Numerički-upravljani-alatni-strojevi-Mladen-Bošnjaković

' ,': .\": Plan alata Plan alata je dokument koji omogu(uje operateru na stroju da izvede prednamjeita- nje alata te obradbu s totno odredenim alatima, redoslijedom i nacinom kako je pred- videno u programu. SadrZava sljede(e podatke: . naziv, tip i oznaku alata r vrstu i oznaku driaca alata . dimenzije alata . broj mjesta gdje se smje5ta alat u magazinu alata . broj, znaienje i naiin odredivanja pojedine korekcije alata r za operacije obradbe koje se dugo izvriavaju treba osigurati informacije o traja- nju alata te o naiinu njegove zamjene. Pri odabiru alata tehnolog treba voditi racuna o sljedetem: . cijeni alata . vrsti i tvrdoii materijala koji se obraduje . stanju materijala . povriinskoj hrapavosti izratka . dimenziji alata s obzirom na dimenzije i tolerancije izmjera koje treba ostvariti obradbom ' vrsti i obliku alata s obzirom na geometrijski oblik povriine koja se obraduje . potrebi koriStenja rashladnog sredstva.Primjer plana alata za glodanje obratka prikazan je na slici 10.28.Tehniika ikola PLAN ALATA Datum: List:Naziv objekta 01.10.06. t/1Praktikum - NUAS Naziv Crtei broj Dimenzije Vrsta Masa Upravljaika dijela pripremka (ks) jedinica lzradio/ Pregledao/ materi- izradila pregledala jala M. B. Primjer 1 NUAS-G.1 24x50x50 AlCu5Mgl 0,1 SINUMERIK D840Red. Broj Mjerenje alata (mm) Korekcrja Naziv alata, oznaka oitrica Driai alata Napomenabroj o SK Duiina Polumjer1 T1 D1 ceono glodalo O40 SK 7l oo( 20z, t)ul utorno glodalo O5 68,550

Numeridki u pravlja ni d^lt^d+L^t, ilf.*#;r gx ic e;* v3*ai*u ;AlAlate iz prikazanog plan alata (teono glodalo 440, utorno glodalo postavi u: a) 3DView -Tool b) Parameter - Tool offset.1:'tr:, !'.. Plan reZanjaPlan rezanja je dokument koji odreiluje: . putanju i smjer kretanja alata s obzirom na pripremak ' mjesto ukljuiivanja i iskljucivanja korekcije radijusa alata . tablicu s koordinatama karakteristicnih tocaka programirane putanje alata . tocku izmjene alata i izmjene obratka . natin prilaienja konturi . nacin odmicanja od konture.Prilikom izradbe plana rezanja treba razmotriti i: . potrebu povrata alata zbog rekalibracije . ukljuiivanje i iskljucivanje rashladnog sredstva.Pri ruinoj izmjeni alata te pri iz- h----^,.,/Emjeni obratka bitna je pozicija ala- f \"bt\"d;lta u prostoru stroja. Da bi se izbje- I radni stolgle ozljede (posjekotine) zbog oi- @ toeta izmiene obratkatrih rubova izratka, operater pri @todka izmjene alataizmjeni alata nikad ne treba prela- Slika 10.30. Todka izmjene alata i izmjeneziti rukom preko izratka. Jednakotako, pri izmjeni obratka operaterne smije staviti ruke blizu oitricealata. Uobitajeno je da pri postav-ljanju pripremka glavno vreteno,tj. alat bude pozicionirano lijevoiza pripremka (za deSnjake). Prirucnoj izmjeni alata glavno vrete-no treba biti oozicionirano desnoispred pripremka.

Prilikom programiranja takoder treba razmotriti smjer brzine posmaka prema smjeruvrtnje glavnog vretena. Glodanje kod kojeg je brzina posmaka u smjeru rotacije alatanaziva se istosmjerno glodanje, a ako je brzina posmaka u suprotnom smjeru glodanjeje protusmjerno ili klasicno. Siil; 1i: -ti lstosmlernoiProtu- snJerno glodanleKarakteristike istosmjernoga glodanja jesu: . Zivotni vijek alata je poveian i do 5070 . manje razvijanje topline . sila pri glodanju djeluje prema dolje pa je olakiano stezanje pripremka r nema hladnog zavarivanja odvojene cestice na obradenu povrSinu . lakie odvodenje odvojene iestice . mogu(a je uporaba veie brzine vrtnje vretena i vete brzine posmaka u odnosu na klasiino glodanje . debljina odvojene cestice je na potetku velika te se smanjuje.Pri istosmjernom glodanju alat se potiskuje od materijala 5to znaii da jedan dio materi-jala nije skinut.To omogucuje izavrinu obradbu po istoj konturi. Konturu je moguienapraviti kao potprogram koji se dva puta poziva s razlicitim vrijednostima brzine vrt-nje i brzine posmaka. Prilikom drugog prolaza po konturi alat skida znatno manje ma-terijala pa je i potiskivanje alata od povriine materijala neznatno 5to rezultira tof nijimizmjerama.lstosmjerno glodanje ima iiroku primjenu. Posebno je vaZno pri obradbi titana, ko-balta i nehrdaju(ih celika, a rabi se i za zavrinu obradbu plastike. Ne preporucuje se zaobradbu tvrdih oovriina.Potiskivanje ,(4\"dil/ Potiskivanje alata alata A I I vStvarnaputanja\. Programirana ,' outanlaProgramirana -'-. Sfuarna*iik;: i*.-!l Potiskivanje alata pri istosmjernome i protusmjernom glodanlu

Numer cki upravliani alatniProtusmjerno g loda nje i ma sljedeta obi ljeZja: . sila priglodanju djeluje prema gore pa ima tendencijuizdizanja pripremka . debljina odvojene cestice je na pocetku mala, potom se poveiava . brie troienje alata.Protusmjerno glodanje preporucuje se za glodanje odljevaka i otkivaka s veoma gru-bom povrSinom s ukljuccima pijeska te za tvrde povriine.Pri poravnavanju povriine smjer vrtnje, tj. kretanja glodala treba biti takav da nastaneito manje oitrih rubova. To ie se ostvariti ako se zupci, tj. oitrice kreiu,,prema unutra'iZa crte| na slici 10.29. plan rezanja prikazan je na slici 10.33.Tehnitka ikola PLAN REZANJA Datum: List:Naziv objekta 01.10.06. 1/1Praktikum - NUAS Naziv Dimenzije Vrsta Masa Upravljatka lzradio/ dijela Crtei broj pripremka materijala (ks) jedinico izradila Pregledao/ pregledala SINUMERIK M. B. Primjer 1 NUAS-G-1 24x50x50 AlCu5Mgl 0,1 D840 Rq X v z 42 0 \1 2,1 3 6,7 I -25 0 16 z 75 42 0 8 0 14,15 75 6 -1 25 10,11 4 -25 3 5 -8 58 6 58 -1 58 58 -8 3 8 25 -8 9 25 25 ? 10 25 25 -1 11 25 15 12 35 -2 t5 35 l5 -z 14 25 25 15 25 16 35Slika 10.33. Primjer planaKonstruirajte poietna slova svog imena i prezimena tako da se mogu ugravirati na ploticu di-menzija 12x50x70 mm. Za to izradite plan stezanja, operacijski list, plan alata i plan rezanja.

:,..:,,1. Gibanie u brzom hoduPri gibanju u brzom hodu alat se giba krozzrak i nije u kontaktu s obratkom. Takvo gi-banje izvodi se vrlo velikom brzinom, a primjenjuje se pri gibanju alata: . iz pofetne tocke obradbe prema obratku . od obratka prema toiki izmjene alata . pri pozicioniranju za provedbu pojedinih operacija obradbe . u toiku izmjene obratka.Najveia brzina alata u brzom hodu odreclena je konstrukcijom stroja. Veliki CNC stro-jevi postiZu brzine oko 10 000 mm/min, a manji oko 38 000 mm/min. Pritome brzinapo svim osima ne mora biti ista. Brzina po X i Yosije obiino jednaka dok po osiZ moZebiti drugaiija. Putanja alata alata, kao ito je objainjeno kod tokarenja (slika 9.26), obit-no nije po pravcu koji spaja pocetnu i ciljnu tocku vet je razlomljena u dva dijela. Zbogte cinjenice kao ivelikih brzina gibanja alata treba biti oprezan pri programiranju puta-nje gibanja u brzom hodu jer svaki sudar alata i obratka ili stege osim loma alata, oite-iivanja obratka i stege, moZe dovesti i do ozljede operatera.Naredba za programiranje brzog hoda je modalna, a oblik programiranja jest: GO - u oravokutnome koordinatnom sustavu RP...G0 AP... - u oolarnome sustavugdje je: X,Y,Z - koordinate tocke u koju alat treba do(i (tocka 2) AP - Angle Polar, polarni kut RP - Radius Polar, polarni radijus.Kao i kod tokarenja sigurnosni razmak za predobradene povriine i sve druge povrSineiije su dimenzije u uskim tolerancijama, preporuceni sigurnosni razmak je 2 do 3 mm.Kod pripremaka kao 5to su odljevci i otkivci kojih dimenzije mogu varirati u Sirem ras-ponu, preporucuje se sigurnosni razmak od najmanje 6 mm.

Numeridki upravliani alatni Y XSlika 10.34. Pravocrtno gibanje u brzom hodu na glodaliciNapomena: Naredbe G0 i G00 imaju potpuno jednako znaienje.\"z::.i':.'.t' Pravocrtno gibanje u radnom hoduKoristi se za obradu, tj. ulazimo alatom u materijal. Alat se giba pravocrtno s brzinomposmaka koji se zadaje prije ili u bloku s naredbom G1. Naredba je modalna. Oblikprogramiranja:Z.G1 X.. . Y ... u oravokutnom koordinatnom sustavuG1 AP... RP.. u polarnom sustavuF...G1 X...Y... 2... -sazadavanjem brzineposmakagdje su X,Y,Z koordinate toike u koju alat treba do(i (toika 2).Slika 10.35. Pravocrtno gibanje u radnom hodu kod glodalice

Kod naredbe za pravocrtno gibanje G 1 mogu(e je umetnuti skoienje ili zaobljenje. Zao-bljenje se moZe umetnuti izmedu dvije ravne crte ili izmetlu ravne crte i kruinog luka.Skoienje se umece simetritno u odnosu na kut konture. Pri tome se u naredbi G1 za-daju koordinate toike zamiSljenog sjeciita bridova (na slici oznaiene sXl Zl.CHF= ... - skoienje kontureCHR=... - duljina skoienja kontureRND=... - zaobljenje kontureRNDM=... - zaobljenje konture modalnoFRC=... - brzina posmaka priskoSavanjuFRCM=... - brzina posmaka priskoiavanju modalniAko FRC iliFRCM nije zadano primjenjuje se brzina posmaka definirana s F. [t, CHF=5 , x1 z1N40 Gl Xr Zr RND=5-------_-----{l>x'21Slika 10.36, Moguinosti zadavanje skoSenja tzaobljenja

Numeriiki upravljan; alatniZa crtei na slici 10.29. potrebno je napisati program za poravnavanje povriine i izrad-bu ravnih utora. Provjera ie se provesti simulacijom obradbe u 2D i 3D programomWinNC. Uporabit te se prethodno izradeni plan stezanja, plan alata i plan rezanja.$l!:<n 1*.S?. Simulacila obradbe u 2DN 1 0 ; Tema vjeibe: Pravocrtna gibanjaN20; lzradio: Mladen BoinjakovicN30 ; Datum: 1 5. 1 0. 2006,N40; Stroj: Emco PC MILL 55N50 ; Upravljatka jedinica: Sinumerik 840N60 ; Mjerne jedinice: mmN70; Pripremak - dimenzije: 24 x 50 x 50NBo; - materijal:AlCu5Mg1N90 ; Pozicija tocke W: X0 - lijevi rub predmetaN100 ; Y0 - donji rub predmetaN1 10; 70 - gornja obraalena povriinaN120; Status: simulacija obradeN1 30 ; *****l(****+********x********************N140 Gs4 G1 7 G60 G71 G90 G94N 1 50 TRANS X=0Y=-50 Z=12N160T1 D.l ;Ceono glodab A40

N170 M6N1B0 M3 51600 F3s0N190 G0 X-2sY42210N200 G0 z0 ;TOCKA 1N210G1 X75 ;TOCKA 2N220 G0 Y8 ;TOCKA 3N230 G1 X-2s ;TOCKA 4N240 G0 260N250 G0 Y-25 XBo ; pozicija izmjene alataN260 M0 ; zaustavljanje poradi izmjene alataN270Ts D1N280 M6 ;T5 - utorno glodalo O5N290 M3 52500 FsON300 G0 x-8Y25 Z1sN31 0 G0 Z-1 ;TOCTR S ;TOCKA 6N320 Gl XsB F140 ;TOeKA 7N330 G0 Z3 ;TOCKA SN340 G0 X25 Y58 ;TOCKA 9 ;ToeKA 10N3s0 G0 z-1 Fs}N360G1Y-B Fl40N370 G0 260N380 M30$lika 10.38. Simulacija obradbe u 3D

Numeridki upravliani alatn;.\"::'t',.:: Linearna lnterg:*lneiieDa bi razumjeli pojam interpolacije kod CNC strojeva potrebno je pojednostavljenoobjasniti princip upravljanja pomakom alata (obratka) po pojedinim osima. Za pomi-canje u smjeru svake pojedine osi zaduZen je jedan elektromotor kojim upravlja uprav-ljaika jedinica stroja pomocu elektricnih impulsa. Svako gibanje u smjeru pojedine osisastoji se od velikog broja jediniinih pomaka. Jedinicni pomak (rezolucija) predstavljanajmanji pomak koji se ostvaruje kada elektromotor primijedan elektriini impuls. Ovi-sno o vrsti stroja, tipicne vrijednostijedinicnog pomaka se kre(u od 0,01 do 0,001 mm,a mogu biti i manje (npr. za PC MILL 55, EMCO navodi rezoluciju od 0,0005 mm). Zapomak od 1 mm pri rezoluciji 0,001 mm upravljacka jedinica te generirati 1000 impul-sa. Ako uzmemo u obzir i korisnitki zadanu brzinu posmaka od npr. 120 mm/min, brojgeneriranih impulsa u jednoj sekundije 1000 ,120/60 = 2000. Drugim rijeiima svake112000 sekunde generirati(e se jedan impuls.Da bi se izvrSilo tocno odredeno kretanje alata treba poznavati pocetnu i ciljnu todkugibanja. Koordinate poietne toike su poloiaj alata prije poietka gibanja, a koordinateciljne tocke se zadaju u naredbi G1.Neka se u naiem primjeru gibanje vrii u ravnini X-Y od tockeTl(5,10) do toikeT2(29,10).Upravljacka jedinica ce svake 112000 sekunde generirati impuls za pomak alata te pro-vjeravati stvarnu poziciju koju je ostvario. Sve dok se ne ostvari pozicija toike T2 uprav-ljaika jedinica ie generirati impulse za pomak alata. Teorijski bit ie potrebno generi-rati 1000 . 24 = 24000 impulsa jer je duljina gibanja alata 24 mm. Gibanje ie pri tometrajati24l(120160) = i2 sekundi.Prethodno izloZeno je vrlo jasno, ako se gibanje vrii samo u smjeru samo jedne osi (XiliY li 4, tj. ako se obraduje kontura predmeta paralelna s nekom od osi stroja.Analizirajmo sada slucaj da se obraaluje kontura predmeta koja nije paralelna s nekomod osi stroja. U prvom slucaju neka je kontura pod 45\" u odnosu na os X. Ovo zahtjevaistovremeno gibanje alata u smjeru obje osi. Upravljacka jedinica (e izracunati brzinuposmaka u smjeru pojedinih osi: yl fy = (dy/L) f = (517,07). 120 = 84,853 mm/min fv = (dvll) .f = (5/7,07) . 120 = 84,853 mm/min =7,071 mm $lika 10,39. Linearna interpolacija za grbanle pod

Svaki elektromotor (e primati 1000 . 84,853/60 = 1414 impulsa u sekundi, odnosnosvake 1/1414 sekunde ie napravitijediniini pomak od 0,001 mm.Putanja koju iine medutoike u koje se redom pomiie alat (T,,T,1,T,2, ...,T2) upravo (ese poklopiti sa zadanom putanjom gibanja alata.Analizirajmo sada gibanje koje nije pod 45'u odnosu na os X. Neka pocetna tocka imakoordinate Tr(1,1), a ciljna toika koordinate Tz(4,5). Detalj odgovarajuieg gibanja pri-kazuje slika... MoZe se uoiiti da se zadana putanja alata i ona koju je moguie ostvariti ne podudaraju zbog konatne velitine jediniinog pomaka. Zadatak upravljaike jedinice je pomo(u od- govarajuieg algoritma odrediti medutotke najkraie putanje izmedu totaka T1 i T2 tako da odstupanje od zadane putanje bude mi- nimalno. Upravo taj postupak naziva se line- arna interpolacija.$ii{<* '!*.4*. Linearna interpolacija za gibanje #U danom primjeru impulsi koje ce dobivati elektromotori su:Toika X - motor Y - motor T1 0 0 Trt I 1 1 Tmz 0 1 Tm: 1 1 Tr+ IU stvarnosti zbog malog jediniinog pomaka neie seni primijetiti odstupanje stvarne putanje od teorijski zadane.

fNumeriiki upravljani alatni,.: ; :.,:: Kruinc gihanie alataKruZno gibanje zadaje se na jedan od sljedecih naiina:G2/G3 X... Y... 2...1... J... K...G2/G3 AP=... RP=...G2/G3 X... Y... 2... CR=...G2/G3 AR=... 1... J... K...G2/G3 AR=... X... Y...2...clP x... Y... 2... l1=... Jl=... Kl=...gdje je:G2 iliG02 - kruZno gibanje u radnom hodu (smjer objainjava slika 10.39 i 10.40)G3 iliG03 - kruZno gibanje u radnom hodu (smjer objainjava slika 10.39 i 10.40)crP - kruZni luk kroz totke (Clrcle through Points)l1,J1,Kl - koordinate meilutotke kruZnog lukaAP - Angle Polcr, polarni kutRP - Radius Polar, polarni radijus je i radijus kruZniceX,Y, Z - koordinate krajnje totke kruZnog lukaCR - radijusa kruZnog lukaAR - kut kruZnog luka u stupnjevimaI,J,K luka- koordinate srediSta kruZnog (inkrementni sustav)Posmak kojim ce se izvoditi kruZno gibanje za-daje se prije ili u bloku s naredbom G2, tj. G3.vvNaredbe G2 i G3 su modalne. ili l=AC(...), J=AC(...), K=AC(...) (apsolutni sustav mjerenja). ) Kg'/-,\" z \' siike \"!s.41. KruZno gibanje na glodalici co3 ll Na slici 10.40. su prikazane naredbe G2 i G3 u razli- qgcitim ravninama: Gl 7 6n, (X4 i G19 (Y4.$iika 10.4!. Naredbe G2 i G3 u razliditim ravninama, izvor EMCo (4)

3*\"e3.*. Programiranje kruinog luka pomocu CB-adrese Neka su poznate dv'rje totke na konturi: poietna (1) izavrina (2).za poznati radijus R matematifkije moguie opisati dvije kruZnice kroz te toike. To znaii da je od toike 1 do toike 2 mogu(e sticidvama razlititim putanjama alata. Na prvoj putanji kut izmedu tocaka 1 i2je o, a na drugoj 360-o. Putanja na kojojje o < 180'zadaje se s pozitivnim radijusom, a na kojoj je o > 180\" zadaje se s negativnim radijusom. Slika 10.43. Moguinosti uporabe R-adrese Primjer Neka je poznato: todka I (10,20); totka 2(16,j4; R=6. Putanjazaq=90\"bitie: Gl X10Y20 G2 X16Yl4 R6. Putanja zae=270\" bit(e: G1 X10Y20 G2 X16Y14 R-6.f - rin,::!--tl!:i?::i-il:l::r+iirliiir..i{i;:r$n*:rril:+ifi+*.r{€lr +a+t..r*;ii*iiriE:r:ar:j

i \unngrqdki qplaullgli aratni, Programiranje kruinog luka pomoeu adrese l, J, KParametri l, J, K odreduju srediite kruZnog luka. Za ve(inu upravljadkih jedinica zada)use inkrementno u odnosu prema pocetnoj tocki alata, ali se mogu zadati i pomoiu ap-solutnih koordinata (npr. J=AC(25)).Na slici 10.42. prikazani su predznaci I i J u XY ravnini ovisno o poloZaju pocetne toikei smjeru kretanja alata.Ako se bilo koji od parametara l, J, K ili koordinate ciljne tocke zadaju pogrjeino, uprav-ljatka jedinica te javiti pogrjeiku 5to se ne dogada pri programiranju luka pomoiu CR-adrese.G02tG03 X...Y.. r... J... '.2koordinate koordinate srediSta kruinog lukaciljne to6ke u odnosu na podetnu todku alata t*t f+ +X$lika 10.44. Predznaci parametra l, K Programiranje punoga kutaProgramiranje punoga kuta pomoiu CR-adrese nije moguie jer u tom slutaju imamosvega dva podatka:jednu tocku (podetna i ciljna tocka se poklapaju) i radijus. Mate-maticki za taj slutaj postoji bezbroj rjeienja (v. sliku lijevo).Programiranje punoga kuta provodi se pomo(u parametara l, J. Primjerice, za kruZni-cu radijusa 10 mm sa srediStem u X=20 Y=25 ie biti:G1 X20 Y15 Z-1 ; pocetna toikaG2X20 Y15 l=0 J=10 ; kruinica Poaetna i zavrsna toika su tste Sredisia kruZnica nisu u istoj todki Slika 10.45. Programiranje punog kuta

N50 G0 X55 Y40 N50 G0 Xs5 Y40 N60 G1 Z-1 N60 G1 Z-1 N70 G3 X12.1 Yl s l-20 J-15 N70 G3 Xl2.1 Yl5 CR=25 ili N50 G0 X55 Y40Slika 10.46. Primjer kruZnoga gibanja na glodalici N60 G1 Z-1 N70 G3 Xl2.1 Y15 l=AC(35) J=AC(25) Slika 10.47. Primjer kruZnoga gibanja na glodaliciPrirnjer 3\" {G:lGi X\".. X \". 2,.. AR=...} Primjer 4. {G:/rG-? AP=... ftF=...} i lG7/G3 t.,. j\".\" ff.\". Aff=...1N50 G0 Xss Y40 N50 G0 X55 Y40 N50 G0 X55 Y40 N60 G1 r 1 X35 Y25N60 Gl Z-1 N60 Gl Z-1N70 G3 X12.1 Yl5 N70 Gl Z-1 N70 G3 t-20 J-15AR=1 67 AR=1 67 N80 G3 RP=25 AP=204Slika 10.48. Primjer kruZnoga gibanja na glodalic Slika 10.49. Primjer kruZnoga gibanja na

I Numeridki upravljani alatni1+ij,.uz2jrj.Kruini l*lc krez tnckeMogu(e je zadati gibanje alata po kru2nom luku ako su poznate tri totke na njemu:potetna, zavrina i bilo koja totka izmeclu njih. Zadaje se naredbom CIP (Clrcle throughPoints). Naredba je modalna.Oblik programiranja:clP x... Y...2... l1=... J1=... Kl=...11,J1, K1 - koordinate medutotke kruZnog lukaKoordinate tocke 2 i medutotke za- Yl Wdaju se u apsolutnom sustavu mje-renja ako je aktivna naredba G90, ili $lika '!0.5s. Skica uz naredbu CIP zu inkrementnom sustavu mjerenja -K1ako je aktivna naredba G91. U su-stavu G91 tocka 2 i medutoika za-daju se u odnosu prema toiki 1.U starijim inacicama SINUMERIK810/840D mogui je samo luk u rav-nini, tj. koordinata z tocke 1 ista jekao i totke 2.Primjer za CIP N40 G90 G1 7 N50 G0 X42Y2s Z2 N60 Gl Z-2 N70 CIP X25Y42Z-211=25 J1=B K1=0 ili N40 G90 Gl 7 N50 G0 X42Y2522 N60 Gl Z-2 N 70 Cl P X25 Y 42 Z-2 11 =lC(-1 7 ) J1=lCC17) K'l=0$lik* 1CI.51. Primjer primjene naredbe CIP

Spiralna int*rpolacija Spiralna interpolacija je kru2no gibanje u radnom hodu pri kojemu se kruZnica spiral- no spuita odredeni broj koraka. podetna todka Oblik programiranja: 1. puni krug G2/G3 X... Y.. . 2... 1... J... K... TURN= 2. puni krug G2/G3 X... Y... 2... CR=...TURN= 3, puni krug G2/G3 AP=... RP=... TURN= G2/G3 X... Y... 2... AR=...TURN= G2/G3 1... J... K... AR=.., TURN=FI TURN - broj ponavljanja od 0-999 cr|Jna locKa$lil<* 1*.5?. Spiralna inter-polacila, izvor EMCO (4) N40Gl7 N50 G0 X27.sY32.99 Z3 N60 G1 Z-5 Fs] N70 c3 X20 Y5 Z-20l=AC(20 J=AC(20)TURN=2 $t!ke'tS.53. Primjerspiralneinterpolaci- je, tzvor Siemens ('1 ) NapiSite program te izvedite simulaciju obradbe za obradak prikazan na slici 10.29. Prvi dio programa koji se odnosi na poravnavanje i izradbu ravnih utora vei je rijeien. Ostaje rijeiiti izradbu kru2nog utora. N370 G0 Z3 : tocka 1 1 N3BO GO X35 Y25 ; tocka 1 2 N390 G1 Z-1F70 ; totka 1 3 N400 G3 X25 Y1s t-10 J0 F120 ; tofka 14 N4l0 G1 Z-2F70 ; toika 1 5 N420 G2 X3s Y2s t0 J10 F120 ; tocka 1 6 Slika 10.54. lzradba kruznog utora N430 G0 260 za crlei sa slike 10.29. N440 M30

Numeridkl upravljani alatniZadatci za vjeibanje:Za zadatke niZe potrebno je izraditi tehnoloiku dokumentaciju, simulaciju izrade u 2Dte simulaciju izrade u 3D programom WinNC. 1#Slika 10,55 CrteZ zadatka za izradu kuieSfika 10.56 Crtez zadatka za izradu kruSke

Slika 10.57 Crte2 zadatka za izradu brodiia3*.22\" Kompenzaciia radijusa alata'Z*.e7.2 $vrha naredbeKompenzacija radijusa alata (KRA) primjenjuje se samo kod glodala koji reZu materijalobodom, a nikad kod alata za buSenje i izradu navoja.Ve( smo prije reklida se pri giba-nju alata vodi srediSte alata od potetne do ciljne totke. Pri izradi konture alat reZe svo-jim obodom 5to znaii da srediSte alata mora biti udaljeno od toiaka konture zaiznosradijusa alata. Zbog toga je potrebno koordinate srediSta alata racunati u odnosu nakoordinate toiaka konture. Ukljucivanjem KRA taj posao za nas vrii upravljaika jedini-ca stroja, a programer zadaje koordinate tocaka konture.

Numeridki upravljani alatniKRA se zasniva na poznavanju: r koordinata toiaka koje opisuju konturu I smjeru u kojem glodalo obratfuje konturu I iznosu radijusa glodala upisanog u parametrima alata $lika 1s.58. Putanja alata pri kompenzaciji radilusa'.:: :: .: ltar*dbe zfi prsgrs{nin*nie KRAG40 - iskljutivanje kompenzacije radijusa alataG41 - ukljucivanje lijeve kompenzacije radijusa alataG42 - ukljutivanje desne kompenzacije radijusa alata cao{v-r/^(o>* putanja $lika 10.$$. Naredbe G40,G41,G42Kao 5to se iz slike vidi naredba G41 pomiie sredi5te alata u lijevo za iznos radijusa alatagledajuci u smjeru kretanja alata, a naredba G42 pomice srediite alata u desno. Nared-ba G41 i G42 je modalna tj. aktivna je dok se ne poniSti naredbom G40. 1. Na iemu se zasniva kompenzacija radijusa alata? 2. Objasni znaienje naredbi G41, G42i G40.

, ' ,.' Precizno pozici0niranieZa vrijeme izradbe konture smjer gibanja alata iesto se mijenja. Pri programiranjuizradbe kuta (oitrog brida) alat ie se gibati u smjeru jednog brida, a zatim u smjerudrugoga brida. Da bi alat promijenio smjer gibanja, najprije se mora zaustaviti. Budutida nije mogu(e zapoieti gibanje punom brzinom bez ubrzanja, a nitizaustavljanje bezusporenja, moguia je pojava odredenih pogrje5aka rezanja. Te pogrjeSke mogu dove-sti do izoblicenja kutova, posebno ako se rabe vrlo velike brzine posmaka te pri vrloSiliastim kutovima.Slika 10.60. Kontrola posmaka oko kutovaPri uobicajenim brzinama posmaka, takve pogrjeike je teiko uoiiti, a ako se i pojave,obicno su u okviru dopuitenih tolerancija. Da bi se pri posebno zahtjevnim obradba-ma izbjegle takve pogrjeike, potrebno je uporabiti naredbu za precizno zaustavljanje:G9 - nemodalna naredba za precizno pozicioniranje alata u ciljnu todku putanjeG60 - modalna naredba zaprecizno pozicioniranje alata u ciljnu tocku putanjeG601 , G602, G603 - definira preciznost izradbe kutova (sl. 10.58.).Te naredbe poveiavaju vrijeme izradbe, a deaktiviraju se naredbo m G64 i G641 .G601 Primjer programiranja:G602 Nso G601G603 tto o, G60 x... Y...Slika 10.61. Definiranje preciznosti izradbe kutovaCesta uporaba naredbe G64 je pri izradi provrta. Da bi se osigurala tocna pozicija provr-ta, prije pozicioniranja i poziva ciklusa za zabuSivanje, te ciklusa za buienje, aktivira senaredba G60. Naprimjer, dio programa koji se odnosi na zabuiivanje, moie izgledati:

Numeridki upravljani alatnrT1 1 D1 ;Center drill 90'D12mm Naredba G60 poveiava vrijeme izrade, aM6 deaktivira se naredbom G64.G54 G1 7 G60 G90 G94G0 xl s Y30G0 z2 5500 M3 M8F1 50CycleS2(...)GO Z1 OO M5 M9i':.: :: t . oblik usporenja ubrzanja posmakaDefinira se naredbama;BRISK - oitrije ubrzanje, ali skratuje vrijeme izradbeSOFT- meko ubrzanje, omogutuje veiu toinost izradbe i smanjuje troienje strojnih dijelova.Primjeruporabe: N70 G1 X... Y... F500 SOFTOblik ubrzanja vidi u prilogu 7.i,:1i:', Neprekinuta putania pri izradi konturePri izradi konture najceiie se rabi neprekinuta putanja alata. Brzina posmaka alata drZise nepromjenjivom koliko god je to moguie s ciljem postizanja kraceg vremena izradei bolje kvalitete povriine. posmaK - const Slika 10.62. Konstantan posmakpri rzradbr konture, izvorEMCO(4)Naravno, kako je reieno ranije, postoji i moguinost odredene pogrjeSke pri izradiKutova.Zadaje se pomo(u naredbi:G64 - neprekinuta putanja pri izradbi konture (bez zaustavljanja alata u ciljnoj totki)G641- neprekinuta putanja pri izradbi konture s moguino5(u definiranja velicine zaobljenja.Veliiina zaobljenja zadaje se naredbom AIDS (npr. AIDS = 0,5).

Primjer *'',0 co r-, N120G41 G0X10 N130 G641 ADIS=0.S N140 Y40 N150 X60 Y70 G60 G601 N160 Y50 N170 X80 N'l80 Y70 N190 G641 ADIS=0.S X100 Y40 N200 x80 Y10 N210 X-20 N220 G40 G0 Y-25

Numeridki upravljani alatni ,:, ilptimizacija brzine p*smaka pri izradi kontureProgramirana brzina posmaka pri obradi konture (G41/G42 i G64/G641 aktivno) od-nosi se na gibanje sredi5ta alata. Pri obradi konture s kruinim lukom brzina gibanjatoiaka na obodu glodala nije jednaka brzini gibanja srediSta alata jer duljina luka pokojem se giba srediSte alata nije jednako duljini luka po kojem se giba toika na obodualata. Drugim rijeiima, brzina posmaka na obradivanoj povr5ini kruZnog luka biti iemanja ili veia od brzine posmaka na ravnom dijelu povriine ito moZe znatajno utje-cati na ujednaienost kvalitete obrade cjelokupne povriine. Taj problem nije izraien,ako je polumjer glodala malen u odnosu na polumjer obraclivane povriine. Medutim,ako je polumjer glodala velik u odnosu na polumjer obracfivane povriine, da bi odrialiujednacenu kvalitetu povriinske obrade, za vanjske lukove je potrebno poveiati brzi-nu posmaka, a za unutarnje smanjiti. putanja alata priizradi vanjske konturesmanjeni konturaposmak . putanja alata pri izradi unutarnje konture$iilr* t'\"1.d3\" Optimizacija brzine posmakalznos brzine posmaka za obradu luka vanjske konture raiuna se po izrazu: vro: vr, .(R + r)gdje je R - polumjer konture r - polumjer alata v6-brzina posmaka srediSta alatalznos brzine posmaka za obradu luka unutarnje konture raiuna se po izrazu: vfo=_v,,'(n - r) B

Pri programiranju izrade konture s lukovima ne mora se racunati brzina posmaka poovim izrazima. Na raspolaganju su naredbe koje odrecluju da li ie brzina posmaka sre-diSta alata ostati nepromjenjiva ili ie brzina posmaka na povriini konture ostati nepro-mjenjiva. Te naredbe su:CFTCP - nepromjenjiva brzina posmaka srediSta alata, poniitava naredbe CFC iCFIN (primjena kod glodala kad reiu cijelim promjerom)CFC - nepromjenjiva brzina posmaka na povriini konture, tj. rubu glodala (osnov- na postavka) (primjena kod zavrSne obrade)CFIN - nepromjenjiva brzina posmaka samo na konkavnim lukovima (primjena kod utornih glodala kad reZu cijelim promjerom)Za ilustraciju primjene naredbi koje se odnose na brzinu posmaka naveden je dio pro-grama koji se odnosi na zavrinu obradu konture. Analizirajte i objasnite navedene blo-KOVe programa.N200 T10 Dl ; Utorno glodalo o1OmmN210 M6N220 G1 7 Gs4G64 G90 G94N23O G45O CFCN240 G0 X-12Y-12N2s0 G0 22s2000 M3 M8N260 G1 Z-2F100N270G1 G41 X5Y5 F180 l'.' K''\"ot' c na\"edhe slr.)e za nrecizno nozie ionira-ie alata? 7 Nlaved_i. nYrim' 'io)rp nrimirp,n, p_ ,n,e*r,pdhe za nror-itna rpoztc ol|'a\"t,e. 3 Koi,a ie sv.h.: naredhe za renrekinrt, r nrr'anir r ,r1ata? 4 Knip ie zn,rienip narcdIi SOFT; BRIS(?

Numerrckr upravljani alatnii'*.\"+.,2. Urezivanje navoia $ kompenzaciiom stezne glave Urezivanje navoja obavlja se bez sinkronizacije. Programirana brzina okretanja vretena, posmak korak navoja moraju se precizno definirati. v1 (mm/min) = n (min-l) x p (mm)Slika 10.84, UrezivanjeKad je naredba G63 aktivna, brzina vrtnje i brzina posmaka su blokirani i iznose 100%o(ne mogu se mijenjati pomo(u preklopnika posmaka ilitipkiza promjenu brzine vrtnjeglavnog vretena).Ulazak u izradak s G53 zahtijeva programiranje izlaza s G63, ali suprotnog smjera.Oblik zadavanja u programu: G63 X... Y ... 2... F... S...XY Z - koordinate krajnje tocke urezivanja navoja (upisuje se odgovarajuia koordinata)U ovom primjeru treba urezati navoj M5. Korak navoja iznosi 0,8 mm. Pri odabranoj br-zini vrtnje od 200 min-1, brzina posmaka iznosi 160 mm/min. t,,roo rroo ;pozlclonlranJe Gl XO Z1 iyr=0.8x200=160 G63Z-20 F160 ;promjena smjera kod izlaza G63Zs M4Slika 10.65. Primjer urezivanja navoja

3{}.={a. Uporaba naredbi G54, G55, G56, G57Ako imamo vi5e istovrsnih obradaka koji se obratluju na toino odredenim pozicijama rad-nog stola, tada je njihove nultotke W pogodno definirati naredbama G54, G55, G56 i G57. Slika 10.66. UporabanaredbiG54,G55,G56 i G57, izvor SIEN/ENS (2)'7*.3{;2. Zadavanje polaPolse programira pomoiu naredbi: Gl10, G111, Gl12 X...Y...Z... G1 10, G1 1 1, Gl 12 AP=... RP=... Slika 10.67. Zadavanje pola, izvorSlEMENSG1 10 - zadavanje pola u odnosu prema trenutacnoj totki alata1G1 1 - zadavanje pola u apsolutnom sustavu mjerenjaG112 - zadavanje pola u odnosu prema posljednje zadnom vaZeiem poluX,Y,Z- koordinate polaAP - kut u opsegu 0' ... 360' u odnosu prema pozitivnom smjeru horizontalne osi radne ravnineRP - polarni radijusPol (e imati ulogu nultoike samo za gibanja koja se zadaju u polarnim koordinatama,a za sva ostala giban javaleca nultotka ostaje W. Gibanja u polarnim koordinatama za-daju se naredbama: G0 / G1 AP=... RP=... G2 /G3 AP=... RP=...

Numeridki upravljani alatni-o\i-- cr,ror-/.li9\a-,{;-\-,r/+-ct\\s-)^ )-{ \,/ r }--xvl iSlika 10.68. Crtez primjera zadavanla N10G17G54Slika 10.69\" Simulacijaizradepredmeta N2O TRANS Z1 O ; zadavanje pola pri zadavanju pola N30 G111X-2sY25 ;spiralno svrdlo N4OT6D1 M3 M6 Nso s1 200 F1 20 N60 G0 RP=17 AP=18 25 ; pozicioniranje N70 CYCLESl (5,0,3,-8.s,0) ; buienje NBO G91 AP=72; prijelaz u inkrementni sustav N90 CYCLES 1 (s,0,3,-8.s,0) N1 00 AP=72 N1 1 0 CYCLES',l (s,0,3,-8.5,0) N 1 20 AP=72 N 1 30 CYCLEBl (s,0,3,-8.s,0) N140 AP=72 N 1 50 CYCLEsl (5,0,3,-8.5,0) N160G90250 ; prijelazu apsolutni sustav Nl BO M3O'':t:'.i;; Programiranje granica radnog pr$storsG25 X.. .Y...2... (donja granica radnog prostora)G26 X...Y...7... (gornja granica radnog prostora)(Koordinate X, Y i Z odnose se na strojni koordinatni su-stav s ishodiitem u tocki M.)Te funkcije ograniiavaju radni prostor u kojemu je mo-guie kretanje alata. Funkcije se ukljuiuju sistemskomvarijablom WALIMON, odnosno iskljuiuju varijablomWALIMOF.Time se oko radnog prostora uspostavlja sigurnosni pro- $lika I s.?0, Def in iranje granica radnog prostora, izvor SIEM ENSstor u koji alat ne moie do(i. Te naredbe se programirajuu zasebnom bloku koji samo definira podrutje rada.

e= \" *folik*vanie programaStrukturiranje tj. oblikovanje programa je nacin programiranja koji treba biti takav da: a) Upravljaika jedinica stroja prepozna i na siguran natin izvrSi opisane operacije b) Omoguii programeru titljivost vlastitog programa i izmjene programa i nakon duieg vremenskog perioda, odnosno omoguci iitljivost drugoj osobi koja (e ko- ristiti napisani program (potprogram). c) Omoguti operateru lako praienje izvrienja pojedinih operacija na strojuPrve upravljacke jedinice CNC strojeva zahtijevale su pisanje rijeci u reienici tocnoodredenim redoslijedom, a svaka je rijec morala biti napisana u totno odrecfenomobliku. To je uzimalo dobar dio paZnje programera, a takoder i onemoguiavalo struk-turiranje programa prema naiinu razmi5ljanja programera.Danainje upravljaike jedinice su puno fleksibilnije po pitanju pravila pisanja rijeii (na-redbi). Redoslijed nije strogo odreclen pa programer moZe viSe paZnje posvetitiobliko-vanju programa. Postoji viie dobrih naiina za oblikovanje programa, a koji ie se natinprimijeniti ovisi o dogovoru programera unutar tvrtke, o iskustvu programera i njego-vom shvaianju problematike programiranja CNC strojeva.Dobro oblikovan program moiemo usporediti s cestom po kojoj vozimo automobil.Cesta je puna znakova koji nas upozoravaju na moguie opasnosti, ali nam daju i kori-sne informacije kako bi sigurno doSli do Zeljenog cilja. Kod svakog mjesta postoji znakkoji nam omogu(uje da znamo na kojem smo trenutno dijelu ceste. Analogno cesti,program mora sadriavati informacije o operacijama koje se trenutno izvode, ali i upo-zorenja na mogu(e probleme. Informacije koje ie omoguiiti lako iitanje programapiSu se u obliku komentara, a trebaju se nalaziti: a) na poietku programa (zaglavlje programa) b) na poietku svake operacije c) pri pozivu svakog alata d) prisvakom pozivu M0 naredbeU zaglavlju programa piie se: r naziv i broj crteia I ime programera r datum izrade programa r upravljaika jedinica za koju je program napisan r dimenzije pripremka r materijal pripremka r pozicija nultocke I status programa, revizija

Numeridki upravljani alatniPri pozivu svakog alata korisno je napisati naziv alata i njegove dimenzije. Ponekadse moie napisati i koji alat moZe posluZiti kao zamjenski. Na pocetku svake operacijetreba biti komentar koji ie omoguiiti brzo uocavanje svih operacija u programu. lstotako, za svaku naredbu M0 treba biti naveden razlog njene uporabe (izmjena alata, ii-Sienje obratka i sl.). M naredbe koje se odnose na rad pomoinih sustava (rashladna te-kuiina, paletni izmjenjivat i sl.) takocler trebaju biti opisane komentarom.Osim dokumentiranja programa pomo(u komentara, strukturiranje programa obu-hvaia grupiranje ijednoobraznost pojedinih naredbi. O iemu se radi pojasnit ie se nasljedecem primjeru.Pretpostavimo da smo napisali sloZeni program u kojem koristimo 20 alata. Pri pro-vjeri programa na stroju prvih l4 alata je izvr5ilo obradu bez pogrjeSke, alije kod 15-tog (spiralno svrdlo) pri provjeri dubine buienja ustanovljeno da je dubina manja za0,5 mm od potrebne.Tbog toga je potrebno ponovititu operaciju (uz prethodnu ko-rekciju programa). Pri tome ne Zelimo izvriiti operacije s prethodnih 14 alata, vei po-ieti operaciju s alatom broj 15. Da bi ovo bilo moguce, svaka operacija mora sadrZavatidefiniciju alata, a za svaki alat moraju biti definirane sve naredbe neophodne za izvr5e-nje operacije (brzina vrtnje, smjer okreta ja,brzina posmaka, korekcija alata).Grupiranje naredbi primjenjuje se za definiranje: r osnovnih postavki na poietku programa (nultoika, mjerne jedinice, izbor radne povriine isl.) r alata na pocetku operacije (korekcija alata, brzina vrtnje, brzina posmaka, smjer vrtnje) r prilazne putanje alata povr5ini obratka r zavrietka rada alata (zavrietak kompenzacije radijusa alata, pozicioniranje alata u toiku izmjene alata i dr.) r zavrietaka rada programa (zavr5etak modalnih naredbi, pozicioniranje alata u toiku izmjene obratka)Primjenom strukturiranja, program (e izgledati: Zaglavlje programa Definicija osnovnih postavki na pocetku programa Opis operacije Definicija alata Naredbe operacije obrade Definicija zavrietka rada alata Opis operacije Definicija alata Naredbe operacije obrade Definicija zavrietka rada alata Definicija zavr5etka rada programaProgram strukturiran na ovakav naiin biti te pregledan i omoguiiti ie brze korekcije.

3?-. PriloziPrilog 1. Preporuiene brzine rezanja i posmakaSamo u nedostatku podataka proizvoclaia alata o brzinama rezanja mogu se uporabitisljedece tablice.Tablica 1 . Brzine rezan)a iposmaci priglodanju za kutna iutorna glodala iz HSS materijalaMaterijal obratka Brzina rezanja f,z - posmak u mm po oitrici za jedan okretaj vretena (m/min) za promjere glodala (mm) a 60 n 12 20 30 40 5- 10 oo 0,005 0,05 0,01 0,02 0,05 0,08 0,10Nehrdajuii ielik oo 0,010 0,020 0,08 0,10 0,15 0,25 0,35Sivi lijev od 0,005 0,0 t0 0,02 0,03 0,05 0,06 0,07Meki ielik 20 -25 oo 0,012 0,0s0 0,08 0,10 0,15Tvrda bronca 0,25 0,3sBronca 25-50 od 0,005 0,010 0,01 0,02 0,04 0,06 0,07Legure aluminijaBakar oo 0,020 0,050 0,08 0,10 0,15 0,25 0,35Mekialuminij oo 0,005 0,010 0,01s 0,02 0,04 0,05 0,07Plastika s0 - 200 do 0,020 0,0s0 0,070 0,10 0,15 0,25 0,35Napomena: Kod uvjeta obrade koji odstupaju od standardnih, odabrane vrijednosti mogu biti manje ili veie od navedenih u tablici. Takoder, uva2itida je posmak kod fine obrade manji nego kod grube. Za dubine rezanja ve(e od 1 mm brzinu rezanja u odgovarajuiem iznosu smanjiti.Tabfica 2, Brzina rezanja i posmak pri bu5enju za svrdla iz HSS materilalaMaterijal obratka Brzina rezanja o z fr- posmak mm/okretaju vretena 25 40Nehrdaiuii ielik (m/min) 0,02 za promjere svrdla (mm) 0,2 0,2 U,) 0,6 6-15 5 8 12 16 0,5 0,6 0,05 0,1 0,12 0,15 0,4 0,4Sivi lijev 20-40 0,06 0,12 u,l 0,3 0,4 40-60 0,4Meki ielik 30-s0 0,0s 0,15 0,25 0,3 0,3Tvrda bronca 0,04 0,12 0,2 0,25Legure aluminijaPlastika

Tabfica 3: Brzina rezanja iposmak pri razvrtanju zarazvrlala iz HSS materijalaMaterijal obratka Brzina rezanja fr- posmak mm/okretaju vretena (m/min) za promjere razvrtala (mm)Nehrdajuti ielik 4-6 o 5 10 15 25 30 40Sivi lijev 0,1 0,28 0,32Mekiielik 0,12 0,15 0,2 0,24 0,6Tvrda bronca 0,5Legure aluminija 8-10 0,18 0,25 0,3 0,4 0,5 0,55 0,4Plastika 8-12 0,16 0,3 0,3s 0,4 0,4 0,45 10-12 0,15 0,,l8 0,20 0,25 0,3 0,3s Tablica 4: Brzina rezanja i posmak pri upu5tanju za upu5tala iz HSS materijalaMaterijal obratka Brzina rezanja f, - posmak mm/okretaju vretena (m/min) za promjere upuStala (mm)Nehrdaju(i ielik 10-12 5 10 15 20 25 30 40Sivi lijev 0,28 Mekidelik 0,06 0,1 0,12 0,15 0,2 0,25 0,35 0,55Tvrda bronca 15-25 0,1 0,1 5 0,2 0,23 0,25 0,3 0,55Legure aluminija 30-s0 0,15 0,25 0,3 0,4 0,45 0,5 Plastika 50 - 100 0,15 0,2 0,3 0,4 0,45 0,5 Tablica 5: Brzina rezanja pritokaren ju za neke materijale uz uporabu plodica od tvrdog materijala Materijal Tvrdota (HB) Brzina rezanja (m/min) Ugljiini telik 150-200 150 Legirani ielik 175 - 200 110 Cistialuminij 100 Aluminij s Si <130/o 200 -250 80 Aluminij s Si >130/o 45 Aluminij s Si >17o/o I5U _ JUU 300 - 2000 300 - 375 250 - 1500 2s0 -750 do 100 125 - 400

r oriloziPrilog 2. standardnimetriiki navoji l5o 68-1:1998,ISO 262:1998 lSO724:1993Nazivna Promjer Korak Radijus' Promjer Promjer Promjer Dubina Dubina Promjerveliiina d=D p korijena d2=D2 korijena korijena navoja navoja provrra ISO M vijka d3 matice vijka matice za navoj 1,00 0,25 0,036 0,838 1,00 1,10 0,25 0,036 0,938 0,693 D1 h3 H1 0,75 1,10 1,20 0,25 0,036 1,038 0,793 0,r53 0,85 1,20 1,40 0,30 0,043 1,205 0,893 0,729 0,153 0,135 0,95 1,40 1,60 0,35 0,0s 1 1,373 1,032 0,829 0,153 0,1 35 1,10 1,60 1,80 0,35 0,051 1,573 1,171 0,929 0,184 0,135 1,25 1,80 2,00 0,40 0,058 1,740 1,371 1,075 0,215 0,162 2,00 2,20 0,45 0,06s 1,908 1,509 1,221 0,215 0,189 1,60 2,20 2,50 0,45 0,065 2,208 1,648 1,421 0,24s 0,189 1,75 2,50 3,00 0,s0 0,072 2,675 1,948 1,567 0,276 0,217 2,05 3,00 3,50 0,60 0,087 3,1 10 2,387 1 ,713 0,276 0,244 2,50 3,50 4,00 0,70 0,101 2,764 2,013 0,307 0,244 2,90 4,00 4,50 0,75 0,108 4,013 3,141 2,459 0,368 0,271 3,30 4,50 0,80 0,1 15 4,480 3,s80 2,850 0,429 0,325 3,80 5 1,00 0,144 5,350 4,019 3,242 0,460 0,379 4,20 5 6 1,00 0,144 6,3s0 4,773 3,688 0,491 0,406 5,00 o 7 1,25 0,180 7,188 5,773 4,134 0,613 0,433 6,00 7 8 1,25 0,180 8,1 88 6,466 4,917 0,613 0,541 6,80 8 9 1,50 0,217 9,026 7,466 5,917 0,767 0,541 7,80 9 10 1,50 0,217 10,026 8,160 6,647 0,767 0,677 8,50 10 11 17< 0,253 10,863 9,160 7,647 0,920 0,677 9,50 11 12 2,00 0,289 12,701 9,853 8,376 0,920 0,812 10,20 12 14 2,00 0,289 14,701 11,546 9,376 1,074 0,812 12,00 14 16 2,50 0,361 16,376 13,546 10,106 0,947 14,00 16 18 2,50 0,36i 18,376 140?? 1 1,835 1,227 1,083 15,50 18 2,50 0,361 20,376 16,933 13,835 1,227 1,083 17,50 20 20 0,433 22,051 18,933 15,394 19,50 22 22 3,00 2s,051 20,319 17,294 1 5?4 1 ?q? 21,00 24 24 3,00 0,433 23,319 19,294 1,534 24,00 'r-7 20,752 1,840 1,624 1-7 1,840 1,624

Nazivna Promjer Korak Radijus' Promjer Promjer Promjer Dubina Dubina Promjerveliiina d=D p korijena d2=D2 korijena korijena navoja navoja provrta ISO M vijka d3 matice vijka matice za navoj 30 3,50 0,505 27,727 30 55 3,50 0,s05 30,727 25,706 D1 h3 H1 26,50 33 36 4,00 0,577 33,402 28,706 2,147 29,50 36 39 4,00 0,s77 36,402 31 ,093 26,211 2,147 1,894 32,00 39 42 0,650 39,077 34,093 lo 111 2,454 1,894 35,00 +z 45 4qn 0,650 42,077 36,479 2,454 2,165 37,50 45 48 0,722 44,752 39,479 31,670 2,760 2,16s 40,50 48 52 4,50 0,722 48,752 41,866 34,670 2,760 2,436 43,00 52 56 5,00 0,794 52,428 45,866 37,129 3,067 2,436 47,00 56 60 5,00 0,794 56,428 49,252 40,129 3,067 2,706 50,s0 60 o+ 5,50 0,866 60,103 42,857 3,374 2,706 54,50 64 68 5,50 0,866 64,103 s6,639 46,587 3,374 2,977 58,00 68 6,00 60,639 50,046 3,681 2,977 62,00 6,00 54,046 3,681 3,248 57,505 3,248 61,505 PH- 0 36S03 h\"= 6 6t*t P H,a $ J{ i}7 p F-- }lt6 r = 0.1443. p dz=d-0.6495'p H{z ds=d-1.2269'p rII Dt:d-1.0825'P HJ2 PROFIL METRIEKOG NAVOJA

Prilog 3. Tablica finoga metritkog navojaNazivni pro- radijus Promjer na manii promier visina navoia promJer mjer d=D korjena (koraku) provrta korak dr=D, d3 D1 h3 H1M .0x0.2 p R 0,80M 1x0,2 0,870 0,755 0,783 0,123 0,108 0.90M 2x0 0.20 0.029 0.970 0.855 0.883 0.123 0.108M ,4x0,2 0,20 0,029 0.955 0.983 0,123 0,108 ,00M ,6x0, 0.20 0.029 ,070 1 r55 0.1 23 0.108 1.20M 1.8x0.2 0,20 0,029 270 1.355 l83 0.123 0.108 1.40M2x0,25 0.20 0.029 470 1,555 1.383 0,123 0,108 1,60M2.2x0.25 0.20 0,029 ,670 1.693 0.153 0.135 1.75M2.5x0.35 0,25 0.036 .838 1,893 ,583 0.153 0,135 1,95M3x0,35 0.25 0.036 2.038 2.071 1.729 0.215 0.189 2.10M3.5x0.35 0.35 0,051 2,273 2.571 1.929 0.215 0.189 2.60M4x0,5 0.35 0.051 2.773 3,072 2.121 0,215 0,189 3,10M4.5x0.5 0.35 0,0s1 3,273 3.387 2.621 0.307 0.271 3.50M5x0.5 0,50 0.072 3.675 3,877 3,121 0,307 0,271 4,00M5,5x0,5 0.50 0.072 4,175 4.387 3.459 0.307 0.271 4.50M6x0.75 0,50 0,072 4,675 4,887 3.959 0.307 5.00M7x0,75 0.50 0.072 5,175 s,080 4.459 0,460 0.271 5,20M8x0.75 0.75 0,108 6.080 4.959 0.460 0,406 6.20M8x1.0 0,75 0.108 5.51 3 7,080 5,1 88 0,460 0.406 7,20M9x0,75 0.75 0.108 6.51 3 6.773 6.188 0.613 0.406 7.00M9x1.0 1,00 0,144 8.080 7,188 0.460 0.541 8.20M 0x0,75 o.75 0.108 7.513 7,773 6.917 0,613 0.406 8,00M 0x1 1.00 0,144 7,350 9.080 8.'r88 0,460 o.541 9.20M 0x1.25 0,75 0.108 8.51 3 7.917 0.613 0.406 9.00M 1x0,75 1.00 0,144 8.3s0 773 9,188 0.767 0,541 8.80M 1x 1,25 0.180 9.51 3 8.466 8,917 0.460 0.677 0,20M 2x 0.75 0.108 9.350 10.080 8.647 0.613 0,406 0.00M 2x .25 0,144 9.188 9,773 10,188 0.613 0.541 1.00M 2x ,5 .00 0.144 0.773 9.917 0,767 0.541 0,80M 4x ,0 .00 0.180 1 0.51 3 0,466 0,917 0.920 0,677 0.50M 4x .25 25 0,217 10,350 0.160 0,647 0,61 3 0.812 3,00 50 0.144 2.773 0.376 0.767 0.541 2.80M 4x ( .00 0,180 1.350 2.466 2,917 0.920 0.677 18.598 25 0.217 1 1,188 2.160 2.647 0,613 0.812 4,00M 5x 50 0.144 3,773 2.376 0.920 0,541 3.50M 5x .00 0,217 1.026 3.160 3,917 0,613 0.812 5,00M 6x 50 0.144 13.350 A 773 3.376 o.920 0,541 4,50M 6x ,5 .00 0,217 13,188 4,160 4,917 u.o t5 0.812 6.00M 7x ,0 50 0.144 13.026 5.773 4.376 0,920 0.541 5,50M 7x .00 0.217 14,350 5,160 5.917 0.613 0,812 7.00M 8x ,0 50 0,144 14.026 6.773 5,376 0.920 0.541 6.50M Bx .00 0.217 '15.350 o.tou 6.917 1.227 0.8'r2 6,00M 8x2.0 .50 0,289 5,546 6,376 0.613 1.083 9.00M20x1.0 2,00 0.144 15.026 8.773 5.835 0,920 0.541 8,50M20x1 ,5 1.00 0,217 16.350 8.160 8.917 1.227 0,812 8.00M20x2,0 1.50 0.289 16,026 7.546 8,376 r.083 21.00M22x1.0 2,00 0.144 r7.350 20.773 7.835 0.61 3 0.541 20,50M22x1 ,5 1.00 0,217 17.026 20,1 60 20,917 0,920 0,812 20.00M22x2.0 1,50 0.289 16,701 19.546 20.376 1.227 L083 23,00M24x'l .0 2.00 0,144 19,350 22,773 19.835 0,61 3 0,541 22.s0M24x1.5 1,00 0.217 19,026 22.160 22,917 0.920 0.812 22.00M24x2.0 1.50 0.289 18.701 21,546 22.376 1,227 1.083 24,00M25x1,0 2.00 0.144 21.350 23.773 21,835 0.613 0,541 23.50M25x1 1.00 0.217 21,026 23 160 23.917 0.920 0,812 23.00M25x2,0 1.50 0,289 20.701 22,546 23.376 1 227 1,083 26.00M27x1.0 2,00 0.144 23,350 25.773 22,835 0.613 0.541 25,50M27x1 ,5 1.00 0,217 23.026 25,160 25.917 0,920 0,812 25.00M27x2.0 1,50 0.289 22,701 24.546 25,376 1.227 L083 2.00 24.350 24.83s 24.026 23.701 26.350 26,026 25.701

Nazivni pro- korak radijus Promjer na manlt promter vrslna navota promJer mjer d=D p korjena (koraku) provrla O3 D1 h3 H1M28x1,0 1,00 R dz=Dz 27.00M2Bx1.5 1.50 26.773 26.917 0.613 0.541 26,50M28x2,0 2.00 0.144 27.350 26,160 26,376 0,920 0,812 26.00M30x1.0 1,00 0.217 27,026 25.546 2s.835 1.227 1.083 29.00M30x1.5 1.50 0,289 26.701 28.773 28.917 0.613 28,50M30x2,0 2,00 0.144 29,3s0 28,1 60 28,376 0,920 0.541 28.00M30x3.0 3.00 0.217 29.026 27,546 27.835 1.227 0,812 27,00M32x1,5 1,50 0,289 28.701 26,319 26,752 1.840 1.083 30.50M32x2.0 2.00 0.433 28,051 30.1 60 30.376 0.920 1,624 30.00M33x1,5 1.50 0,217 31.026 29,546 29,835 1,227 0.812 31 .50M33x2,0 2,00 0,289 30,701 31.160 31 176 0.920 1.083 31 .00M33x3.0 3.00 0.217 32.026 30.546 30.835 1.227 0.812 30,00M35x1,5 1.50 0,289 29,319 29,752 1.840 33.50M35x2.0 2,00 0.433 31 .701 33.1 60 33.376 0.920 i.083 33,00M36x1.5 1,50 0.217 32,546 32,835 1,227 1,624 34.50M36x2,0 2,00 0,289 I ,051 34.160 34.376 0.920 0.812 34,00M36x3.0 3.00 0.217 34.026 33.835 1.227 1,083 33,00M39x1,5 1.50 0,289 33,701 33546 32,752 1.840 0.812 37.50M39x2.0 2,00 0,433 35.026 32,319 37.376 0.920 1,083 37,00M39x3.0 3.00 0.217 34.701 37.160 36,835 1,227 1,624 36.00M40x1,5 1,50 0,289 34,051 36,546 }s.752 1.840 0.812 38,50M40x2.0 2.00 0.433 38.026 38,376 0,920 1.083 38.00M40x3.0 3.00 0,217 37,701 I35.31 37,835 1.227 1.624 37.00M42x1 ,5 1,50 0,289 37.0s 1 36.752 1.840 0,812 40,50M42x2.0 2.00 0.433 39.026 38.160 40,376 0,920 1.083 40.00M42x3,0 3,00 0,217 38,701 37,546 39.835 1.227 1.624 39,00M42x4.0 4.00 0.289 38.051 36.619 38,752 1,840 0,8i 2 38.00M45x1,5 1.50 0,433 41,026 40,160 37,670 2.454 1.083 43,50M45x2.O 2,00 0.577 40.701 39.546 43,376 0.920 1,624 43.00M45x3.0 3.00 0.217 40.05'r 42,835 1,227 2.165 42.00M45x4.0 4,00 0,289 39,402 38.31 9 41 .752 1.840 41,00M48x1.5 1.50 0.433 44.026 J7,093 40.670 2,454 0.81 2 46.50M48x2,0 2,00 0,577 43,701 43.160 46.376 0.920 1,083 46,00M48x3.0 3.00 0.217 43.051 42,546 45.835 1,227 1.624 45.00M4Bx4.0 4.00 0.289 42,402 41 .319 44,752 1,840 2,165 44.00M50x1,5 1,50 0,433 47.026 40.093 43.670 2.454 0.812 48,50M50x2.0 2.00 0.577 46.701 46-160 48,376 0,920 1.083 48.00M50x3.0 3,00 0,217 46,051 45.546 47.835 1.227 1,624 47.00M52x1.5 1.50 0.289 45.402 44,319 46.752 1.840 2.165 50,50M52x2.0 2.00 0.433 49,026 43.093 50,376 0,920 0,812 50.00M52x3,0 3,00 0,217 48.701 48,160 49.835 1.227 1.083 49,00M52x4.0 4.00 0,289 48.051 47.546 48,752 1,840 1.624 48.00M55x1,5 1,50 0.433 51,026 46,319 47.670 2.454 0,812 53.50M55x2.0 2.00 0.577 50.701 50.1 60 53.376 0,920 1.083 53,00M55x3,0 3.00 0.217 50,051 49.546 52,835 1,227 1,624 52.00M55x4,0 4,00 0,289 49.402 48.319 51 .752 1.840 2.165 51 ,00M56x1.5 i.50 0.433 54.026 47.O93 s0,670 2,454 0.812 s4.50M56x2,0 2,00 0,577 53,701 53.1 60 54.376 0.920 1,083 54.00M56x3.0 3.00 0.217 53.051 52,546 53.835 1,227 1.624 53,00M56x4,0 4.00 0,289 52,402 51.319 52,752 1,840 2,165 s2.00M58x1.5 i,50 0,433 ss.026 50,093 51 .670 2.454 0.812 56,50M58x2.0 2.00 0,577 54.701 54,160 56,376 0,920 1.083 56.00M58x3,0 3,00 0,217 54,051 43.546 ss.835 1.227 1,624 55,00M58x4.0 4.00 0.289 53.402 52,319 54.752 1.840 2.165 54,00M60x l.5 1,50 0,433 57,026 51.903 s3,670 2,454 0,812 58.50M60x2,0 2,00 0,577 56.701 56,1 60 58.376 0,920 1.083 s8,00M60x3.0 3.00 0.217 56.051 55.s46 57,835 1,227 1,624 57.00M60x4,0 4,00 0,289 55,402 54.319 s6.752 1.840 l. t6\ 56.00 0.433 59.026 53,093 55.670 2,454 0.812 0,577 58,701 58.1 60 1,083 58.051 57,546 1.624 57.402 56.31 9 2,165 s5.093

lpril- Nazivni pro- korak radijus Promjer na manil promter vtstna navola mjer d=D p korjena (koraku) O3 D1 h3 H1 promJerM62x1.5 1.50 R dz=Dz provrtaM62x2,0 2,00 60,1 60 60,376 0,920 0.812M62x3.0 3.00 0.217 61 .026 59.546 59.835 1,227 1.083 60.50M62x4,0 4.00 0.289 60.701 58,31 9 58,752 1.840 1,624 60.00M64x l.5 1.50 0,433 60,051 57.O93 57.670 2,454 2,165 59,00M64x2.0 2.00 0.577 59.402 62,160 62,376 0.920 0,812 58.00M64x3,0 3,00 0,217 63,026 61,546 61 ,835 1,227 1.083 62,50M64x4.0 4.00 0.289 62.701 60.3'1 9 60.752 1,840 1,624 62,00M65x 1,5 1,50 0,433 62.051 59,093 59,670 2.454 2,165 61 .00M65x2.0 2,00 0,577 61,402 63.160 63,376 0,920 0.812 60.00M65x3.0 3.00 0.217 64.026 62.546 62.835 1.227 1,083 63.50M65x4,0 4,00 0,289 63,789 61,319 61 ,752 1,840 1.624 63.00M68x1 1.50 0.433 63.051 60.093 60.670 2,454 2,165 62,00M68x2.0 2.00 0,577 62.402 66,160 66,376 0.920 0.8't 61,00M68x3.0 3,00 0.217 67,026 65.546 6s,835 1.083 66,50M68x4.0 4,00 0,289 66,701 64.319 64,752 227 1,624 66.00M70x1,5 1,50 0,433 66.051 63,093 63,670 1.840 2.165 65,00M70x2.0 2.00 0.577 65.402 68.1 60 68.376 2.454 0,812 64,00M70x3,0 3.00 0,217 69.026 67,546 67,B3s 0,920 1.083 68.50M70x4.0 4,00 0,289 68,201 66.319 66,752 1,227 1.624 68,00M70x6.0 6.00 0.433 68.051 65.093 65.670 1.840 2,165 67.00M72x1 ,5 1,50 0,577 67,402 62,639 63,505 2.454 3.248 66.00M72x2.0 2.00 0.866 66.1 03 70.160 70.376 3,681 0,812 64.00M72x3,0 3.00 0.217 71,026 69,546 69,835 0,920 1.083 /0.50M72x4,0 4,00 0,289 70,701 68.319 68.752 1,227 1,624 70,00M72x6.0 6.00 0,433 70,051 67,093 67,670 1.840 2.165 69M75x1,5 1,50 0,577 69,402 64,639 65,505 2.454 3.248 68,00M75x2.0 2.00 0.866 68.103 73.160 73.376 3.681 0,812M75x3.0 3.00 0,217 74,026 72,546 72,835 0.920 1.083 7 3,50M75x4.0 4,00 0,289 73,701 71.319 71.752 1.227 1,624M75x6.0 6.00 0.433 73.051 70,093 70.670 1,840 2.16s 7M76x1,5 1,50 0,577 72,402 67,639 68,505 2.454 3.248M76x2.0 2.00 0.866 71.103 74,160 74,376 3,681 0,812 72,00M76x3,0 3,00 0,217 75,026 73,546 /3,835 0.920 1.083 71,00M76x4.0 4.00 0.289 74.701 72.319 72.752 1.227 1,624 69.00M76x6.0 6.00 0,433 74.051 71,093 71,670 1,840 l. to\ 74,50M80x1,5 1.50 0,577 73,402 68,639 69,505 2.454 3.248 74.OOMB0x2,0 2.00 0,866 72.103 /8.1 60 78.376 3,681 0,812 73.00M80x3.0 3.00 0,217 79,026 77.s46 77,835 0,920 1.083 72,00M80x4.0 4.00 0.289 78.701 76.319 76.752 1.227 1,624 70.00MB0x6,0 6,00 0.433 78.051 75,093 75.670 1,840 2,165 78,50MB5x2.0 2,00 0,577 77,402 72.639 73.505 2.454 3.248 78,00M85x3.0 3.00 0,866 76,103 82,546 82,53s 3,681 1,083 77,00M85x4,0 4,00 0,289 83,701 81,319 81,752 1,227 1.624 76,00M85x6.0 6.00 0.433 83.051 80.093 80.670 1,840 2,165 74.00M90x2,0 2,00 0,577 82.402 77,639 78.505 2,454 3,248 83.00M90x3.0 3.00 0.866 8'1 103 87.546 87,835 3.681 1.083 82,00M90x4,0 4,00 0,289 86,319 86,7s2 1,227 1.6)4 81.00M90x6.0 6,00 0,433 BB,7O1 85,093 85,670 1.840 2.16s 79,00M95x2.0 2.00 0.577 88 0s1 82.639 83.505 2.454 0.328 88,00M95x3,0 3,00 0,866 92,546 92,83s 3.681 1.083 87.00M95x4,0 4.00 0.289 87.402 91.319 91 .752 1.227 1,624 86,00M95x6,0 6,00 0,433 86,1 03 90,093 90.670 1.840 2,165 84.00M 00x2.0 2.00 0.577 93.701 87.639 88,50s 2.454 3.248 93.00M 00x3,0 3.00 0,866 93.051 97,546 97,B3s 3.681 1,083 92.00M 00x4.0 4,00 0,289 92,402 96,319 96,752 1.227 1.624 91.00M 00x6.0 6.00 0,433 91,013 95.093 95.670 1,840 2,165 89,00 0,577 98,701 92,639 93,50s 2,454 3,248 98.00 0.866 98.051 3.681 97,00 97,402 96.00 96.103 94,00 t- lrtl

Prilog 4. Oznaiivanje reznih ploiica N-@il ttr:----Wl1\"\"/-^lIlH1 lN , \ic- I I \-l / 0. [-- +=.=+'l T\\";--l i-o---I--rllmu' |I 'o',5'lr'-I 11ft1t----_-.l-l.lr-E--|'--=!-0o.-0oi2zt5s- l-s d @ r=0o..0o2z5 il l=Oo.02o5zsl- t0 02ir r0 13 10.025 lfl !0.08 l#10.13d !0.05 M =!03.1?8031' do +:&0.?1331t l;=o;;l;=o.jdd r0.1 3 do +0.381rr .013 d !0.08 0.13 ao t0.25rrr t Ail *- n11)) Tolne dimenzije ovis o velieini ploaice IICT trtrtrtr8 4 56749@ @ L!Ar--t n @ A l-T-- Bez lomada struootine \sgj s rupom IL-j-II_.1 Lomac strugotrne s obie [,] [n,J FSi i strane.srupom gl LYr 01 = 1.59 mmA Lomaastrugotinesjedne 02 = 2.38 mm slrane, s rupom l+l-t ,l 03 = 3.18 mm-\ Lomalstrugotinesjedne <\4&/> = 3.97 mm r.'ftt 04 = 4.76 mmI I ctr.na b7 nr^A 06 = 6.35 mm 07 = 7.94 mm-Igr- I upustenje s jedne strane.TH SrupomlFl LomaC struqotine s iedne strane. s rupom iupistenlem P Neg. / poz. sFdne ili objeffD stta-ne, s rup6mZ, X Spsijalne@ @ @ -sF -'t4 -PP -NM \|tIIl ostarvrh U t -NF -'17 -TF .TNM -RF/LFT' -19 -GN \--jl .R:.,t zaobljen vrh \_--l t nr Rn LnOZ = 0.2 mm Sko5eno(neo.) \ IT Ir-:-l at_q7l04 = 0.4 mm08 = 0.8 mm sKosenor \ Is lll--''l12 = 1.2 mm zaobljeno Etb = l.b mm desni lijevizu = l.u frfr24 = 2.4 mm3. TOLERANCIJA ii*'**.T lla rn Klasa Ll : Klssa u XlaSa l,l ;r1nOE0s..00*\"58..,-jIir-*}1*'vo00,e,..v0o183s* :0.10 iIi t0.18 *0.13 *$O.1.130 :0.'18 r0.13 r0.20 *0\"25 :4.27 :0.2I *0.38

; priloziPrilog 5. Oznacivanje drZaca alataI@@ gE p 6efi6ni dr2ac Q = 't80 ,w.i(-:!:. #tw# \ Y1f,,'o E Hhdenje kroz R=20O A=32 H=10O S=25O 6eli6ni dflac B=,1O J-1r0 T=30O Pdt€m na vrhu Po[4m koz pfovrt c=5o K=125 U=350 p xartiOni ozac D=6O L=140 V=4@ niviE ,=fr rz>. E@ E Hbdenjekroz EF==870O M= 150 N=160 W= 45O t,lY ; St6zaCs I poft€m ka.bidni drtae Y=5O0 G=90 P=170 X-Posebni SC-VifmDd€tza vanjsku obraduDr2at za unutarnju obradu lJ,til\il-i9i \t--t:' _:t::-l-i---.l. '' ' ,-.* a[un]*sB EHMBEilU} HHE 45678 ltsry UU}tr]SB 56't8 Rqr @ EEh'rl t\"l L_l o\" -+lk.'7'++1.1\" qq E az.i6 Ir-l J -+:* 5' -HLMI tr E II w ttll E@Hm@ dulftm rmo5biefrlE tr=IF-llll ll I iry +i 'a:-;'\) *o-J krj V'EEu t-r--r'Yi\"r, |'t'l \,r@ ffiffiAksijalni 7a i radijalni yr kut Ddae a wnFku obradu Orraa aut,lamiu obradu w-ffi).

Prilog 6: Dozvoljeno odstupanje slobodnih mjera prema ISO 2768Tabli*a 1: Dozvoljeno odstupanje linearnih mjera izuzev sko5enla i radijusa zaobljenjaStupanj totnosti Podruije nazivnih izmjera (mm)oznoka opts 0,5 do 3 3do6 6do30 30 do 120 1 20 do 400 400 do 1000 1000 do 2000 2000 do 4000f fino +0,05 +0,05 +n1 f0,15 !0,2 +0,3 r0,5m srednje r0,1 r0,1 !0,2 +0,3 +0,5 !rtl,1 1 +2c grubo +0,2 +0,3 r0,5 +nQ +4 !1,2 !2 r3 vrlo grubo t0,5 II r'1,5 !2,5 +4 !6 t8Tahii*a f,: Dozvoljeno odstupanle skoSenja i radijusa zaobljenjaStupanj toinosti Podruije nazivnih izmjera (mm)oznaka opts 0,5 do 3 ido6 viie od 6 +0,2f fino +0,5 +lm srednje grubo !0,4 +1 L2 vrlo gruboTabliea 3: Dozvoljeno odstupanje za kutoveStupanj toinosti Podruije nazivnih izmjera (mm)oznaka opts oo tu 10 do 50 50dol20 | 20 do 400 Preko 400I fino +1 +0'30' +0'20' +0'1 0' +0\"5'm srednjec grubo +1\"30', +10 +0\"30' +0\".l 5' +0\"1 0' +0'30' +0\"20' vrlo grubo +30 !z 11'

] prlrozlPrilog 7 . Pregled razlicitih mogucnosti kontrole posmaka i brzine rezanjaX N5, G2 Putanja alata N3.G1 v - brzina alah po putanli G80 G601 G60 G603 Bni hsd iGSi

Prilog B: Rezljivost aluminijaRezljivost materijala (obradivost)je pogodnost materijala za obradu odvajanjem cesti-ca. Ona ovisi o fizikalnim svojstvima materijala, ali i o uvjetima rezanja.Rezljivost se moie utvrditi na osnovu: . volumenu odstranjenog materijala (ovisi o brzini rezanja) za Zivotnog vijeka alata . trajnosti alata . sila rezanja . kvalitete obraalene povriine . oblika nastale odvojene cesticeRezlj ivost je uvjetova na svojstvi ma materija la: . mehaniiim (ivrstoii, tvrdo(i, hladnom otvrdnjavanju), 5to ovisi o natinu proi- zvodnje materijala te provedenoj toplinskoj obradi . toplinskim (vodljivosti topline nastale uslijed rezanja) . kemijskim (sadrZaju ukljucaka, abrazivnih cestica ili sredstva za podmazivanje)Aluminij tj. legure aluminija u usporedbi s ostalim metalima, koji se rabe u strojarstvuza proizvodnju dijelova ialata, imaju dobru rezljivost.Utjecaj udjela silicija (Si) u leguri aluminija na svojstvo rezljivostiLegure aluminija i silicija cine eutekticki sustav. Eutektiika temperatura iznosi 577'C, audio Sije oko 13 o/0.Sporo hladenje legure aluminija i silicija, pocevii od tekuie faze, vodi stvaranju razli-tite mikrostrukture ovisno o tome da lije sadriaj silicija manji od eutektickog (podeu-tektiike legure) iliveti od eutektiikog (nadeutekticke legure). fl 'fits\" q I t/ t$lika 11\"1. Struktura podeutektidke legure (a) poveianje 100 puta, b) poveianie 500 puta

@ryrylRazmotrimo, naprimjer, dvije aluminijske legure, prvu sa sadrZajem 80/o silicija (a) i dru-gu sa sadria jem 17o/o silicija (b). Sporo hladenje omogu(iti (e proces difuzije te ravno-teZno stanje izmedu faza.Struktura podeutektiike legure (a)je sastavljena od mreZe finih eutektiikih cestica ra-stvorenih u matrici iistog aluminija (vidi mikrostrukturu a i b). Ovaj tip legure je dobroobradiv tj. rezljiv.Nakon hladenja nadeutektitke legure (b) struktura sadrii primarne kristale silicija umatrici s mreZom cistog aluminija i eutektickih testica (vidi mikrostrukturu c i d). Ovavrsta legura je slabo rezljiva zbog prisustva tvrdih primarnih kristala silicija 5to uzroku-je brzo tro5enje alata. Kristal primarnog S::,, Strukturanadeutektidkelegurec)povecanjel00puta,d)povecanje500putaPrilog 9: Potrebna snaga za tokarenjeSnaga stroja je vaian parametar pri odabiru reZima obrade. Racuna se prema izrazu'.p F , r'' Llt,\"lrll -'v 60gdje je u fnr/min] [m/min] - brzinarezanja rv [N][N]- gtavna sila rezanjaGlavna sila rezanja djeluje u tangencionalnom smjeru rotiraju(eg obratka i predstavlja ot-por rotaciji obratka. U normalnim operacija glavna sila rezanja je najve(a sila rezanja i ko-: fristig8o/o ukupne energije. Glavna sila rezanja se raiuna poizrazu Fu kr' a' tN]F, = kr' a' f tNl

Fu - glavna sila rezanja, djeluje u smjeru brzine rezanja F1- posmidna sila rezanja, djeluje u smjeru posmidnog kretanja alata. Fo- nalralna sila rezanja (otpor prodiranja alata u obradak). Okomita je na obradenu povr5inu, a njezin utjecaj na ukupnu snagu je zanemariv. v - brzina rezanja (mm/min) v1 -bzina posmaka (mm/min) a - dubina rezanja (mm) f - posmak (mm/okr)gdje je 16 [N/mm2][N/mm?]- koeficijent specificne energije rezanja,a bira se pre-ma priloZenojtablici.Uvrstiv5i izrazza silu u izraz za snaqu dobiti temo:P_ kr' e' f 't t14/l 60Priobradialuminijskih legura kc je tri puta manji nego kod celika, ali su brzine rezanjavelike (pet do deset puta ve(e nogo kod celika). Ovo rezultira velikim snagama, 5to uzcentrifugalnu silu, koja se javlja kod nebalansiranog pripremka, vodi do pojave vibraci-ja, popuitanja steznog spoja celjusti i pripremka te njegovog ispadanja iz teljusti. lzra-cu nata snaga mora od gova rati raspoloZivoj efektivnoj snazi stroja.Faktor kc ovisi o: materijalu koji se re2e, posmaku, reznoj geometriji alata te istroseno-sti alata.U tablici niZe dane su vrijednosti kc za vrijednost f=0,4.2a vrijednosti f=0,04 vrijedno-sti kc su 40 do 700lo vece. Materijal k. - novi alat k. - uporabljeni alat Al sa Si<'l 3olo 500 700 Al sa Si>130/o 750 1 050 1 500 2100 Sivi lijev 2000 2800Nehrdaju(i telikCelik na bazi Ni ili Co 3000 4200Napomena: svrha ovog priloga je dobivanje uvida u utjecajne parametre za potrebnusnagu rezanja, ali ne i izrafun potrebne snage rezanja za konkretni sluiaj.

Literatu ra: -[1] SIEMENS; Programming Guide Fundamentals SINUMERIK 840D/840Di/810D, 11/2002 Edition -[2]SIEMENS; Short Guide - Programming SINUMERIK B40D/840D|/810D/FM-NC, 10.2000 Edition [3] EMCO; Software description: EMCO WinNC, SINUMERIK 810D/840D Turning, Editi- on 2005-04 [4] EMCO; Software description: EMCO WinNC, SINUMERIK 810D/840D Milling, Editi- on 2005-04 [5] Evans, K.; Programming of CNC Machines, lndustrial Press Inc. (2nd edition), New York, 2001. [6]Smid, P.; CNC Programming Handbook, Industrial Press Inc. (2na edition), New York,2003.