Ragnvald Lade - Gamalt og nytt frå ei framfaren tid - Svart-kvit

og held ein seg til arkeologane si meining om. at her var øya sin tusenårige gravplass, m å det vera klart at busetnaden må relmast frå fl eire tusen år før Kr. Gravfe et i Røysa ne er over lt1 km langt og har eit utal av større og mindre gravrøysar. Eit par km <lerifrå ligg det store kistegravfeltet på Storholmen ved sørsida av Kvamsøya. -Dessutan har ein mindre gravstad på Dysa i Ristesund og på garden Hauge (Bringsinghaug). Då steinalder-hustufta i Røysane vart utgraven i 1932, var det funne be e rr1 slik steinalder-bustad på kysten (på Stord). Dette ved sida av <lei mange steinalderfunn frå fle e irkantar av øya skulle prova at busetnaden her er mellom den eldste på våre kantar. Siste funnet vart gjort no nyleg av ein mann i Brekke som stod og braut jord om lag 25 m.o.h. På kanten av ein terasse støytte spaden mot ein fint forma og godtsom heil dolk ( ell. spydspiss), 15 sm lang og sers hard. Han låg i kan-ten av ei lita myr, om lag 30 cm djupt og m ed leirgrus under. Fagfolk me er infunnet m å vera 6000 år gamalt om lag. Eit møte med våre skinnkledde forfedre (ved høglys dag) ville vore useieleg interessant, se eg rlom det kunne gje oss ei lita innleving i <leira arbeid og liv, tenkjemåte og lagnad. Altså ei openberring som gav oss full visse, istaden for gissing og rneir eller mindre vel underbygd hypote eser. Men då ein ikkje kan rekna n1ed eit slikt under, lyt ein ta vel vare på det jorda har gøyrnt på i så lang tidebolk, og som no kan gje oss meir og meir kunnskap om livskampen åt det folk vi ættar ifrå. Det kan koma nye funn her etter til dei rike samlingane frå før. Endå vil det gå nokre hundre år før den siste torve ukul-tivert jord vert omsnudd på Kvam.søya. Både kor og korps fekk nye faner i høve jubileet Kvamsøy Hornmusikk vart skipa 1910 og Kvamsøy Blan-dakor skipa 1880. Dei heldt jubileumsfest i lag i 1980, og då fekk dei ny faner. e · Det eineståande musikkj u hi leet pn K vm11s0y::i v::irt i a llf'. måtar ein stor festdag. Stemnet opna med marsj frå fe e-rjkaia der mange tilreisande steig på land. Under full musikk toga eit feststemt publikum. til Høgtun som var omkransa av norske flagg og ei flaggprydd bygd i det strålande vårveret. 100

Det stor lokale et var fulsett då dirigenten Asbj ørn Støy-len heva taktstokken for første avdeling som. sangkoret had-de -den omfatta mange fine komposisjonar . .H.eidar .H.istesund, m angeårig formann i koret, ynskte folket velkomne til fe en . stJohanne Sørdal las sjølvskriven prolog, der det var innfletta mangt av inter esse å fr farne tider. Både Kvamsøy blandakor og Kvamsøy hornmusikk had-de fått seg nye banner til dobbeljubileet. Blandakoret si fane vart ove everlrt formannen i koret av Thea Kvamme. Hornmu-sikken sitt nye banner vart ove everlrt av Ruth Ristesund til formannen i hornmusikken, Karsten Ristesund. Fanene var teikna av Anny Kvamme, Lars Brekke og John J . Ristesund. Arbe et idvar utført med kunstnarhand. Det galdt også brode-ria som for det me e var stutført av Sigrun Solvang og Jo-hanna Sørdal, men også fle e irdamer hadde teke del i det storarbe et idsom her var utført. Fanene var ei gåve å Kvafrms-øyfolket i vyrdnad og takksemd for det esse to j <lubilantane hadde betydd for øya gj ennom generasjonar. Etter dette kom andre avdeling av blandakoret. Sokneprest He e Nesse helgldt andakt, og kom e es m ed llhelsing og muntert innslag, der han erklæ e srtin og preste-frua sin slektskap med Kvamsøyfolk. Kvamsøy hornmusikk var ne e staktør, og med faste med-lemar og gj estemusikarar fyllte korpset scena. Og det let vakkert. Ivar Grimstad heldt festtalen. Han fortalde om opplevin-gar frå sitt song- og musikkliv. Foredraget var som. vanleg i Grimstad-stil. Salt, friskt og krydra med stubbar og morosame innslag. Men Grimstad hadde og med alvorlege tankar -om å lyde m ed tonen frå røtene våre så det ikkje vart kvalt av rockekulturen som avlar passivitet og dreg ungdomen bort frå meiningsfyllt hobby-aktivitet bygt på tonen i korsang og musikken som vi fekk i arv. Etter all den åndelege føde, som i det heile låg på eit høgt plan, fekk festlyden gratis bevertning e er ttopplegg frå hus-mødrene på Kvnmsøy som skilde seg frå den oppgå va på eiu særs fin må te. 101

Eksplosjonen ved Kvanisøya i 1944 Kvamsøya, den sørlegaste av øyane på Sunmnøre, ligg like nord om Stad., er 8 kvadratkilometer stor, og har omlag 400 menneske. -Skipsleia går mellom Kvamsøya og Fast--landet. -Alt føre Storkrigen (1939--45) hadde øya ein etter måten moderne fiskeflote. Somme av <lesse båtane for til England etter den tyske okkupasjonen og gjorde krigsteneste der. -Slik øya ligg til ved nordsida av Stad, og med skips-lei på tre kantar, er det rimeleg at ho kom i ein viss strategisk posisjon under krigen. Engelske krigsskip og fly speia inn-over etter tyske konvoyar, og nokre ubåtar var inne i Van-ylvsgapet. I leia utafor vart det søkkt to hurtigruter og fleire lastebåtar og tyske konvoyskip. · For å forsvare det strategisk viktige innløpet ved Stad, bygde den tyske krigsmarine 5 støttepunkt her omkring i leia. Nokre av <lesse hadde grovkalibra skyts for å kunne møte ein eventuell invasjon sjøvegen. Elles var det oppstilt ei mengd luftvernskyts, og to armerte vak tbå tar patruljerte mellom Kvamsøya og Stadhalvøya heile krigstida. Forsyningane til dei tyske styrkane mellom Stad og Kirkenes måtte fram, og eksporten av jarnmalm o gandre varer <lei tok frå landet, måtte oppretthaldast. Etter kvart det leid med krigen, fekk dei tyske konvoyane større og større eskorte av fly og marine-einingar. Kvar dag som helst kunne engelske og norske styr-kar. dukke opp, frå havet eller frå lufta. Og tyskarane sin otte var ikkje ugrunna. Den 1. juni 1944 skjedde største eksplosjonen i Norge, nettopp her i skipsleia ved Kvamsøy. Ein tysk konvoy på tre skip lasta med viktig krigsmate-riell, var på veg frå Hamburg til Trondheim. Det var ammu-nisjonsskipet Hans «Leonhardt» (7300 t. dw., bygd 1938), am-munisjonsfrakter «Florida» (4400 t., bygd 1943) og Atlas«» (ubåttender, Sperrhrecher 181). På denne tid kryssa utfor kysten her <lei to engelske han-garskipa «Victorius» og «Furious» under viseadmiral Moore. Deira primære oppgåve var å gjere åtak mot slagskipet «Tir-pitz» i Altafjorden, men då veret der nord hindra det, stod styrken sørover og sette den 1. juni om kvelden i gang fly-102

Sjølve eksplosjonen ved Bringsinghaug 1 /6 1944. Detonasjonen høyr-dest på Sjøholt i Ørskog. 2199 tonn eksplosiver detonerte, og øya vart oversådd med jarnstykke. åtak mot den tyske konvoyen, son1 då var på høgd med Haugs-holrnen, mellom Stad og Kvarnsøya. Hangarskipa hadde 50 fly (Barracudas bombefly, Cor-sairj agarar og Seafiresjagarar), og <lesse gjekk til åtak på alle tre konvoyskipa og eskortefartya. Dei korn i bølgjer frå båe sider og brukte skyts og bomber, samstundes som dei tyske lasteskipa og 7 eskortebåtar spelte opp med alt sitt luftvern-skyts, og likeså dei 5 tyske luftvernreir omkring leia her. 1. juni (første sornrnardagen) var ein svært fin dag. -Blank sjø, stilt og klårt ver, berre lette skyer som slør over himmelen. Åker og eng var i god vokster og låg som eit grønt og mjukt teppe langt øyar og strender. Fuglesang i kvelds-stilla. Borna låg i sine senger. Mange vaksne var ute og stelte i hagane med grønnsaker o. a. Det anda fred over naturen. I 21-tida var den tyske konvoyen kornen inn mot Haugs-holmen fyr. To eskortebåtar følgde, dessutan ein torpedobåt. to store armerte trålarar og eit fly, dertil dei to vaktbåtane 103

som var st.::isjone e her. Alt rttydde på at det m åtte vera ein særs viktig konvoy. Men -kva var dette? Over den dalande solskiva såg folk ein slor fugleflokk ko-ma innover frå h.!C!vet, m en flokken var meir velordna enn vanlege fugleflokkar plar vera. Ikkje lenge etter høyrde vi omen av flydur, duren kom nærare og nærare, og vart etter kvart drønnande, dominerande og alt overveldande. Med den største spenning følgde no tusenvis av menneske utviklinga. Det som no hende, gj ekk i rivande fart og med deltaking av sjø-, land-og luftstridskrefter. 100-150 skyts av større og Andre biletet frå eksplosjonen. Kvamsøya til høgre. Ein kan måle høgda på røyksøyla over øya, fleire kilometer. 104

n-iindre kaliber spydde granatar i alle retningar, ettersom si-tuasjonen utvikla seg. Den armerte trålaren som låg ute på Eltvika, tok åleine opp kampen mot det store flysveitet som passerte inn Vanylvsgapet. Men flya svara ikkje før <lei kom til attarste skipet i konvoyen. Då fekk <lei ei varm mottaking av <lei 10 tyske båtane og av landbatteria. Men <lei engelske Barracudas-flya kunne både bombe og bruke grovkalibra skyts. Det som var tiltenkt slagskipet «Tirpitz», hagla no nedover heile konvoyen med ei eldkraft som knapt hadde sitt sidestykke (16 angrepsfly pr. båt) i noko konvoy-åtak. Forvirringa mellom tyskarane var stor. -Luftvernkano-nene dundra, og maskingeværa knitra, men det såg ut til at projektilane var vel så farlege for sivilfolket på nordsida av Stad som for flya. Luftområdet var fyllt av eksploderande gra-na tar, så ingen innan kampområdet kunne kjenna seg trygg, ikkje eingong i kjellarane. Born og kvinnfolk gret, og mann-folka stridde m ed seg sjølv om plikta til å søkje dekning og «retten» til å følgja med i trefninga. Men utan dekning var ein absolutt i livsfåre i området. Tyske og engelske rapportar kom fyrst lenge etter kri-gen. Men det folket i området Kvamsøy -Hakallestrand -Haugsholmen fyr fekk sjå med eigne augo vil ikkje lett gå ut or minnet. Eg skal her prøva å rekonstruere det som hende, og som delvis er oppskrive frå før. Etter at det store flysveitet hadde pepra <lei tyske skipa med sitt grove skyts og sine tunge bomber, var konvoyskipa fullstendig utslått. Det ine eetter det andre måtte svinga mot land. Ubåttender «Atlas» gjekk på land på Storholmen, der <lei i villelse droppa båe ankera på turre berget. Skipet var sprengt i stykke, det kom i brann, og mannskapet hoppa frå logane og direkte i sjøen. Dei overlevande laga ein flate og prøvde å ta seg over til Hakallestranda utpå natta. «Florida», med ammunisjon ovcrdekt av høyballar, · gjekk på land i Simonnes på Kvamsøya. Lasten låg og knitra og small utover heile natta (fleire tusen tonn), og om mor-gonen kom eit smell som av ei bombe, og ein stor del av for-skipet vart kasta på land. 105

Det 7- 8000 tonn store ammunisjonsskipet «Hans Leon-hardt» fekk også bombetreff, men heldt seg flytande omlag ein halvtime. Det heldt fram i leia, men hadde mist styringa, så det kom opp under Kvamsøya ved Bringsinghaug. No var flya farne sin veg, og e e flirav mannfolka var på veg for å sjå kor det gjekk med det største skipet, men vart møtt av <lei som rømde frå austr delen e av øya. Alle rekna med at skipet ville gå i lufta om kort tid. Ein kunne sjå kor det brann midt-skips, og ein høyrde granatane eksplodera, og innimellom rop og skrik. Det var ei uhyggeleg oppleving. Omkring låg folk og ville kava seg bort frå det brennande skipet. Livbåtlåringa mislykkas for t mannskapet, men livbe e og bltøyer vart slengde om kring. Den norske losen var ein av dei som berga seg ved å henga seg på in eflote. Ein mindre båt og ein destroyar låg eit stykke unna, for å ta opp muleg overlevande. Det som no hende, kan ikkje skildrast ordi . Men <lei som såg på, vil aldri kunne gløyme det: Eit eldglimt, meir intens enn lynet, lyfte det store skipet, sprengde .det i bitar som vart kasta kilometervis i alle leider. Eldhavet stod med rette linjer til vers over høgste øyane i San-de (Sandsøy 369 meter). Deretter følgde eit voldsomt trykk med eit enormt sog i lufta, eit slag vakuum som ingen hadde opplevd før, og som ikkje var til å fatte! P å Kvamsøya opp-levde vi det som ein detonasjon over alle detonasjonar, men nokre mil unna høyrde dei det som «eit m ektig brak, svært kvast og noko skrallande». D å eldhavet døydde bort kom , den karakteristiske sopp-skya, som. steig til ei høgd av mellom 4 og 5 km. over havet. Det f ælslege synet vart eit nytt høgdepunkt i krigsdramaet. -Mange sa etterpå at det einaste ord som. passa denne i saman-heng måtte vera -dommedag I Varmeutviklinga av ein eksplosjon av vel 2000 tonn (ca. 150 millionar granatar) sprengstoff gjorde at ekspansjonen fekk umåtelege dimensjonar. Veldige mengder av oppvarma luftmasser, gass og slam rulla og rulla utover himmelen. Det skifte i mange slag far-gar, der grunntonen var mørkare enn den vi kallar kolsvart. Dette fargespelet, m ed m ørke røykskyer som stadig rulla og rulla utover og samstundes steig høgare og øgahre, denne 106

Spesialskipet «Atlas» som står på land ved Storholmen etter eks-p,losjonen. Rende på land ved Kobbehaugen med 2 jern ute. Verd-fullt hjelpeskip. Overteke av eit Ålesund-firma etter krigen. ekspan jonsen som såg ut som den aldri ville ta ende, var det uhyggelegaste ved heile krigshendinga. Den kollosale og trugande «dødsskya» kom nærare og nærare Kvamsøya. Synet var så skremmande, at <lei aller fle e testnkte på dommedag, eller at de e m åtte vere ettin de-talj av førestellinga om den dagen --Hendinga var realistisk nok, ikkj e synsbedrag (hallusi-nasjon). Og ikkje utan grunn r eddast mange for ein ny fase i utviklinga. Og før halvtimen var gått r egnde det ned frå skyene feitt eksplosjonsslam over heile au trs e delen av Kvams-øya. Det hadde ein etsande verknad· på huda og slimhinnene i nase og svelg, og mange folk fekk sår hals. Trøysteslaust var det å sj å verknaden på vegetasjonen i området. Tre og vokstrar på åker og eng, som dagen før stod i sin grøne flor, var no svarte og hengande, drepn av e det gif-tige slammet. Dyr og fuglar rømde, heile område såg dødt og nake ut. Alle dyr i buskapane må e setttjast på båsen og til-førast for frå andre distrikt. Årsavlinga 1944 kunne ikkje bruka:sl lil <lyrefor, iallfall av første slå . ttEtter lensmannen og distriktslækj aren s e inrapportar vart omkring 100 m enneske husville. Fle e feirkk sjokkskader, til dels varig skade er av psyk. art. 55 hus vart meir og mindre 107

skaclcle, derav 8 totalskadde. 35 huslydar fekk også skade pu innbuet. 5 fiskebåt1;1r forliste eller vart kasta på land av flod-bylgjene. Hamneområdet var fyllt av eit tjukt lag eksplo-sjonsslam og vrakgo<ls av ymse slag. 2000 glasruter vart splin-tra, og elet fordf'. til stor øydelegging av innbu og matvarer, både i forretningane og hos private rundt om på øya. Eitt hus brann opp, tendt av eit glødande jarnstykke frå båten. Postkontoret og telefonstasjonen vart smadra, så papir og bøker flaut utover, til og med på bygdevegen. Telefonnet-tet vart rasert, og leidningane låg i eit virvar bortetter vegen. Omkring 150 mann frå Sande, Vanylven og Rovde gjekk 5. juni «skulder ved skulder» og rydda markene for forvridde jarnstykke, splintar og granatarm. v. Det som gjorde sterkast inntrykk på folk som såg øydeleggingane, var den døde vege-tasjonen og det giftige slammet. Når det galdt <lei stridande partane, så beiter det i rap-portane at engelskmannen miste 2 fly med mannskap. Tyska-rane gav opp at 35--40 mann omkom, og 80---90 vart såra. Denne eksplosjonen var i styrke ca. 20 gonger sterkare enn på Vågen i Bergen og ein lik.naude på Filipstad i Oslo. Likevel gjorde <lesse langt større skadar på menneske og ma-teriell. Men på Kvamsøy, der det regnde med glødande jarn-Biletet syner «Atlas» nedbroten et:ter eksplosjonen 1/ 6 1944. Flya hadde s•vær eldkraft, bomber og maskinkanoner. 108

stykke av alle storleikar, jarnnaglar og granatar -nok til å drepe tusenvis av menneske, der vart få skadde, og ingen miste livet. Stadig, når foll{ fortalcle. om hendinga, kunne ein høyr e same omkvedet: «De e ttvar eit under!» Og eit under var det. Når ein tenkjer på at det eksplode e 2 rtmillionar kilo spreng-stoff i eitt og same sekund, så det store skipet med dei tjukke jarnplatene vart sprengde i tusen bitar som det skulle vare papir, då tek ein til å ane litt om dei krefter som var sette i sving. Jarnstykka vart kasta opptil 4--km. vestover øya. Av dei hundretals detalj ar skal her nemnast berre eit par: Ei kvinne som vart kasta overende av lufttrykket, fann 5 jarnstykke tett rundt seg då ho kom seg opp att. Tett borta-for hadde to store j arnnaglar bora seg inn i ei flaggstang. Ein mann fekk skjorta flengt av seg, men var elles uskadd Ein annan mann såg eit stort j arnstykke koma imot seg, men greidde ikkj e å koma unna fort nok, så han fekk eit kompli-sert leggbeinsbrot. Når ikkje fle e irfekk synet øydelagt av glassplintar, kom kanskje det av at dei fleste var på røming bort frå katastrofe-området då eksplosjonen kom. Det er no (1978) vel itt etredels hundreår sidan de e tthende, men endå står det meisla i minnet åt tusenvis av folle på kysten. Haugsholmen Strategisk punkt i skipsleia mellom Stad og ytre Sande. Siste stasjon -ankerplass -før skip og båtar rundar Stad på sydover. Beste hamn i området. 300 år gammal handelsstad. Tingstad i VanylYen skipreide. Lensmannsgard. Skysstasjon. Tollstasjon, Losstasjon. Vervarslingsstasj on. Marinestasjon. Gjestgjevarstad. Telefonstasjon. Postopneri sidan 1872. Rute-båt tidlegare, bl. a. hjulbåt. Omfattande handel med sild og fisk. Så lenge båtar har siglt på kysten har Haugshalm-hamna vo-re brukt av sjøfolk som har venta på ver forbi Stad. Kvar sjø-fa.rar på vår lange kyst kjenner denne hamna, som har vare brukt sidan lenge før Harald Hårfagre si tid. Denne naturlege ressurs var vilkår nr. for 1 at Haugshol-109

Gammalt bilete frå Haugsholmen. På gamle grunnar. men kunne ve e et rt<lviktige sentrum det etter kvart utvikla seg til å bli. Det andre som var med og gjorde Haugsholmen til handelsstad var fiskeria. I periodar var det rikt både på torsk og sild, så kom linefisket på Storegga, småfiske på kys-ten og hummarfisket til. Handelsverksemd og jordbruk. Fastbuande folk var her tru leg fyrst på 1600-talet e ettr-di skriftlege kje er ldfor tel at Ola Olson i 1682 hadde e e te-fl irnarar og tenestj ente. Så må e det ttaltså ha vore dyrka ein del før den tid. Sande-soga fortel om gryande handelsverksemd: «-et ringe Kræm e eie, rlgaardens ve og vel, nogen næring af Søen -», og i 1803 er opplyst om Haugsholm n: e«-priviligert giestgiverstæd, hvortil denne øe har god naturlig beliggender, -havren giver gennemsnittlig 3 fold, -der fores 10 ldør, 1 hæst og 30 småqvæg, -fornøden havn for mindre skibe og jækte, også formedelst den beqvernme beliggenhed, ikke langt fra Stadshukkens nordlige odde». Jordbruket heldt seg godt oppe, der var 2 høyløer, ein fj øs, 2 grisehus og eit kvernhus! K vernsteinane er funne. Vatnet kom truleg å høgste frbassen-get. Så utruleg, men likevel fullt mogeleg. Med handelen gj ekk det så opp og ned. Gode eller dårlege tider i fiske a haridde den ørste stinnverknad på handelsverk-semda i alle <lei år. 110

Gods og gull --ridesadel og kanon! Frå ikring 1700 og utetter var Haugsholmen lensmanns-gard (skiftevis) for 3 lensmenn i Vanylven skipreide, og buet åt enkja etter den siste synte at der var stor velstand i ætta. Vide å e ei tt<ljordegods, såleis både Vanylven, Sande og Ørsta kyrkjer. Likeså sjøbuer fleire stader, ei jakt og fleire båtar. Heilt uvanleg var den store samlinga av gull og sylv og anna edelt m etall til liks med ridesadel og våpen (kanon o. a.) -Haugsholmen var då både skysstasjon og gjestgjeveri. Toppen nådde Rasmus Johannesen. I tillegg til det andre hadde han i 1850--60-åra bomjaktene «Anne Marie» og «Pre-siosa» i fraktfart. Men alt under sonen Erik gjekk det nedover med handelen, og Haugsholmen vart seid på tvangsauksjon 1879. Den nye æra kom med Samuel A. Frimanslund. Han var fødd i Davik i 1857. Far hans, Songar-Hans, var klokkar og hadde vore husven med diktarpresten Claus Frimann, som døde i 1829. Nær klokkargarden planta Hans og presten 11 furer til minne om apostlane -den 12. av <lei, Judas, vart ik-kje rekna. !denne lunden vart det r eist ein bauta til minne om Claus Friman, derav namnet : Frimanslund. Samuel Frimanslund gjekk underoffiserskulen og vart så ekspeditør hos handelsmannen Ravn på Åheim. Her vart han gift med den fagre og klok ungje enta Hanna Kriken frå Van-ylven. I året 1888 kjø e ei pt<lHaugsholmen på auksjon og slo seg til der. La ned brennevinshandelen. Hanna og Samuel Frimanslund hadde eit avgjort stand-punkt til rusdrikk. Dessutan hadde det vore mange kollsig-lingar og drulmingsulukker på heimferder frå brennevinsut-salet. Det kj ndeest difor både som ein stor le e og ei glede tti' grendene omkring då Frimanslund kunngjorde at det var slutt på brennev sinhandelen. Det var rett nok einskild dran-e karar som murra og tedde seg truande, men storparten av fol-ket var taklrnarnc. Både på Halrnllestrunda og på Kvamsøy skaut <lei sarnan til ei folkegåve for å syne dette, ekteparet i Haugsholmen fekk ein bibel i ekte skinn. Og frå <lei to kom det gilde gåver attende til fråhaldslaga i bygdene. Haugshohnen hadde både rutebåt, post og telefon før <lei 111

Bilete frå fyrste krigen. Dampen mellom Torrane og Frekøy. Det er i s,ildefiskja, og utfor fyren ser ein masse båt,ar som er etter silda. andre øyane Sande. i Ein av dei første rutebåtane var elles ein hjulbåt, «Lodden». Desse vart ekspederte med båt, men dette vart i lengda ikkj haldbart. e Samuel Frimanslund tok derfor til å bygge hamn og kai på eiga hand, før Statens Hamnevesen kom inn i biletet. Truleg hjelpte slekta til med finansieringa, men brev frå den tida fortel om eit slit for å få endane til å møtast, særleg den første tida. Storhamna -som strekkjer seg nordover Haugsfjorden -har til alle tider vore god å ty til for farty som. skulle over Stadhavet, men måtte vente på laglegare ver. Dei kunne verte liggande der i dagevis, og då var det godt å ha Haugsholmen å ty til både for å få turvande proviant og rekvisita av ulike slag. Mot endå travlegare tider. Dei tre eldste sønene overtok verksemda i 1920-åra, og <leira intensjonar var ikkje mindre. Dei let opp grunn til silde-oljefabrikk, ishus og vassforsyningsanlegg. Dei bygde ut lager fur ulje ug kul, <lel varl bygl vakLl1yLLe fur marinestasjonen og sP.tt opp VP.rv:cirslingsmast på høgste holmen. Her fortalde fas-te symbol k va vindretning og vindstyrke som var ven tan de. Dette var før radioen sine dagar, og for <lei som ville ha meir fullstendig vermelding, var det skipa varslingsteneste ved oppslag. Her var også tolloppsynsmann -eit ombod Ivar Fri-112

manslund hadde i mange år -og her var fiskerioppsynsmann. Nokre år hadde firmaet også i drift ein større fiskebåt, «Rona». Sildoljefabrikken kon'l alt i 1920-åra. Det vart bygt kaier og store plattingar, mura kummar og sett opp fabrikkbygning med mjøllager og velferdsrom. I dei store sildesesongane i 1950-60-åra var det bort imot 100 menneske i arbeid i seson-gen. Men så var det slutt på råstoffet. Eit anna firma etablerte seg på utsida av Haugsholmen, men kom for seint -det var ikkje meir sild att. På folkemunne vart dette prosjektet kalla «Ut i det blå». Men aldri har det i Haugsholmen si historie vore ein slik aktivitet som det i vel kvart århundret sildoljefabrikken var i drift. Det skapte ringvirkningar kring om i distriktet, og kom vel med både i dei magre trettiåra og den vanskelege etter-krigstida. -Men tider og ætter skifter, og det er ikkj e alltid nokon som kan ta over. Då Borghild Frimanslund og son hennar Sam vart åleine att på Haugsholmen ut i 70-åra, måtte verksemda trappast ned. Men fråflytt vart ikkje holmen. Sommaren 1982 kom Dora -tredje generasjon Frimanslund -og mannen hennar, Olav Myskja, og slo seg ned. Så enno bur det folk un-der dei store trekrunene i hagen på Haugsholmen, der både vind og soge susar. Storholmen i V anylvsgapet Søre Sunnmøre sin Storholm ligg på nordsida av Van-ylvsgapet der skipsleia svingar nordover ved Haugsholmen. På den kilometer lange holmen reiser seg tre klettar som gnu-ar på ei jettestor risehand. På vestsida stig dei bratt opp som i trass mot sør- og nordvesten som ofte trugar frå havet. «Slik stod dei gjennom tid ne evel mange tusen (les: millionar) år», seier diktarordet. Og den karakteristiske profilen er av sjø-menn og fiskarar brukt i uminnelege tider som med på sjøen. Dei hundretusener brukarar av leia som stryk forbi på innsida av Storholmen, hugsar sikkert der skip og båt::i.r bøy-er for Haugsholmen fyr og Storholmen på veg nordover. Sidan istidene slutta har det vore tjodleia, for vikingskipa til <lei gamle kongane, for Petter Dass sine Nordlandssjekter, for krigsmarine, og handelsmarine og små og store båtar av alle slag -stutt sagt allmannaveg. S -R. Lade 113

-Smilande Storholm-hamn med aHe husa som er på staden. Her låg for anker motorbåtane frå søre øya, 6-7 stk. Her var handel med sild og fisk, landhandel og bakeri. Vi ferdast ofte der i mange ærend. Storholmen er delt mellom gardsbruka på sørsida av Kvamsøy, og <lei siste hundreåra har folket der nytta ressur-sane på holmen både i krig og fred. Dei nøgsame kystbuarane var takk.same for alt som naturen kunne gje dei, ned til dei minste ting. Men også reint kjenslevore står holmen i ei særstilling mellom holmane området. i Hundrevis av sambygdingar kan seie som eg: min holme, som på ein særs måte har feste i mitt sinn og mine tank.ar. Han -som ingen annan -høyrer til «mitt rike». Den flekk på jord som, utanom heimegrunen, har gjeve m eg <lei rik.aste minne, <lei mange glade dagar i unge år og var med og sette farge på tilværet i ei elles grå og fattig tid. Anten vi går :i. land på den ærverdige gamle landings-plassen ved handelsstaden, der tusen på tusen fotstig har slite på steintrappene, eller vi trør varsamt i gravfeltet under Midtkletten, der våre forfedre har kvilt kanskje i 1500---1600 år, får vi ei kjensle av ei anna tid. l'1eir eller mindre kjenner vi oss «henfø » til rtfarne hundreår -til folk som stridde sin livskamp i andre og hardare kår. Storholmen har ein svært skiftande natur. Dei tre Idet-tane stuper bratt ytst ute, men flatar seg ut innover til eit minismåbruksland. Klettane er kledde heilt til topps av eit alt tynnare jordlag, tilvak.se med røslyng og gras. Inn mellom 114

Torvhysing. Dei la torve på torve til huset var ferdig, 8 til 10 torver i huset. F.Jeire hund.re hus. Dei torvene som endå var rå, måtte hysast oppatt. dei var djupe torvmyrar. Elles har mesteparten av holmen vare dekt av torvmark som seinare har vorte utspadd til brensel åt øybuarane, det som skaffa varmekaloriane til ko-king og oppvarming av husa. Vegetasjonen skifter frå medi-sinske planter (revebjelle) og busker i hamrane til ein rik flora av fagre fjøreblomar langs strendene. Det grøne graset og det brungrå lynget strider om plassen i hyller og fjellsko-rer, på flatmarka og nedetter gråberga mot fjøreregionen. 115

Når våronna var unnagjort, stod vår lengt til torvspa-dinga på Storholmen. Eg gløymer ikkje <lei le e ttog lyse juni-dagar då ein liten armada av færing ar stemn de mot holmen . Kvar båt hadde trille, torvspade og andre r eiskapar i eine skuten, kaffikjel, kokekar, middagsmat og nonsmat i hin. Det var ei he eg rlavkopling og eit avbrø e å ytkunne få stella seg ute i det fri. Der kokte vi og der åt vi i lag m ed andre, prata og lo og hadde det morosamt. Etter ei strevsam førmid-dagsøkt, m å e dett.i vaksne ha ei lita kvilestund i fred, og var det varmt, så sov <lei gjerne i lyngtuvene. Vi ungdomane for då rundt og fann fugleeg somg . vi kok-te til nonsrnaten. Eller det vi fann i færingane. Vi hadde inga brusflaske e er llsnop av noko slag. Vi sakna det he er llikkje, for vi hadde så m ykje anna som vi fekk istand heilt gratis. Vi levde eit fritt uteliv, og vi kjende oss i pakt m ed naturen. Og så moro vi tykte det var då vi fekk syna at vi greidde oss åleine den dagen ei vaksne m å e ve<lttra heime ! Torvspading til brensel og lyngriving til kveikje var brukt på ei <lskogfatige øyane før el-krafta korn_ til kystbuarane. P å holmen var fle e iroterdroger som det knytte seg mykj e mystikk til. Sjølve oteren fekk ein sjeldan sjå, det kunne ei-nast vera ved fullmåne. Mange prøvde den spennande jakta. Ein gong høvde det slik at ein skorn.akar og ein m ed militær-status slo lag på j akt e er de e mttttystiske dyret. Det var ein still vinterdag ved juletider . Månen steig gul og blank opp over fastlandsfje a. llKva tyder dette? m å e ttkvamsøybuarane tenkje då <lei såg tre mann stige i færingen utkledde som krigarar frå det syttande hundreåret, stemnand mot e holmen. Mennene landa og gjekk over holmen. Slaktaren og skomakaren la seg un-der oterurda, den tredje lenger mot fjøra. Taleforbod og r øy-kjeforbod var innførd, og m ånen skein over Stormyra. Det vart svina k aldt i lengda, de e. Men ettndeleg, der høyrde dei oteren nyse i urda ! Kj ende han ikkje m annslukt Sikk? er var han visst ikkje, for han synte seg s aks trfør skotet gjekk av. MP.n ::rn, han for vidare, truleg skadeskoten! Så skulle nedste-mannen (sikringspatruljen) ta han, m en fekk ikkje has på dyret. Då ropa slak.taren: -Er du ein krigsmann, og ikkj e greier å drepe ein halvdaud oter ? Denne hendinga vart til lått og løgje i lang tid e e ttrpå . 116

Storholmen var ressursrik og folk var takksame for det i gamletida. Alt var kjærkome og alt måtte utnyttast. Pengar til å kjøpe for, hadde <lei lite av. Her på holmen var beite for kyr og sauer. Det var ikkje alltid nok åt storfe, to kyr sumde frå holmen, og sidan vart han berre nytta til sauebeite. Brynestein fann dei i Brynevika. Så hogde dei bryne for ljå og bitjarn. Jakt etter oter dreiv <lei på Droganeset og ved oterurda, kobbejakt ved Kobbehaugen og andre stader, og sjøfugljakt heile holmen rundt. Dei spadde sandmakk i fjøra og brukte å egne liner med. Rundt holmen fiska <lei hummar og andre skalldyr. Ville bær fann vi horna når det leid ut på sommaren, både krækje-bær, skrubbebær og litt blåbær. Før villminken kom. med sine herjingar, sanka vi måse-egg, ærfuglegg og egg av andre sjøfuglar, men kråke og ramn gjorde berre ugagn, særleg gjekk det ut over ærfuglreira. Derimot gjorde hegrekolonien i søre kletten ikkje noko ugagn. Vi kunne sjå både 15 fiskehegrar og meir i kolonien der. Handelsmannen med sine to sjøpakkhus dreiv sild- og fiskeforretning og hadde også trandamperi, landhandel og bakeri. Det var kvarnsøyingen G. Chr. Brekke som dreiv her i tida 1881- 1938. Han hadde også småbruk med ymse husdyr her. Klippfisk tørka han på Grøneskjeret og på berga ved sjøbua. Her var også god hamn, og 6 m.otorbåtar på kystfisk~ hadd her e sin faste ankerplass året rundt. I sesongfiskeria var det eit rikt arbeidsliv på Storholmen med ferdsel og omsetning av mange slags varer så som olje, kol, salt, tran og butikkvarer. Også bakeriet var i full sving. Det kunne ve.re lange bolkar med dårleg ver som hindra kystfisket, slik at det vart knapt om kokefisk somme tider. Då kom småmorten vel med, og han samla seg på hamna ved sjø-bua. Eg hugsar så vel <lei stille vårkveldar då son til handels-mannen stod på Storholm.tangen og ropa over sundet til Kvamsøy: -Kom med not! · Uå kom det fart i gamlekarane. Dei hespa nota på plass i færingen og rodde på gpreng for å kome til kasteplassen i tide. Of te lok <lei færingen full. Og den fangsten vart delt på byg-defolket. På holmen ligg det to gravfelt og fleire einskildgraver frå folkevandringstida, Her er også fle e irlangrøysar og rundrøy-117

Storholmen i Vanylvsgapet. sar, og fle e irstader finst mannslange steinkister, m ellom anna på Droganeset er det m eir enn 10 slike. Endå om. hovudfe et ltav gravrøysar ligg på Kvamsøy (Røysa esent) med m eir enn 60 røysar, så k an ein ikkj e sjå bort frå at i ei viss periode har gravlegginga gått føre seg på Storholmen. Difor er det sogesus også over ei e<lldgamle felta på holmen, denne holmen som både i ny i gammal tid har hatt sin e en igsærlege status m el-lom folk i bygdene rundt. Kålskot-fjellet på Kvamsøy De e er ttSunnmøres faste knyttneve i den vestlegaste hyr-na, mot Norskehavet med sine urkrefter. Nærmar du deg Kål-skotet, kan du oppleva sogesus med mystikk og h·ollsleg dåm, og du vil kjenna deg som trollbunden på ein und rleeg m åte. Det er som ei tettpakka eventyrleg atmosfære kviler over fjell-området der ingen går innåt utan særleg grunn. Gjennom årmillionane har denne fjellformasjonen stått her i grenseland mot Atlanteren/Norskehavet som ein forpost til den lange øyrekkja som stig av hav nordetter Sunnmørskys-ten. Stått der og teke imot <lei veldige maktene frå havet der vest m ed sine ufattelege urkre eftr. Ein knyttneve mot stormane over toppen og tunge båre-drag mot fjellfoten, der havet syng sin evige song med varie-rande styrke og tone. Desse naturkreftene pluss kulde og var-118

Biletet av Kula i Kålskotet. Det var risen .Stå:le som skaut etter Kåle, seier segna. Kåle budde i Kålskotet. n1e har slite på formene. Men den «gamle Ivar» ser praktisk på det når han skriv: «-og vinden tok om toppane og vatnet tok om. fot, men dei gilde, gamle kroppane, dei noko traust imot». Og slik har nordmenn sett dei alltid, i ti tusen år. På vestsida av Kålsko tet er eit tort s«sår» i fjellveggen av form som ei kule. Formasjonen he er KULA og itvågen under Kulevågen. Dette har si eiga soge, les : segn. Her er segna: Langt attende i tida budde på Kvamsøy risen Kåle i J{ål-skotet. Han hadde gjort avtale med risen Ståle i Stålet på Stad, at dei skulle gjera bergenstur i lag. No er det fortalt om risar og troll at dei er umåteleg seine og ege. Men det trkunne no ve-119

i•a m åte på tii tråieik m ed han Kåle, som aldri kunne ve a rtferdig, tenkte Ståle. Dermed tok han eit stykke av sitt eige fj ell og kasta nord i Kålskotet og slo ut kuleholet der, eit styk-ke oppe i berge Kåle reage e m ed argt. rtskap, og e er ei stttund kom han seg til å kasta eit stort stykke grå e sberg ostinver Vanylvsgapet og slo ut Stålskardet i fj llheeimen til Ståle på ytre Stad. Dermed slutta rise-duellen (nøttekrigen), og ber-gensturen vart droppa. Fred vart sidan oppretta mellom risa-ne her på kysten. Tvert gjennom fj ellet går den store og breie Kålsk6thylla. Der er godt og grønt grasvaks, og også livd mot uver. Lokka av de e vttåga sauene spranget til denne Gosen. Dermed var det duka for mange dramatiske redningsaksjonar, for sauene kom seg neppe ut or denne «fella» ved eiga hjelp, heller gå der til det svartna av mold ikring dei. Dyr kunne også misse fotfe et og gå seg stutføre i bratt-henget. Såleis opplevde ein hummarfiskar å sj å ein sau koma kant i kant nede er fj ellsida og ttlukt i sjøen. Lammet kom et-ter og fylgde mor si i døden. Nær attmed høg e sttoppen av fj lle et ligg ei lita tj ørn. I næ erliken av denne tj ørna vaks stor r øslyng som folk reiv opp og bruka til brensel i gamletida. Gutungar som var der på lyng v g riintykst vera visse på at nykken budde der. Dei mo-digaste våga seg bortåt, og ville mæla djupna. Dei slo ihop beretoga sine og kny e ettin stein i, men nådde ikkj e botn. Då drog g ane seg deutrifrå. Det låg noko dulramt og trolsk over området der oppe. Tjørna såg ut som it etr kantea trollauge. Tryggast å ha seg undan. Dei såg seg a ettnde. Ein kunne aldri vita .... Kålsk,otfj ellet er bruka som fiskemed i eit visst område. Ein formasjon i same fj ellet, Kj e en, er myftkje bruka som med for fiskegrunnar i nærområdet. Det er rise-kjeften sett i profil, som skulptur i naturen. Fuglefj ell er her ikkje, endå om her er dei vanlege sjø-fuglar. Me11 skarven har sin eigen state koloni i Kålska tet, og skarvP.skita viser tydeleg kvar sitj eplassen er . Den fargen har ingen r egneling eller sj øsprøyt kunna ta bort. Under fangstin-ga i nærområdet kviler skarveflokkane seg på Ganvaskj eret, like under fj elle -t. I byrjinga av dette hundreåret kom ein m ann roande mellom Ganvaskjeret og Kålskotet, han hadde 120

geværet med, og brått greip han det og fyrte av inn i skarve-flokken på skjeret. Av ei 6 <lfalne var det e e inein ærfugl, smn var freda. I staden for å late som ingenting, fann skyttaren det rettast å melda seg sjølv til gamlelensmannen. «Eit hende-leg uhell», sa lensmannen og lo godt. På høgre sida av fj ellet er eit hoggbratt og svimlande flog, og på fjøra under ligg millionar av større og mindre rullesteinar. ndUer nordvestleg og vestleg ver støyter storbåra her med veldig kraft mot land. Med øyr edøyvande dunder og brak slær ho seg til skum, og når ho dreg seg tilbake, er det livsf årleg å koma nær på grunn av det kraftige dragsuget. Etter uveret ligg båreskum som eit gulkvitt og lett flytande band langsmed fj øra og fjellfoten. Men om haust-og vinterstormane løyser ut både eitt og fle e irRagnarokk, så er det mange sjansar for eit motsett bi-lete om sommaren. Med sol over høg og blå himmel og eit speglande blankt hav, vert vi alle be<lne til eit havsens lykkespel ved foten av mitt forunde ege og løyrlndomsfulle fjell på vestpynten av Kvamsøy. Eg reiser aldri forbi utan å ha auga -heile tida -fest på Kålsk6tet, de e ttsoge/romantiske/mystiske grensefjell som med sitt profilfylte steinandlet talar til meg, e ettrsom eg fer framom og ser det frå ulike sider. «Skandia» Eg trur det var hausten 1915 i oktober månad. Krigen had-de rasa i over it eår (1914---18). Det låg fle e irdam par i Haugs-fjorden, for det hadde vore noko ruskever . Vi gjekk og såg på alle lanternene som lyste der inne. Mellom <lei var in estor svensk lastebåt som. hadde 4 eller 5 lasterom, og som kom med malmlast frå Narvik. Vindretninga var slik at båten låg på tvers av le.ia. Vi r ekna med at han måtte vera på i kring 10 tusen tonn. Om natta hadde den norske båten «Fr eikoll» kame sør-over leia lasta med elast. Då det trvar så lang avstand mellom lysa på båten, måtte <lei tru at det var to forskjellege båtar som låg for anker, og gjekk rett på «Skandia». Resultatet var at båten tok ti.I å søkkja med ein gong og 4 menneske omkom. 121

Folk på land visste ing nting eom ulukka før det lysna om morgonen. Då såg ein vaktbåten «Draug» (e er llTroll) som kom frå Haugshalmen og gjekk i ring rundt dei andre bå-tane. Han fløytte uavlateleg med den fleirstemte fløyta si, og vi skjønn det ho.elde hendt noko uvanleg. Eg sykla straks til Simonnes og fann ein kamerat, som fortalde at då han stod opp, kom det rekande ei rad med flytande gods som luker og anna frå ein bå t som hadde gått ned. Gjennom telefonen fekk vi høyra nærare om ulukka, og seinare fekk vi sjå «Skandia» låg på sida, då veret betra seg, så vi kunne ro dit med båt. Utover hausten rodde vi inni fjorden m ange gonger for å fiske. Kvar gong såg vi «Skan-dia» liggja der pA sida m ed kjølen opp frå botnen . Trist var det å tenkj a på at 4 sjøfolk så brått vart tekne bort frå livet. Det var Haugesunds-båten «Jadar» som kom og tok opp vraket, fyrst dei mange instrum nt eog 1naskindeler, og så sprengde dei vraket m ed dynamitt. Dei tok opp jarnplatene, men ikkje jarnmalmen, den ligg tta , og har på desse 70 åra som. er gått, vorte overgrodd, til ein fisk eplass. Under sprenginga av båten vart det drepe mykje fisle Ein gong samla folk opp massevis av småsild som låg ved land og sumde i ring, halvt i svime. «Jadar» vart liggjande her i fle e sesoirngar. Både skipper og mannskap vart godt kjend med Kvamsøy-folket, og skipperen var mykje nytta som talar på møte, festar og basarar. Til dagleg vart han k alla «skipperen på vrakja». Riste -den grøne Øya mot storhavet Den vesle grøna øya Riste ligg på nordsida av Kvamsøya. Om henne heiter det i ein gammal vess: «Riste riste seg og Skorpa skalv, Storeskjeret (Svinøya) braut i land, så brøsmå sprala på Gjønå . . . . » Men skal vi bort frå de e ttuverkelege, vil eg seia det slik (med omskrivin av eit salmevers vi a e k alln) : Fager kveldsol smiler over Riste ned grøn natur seg kviler -stilt i djupe fred. I sanning er det it efagert syn å sjå Riste mot den dalan-de solskiva. Og e er ttsom kvelden og skumringa sig å, pkj em 122

.,---,. . Parti av Riste og Ristesund som har gjeve gardane namn. På Riste er grønt, og her er det mange sauer om sommaren\" Heile Ristesund er flatt og fint. Her er mange gardar. det noko trolsk over heile øya som då ser ut som eit stort dyr rn.ed høg, krum. rygg. Grønkledd og fager lyser ho heile som-marhalvåret, både på sørsida og nordsida i bratthenget. Berre grå berget stikk fram her og der i det grøne teppet. Ytst ute er Ristefloget, eit loddrett stup som kyver innunder nedst nede, der hylgjene frå Norskehavet slår hardt og tungt. Inst inne er eit flatare lende, der det har vore gardsbruk og fastbuande folk i fle e irhundre år. Her er det opparbeidd landingsplass, og her har folk fare mellom Riste og Ristesund i over 400 år. Offentlege dokument syner at Riste har vore busett alt frå omkring år 1600, men at øya bolkevis har lege øyde. Elles var her skiftevis 1 og 2 bruk. Dei hadde hest og opptil 16 kyr, og av sauer fora dei oppmot 50. Dertil tok dei imot smale som gjelde. på be e heile itsommaren der ute. In-gen stad la lamma på seg som på Riste, sa saueeigarane, som hadde dyra sine i grasgang der ute. Sauesankinga og dyre-transporten over Ristesundet var ofte dramatisk, ei oppleving som gjerne feste seg i minnet. 123

I mellomkrigstida hadde eit meieriselskap frå Syv<lP-øya og dreiv ysteri der. Dei to budeiene ysta mjølka av ein stor geiteflokk Kyr . og oksar må e ttgjætast bort frå brattheng og hamrar, men for sau og geit var der ypperleg te eng. rrLike-vel kunne uhellet vera ute for dei og, så mange dyr som traska og kleiv der i bratta sommaren igj ennom. Ei dramatisk hending bar til ein dag i 1860-åra. Karl Sveinson Ristesund (Svein-Karl) var med far sin og skulle løysa ein sau som stod fast i ei hylle oppover Ristefloget. Karl var då i 13-årsalder en. Faren batt tog på guten og fira han ned så han skulle nå sauen. Men der sette toget seg fast i ei klyft i fjellet. Guten hang der og kunne korkje koma opp eller ned. Gamle-Svein visste inga anna råd enn å sleppa toget og springa til folk på Riste etter hjelp. Uheldigvis var karane på sjøen. Be e errin ungkar som. heitte Hans, og som ikkj e var lagfør, var heime. Hans var ein kraftig kar. Han sprang straks etter tog og vart med utover Riste til floget der guten hang og dingla i laus lufta e omlag 40 meter over havet. Gamle-Svein batt toget ikring seg, og Hans tok godt spenntak og sette seg til re es. ttSå fira han Gamle-Svein ned med nytt tog til å festa gutungen i, og drog så oppatt fyrst den e e og inså den andre. Den ulide-lege spenninga løyste seg opp. Dei stod der høgt oppe på Riste att alle tre i takksemd mot Gud for ein slik lykkeleg ut-gang på tilburden. Svein-Karl kunne aldri gløyma denne hendinga som var med og gav han det kristne livssynet. Han hang der og dingla, som over sitt livs avgrunn, medan toget tvinna seg rundt og rundt, stundom med snuren og stundom mot. Når snuren gjekk unna, såg han kor tåttane i toget løyste seg opp. Når ville det slitna? Han tykte han hang der i ei uendeleg tid. Ein fin junidag var sokneprest Kr. Dale på eksamen i Søre Kvamsøy skule. Etter eksamen fann vi på at vi skull ta e ein tur ut til Riste. Vi fekk med Risteekspe en rtKornelius My-ren som guide. Det var i slutten av 1930-åra. Vi la båten i Krokstøa på sørsida, og tok fatt på oppstiginga. Graset var tett i botnen, så det var meir enn vanskeleg å få fotfeste, det var så altfor glatt i bratta. Til slutt drog vi av oss både sko og 124

sokkar. Men det var m ed nauda vi kom opp. Vi laut meir krype enn gå somme stader . Knapt hundre meter høgt var det der ytst ute. Då vi passe e rtRistefloget og såg sjøen der djupt nede, spurde pre estn: -Kornelius, kva ville du ha gjort om du brått datt utfor floget? - -Ing ntineg ! Absolutt ing ntineg, svara Kornelius. Han kunne ikkje symje eller orie ere seg i sj øen på ntnokon måte. Dere er vattrt han still. På toppen av Riste såg vi kj ndee ader i estit he eg rlpano-rama: øyar og bygder, fj ell og fjordar, og så det endelause havet blenkjande blått i horisonten. I blåleg dis låg Svinøya (Stor skjeeret), så Skorpa, Dollste en inpå Sandsøy, Voksa med sitt «himme elbrg», Åram, Nystøylhornet, Kvamsøy med Nons-hornet og Kj erringa ytst på Stadha øya. Vi såg Nylelvndingen og Skjerbåane, der seglskuter og sjøfolk hadde gått under, eller dreiv i land på Riste. Julaftaboden låg der og tagde om ei eller anna hending som hadde bore til der før den store helga. Koparboden, som fekk namnet sitt e er ttkoparlasta som gj ekk til botnar der i fyrste treparten av 1800-talet. Hendin-ga var ein realitet, men under den munnlege ove everlringa har det laga seg fle e irvarsjonar om det som hende n-ied den verdfulle lasta. Eine versjonen gj ekk ut på at ein gjætargut på høgste Riste såg det blenkte i kopar en. Han berga så my-kje at han sidan kjø e pthalve Riste. Ein annan versjon var at ein mann i fylla skulle ha rølt om skatten ein gong på Larsnes. Ein ekspedisjon vart utrusta og send avgarde. Denne ekspedisjonen skulle ha teke opp ein stor del koparplater . På folkemunne heitte det at mykje ko-parplater vart gøymt i Krabbestim-da. I 1970-åra var froske-menn 2 gonger ute og dukka etter «skatten». Mange skipsforlis har hendt utfor Riste. Somme av skips-folka kom levande til lands og vart i forkomen stand teke vare på av Ristebuar ane. Men langt ei fleste <ldreiv i lund som lik. Det kunne ha sine vanskar å identifisere ei <ldrukna. På eit lik kunne ei le<lsa i gullringen: Din Agnes. Etterrøkinga kom oms er idfram til at det var ein styrmann frå Bergen. Det hende ei natt at kona på Riste hadde så vond ein 125

draum. Ho bad mannen sin gå utgjennom fjøra og sjå om det hadde hendt noko. -Kva drøymde du? spurde mannen. -Eg drøymde at det kom ein naken mann og bad om klede. Gj er deg ein tur! Husbonden gjelde Han var ikkje komen langt, der låg mannen. Han hadde korne levande til lands, hadde byrj a å gå innover, m en falle utfor i mørkret og slege seg i hel. Ei stormnatt vart det mykje oppstyr i Ristesund. Alle hundane for i tanande renn og samla seg på Se elbrget, der dei ylte mot stormen. Dei høyrde vel det ikkje menneskeøyra kunne oppfatte: Nødrop frå havet! Frå siste Ver<lskrigen minnest vi hurtigruta «Ryfylke» som vart torpedert ved Nylendingen. Ein livbåt full av passa-sjerar og m annskap berga seg inn til Riste. Der vart det husrom, og alle ag klslede kom fram, sjølv om. dei passa dår-leg. Dei skipbrotne vart førde til Eggesbønes av ein Kvamsøy-båt. Ein tyskar var med i livbåten. Skulestyrar Gudleik Kalsnes (f. 1868) fortalde om Eple-bukken som han hadde i grasgang på Riste då han var små-gut. Han hadde kjøpt de e ttbukkekjeet for forteneste han hadde på ple esal, og var spent på kor stor bukken var om hausten. Men han var då så vill at dei fekk ikkje fange han ilag m ed dei andre. Trass i fle e irforsøk lukkast det ikkj e. Så skaut dei tte er han, m en då rømde han, og han sågst aldri meir. Professor K. 0. Bjørlykke var lær ar på Nordre Kvamsøy i sin ungdom. I eit brev til eg 1nseier han (for mange år sidan) at naturfagtimane, særleg i botanikk, heldt han på Riste i godversdagar om våren og føresommaren, for der ute var floraen rik på viltveksande plantar. På Kvamsøy derimot vaks der røsslyng mest over heile utmaka. Eit minne til ville han framheve frå si tid her ute. Han var heden som gjest i fyrste fråhaldsbryllaupet på Kvamsøy, der han fekk brus, medan dei andre fekk dravle attå t bryl-laupsmaten. Han 1neinte at Bernt Støylen og Johs . .Kistesund sine avhaldstalar hadde verka på folkelivet. Fuglelivet var rikt på Riste. Måsen varp i grasvakset, og dei kunne samle måseegg i store mengder. Skarven var talrik, han hadde reira si.ne i skarveurda. No har villminken jaga bort fuglen, så måsen verp berre i høgste hyllene og på toppa-126

ne. Men langs landet syrn ærfugl, lomvie, alke, skarv og av og til ei havsule son, st ytø er frå stor høgd. Sør for Riste yng-ler den talrike selen, havert og estinkobbe, noko som set ein svart flekk på tilveret for fiskarane. Av og til kunne ein høyre bø ersskat utmed skarveurda. Det kunne vera storskarv skyttaren var ute e er. Men ettin ori-ginal fangstmetode vart teken i bruk der ute for mange år sidan. Folk såg ein niann kame roande i ein pram ein kveld. Så sette han torskegarn lang skarvs eurda og la seg til på ein lagleg, stad og kvelvde prammen over seg om natta. Han venta storfangst om morgonen, men vart vel vonbroten, for eks-perimentet vart aldri teke oppatt. Skriftlege kje er ldsom fortel om Riste, har ein ikkje, men offentlege dokument, og dei går be e rratt ndee til omlag år 1600. Ymse utgravingar og funn «talar» sitt språk frå oldtida av. Historisk Musemn i Bergen har i si varetekt funn frå Ristehelleren; trekol, slagg og avslag av kvarts m. a. Desse funna viser langt tilbake i førhistorisk tid. Våre gamle slekt-ningar frå dei tider var nok betre til å drive fiskeri på dei fiskerike grunnane rundt Riste, enn til å drive jordbruk på øya. Folk i gamal tid ser ut for å kunne angre og forlike seg vel så godt som no. Det kan ein protokolltilførsel å frlagmanns-re en i 1655 tyde på : ttTore Kvame skulda Jon Riste for noko «sk ldy eri og uærlig tillegg» han i drukkenskap hadde gjort, og meinte at slikt sømde seg ikkje for ein så bra og dana mann som Jon Riste. Jon sa at han kunne ikkje hugse noko slikt. Han kj ndee ikkje til noko anna enn det som bra var rl, ed Tore Kvame <<som ein æ eg rlmann sømer seg i alle må-tar». Det same sanna Tore om Jon. Dei takka kvarandre for all ære -og gret! Men det kunne vel og henda at einkvan hadde ein « em slnabo» då -som no. Det har kame mykje framståande og godt folk frå Riste. Ola Sørenson Riste gifte seg m ed Olava Helland i 1840. Dei fekk fle e irgåverike horn, derimellom Per Riste, ein framstå-ande skulemann og føregangsmann for nynorsk mål. Hans son var Olav Riste, rektor på gymnaset i Volda. Per Riste i 127

NRK er son til Olav, og to andre av sønene til Olav, Tormod og Olav d. y. vart nyleg utnemnde til professorar. Den siste som budde mest heile sitt liv på Riste, var Sig-vard Olson. Han flytte ilag med son sin til Kvamsøy i 1964. Sverre Sigvardson Riste er no eigar av det grøne øyriket. Til vigsla av Søre Kvamsøy skule 12. mai 1960 Gamleskulen og bygdesamfunnet Minnast vil vi gamleskulen, åndsens sentrum i vår bygd, brukt i helg og brukt i yrke, sjelers trivnad, kulturs trygd. Under høge kvelv loft i og innfor gluggane mot verda ung og gamal niste fekk -alle saman med på ferda. Trangt og lite var det ute, trangt og lite innafor: gang og kammers -to små rute, einast stova, ho var stor. Her denne i stova drøymde ætters nd åog barnesinn, låke hugdrag her vart tøymde, litt om senn seig sola inn. Livsens ljos og kunnskaps trang, venleiks sans og gjæva fekk dei mange gong på gong -alt for tid og æva. Å -du gamle skulen vår, kor du gav oss rike minne : dag og kveld frå haust til vår -leikar ute, arbeid inne. Og når horna heimatt gjekk -for hol i pensumet å bøte, då dei vaksne huset fekk -til basar og fest og møte. Ingen stad så gildt å gå, ingen stad var ånd til stade som i gamleskulen grå -få saman vera -alle glade. Rett nok ha, du dine lyte : trekkfull, kald og mismodsgrå, men vi fekk kje gå og syte, ingen be e trstad å gå. Taket lek alt: vossestein på u øgt pltrad, og under golv i kj llarromeet høyrd' ein bekken renna der ein stod. Når stormen rasa så huset riste og horna seint til skulen kom, det ofte var på det aller siste, dei var på nippet te venda om. Mang ei sut dei mødrer fekk -når <lei i uver horna sende: <lei kilometrar som her ein gjekk, væta på kroppen kjende. Med vassrett regnt under stormbygegang, her ut mot syklonsenters rom, her vart i sanning skulevegen lang, før stakkars små fram til skulen kom. I a ustlandsklima på fin sj åsee, i årleg stille og loddrett regn: slå berre saman bygdene to og tre, men her er dette eit ulivstegn ! I barneskulen med heimleg miljø -der bygdesamfunnet kjenner alle, der byggjest karakteren fast og stø, så ein sjeldan for klikken m å falle. Slik har folket sett det her, far og mor er mykj e glade 128

for den skulen bygda fær -r eist på same gamle stade. Born og lærar, far og mor, alle saman eitt vi vil: gjennom innsatsvilje stor -setja alle klutar til. Barnet i heim og skule og -framtid Eit barn kjem til verda -det får sitt namn, og alle ynskjer lykke på ferda, der fram det skal styra sin stamn. Men i denne verda som er så stor, med vaksne på to og små på fire, der kjenner då barnet be e rrho mor, og ho er alt for den vesle spire. Med kjærleik ho steller sin vesle ska tt, og unner seg liten kvile, gløymd er trøyttleik og vakenatt: sjå be e rrkor barnet kan smile ! Tryggleik og varme gjev vokstervilkår, i heimen -til gagn og trivnad, framgang for barnet frå år til år, med rikdom for liv og livnad. Ei merkeleg evne har barnet fått: det smila kan gjennom tåra, gjev såleis den vaksne, i stor som i smått, kan varmast, om nn ehan er såra. Med store voner stig barnet inn i skulen med lyse salar, med vakne sansar og ope sinn, som om det med englar talar. I skulen får barnet sin andre heim, her skal i kunnskap det mognast, høyra om alt frå den vide sveim, og tolsamt mot høgdene tøyast. Faga er mange og pensum stort, det klårnar alt som gjenger, framgang gjev glede -for lt asom vert gjort, hugs alltid: nå lenger og lenger. Opplæring -oppseding er polane to, i skulen <lei alltid vil finnast, fram frå der barnet som sjuåring stod, mykje må lærast og mangt lyt minnast. Opplæring er vidgreint og målet rikt: oppseding i kristen kultur og miljø, så barnet blir meir idealet likt, i karakteren meir fast og stø. Lykkeleg oppsedar som dette grip, og skil det store frå smått, då får livet den rette svip, under kvelven er lyst og blått. K va er det største rikdom. på jord? Kvar finn ein kjær leiken og varmen? K va er det store forløysande ord? Kvar finn ein lykke og glede i barmen? Svara kan koma på ymis vis, det er nok av blindmenn som talar. 9 -R. Lade 129

Under mamons kløkt kan hjarta bli is, men skulle vi ikkje til himm riks esa lar? Barnet er blomen i fager vekst, auga ber glansen frå himlen, talar så gripande fager ei tekst, tonen ber høgt over vrimlen. Dyraste emne som nokon får, er barn under oppsedings yrke, ansvarP.t stort. frå år til år, med oppsedars kjæ eik, rltolmod og styrke. Lykke og signing for far og mor, lykkeleg framgang for barnet gjev de få åndeleg rikdom stor, som fedrene fekk det i tidene farne. Fager er flokken i framfarne år, skul en til bygda har fest, banda er sterkast der heimhugen rår, for utflyttar og sommargj est. Så takk då for nyskulen fin og stor, eit høgreist og verdig tempel, m åtte du selja på denne flekk jord -det heilage åndens stempel. :Måtte du lysa av ånd og liv -gje varme til unge sinn, m åtte det alt son-i fram du driv, til hj rto agje kjæ e rliken inn. Nødvend_ og ig nyttig for livet på jord, er læring og tevling på blanke stålet, men større nn ealt som kan seiast i ord, er persp ktivet efor ævelivs-målet. Med samarbeidsvilje og kjæ e rliken varm, i heimen og skulen og bygda sitt hjarte, sjå då treng vel ingen kjenna seg arm, åndsrikdom lyser bak augo så bjarte. T.akk for ånds ens hus og stade, takk frå liv som her skal gro, takk at barne eler gl.ade her få arbesjida i glede og ro. 130 Rudi og bestefar Eg høyr er små, le e og ttforte steg og skjønar at du er oppe. Snart kjem du varsamt trappa ned, og saman ser vi at sol skin på toppe'. Den nye dagen komen er for oss alle, du har mykje å gjera -meir du får, -<lu må skuu<le eg <lutau å falle -for i morgon fyller du ditt tredje år! Din fantasi skyt stadig nye spirer, den ynglar frodig, i høgdene når, eg ser det i leiken og når du talande flirer og verda er utkopla, så du ingenting går.

Så trippar du inn, vil på fanget sitj a og dyreboka or skuffa dreg fram, og mangt eit land du der vil vitja, sjå <ler -hå<'le linerle, l0ve og lam. Endå har bestefar sitt syn og sin høyrsel, men om ikkje lenge, når dette har snutt seg, vil du vere auge og øyret mitt då? Gud signe deg, vesle Rudi! Helsing til lærar Ragnvald Lade frå ein elev på vegne av andre elevar Ein lærar er såmann av edelt korn, i edel åker, i sjela åt horn. For alle gjeld det: dei fyrst har plikt å sjå til at horna lærer slikt som lova segjer <lei skal ha med frå skulestova, men slik er det at læraren ikkje berre er kunnskapsformidlar. Det er for lite at horna lærer det <lei skal vite. Han formar og <leira karakter. Det fyrste kan vere hardt nok, dessverre. Det andre kan vere endå verre. Og læraren tenkjer vel av og til at «<lei kan no prøve det, kven som vil». Men han som no takkar av og går, etter so mange og strevsame år, og rett kan nyte sitt otium, er lærar i tredje generasjon, er lærar liksom av tradisjon, det er vel ein sjeldan situasjon. Her kan vi vel trekke den konklusjon at der er i ætta ein nedervd sum av anlegg og lyst til læraryrket. Og slikt må då vere ein veldig styrke. Korleis er det no med dette, so veit vi: Som lærar var Lade god Og det som på skuleplanen stod vi skulle lære, det fekk sitt rom Dessutan lærde vi ymse som sidan i livet ofte kom framatt i tanken, i hug og minne. Og kanskje somme elevar vil finne at det som dei lærde av godt og riktig utanom planen, vart sidan viktig. Han viste oss soge og liv og naturen avspegla og tolka i litteraturen. So vakkert som han las -prosa og dikt, du skulle aldri høyrt på slikt! Det var so nært og so levande -- vi såg «Hunørnen» kom svevande --131

Ein glytt av den draumeverda vi fekk der «Blomster-Ole» si vandring gj ekle Vi såg med Vinje «eit storkna hav» og kven kan m åle kva dette gav til horna, i inntrykk av rytme og ord. Det er ein skatt so nendeleg stor at horna slett ikkje skyna det. Og likevel vaks <lei aldri frå det. Om han var lei ? Det hende nok, av slik in emasekråkeflokk. Og kanskje tenkjer han som so, det skal bli godt å kvile no og få ta verda m eir m ed ro. Og ingen undrast vel på det. Men de e ttvil vi gi han m ed: Ei helsing frå <lei han leidde <lei fyrste bratte trappesteg på bokleg kunnslrnps lange veg, som no er for alle vindar spreidde. Dei ynskjer han alle, det er visst, til lukke med livet som pensjonist. Til lukke også m ed sonen som i skulen har funne sitt yrke og rom. For det er no slik at når faren går, sonen alt midt i strevet står, og er i den same plassen sett, som fjorde æralren i si ætt. Til 50 års-jubileet i forretninga Magnus Støylen 132 Tidsbifote om framgangen på Øya I 1913 på Kvamsøy det var bygdeveg komen til kvar den gard, og akkurat då kraup telefonen på land til Hauge, frå aust, gjennom Dysjanes-strand. Og skulle ein r eisa til utanverda, frå gamlebryggj a ein tok til på ferda, m ed P e ettrs «ekspeditt» gjennom storm og strid -ombord i Dampen, du store tid! Og krana på bryggj a ho lyfte på land det bygda trong, kvar bidige grand, gamle og unge og brev og blad, og varekolly i rekkjer og rad. Men sanneleg laut ein ha større bryggje som kunne vår rutebåtferdsle tryggje. 1913 vart så det opptak gjort som gav oss kaia, det verk så stort. Komrnunikasjonane hadde vi nå, til lands og vanns, ei todagars byferd vi greidde m ed glans. Men kven skulle formidle vår bygd sin trong

til vareomsetning så gong på gong? Mislykka! Den eine handel e er den ttandre, til andre bygder ei he er llvandre. Kor skulle vi koma or knipa ut? Då kom han Magnus, vår bygdagut ! Store m enn tok til i det små, slik også her det kom til å gå. Frå Petter sin kj llar etil nybygd butikk, det auka i omfang og dagleg trafikk. Og så kon1 det landgang, og så kom. det mur, bygd av håtførd gråstein frå Kleiva-ur. Den fyrste sjøbu på øya kom opp, snart var handelsverksemda på topp. Kompanjongane Totland, Aletta og Anna var alle av klasse, kunne Magnus sanna. Det aldri på Kvamsøy slik verksemd ha' vore som hos Støylen og Totland i åra <lei store. På hamna ein flote av sildebåtar, i sjøbua liv på mange måtar. Totland-skøyta for til og frå, og på marka var tusentals tynner å sjå. Bu'golvet fløymde av ild sog av fisk, i butikken handelen gjekk over disk. I salteriet var tusenvis torsk mellom anna, i trandampe et ristod han D j updal ved panna. Han Magnus var reine finans kspee en, rtm en av storkaren å tte han ikkje snerten. Han tente sitt folk i lyd og i lag, og idealisten i han kom og for ein dag, i fråhaldsarbeidet, i sans for musikk, i kamp for gammal go' sed og skikle Hos Støylen vart e er ttkvart eit midtpunkt, hans meining vog sanneleg of te tungt. Hans positive innstilling og gode humør hos folket vann gjenklang og full honnør. Det var ikkje ukjent m ed motgang og slikt, men det j amna seg alt, både ulikt og likt. Tidene skifte, forretninga og, Magnus og Anna mot framtida såg. Då huslyden auka, dei bygde på ny, omkring rlP.i voks fram som ein liten by, der horna voks opp, der dei leika og lo, snart var i furrelninga sønene to. Friskt blod og dertil skolerte folk gav ye nperspektiver og utviklings-bolk. Med kapital frå handel i sylvrev og sild går Magnus inn for Ervik-floten gild. 133

134 Oet samarbeid vart til gagn for mange -ombord i flaten og i bøteria lange, der Wilhelm og Asbjørn stort ansvar fekk, etter som fram mot suksess det gjekk. Inga forretning slikt omfang har fått dci årmillionar gamle Kvamsøy har stått: bøting og barking, montering og oppheng, assortert landhandel, proviantering i fleng, ekkolodd-service, utrusting til start for fiskebåtar ut i oversj isk øfart, til Grønland, Island, New Foundlands bankar, større ei tenkt sidan Hårfagres tankar. Bak disken i nyebutikken -unge terner, i ei <lindre kontorer -to aktive hjerner. Om Magnus fall frå så altfor fort, sønene greidde få allting gjort. Og no? Den unge garde veks til etter kvart, så jubileet be e rrmarkerer ny start til framtidsoppgåver -Støylen og Støylen i lag, og difor vi ynskj er til lykke i dag. All æ eg rlnæring har livsens rett,. slik folk her ute på de e tthar sett. Vare-omsetning er oppgåve stor, arbeid i bedrift gjev og rna t på bord. For kvar arbeidsplass de byd heimbygda til, samtid og ettertid dykk takka vil. For heimkjære øybuarar de gjer dykk til tolk, og let i bygda <lei ver a, her hos sitt folk. Lyft gamle Kvamsøy, gjer ho rik og stor, m ed livsrett i næring, med tonar og ord, då gj er de ei gjerning som signing må få i notid, i framtid, i ævelengd blå. Vi takkar dykk, Asbjørn og Wilhelm i lag for alt de har gjort til denne dag, for åndsliv i tale, i musikk og i sang på basarar, i møte, i kyrkj a kvar gong! Takk, Margit, for klangen frå scena, takk, Marie, for ofte du heime laut tena ! Vi takkar for søner og døtrer å sjå alt no fram for lyden her ofte å stå. Må grunntonen også i framtida ver::i Guds ære, hans gjerning på jord å gj era, til glede for lyden i kvardag og f e:sl, til signing for både vert og gjest.

Prolog til 45~årsf esten i losje Redningsbøyen Han Lysholm han rådde i bygdene rundt og tente pengar, men armod sådde, til Larsnes, Haugshohn og Åheim med rlP:i rnf':nnr.r rorlrle, kom heimatt flådde. I esse <ltider det såkorn fall, <lei fyrste frø av ein høgre tanke. Opplysning spreiddest, og folket vakna. Då avhaldstanken i folket vårt fekk heidneskikkane til å rakna. På Kvamsøy og vi ein losj e fekk med symbolsk namn, og med friske krefter. Som bøya fløyter sin mann or kavet, og fyret lyser <lei inn frå havet, so skulde ogso vår losj e vera ei Redningsbøye til godt å gjera - . Og det lyt sannast at fram det gjekk, so mange i losj en sin elddåp fekk. Det vesle frø som i jord var falle, det vart til gleda og trøyst for alle. I losj en kom <lei båd' gjente, gut og mann og kjerring av huset ut. Dei pengar som før gjekk til brennevin, <lei bruka no mannen til huslyden sin. Oppe vart halden god skikk og sed, og lukke og signing slo fylgje med. Opplysning vart gjeve og kunnskap <lei sanka, alle som trutt i losjen vanka. Drykken vart bannlyst som vonde makter, til spott <lei vart, for med slike fakter. I åra mange og kveldar lange var losjearbe et idgjevt og stort, og ingen angra det ei <lfekk gjort. Interessa heldt seg, og losj en vart den skule som gav vår ungdom start til opp å .treda i lyd og lag · og slå for bygda og oss eit slag. I heradstyre, i møte og fest dei stod seg best som opp var tamde i losjemøta å diskutera og g1~eide ut, som van frå før var si røyst å høyra. 135

136 Og los.i en vart trygda og samvitet åt bygda, di ingen med ansvar han ynskte bort, han ungdom verna i smått og stort. Og brorskap han skapte og tolsernds ande til gagn for bygda og fedrelandet. I dag vi minnest med takksemd alle som hugheilt fylgde godtemplarkallet, som ofra gjorde båd' tid og tankar til hjelp for <lei i ulukka vankar. Av charter-lemer vi nokre har, men mange er borte som byrda bar. Vi ærar <lesse og ynskjer enn framleis få eiga slike fyregangsmenn, og ungdom mange or flokken stor som vyrdslar arven og fedres jord der frøet såddest og vokster fekk hos <lei som ikkje av vegen gjekk. Hald ved då, ungdom, lyft høgt vårt merke, so fram vi stemner med åndsmakt sterke. Skap fred i bygda og fred i landet, reis opp dei falne seg vrir i vande. Skap tru og tolmod og vilje sterk, då ikkje fåfengt det var ditt verk. Prolog til årsfesten i Kvamsøy fiskarlag Ro, ro, rikke, ut på sjøen og fiske, so guten det høyrde, i vogga han låg, og sid an han of te i syner såg det eventyr, som for han det vart, at båtar reiste med futt og fart og heimatt kom med den gilde last som fisk <lei kalla. Sidan i oppvokstren det soleis gjekk at ofte av far sin han høyra fekk om silda og seien og torsken den store som gjerne var gjevast på fiskarbordet, om laksen og kvalen og nisa med, om roing og napping når makrellen «væd», om hummar og krabbe på botnen krek, og åtet det blanke som «tenna» t~k. Tenk, noko so storgjevt, få far sin fylgja ut og rida på blanke bylgja, kasta ut snøret, kjenna det nappa, med spaning ropa og gi det til pappa,

Dei dreg garn vest for øya, der dei prøvde både vinter og sommar. Både sei, torsk, småsei, makrel og hyse fekk dei der. Og i lyrgarna fekk dei lyr til fiskemat. la han draga inn alt det han vinn, med glede i s.inn, og kalle det sidan for fisken min. So i vinterfiskja når båtane reiser og utpå i hnvb.åru ligg og deiser, dreg torsk og sei og silda den blanke, då eventyret leikar i guten i tanke. Han står ved nova og stirer ut om fram-for neset der stikk ein klut 137

13,8 som liknar seglet på far sin båt, so inn han springa med gledelåt: «Karane kjem!» --Og ned til naustet i lange steg for nedst på voren å setj a seg h:::i.n spring, • -og i spaning ventar, det kanskje no kon ombord han hen tar, so fiskefengda han der kan sjå og prat og rødor få høyra på. I kve en ldseine han sovnar inn med fiske-eventyr i hug og sinn. -Åra gjekk seint, men vaksen vart han. Han vaks frå skulen, han vaks frå presten, og sidan skynar vi alle r esten. Ombord han kom seg, og rom han fekk, og meir han mannast som åra gj ekk. Men eventyret det bleikna fort, for røynslor mange so fekk han gjort. I myrkr og kulde og grapse ver han heim seg drøymer -syner ser: Der mor og syskin ligg trygt og godt og ho som skapar hans lukkeslott. Ja, kjem eg heim att, han tenkjer ofte, eg vil ei meir leggj a frå strand, men finna yrke på turre land. -Vel det gjekk, og veret spakna, fiskarhug atter i fiskargut vakna, og då han såg andre på sjøen for, drygde han ei, men kom atter ombord. -Ja, blåmyra dreg, og blåmyra lokkar. og båtane stemner utover i flokkar. So har det vore, og so vil det bli, og vonar alle ei be e tid. trJa, gjev det må lukkast den djerve stand, å vinna seg rettferd og rom i sitt land, til opp seg å svinga og sleppa å tinga med armoda nakne, som mange heldt vakne når skatten sku ut, medan klæde vanta til gjente. og gut. Fram du må nå til den dagen å sjå då rom du har vunne og fraintida funne, den lj ose og trygge som gj eva kan både von og hygge. Du vel har fortent ein ljosare lagnad,

og difor vi ogso vil gj e deg vår fagnad. Hald fram som du stemner, til det gode du femner, dyrk sanning og tru, då tømrar du veg over lukkebru. 75 år -Intervju Han vart fødd 14. november 1901, fyrste år av 20. århun-dre. I 5 år var han borte under utdanning, elles har han budd på Kvamsøya all sin dag. Første verdskrigen fall inn i hans første ungdomstid. Etter å ha gått Møre Fylkes Arbeidsskule i Molde og Møre Ungdomsskule i Borgund, kom han til Volda lærarskule, der han tok eksamen i 1924. Etter eit års vikariat på Austlandet, vart han tilsett som lærar på Kvamsøy, der han har hatt sitt arbeid heilt til 1969, siste fem åra som skule-styrar. Han har fleire lærarkurs og andre kurs. Utanom skulearbeidet har han arbeidt i helselag, IOGT-losj e, studiesirkel, sokneråd, kraftlag, handelslag og som for-mann i lærarlaget i mange år. Han har i lang tid sysla med skriftleg arbeid, og her har han nrnnge j arn i elden, likesom han i ei rekkje av år har vore i Redd Barna. Men ingen av <lesse åndssyslene kunne styrkje kroppen og helsa. Den nødvendige kroppsøving fekk han gjennom sitt arbeid på småbruket og i sitt friluftsliv som småfiskar mellom. holmar og skjer. På båe <lesse områder har han drive eksperiment for å finne nye vegar å gå, og delvis har det lyk-kast, i småbruket og når det gjeld småfisket. -Vi spør om glimt frå barne-og ungdomsåra? -Det var vanleg å hjelpa til med arbeidet -inne og ute --frå ein var i skulepliktig alder, ja stundom før og -til barnepass f. eks. Fritid og lediggang gav seinare i barneåra vondt samvet. Einaste fritid i yrka var når vi fekk gå på mi-sj onsbasar. I ungdomsåra arbeidde vi både fredagskvelden og laurdagskvelden, -allvist onnene. i Hestereiskap som plog horv og slfimaskin var ikkje allemanns eige, så det var eit seigt slit. Ferietid .høyrde vi ikkje gjete ein gong. Sommaren var gjerne hardaste arbeidstida i bygdenorge. Det var som han gamle I var seier om bygdeborna: dei får ikkj e tid ei ei-naste rid, så lenge som yrka bid». -Du som er fødd under morgonroden av vårt hundreår har vel opplevd mykj framvokster e og store omskifte? 139

-Ja, sanneleg. Den tekniske utvikling og framgang har vore større i det 20. hundreåret enn i dei 19 tidlegare til sa-man. For den som har opplevd utviklinga er framgangen r eint eventyrleg, ja reint fantastisk. -Kan alt de e ttvera av det gode? Sjå berre på olje-eventyret. -Her m å svaret bli nei. Omsnunaden er så stor, og ring-verknadane så omJattande, at sa1nfunnet makta ikkje om-stillinga godt nok. Vel har dei teknisk landevinningane e letta strevet, så maskinkrafta har korne i staden for muskelkraft, m en kapitaltrongen har auka og likeså nervepresset. Jaget etter ein stadig aukande mat rie ell standard driv vår genera-sjon hardare enn vi trur. Og så vil vi ha re en tttil å ete oss i hel, brutalt sagt. -Korleis tek vi vare på dei åndelege r essursane gjen-nom alt dette? -God folkeleg tradisjon, kristen kultur og idealisme var m eir rådande før enn no. Dermed er ikkje sagt at alt var som det skulle. Folk hadde meir respekt for det heilage, særleg i det kyrkjelege og det som høyrde kviledagen og dei 10 bod-orda til. -Korleis opplevde du det å slutte i skulen etter 45 år i skulestova? -Det var med ei underleg kjensle eg avslutta den siste skuledagen. Det kjendest som noko glapp meg utor hendene. Heldigvis har eg hatt den glede å kunne omgåast mine tid-legare elevar med hugnad. Det er av den største interesse for gamlelæraren å høyre det som godt er om sine elevar, og at dei ikkje blir oppslukt av vargtida som no held på å ta kvæ-lartak på generasjonane. Ein sjølvstendig, tenkjande ungdom, med ndåeleg bal-last trengst no m eir enn nokonsinne. Det bør kvar som. har m ed horn og ungdom å gjera alltid hugsa. God opplæring er eit middel, målet er oppseding. Rognvold Lodc vort i 1036 gift med Valborg Koppernes. Dei har 4 horn, 3 av dei er gifte på Kvamsøy. Den eine er læ-rar der i 4. generasjon. 140

Rim til 7.5-årsfe~ten «En gang satt som gutt jeg glad -under himlens stjernerad, trådte vårens blomsterveie -hadd barnefred e i eie.» (Ibsen-sitat.) Det var våren mitt i liv herende -liksom opplevd ay <lei fleste her tilstede. Gjekk eg og undrast som andre smågutar, medan tanken flaug over tind og nutar, drøymde om ting eg aldri kunne nå -lengta etter det som eg ikkje kunne få. Men sorgene var få og små, og gledene ved livet mange, tryggleik og fred i sinnet, enno står fast i rn.innet. Så kom den fagre ungdomstid, for meg så god og blid. Men så: brått miste eg far, då nitten år eg var, og ansvar og plikter m e e seg i ldkvardagen, så den sorglause tida kvarv bort -då både mykje og meir du sku' gjort. Læreår er ikkje herre-år, sa mor at eg sanna får, m en ved fyrste steg ut i verda, heime ynskte meg lykke på ferda. I Molde, Borgund og Volda eg fekk -r øynsle og kunnskap, som åra dei gjelde Kameratar eg fekk frå by og bygd, med gjensidig respekt, det var og ei trygd. Dei var gode representantar frå kvar sin stad, og eg som kvamsøying kunne be e rrseia meg glad. Vi las og vi lærde, til sist var vi samde: vi hadde mognast og mannast og vorte tamde. Omsider tok så <lei læreår slutt, og vi kunne søkja i verda ut, til nye folk og nye skikkar, oppløyst vart no våre gode klikkar. Men heimbygda lokka, eg fekk levekår, som lærar her i 44 år. Så gjelde eg då 44000 gonger ialt, eg har nettopp rekna og talt, <lei gongene eg til skulen gjekk, og kveik eller ergrelse fekk. Læraren og hunden av kjeften dei leve må, det røynte på halt.en, det fekk eg blid' kjenne og sjå. Men det var rike og gilde år eg fekk, sjølv om nervar også var ute og gjelde Ein lær ars gjerning er såmann å vera, leida barnet til det gode å gjera. 141

Eg vonar ikkj e min gang her på jorda, var utan verknad, berre t01ne orda, men at Gudsordet tolka vart rett, og ikkje noko vart oversett. Og elles mi gjerning får stå for det ho er, slik er det vel med dei fleste du rundt deg ser. I losj en fekk vi presisert og repetert: Menneskja vår bror, Gud vår far, og det burde vera rettesnor og program for alle og ein kvar. Takk då alle for at de kom hit til oss i dag. Og takk for alt de har gjort mot meg, og så får kvar og ein seia med seg: Han Lade, han gjorde så godt han kunne, men endå det vart be e rrnokolunde. Tilgjev meg, orsak m eg, om noko du finn som såra ditt hj arte og uroa ditt sinn. Og har du noko du angrar på, det er deg tilgjeve, tenk ei derpå. Takk for laget her på vår gamle øy, her kan vi leva og her kan vi døy. Saman vi no son, før kan vandre, saman vi og kan gleda kvarandre. BO-års-samkoma. Tilbakeblikk Vi lever i slutten av det 20. hundreåret. Men det var ikkje gådd meir enn li månader og fjorten dagar av hundreåret då eg vart fødd. Og i <lesse fyrste 80 åra har <lei største framsteg i menneskeslekta si historie vorte gjort. Det gjeld m est alle område av vårt ma te elle liv. Og nriår eg no rundar 80 år og ;er tilbake, så kan eg med sanning seie at store omskifte har eg opplevd utan at eg skal korne inn på så mykje. Men nokre få minutt -som viser kva vi 80-åringar kan fortelje om gamletida, om f. eks. matskikkane, så kan de yngre dra sa-manlikningar med notida. Vi åtte ikkje pengar så å seie, og vi måtte sjølv avle det vi skulle opphaldc livet med: havre og poteter og litt grøn-saker og mjølk. Mange hadde ikkje hest, så gardsreiskapen var: Ei greip, ein 4-kanta spade med heimelaga skaft, 1 spett (jarnstaur) som gjelde på lån, 1 hakke, 1 mylderive av tre og tindar av jam, skjedde og tuste til å banke ut korn med, 142

dryftetrog eller dryfternaskin, seinare også truskemaskin (leigd). Den som hadde havre, poteter, mjølk, fisk eller sild og salt han svalt ikkj e i hel, den som hadde nok til heile den store huslyden, han og ei som. <lvar i hans brød var fornøgd og klaga ikkje. Her er vi ved eit viktig mom nt: edei klaga ikkj e, streika ikkj e, proteste e rtikkj e. Havremjølet vnrt brukt i graut, supe, kake, ball, flatbrød m. m . -Poteter bruka <lei i potetkaker, ball, attåt fisk, attåt kjøt og elles i ymse kombinasjonar som ballsupe og liknande. Kålrot og gulrot: rå eller i form av stappe som tilsetning kokt-i mat eller helst i kaker og lefser . Grautbetar: Havreflatbrød med smør og graut, somme tider m ed sirup på. Smørbetar: Flatbrød med smør og fisk, brøsme med rod, eller m ed flat-magar . Til kve sgldrauten hadde vi som grautasul oppsett mjølk. Røyk og røyksmak. Støv. Lite og inkje informasjon og kunnskap om smitte, slett . ikkje om vitaminer. Men julekvelden fekk vi alt det beste, tillaga av ovan-nemnde råstoff pluss litt kjøpeknask. Pengane strakk ikkje langt når det galdt kjøp av julegåver. Det gjekk gjetord gjen-nom bygda den gong foreldra mine kjø e ptfor 5 kr. til jul, alt irelma! -Så spør eg : Er det å undrast på at vi horna had-de ei sorg, nemleg -det å m åtte oppleve at julekvelden tok slutt og at det var eit heilt år til neste julekveld med all sin m e sirmak, eit heilt år å vente på den dagen som var så god å oppleve og som vi se e sttlik pris på? No syrgjer vi neppe fordi vi må vente 364 da gar for å få oppleve ei gastronomisk tilskiping, for no har vi jul he e år et -ili så må te. Heller ikkje lengtar vi oss forderva e er ttgåver, for det er kvardags-hending at vi får gåver for store beløp. Vidare har eg opplevd å sjå bygda utan opparbeidd og grusa bygdeveg. Opplevd å ikkj e sjå anna enn vanleg færing og open seglbåt, opplevd gammaldags tung blypilk med ndå etyngre blystein med fletta, tjukk forsynd imellom og med blekksilder til lokkerirnt. Og garna var av hamp eller bomull m ed cktravl. Eg er så gammal at eg var med og bar middagsmat til fiskarane i naustet når dei korn. av sjøen ved nonstide. Det kunne vere graut-spann med magebind av ullplagg, eller ball-spann og skyrspann. Karane hadde lite tid til eting under garndraginga og roinga. Det gav matlyst og øyttleik. -trEg 143

er oppvoksen m ed olj elampe og øslykt, men fjikkje m ed kole og tyrispik. Pre eiksundag rodde kyrkj efolket til Sande -alltid. På Sande der høyrde dei pre en stpre e, der ikvar barnedåp, og der fekk dei ette frnytt. Ja, surne se e ldt. d. eple der for 1 øre stk. I styggever kunne sj øverken vere lei for somme. Hugsar at Lyng-Andreas bar den sjuke og dødsble e ikkona fram på mar-ka, bøygde seg ned og ropte inni øyret på henne : «Nikoline --er du død eller er du levande ?» -I nausta på Sande må e ttkvinnfolka byte klede før dei gjekk i kyrkja 14. nov. 1981 ser organisasjonar og myndighe er seg itnøydd til å gå ut med ein kamp njae for heile folket om. å drik-ke mindre. I det høve hugsar eg brennevinsforbodet i Noreg. På Kvamsøya var det fare for at 3 eller 4 estmde i mot for-bodet Og i losj en· var det over 140 vaksne me em edlr! Det var ansvarsbeviste folk for e e ttrkomarane s e. inReligiøse møte og samlingar vart halde året rundt, men allermest om haustane, då det var møte heile vekene til nær in-ni jula. Det gjekk ei åndeleg vekkjing over bygd og by då. Og sj ølv om de e føttrde til at somme forherda seg, så verka r ørsla til eit meir åndeleg og kristeleg folk live. Og mange overgav seg til Gud. I dag må vi meir enn nokon sinne be om at Gud må forbarme seg over kvar einskild, over Kvamsøy-folket og over det Norske folkesamfunnet. Gløym endeleg ikkje det! Og når vi er samla her i kv ld efor å gleda og hyggj a oss i saman, vi som er grannar, kjenningar, kameratar og vener og slektningar, vi må vere villige å akseptere kvarandre med alle våre feil og manglar og vår utilstrekkjelegheit, ikkje minst gjeld de e mettg. Ikkje alle er like godt utrusta som vi veit, og somme har fått meir på somme område enn andre. Det som tel er om Yi brukar det vi har fått i det gode si teneste. At vi kan leve her på vår kjære øy i fred og fordragelegheit og oppmuntre og ydj e stkvarandre, som vi og gjer m ed den lidande verda for vriøg. Eg som <lei fleste andre har på sin heimstad opplevd tun-ge stunder og fått svære sår, men også hatt <lei glada e ststun-der i heimen og i heimbygda. Eg var 4-5 år borte i utdanings-år + mitt fyrste skuleår som lær ar. Men lengten etter heim-bygda og heimbygdingane var alltid i hugen, sæ eg når det rl144

dagast og når det vårast. Då var mi kjær e Kvamsøy alltid det fyrste eg tenkte på. Så kom eg att til heimbygda som lærar, i 44 år, og sj ølv om eg kanskje var ein middelhavsfarar, så tvilar eg på om eg hadde passa betre i noko anna yrke. Mange gilde stunder hadde eg i skulestova. Og mange gilde elevar tre er ffeg igj en no sidan. Stor takk til alle her i kveld for godt granneskap, sle sktkap og venskap. Og for alle gåvene som så ufortent har kome meg til del. Det er 70 gr. C. omkring hj arterøtene, tykkj er eg ved eit slikt lag og ein slik saman-komst. Hj arteleg takk alle saman. Gud velsigne dokke. Sluttord Nokre ord om han som har gjort <lesse oppteikningane om «gamletida», fyrste del av hundreåret 1900- 1940. Også krigen 1940-1945 . .Artiklane etter krigen har stått i Sunn-mørsposten i tida 1945 til 1985. Ragnvald Lade er fødd av foreldre Reg e inRasrnusdtr. Myren og lærar Seve-rin Lade frå Syvde. Deira fødselsår var 1955 og 1862. Eg gjekk grunnskulen 1909 -16 og vart konfirmert haus-ten 1916 av Ole Kvasnes frå Borgund. Vi rodde den tid til Larsnes og «gjekk for presten». Vik-Ola var skysskar eller ein av <lei mannlege foreldra, dersom vi ikkje hadde motorbåt-skyss. Det hende 2-3 gonger den sommaren. Vi var 77 stykke frå Sande og Rovde, og vi var gode kameratar. Vi vart etter kvart kj ndee med folk frå alle bygdel~ga rundt i kommunen. Vi ville gjerne kjøpe noko godt, men det var smått m ed pen-gar. Eg kjøpte ei sjokoladeskilpadde til 15 øre, kameraten min fekk ei halv mork tablettar til 13 øre. Det gjorde vi kvar gong vi var til presten, og det var alt. Vi hadde med oss niste som vi åt ein eller annan stad i det fri. Vi var van med lite, og klaga ikkje over det at vi var «fatige». Av dei 8 konfirmantane frå Kvamsøy lever (198G) 110 bene 4 all. Losje Vakthald og Redningsbøyen mot tobakk/alkohol. Eg var medlem i barnelosjen i 1910-16. Vi hadde utflukter om sommaren, og elles hadde vi det gildt på møta. Eg minnest leiaren, Johan Kvamme, som i 16 år gjekk til losj emøta om søndagen i så lang tid. Bra gjort! 10 -R. Lade 145

I vasknelosj en «Redningsbøyen» var eg medlem frå 1916 og til etter krigen, og det var ei god tid. Losjen vatt for oss alle ein «vidaregåande» sknle. Der fekk vi lære kvarandre å kjenne, fekk lære og «opptre», fekk lære å høyre vår eiga røyst i ei forsamling, ta del i ein diskusjon, lærde å forme våre ord og våre setningar, så meiningane korn. klårt fram. Vi fekk lære in egod del nyttig kunnskap etter kvart, ikkje minst om rusdrikken og den fåre han representerte for individ og for samfunnet. Vi kjende oss som brør og systrer også utan-om losjemøta. Vi var ein idealistisk ungdomsflokk som gjerne ville ha dei eldre med oss i losjen. Vi gjekk godt i saman under mottoet : Alles vel er vårt mål. Som Øvstetemplar lærde vi å kunne leida eit møte, som skrivar lærde vi å føre ei møtebok, og som. redaktør lærde vi å korna vidare i skriftleg opplæring. Dessutan fekk vi vera med i programnemnda, skrive prologar, små talar og kåseri. Losj en hadde gjeve meg som ein vanleg bygdagut hjelp til å kunne orientere meg mellom folk, no då eg skulle «ut i verda». Eg hadde fått åndeleg og moralsk ballast, og for dette vart eg meir takksam etter som åra gjekk. Vi gjekk over fjellet den første tida når vi skulle til losje-møte i den gamle, vesle skulen som stod til 1928. Etter eg hadde vorte lærar var eg mange gonger på møte i den gamle skulen der. Vi gjelde då Kvarnskardet og bar på lagsbladet «Truls» som alltid m åtte vera med då. Eg minnest tida i losjen saman med 140 andre som ei god og glad tid. Vi var ein ideal-• , I istisk flokk som kjempa for det vi trudde på. Gjelde Volda Lærarsk. 1921 24/. Vart lærar i Trysil eitt år og lærar i Søre Kvamsøy 1925/69, siste 5 åra som skulestyrar (rektor) for heile øya. I 45 år har eg arbeidt i skulen si tenes-te, attåt dreiv eg småbruket eg ervde etter far, og var dertil småfiskar _(som hobby). Der attåt skreiv eg i Sunnmørsposten og i Vestlandsnytt, fordi eg lika det. Har vore bygdemeldar i Srnp. i 60 år. Har alltid levd i mi barnetru. lnkje fag i skulen var vik-tigare enn kristendomsfaget. Utanåtlæring::t omfatt::t hihP.l-soge, forklåring, salmevers og kyrkj esoge. Mor og far var båe kristenfolk. Far er omtalt før Han . var ein æ eg rlma11n som. sette rettferd framfor noko anna, og som difor kunne koma hardt ut einskilde gonger. Han var 146

Mine elevar som er frå Grøndalen i Trysil: Perdy og Paul Nordal. Mange minner frå den tid, gode minner. r ekna for ein heidersm ann. Mot oss horna var han bå de om-sorgsfull og mild. Eg tykte synd i han dei gongene då sjølv vi horna m å e ttskjø 1 rnat han leid urett om sm.enneske og lærar. Mor, Marie Regine Lade, var den eg var m est ilag med, først i barndornen og sidan i arbeidslivet. Mor var ei samvits-full kvinne, og hadde m ange gode tankar om. mange ting. Var den første jenta på Kvamsøy som fekk opplæring utover folkeskulen i ei anna bygd. Ho hadde litterære inter es-ser, ynskte at ho kunne kjøpe Bjørnsons samla skrifter, m en såg seg ikkje r åd til det, dessverre. Ho dreiv småbruket for det m este. F ar var m ykje borte på skulearbeid vår-og haust-bolkane. Gud signe dei båe for det dei gjorde for sy er stmi og m eg! F ar døde i 1920 og mor i 1952. Båe er gravlagd på Sande kyrkj egard. 147

Ekteparet var på Oslo-tur. No i Frognerparken. 148 Ragnvald Lade, lærar i Trysil 1924- 25 og i S. Kvamsøy til 1969, altså i 44 år, 5 siste åra som skulestyrar (rektor). Fødd 14/ 11 1901 i S .. Kvamsøy.

Mang ein skilling kunne ein få når ein brende tare, for av tareoska fekk fa:brikkane jod som var bruka i medisinen. Mang ein vårdag låg bygda under eit dekke av tarerøyken. 149