละปรมิ ำณกำรใชย้ ำกระชำยขำว 5 คำแนะนำกำรใชย้ ำกระชำยขำว 5 อำกำรข้ำงเคยี งของกำรใช้ยำกระชำยขำว 5 ผลของกำรใชย้ ำไมถ่ ูกตอ้ ง 6 หมำยเหตุ บรรณำนกุ รม

1 ฟ้าทะลายโจร ฟา้ ทะลายโจร[2,7] มีชอ่ื วทิ ยาศาสตรว์ ่า Andrographis paniculata (Burm.f.) Ness อยู่ในวงศ์ Acanthaceae มีชื่ออ่ืน คือ ฟ้าทะลาย หญ้ากันงู น้าลายพังพอน เมฆทะลาย ฟ้าสะท้าน มีสารส้าคัญในการ ออกฤทธ์ิ คือ สารแอนโดรกราโฟไลด์ (Andrographolide) เป็นพืชสมุนไพรท่ีใช้ในทางการแพทย์ในหลาย ประเทศแถบเอเชยี ตามศาสตร์การแพทย์แผนไทย “ฟ้าทะลายโจร” จัดเป็นสมุนไพรท่ีอยู่ในกลุ่มยาเย็น มีรสขม มี สรรพคุณทางการแพทย์แผนไทย ใช้บรรเทาอาการไข้หวัด แก้ไอและเจ็บคอ เป็นสมุนไพรท่ีได้ถูกบรรจุอยู่ใน บัญชียาหลัก แหง่ ชาติ พ.ศ. 2542 (บญั ชียาจากสมุนไพร) กระทรวงสาธารณสขุ ในรูปแบบยาเด่ยี ว ตังแต่อดีตจนถึงปัจจุบัน ได้มีการศึกษาวิจัยเกี่ยวสมุนไพรฟ้าทะลายโจรกันอย่างแพร่หลาย มีข้อมูล สนบั สนนุ จากงานวิจัยทางคลินิก พบวา่ สมนุ ไพรฟา้ ทะลายโจรมีส่วนช่วยรกั ษาอาการของโรคติดเชือเฉียบพลัน ของระบบทางเดนิ หายใจ (Acute respiratory tract infection) เชน่ อาการไอ อาการเจ็บคอได้ดี ในปี พ.ศ. 2555 ได้มีข้อมูลงานวิจัยจากผู้ป่วยจ้านวน 807 คน พบว่าผลิตภัณฑ์สารสกัดจากฟ้าทะลายโจรร่วมกับ สมุนไพรอ่ืนๆ ขนาดรับประทาน 31.5-200 มิลลิกรัม/วัน รับประทานเป็นเวลา 3-10 วัน มีผลช่วยลด ความถี่ และความรุนแรงของอาการไอเน่ืองจากไข้หวัด (Common cold) และอาการอักเสบของระบบ ทางเดินหายใจส่วนบนได้ กลไกการออกฤทธข์ิ องฟา้ ทะลายโจร[15] เชอื ไวรสั โควิด-19 มีต้าแหนง่ ทีส่ า้ คญั คือ Spike glycoprotein ที่จะจับกบั โปรตนี Angiotensin converting enzyme-2 (ACE-2) โดยเป็นต้าแหน่งท่ีไวรัสจะเข้าสู่เซลล์ เมื่อไวรัสเข้าเซลล์แล้วจะมีการเพิ่ม จา้ นวนเชือไวรัสขนึ ซ่งึ ตอ้ งอาศยั Main protease และ Papainlike protease มีรายงานว่าสารแอนโดร กราโฟไลด์ (Andrographolide) สามารถยบั ยังการทา้ งานของ Main protease ได้นอกจากนี ยังมีรายงานว่า สารแอนโดรกราโฟไลด์ (Andrographolide) สามารถยบั ยังท่ี Spike protein และ ACE-2 และ PLpro 3CLpro และ Spike protein จากการศึกษาในหลอดทดลองของคณะนักวิจัยที่ไต้หวันพบว่าสารแอน โดรกราโฟไลด์ (Andrographolide) ยับยังเอนไซม์ Main protease ได้จริงตามท่ีคาดการณ์ไว้ เม่ือ ท้าการศึกษาโดยวทิ ยาการเคมเี ชิงคา้ นวณในประเทศไทยเอง กรมการแพทย์แผนไทยและการแพทย์ทางเลือก รว่ มกบั กรมวทิ ยาศาสตร์การแพทย์และองค์การเภสัชกรรมท้าการศึกษาระดับ Pre-clinic ผลการทดสอบฤทธ์ิ ของสารสกัดฟ้าทะลายโจร และ สารแอนโดรกราโฟไลด์ (Andrographolide) ต่อเชือ SARSCoV-2 ด้วย วิธี Plaque reduction assay พบว่ามีฤทธิ์ยับยังเชือไวรัส (Viral inactivation test) และฤทธ์ิต้านการเพิ่ม จ้านวนของเชือไวรัส (Antiviral test) แต่ไม่มีฤทธิ์ในการยับยังการติดเชือไวรัส (ผลเชิงป้องกัน) ใน in vitro study

2 กลมุ่ ผทู้ ส่ี ามารถใชย้ าฟา้ ทะลายโจร[12] 1. ผทู้ ่มี ีอาการของโรคหวดั 2. ผปู้ ว่ ยโรค COVID-19 2.1 กลุ่มทไี่ มแ่ สดงอาการ 2.2 กลุ่มท่ีมีอาการรุนแรงเล็กน้อย คือ ไม่มีอาการปอดอักเสบ ไม่มีปัจจัยเสี่ยงต่อการเป็นโรค รนุ แรงและไมม่ ีโรคร่วมทส่ี ้าคญั 2.3 กลุ่มผปู้ ว่ ยทกี่ า้ ลังรอเพื่อเข้ารับการรักษา 3. ผทู้ ี่สัมผสั ใกลช้ ดิ กับผตู้ ดิ เชอื COVID-19 ทม่ี คี วามเป็นไปได้สูงว่าจะตดิ เชอื วธิ ใี ชย้ าฟา้ ทะลายโจร[11] การใชย้ าฟา้ ทะลายโจรในผูป้ ่วย COVID-19 มกี ารใช้ 2 กรณี คือ  กรณีที่ 1 ผปู้ ่วย COVID-19 ทไี่ มแ่ สดงอาการแนะน้าให้ใช้ยาฟ้าทะลายโจรท่มี ี สารแอนโดรกราโฟไลด์ ขนาด 60 มิลลกิ รมั /วนั นาน 5 วนั  กรณที ่ี 2 ผู้ป่วย COVID-19 ท่แี สดงอาการเลก็ นอ้ ยจะใชย้ าฟา้ ทะลายโจรที่มี สารแอนโดรกราโฟไลด์ ขนาด 180 มิลลกิ รัม/วัน นาน 5 วัน ซ่ึงขนาดและระยะเวลาที่แนะน้าให้ รบั ประทานนันมคี วามปลอดภยั และไม่เปน็ พษิ ตอ่ ตับ ขนาดของการใชแ้ ละปรมิ าณการใชย้ าฟา้ ทะลายโจร หากข้างบรรจุภัณฑ์ระบุว่ายาจากกลุ่มฟ้าทะลายโจร 1 เม็ดหรือแคปซูล ระบุว่ามีสาร สกดั Andrographolide อยู่ท่ี 20 มิลลกิ รมั มีวิธกี ารรับประทานดงั นี[8] วิธีใช้ (สา้ หรบั รักษาอาการไขห้ วัด)[10] 1. รับประทานฟ้าทะลายโจรทีม่ สี ารสกัด Andrographolide อย่ทู ่ี 60 มิลลกิ รมั ต่อวัน 2. ใน 1 วัน รับประทานฟา้ ทะลายโจรทมี่ สี ารสกัด Andrographolide ครังละ 20 มิลลิกรัม วันละ 3 ครงั ก่อนอาหารเช้า กลางวนั และเยน็ เปน็ เวลา 3-5 วนั วิธีใช้ (สา้ หรับรกั ษาโรค COVID-19)[6,14,15]  อายุ 4-11 ปี รับประทานฟา้ ทะลายโจรทมี่ สี ารสกัด Andrographolide ครังละ 10 มิลลิกรัม วันละ 3 ครัง ก่อน อาหารเช้า กลางวนั และเย็น เปน็ เวลา 5 วัน  อายุ 12 ปี ขนึ ไป รับประทานฟ้าทะลายโจรท่ีมีสารสกัด Andrographolide ครังละ 20 มิลลิกรัม ส้าหรับผู้ท่ีไม่มี อาการ และ 60 มิลลิกรัม ส้าหรับผู้ที่อาการเล็กน้อย วันละ 3 ครัง ก่อนอาหารเช้า กลางวัน และเย็น เป็น เวลา 5 วัน

3 วิธีใชส้ ้าหรับคนทใ่ี กลช้ ิดผู้ปว่ ย COVID-19[10] 1. ใชเ้ มื่อใกลช้ ิดกับผ้ปู ่วยและเริม่ มีอาการป่วยเล็กนอ้ ย เช่น คดั จมูก มีนา้ มูก 2. ใน 1 วัน รบั ประทานฟา้ ทะลายโจรท่ีมีสารสกัด Andrographolide ครังละ 20 มิลลิกรัม วันละ 3 ครงั กอ่ นอาหารเช้า กลางวนั และเยน็ เปน็ เวลา 3-5 วัน 3. หากรบั ประทานแลว้ อาการไมด่ ขี นึ ควรพบแพทย์ทันที อาการขา้ งเคยี งของการใชย้ าฟา้ ทะลายโจร[5,9,10] 1. คลืน่ ไส้ อาเจียน 2. รู้สกึ ขมๆ ในคอ 3. มอี าการถา่ ยเหลว ถ่ายบ่อย 4. สา้ หรบั ผู้สูงอายุที่มีโรคประจ้าตัว อาจจะพบการขยายของหลอดเลือด ท้าให้ความดันลดลง เวียน ศรี ษะ มือเยน็ อ่อนแรง **ซึง่ อาการต่างๆ เหลา่ นี หากทานยาฟ้าทะลายโจรอย่างถูกวิธีจะเป็นอาการท่ีเกิดขึน ชว่ั คราว และสามารถหายไดเ้ อง 5. มฤี ทธท์ิ ส่ี ง่ ผลตอ่ ตับและไต โดยผู้ป่วยทม่ี โี รคประจา้ ตัวเก่ยี วกบั ตบั หรอื ไตจะไมแ่ นะนา้ ใหใ้ ช้ ยาฟ้าทะลายโจร ผลของการใชย้ าไมถ่ กู ตอ้ ง[14] 1. ถ้าใช้ฟ้าทะลายโจรในลักษณะสมุนไพรเดี่ยว ติดต่อกันยาวนานหรือใช้ในปริมาณเกินความ จา้ เปน็ สง่ ผลให้ร่างกายมปี ริมาณความเยน็ เกินไปส่งผลท้าให้เกิดอาการไม่พึงประสงค์ตามมาได้ เช่น อาการชา ตามร่างกาย แขน-ขาอ่อนแรง ทอ้ งอดื ท้องเฟอ้ ทอ้ งเสีย หรือผนื่ แพ้ตามร่างกาย 2. ในกรณีท่ใี ช้ฟา้ ทะลายโจรกบั หญงิ ตงั ครรภ์ หรอื หญิงท่ีกา้ ลังจะใหน้ มบตุ ร อาจท้าให้เกิดการบีบตัว ของมดลกู เป็นผลให้แทง้ หรอื คลอดก่อนก้าหนด หรอื ทารกผดิ ปกติ ขอ้ หา้ มใชข้ องยาฟา้ ทะลายโจร[14,15] 1. ห้ามใชใ้ นหญงิ ตังครรภ์และหญงิ ให้นมบุตร 2. หา้ มใชใ้ นผูท้ มี่ ปี ระวัติแพ้ฟ้าทะลายโจร หมายเหตุ[6] - ไมพ่ บขอ้ มูลวา่ ฟา้ ทะลายโจรป้องกนั การติดเชอื COVID-19 - ไม่แนะน้าให้ผู้ปว่ ยที่มกี ารท้างานของตบั และไตผดิ ปกติ และผู้ท่ีใชย้ าวาร์ฟารินรบั ประทาน - การใช้ยาระยะยาว อาจท้าให้ผู้ที่มีอาการหนาวง่าย มือ เท้าเย็น มีอาการก้าเริบ ควรหยุดใช้หากมี อาการขา้ งเคียงดังกล่าว

4 กระชายขาว กระชายขาว[16] มชี อ่ื วทิ ยาศาสตรว์ า่ Boesenbergia thorelii (Gagne.) Loes อยูใ่ นวงศ์ Zingiberaceae ประเภทไมล้ ้มลกุ อายหุ ลายปี ต้นกระชายมีถนิ่ กา้ เนิดในเขตรอ้ นบรเิ วณเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ โดยจดั เปน็ ไมล้ ม้ ลกุ มเี หง้าสัน แตกหน่อได้ มรี ากอวบ เป็นรปู ทรงกระบอกหรือรปู ทรงไข่คอ่ นข้างยาว ปลายเรยี ว มีความยาวประมาณ 4-10 ซม. และกว้างประมาณ 1-2 ซม. งอกเป็นกระจกุ ผิวมสี ีนา้ ตาลออ่ น ส่วนเนือในมสี ีเหลอื งและมีกลิ่นหอม เฉพาะตัว มักพบขนึ ในปา่ ดิบรอ้ นชืน กระชายขาวเป็นสมุนไพรภูมิปัญญาพืนบ้านท่ีน้ามาใช้ประโยชน์ได้หลาย สว่ น ไมว่ า่ จะเปน็ เหงา้ , ราก, ใบ นิยมน้ามาต้มดื่มเพื่อรักษาอาการเจ็บป่วย โดยใส่มะนาว หรือ น้าผึงเพ่ิมเติม ลงไป เพ่อื ลดความขมของเหงา้ กระชายขาวสด บ้างกน็ ้ามาบดท้าเป็นยาในทางแพทย์แผนไทย โดยมีสรรพคุณ สร้างภูมิคมุ้ กนั รวมถึงช่วยบรรเทาอาการต่างๆ กลไกการออกฤทธข์ิ องกระชายขาว[13] สารแพนดรู าทนิ (Pan-duratin) ของกระชายขาวมีฤทธิ์ในการต้านไวรัสทังในระยะก่อนและหลังการ ติดเชือ ทังยังมีฤทธิ์ยับยังการท้างานของเชือเอดส์ ต้านไวรัสไข้เลือดออกในกลุ่ม Flaviviridae family และ ยับยังเชอื พิโครนาไวรสั (Picornaviruses) ซ่งึ กอ่ โรคมอื เทา้ ปาก ขอ้ มลู เพมิ่ เตมิ ของกระชายขาว[4] จากงานวจิ ัยในหลอดทดลอง พบว่าสารสกัดกระชายขาวมีฤทธิ์ในการยับยังการเพ่ิมจ้านวนของไวรัส COVID-19 (SARS-CoV-2) ได้ทีป่ รมิ าณความเข้มข้นในระดับน้อยๆ โดยไม่เป็นพิษต่อเซลล์ โดยสารส้าคัญที่มี ฤทธิใ์ นการยบั ยังไวรสั คือ แพนดูราทิน เอ (Panduatin A) และพินอสทรอบิน (Pinostrobin) กลมุ่ ผทู้ สี่ ามารถใชก้ ระชายขาว[13] ผู้ที่ตอ้ งการเสริมภมู ปิ อ้ งกัน เช่น เสรมิ ภูมเิ พอ่ื ใหร้ ่างกายแข็งแรง วธิ ใี ชย้ ากระชายขาว[13,17,19] (สา้ หรับรกั ษาอาการไขห้ วดั เเละเสรมิ ภมู คิ มุ้ กัน) - น้ามาใช้ในรูปแบบของอาหารและเคร่อื งด่ืม (สา้ หรบั รกั ษาโรค COVID-19) - น้าผลของกระชายขาวมาสกัด ท้าเปน็ แคปซลู

5 ขนาดของการใชแ้ ละปรมิ าณการใชย้ ากระชายขาว[18] กระชายขาวที่มีสารสกัด Pan-duratin 250 มลิ ลกิ รัมตอ่ เม็ดหรือต่อแคปซลู คา้ แนะนา้ การใชย้ ากระชายขาว[4] 1. ควรรบั ประทานในปริมาณทเ่ี หมาะสมตามทแี่ พทย์แนะน้า 2. ไมค่ วรรบั ประทานมากเกินไป เพราะอาจสง่ ผลเสยี ตอ่ รา่ งกาย อาการขา้ งเคยี งของการใชย้ ากระชายขาว[20,21] 1. กระชายเป็นสมุนไพรรสเผ็ดร้อน ซ่าๆ เวลารบั ประทานเขา้ ไปจะรู้สกึ ชาปลายลนิ 2. ควรระวังการรับประทานในปริมาณมากหรือเป็นประจ้าในผู้ที่มีเยื่อบุโพรงจมูกมดลูกเจริญผิดท่ี ซสี ต์ หรอื ก้อนเนือในมดลกู เพราะอาจทา้ ใหโ้ รคก้าเรบิ ได้ ผลของการใชย้ าไมถ่ กู ตอ้ ง[13] ไม่ควรบริโภคกระชายต่อเน่ืองเปน็ เวลานาน เน่ืองจากกระชายมฤี ทธิ์รอ้ น อาจสง่ ผลให้เกิดอาการร้อน ในหรือเปน็ แผลในปากตามมา จากการศึกษาพบว่า การบริโภคกระชายมากๆ มีผลท้าให้เกิดปัญหาเหงือกร่น และเกดิ ภาวะใจสนั่ ได้ และไม่ควรใช้ในผู้ทม่ี ีความผดิ ปกติของตับและไต หญิงตังครรภ์ หมายเหต[ุ 1] คณะนกั วิจัยของมหาวิทยาลัยมหดิ ล พบวา่ สารสกัดจากกระชายขาวมฤี ทธิต์ า้ นเชือกอ่ โรค COVID-19 ได้ในหลอดทดลอง และอยู่ระหว่างการศึกษาเพ่ิมเติม ในด้านความปลอดภัย ปริมาณที่เหมาะสม ต่อการบริโภค และข้อบ่งชีการใช้ในมนุษย์ในต้านโรค COVID-19 อย่างเหมาะสม ดังนัน จึงไม่มีความเห็น เกี่ยวกบั ประสทิ ธิภาพของผลติ ภัณฑต์ ่างๆ ทม่ี ีจ้าหน่ายอยูใ่ นปจั จบุ ันเก่ยี วกบั การตา้ นโรค COVID-19 ได้

6 บรรณานกุ รม 1. คณะแพทยศาสตร์โรงพยาบาลรามาธิบดี มหาวิทยาลัยมหิดล(2564). สารสกัดกระชายขาว ต้าน COVID- 19. [ออนไลน์]. เข้าถึงได้จาก https://www.rama.mahidol.ac.th/ramaclinic/article/09sep2020- 1522 (วนั ทคี่ ้นหาข้อมูล : 20 พฤศจิกายน 2564) 2. คณะเภสัชศาสตร์ มหาวิทยาลัย มหาวิทยาลัยอุบลราชธานี. (2564). ฐานข้อมูลเคร่ืองยาสมุนไพร. [ออนไลน์]. เข้าถึงได้จาก http://www.thaicrudedrug.com/main.php?action=viewpage&pid=3 (วนั ท่ีค้นหาขอ้ มูล : 17 พฤศจิกายน 2564). 3. ดร.ภญ. ดวงแก้ว ปัญญาภู ศูนย์นวัตกรรมการแพทย์แผนไทย TTMIC. (2564). กระชายกับศักยภาพการ พฒั นาเปน็ ยาตา้ นไวรัสกอ่ โรคโควดิ -19. [ออนไลน]์ . เข้าถึงได้จาก http://www.ttmic.co.th/ (วนั ทคี่ ้นหา ขอ้ มลู : 20 พฤศจิกายน 2564). 4. โรงพยาบาลเปาโล. (2564). กระชายขาวช่วยต้าน COVID-19 ได้หรือไม่?. [ออนไลน์]. เข้าถึงได้จาก https://www.paolohospital.com/th-TH/phrapradaeng/Article/Details/Uncategorized/ (วันที่ ค้นหาข้อมูล : 17 พฤศจกิ ายน 2564). 5. กรมสุขภาพจิต. (2564).เจาะลึกประเด็นร้อน ฟ้าทะลายโจรสู้โควิดได้จริงหรือไม่. [ออนไลน์]. เข้าถึงจาก https://www.dmh.go.th/news/view.asp?id=2386 (วันทคี่ ้นหาข้อมลู : 17 พฤศจกิ ายน 2564). 6. นสภ.พทุ ธินันท์ อรพินท์พศิ ุทธ์ิ นสภ.นวลกนก กุลมโนชญ์ และภก.อนวัช มติ รประทาน. (2564). การใชสมุนไพรฟาทะลายโจรในการรกั ษา COVID-19. เข้าถงึ จาก file:///C:/Users/User/Downloads/ 5003-1-000-001-08-2564.pdf (วันท่คี น้ หาข้อมลู : 17 พฤศจิกายน 2564). 7. คณะเภสัชศาสตร์ มหาวิทยาลัยศิลปากร.(ม.ป.ป.). ยาฟ้าทะลายโจร.[ออนไลน์]. เข้าถึงได้จาก http:// pharmacy.su.ac.th/herbmed/drug/text/ (วนั ที่ค้นหาข้อมลู : 17 พฤศจิกายน 2564). 8. นายแพทย์กุลธนิต วนรตั น์. (2563). การศกึ ษาวจิ ัยฟ้าทะลายโจรในการรักษาผู้ป่วย covid-19. [ออนไลน์]. เข้าถึงจาก https://online.fliphtml5.com/myzny/zzhv/#p=33 (วันท่ีค้นหาข้อมูล : 17 พฤศจิกายน 2564). 9. ศาสตราจารย์เกียรตคิ ุณ แพทยห์ ญิง สยมพร ศิรินาวินและคณะ.(2564). ข้อควรรู้เกี่ยวกับการใช้\"สารแอน โดรกราโฟไลด์\" ในผลิตภัณฑ์ \"ฟ้าทะลายโจร\"เพ่ือ ''การรักษาโควิด-19\". [ออนไลน์].เข้าถึงจาก file:///C:/Users/User/Downloads/ข้อควรรู้เกี่ยวกับ-การใช้-สารแอนโดรกราโฟไลด์-ในผลิตภัณฑ์-ฟ้า ทะลายโจร.pdf (วันทค่ี ้นหาข้อมลู : 17 พฤศจกิ ายน). 10. โรงพยาบาลวิชยั เวช อินเตอรแ์ นชั่นแนล หนองแขม.(2564). วิธีใช้ยาฟ้าทะลายโจรส้าหรับผู้ป่วยโควิด-19. เข้าถึงจาก https://vichaivej-nongkhaem.com/health-info/วิธีใช้ยาฟ้าทะลายโจร/ (วันที่ค้นหา ข้อมูล : 17 พฤศจิกายน 2564).

7 11. ฟาร์มแคร์ เราแคร์คุณ โดยคณะเภสัชศาสตร์ มหาวิทยาลัยมหาสารคาม. ถาม-ตอบ ยาฟ้าทะลายโจรกับ โรคโควิด-19. เข้าถึงจาก http://pharmacy.msu.ac.th/pharmcare/?p=1163 (วันท่ีค้นหาข้อมูล : 17 พฤศจิกายน 2564). 12. คลังความรู้สุขภาพ กระทรวงสาธารณสุข. การใช้ฟ้าทะลายโจรเพื่อรักษาโรคโควิด-19 ตามประกาศ คณะกรรมการพัฒนาระบบยาแห่งชาติ. เข้าถึงจาก http://healthydee.moph.go.th/view_article. php?id=1483 (วนั ทค่ี น้ หาขอ้ มูล : 17 พฤศจกิ ายน 2564). 13. กรมสุขภาพจิต กระทรวงสาธารณสุข.(2564). น้ากระชายเสริมภูมิคุ้มกัน - กรมสุขภาพจิต กระทรวง สาธารณสุข. เข้าถึงจาก https://www.dmh.go.th/news/view.asp?id=2348 (วันท่ีค้นหาข้อมูล : 18 พฤศจิกายน 2564). 14. คณะแพทยศาสตร์โรงพยาบาลรามาธิบดี มหาวิทยาลัยมหิดลหน่วยแพทย์ทางเลือก.(2564) .สรรพคุณ ฟ้า ทะลายโจร. เข้าถึงจาก https://med.mahidol.ac.th/altern_med/th/km/19jun2020-1729 (วันท่คี น้ ข้อมลู : 17 พฤศจกิ ายน 2564). 15. กรมการแพทย์แผนไทยและการแพทย์ทางเลือก กระทรวงสาธารณสุข. (2564). รายงานสังเขปผลการใช้ ยาฟ้าทะลายโจรในการรกั ษาผ้ปู ่วย COVID-19. เขา้ ถงึ จาก file:///C:/Users/User/Downloads/ 249140-Article%20Text-909721-4-10-20210505.pdf (วันทคี่ น้ หาข้อมลู : 17 พฤศจิกายน 2564). 16. คณะเภสัชศาสตร์ มหาวิทยาลัยศิลปากร .(2562). กระชาย - ข้อมูลสมุนไพร. เข้าถึงจาก http://pharmacy.su.ac.th/herbmed/herb/text/herb_detail.php?herbID=4 (วันท่ีค้นหาข้อมูล : 17 พฤศจิกายน 2564). 17. กรมสขุ ภาพจติ กระทรวงสาธารณสุข.(2564). “สมุนไพรไทย” หลายชนิดรักษาโควิด-19 ได้ชัวร์ ผู้ป่วยเฮ! ใชฟ้ ้าทะลายโจรหายใน 5 วัน. เข้าถึงจาก https://www.dmh.go.th/news-dmh/view.asp?id=30701 (วันทคี่ น้ หาขอ้ มูล : 17 พฤศจิกายน 2564). 18. สมนุ ไพรอภัยภเู บศร.(2564). กระชายขาวสกดั 60 เเคปซูล อ้วยอันโอสถ Herbal One. เข้าถึงจาก https://www.thaiherb1688.com/product/102/กระชายขาวสกัด-60-แคปซูล-อ้วยอัน โอสถ-herbal-one (วันที่คน้ หาขอ้ มูล : 17 พฤศจิกายน 2564). 19. โรงพยาบาลเจา้ พระยาอภยั ภูเบศร. (2564). ค่มู อื การดแู ลสขุ ภาพส้าหรับประชาชนในสถานการณ์การแพร่ ระบาดของโควิด19 ระลอก 3 ด้วยศาสตร์การแพทย์แผนไทยและสมุนไพร (ฉบับย่อ) [ออนไลน์]. เข้าถึง จาก: https://drive.google.com/file/d/10002z (วนั ท่ีคน้ หาขอ้ มลู : 17 พฤศจกิ ายน 2564). 20. กรมสุขภาพจติ . (2564). กระชาย ยอดยาสมุนไพร หยุดโรคระบาดจากไวรัส& เสริมภูมิคุ้มกันชีวิต. เข้าถึง จาก https://www.dmh.go.th/news/view.asp?id=2420 (วนั ทส่ี ืบค้นข้อมลู : 17 พฤศจกิ ายน 2564). 21. สา้ นักขา่ วกรุงเทพธรุ กิจ. (2564). ข้อความระวังการใช้ 'กระชาย'-'ขิง' ย้าควรใช้เป็นอาหารและเครื่องดื่ม. เข้าถึงจาก https://www.bangkokbiznews.com/news/953682 (วันที่สืบค้นข้อมูล : 21 พฤศจิกายน 2564)