Ragnvald Lade - Gamalt og nytt frå ei framfaren tid - Svart-kvit

Mellom a,lle elevane ser ein lærarane B. Stokkenes og bak Margit Roth. Skinn av ymse slag husdyr garva dei og bruka til sko og tr lappar. eAv sildehovud laga dei primitive instrument, dei såkalla nyne. Til pynting (på festar i lokalet) bruka dei kråkefot og mjølbæris (mylbaris) som fanst i utmarka, grønt om vin-teren. Sommarhalvåret var det mest bjørk som var bruka. Elles bruka dei bukkehorn til å drikka or, og dei kunne bruka delar av horna til segla på båten, eller til mas e-trvantet. Mykje m eir kunne skrivast om dette emnet. Sauehald Til glede og sorg. Dette uttrykket passar godt på saue-haldel. Kystbuarane måtte ha sauer, mange sauer. Dei hadde beite i fjellet, i marka og på øyane i tarefj ra. Inøgen kunne nytte dei små ressursane som sauene. Ein hadde prøvd med geiter, men dei var for altetande. -Gnaga opp dei små «run-nane» av tre som skulle veksa til pynt og livd. Men sauehaldet var arbeidskrevjande, utsett for sjukdom (blåsykja) og ofte årsak til grannestdd. Vår og haust var det stødig eit arbeid for oss horna gjæta sauene å så dei ikkj kom e bort på annan-

manns jord. Men om våren var det også ei gild tid for oss horna, når sauene tok til med lamminga. Då skrikka det lam i mest alle tun. Ein kamerat som hadde gjort bergensar av seg, skreiv ein vårdag til meg omlag så: «No lengtar eg heim til Kvan1søya. No ser eg smålamma kor <lei skrikkar i tunet. Det er som eg får lyst til å skrikke sjølv.» Han var så heime-kjær, og det gav seg utslag på fle e måirtar. Ja, det var og er gildt å sjå på lamma når ei går <lheime på bøen m ed mød-rene s e, inkor dei hoppar, dansar og gjer ei mest <lforunder-lege sprett. Eller kor <lei står på kroppen åt n1or si, for så i neste sekund legge på sprang alle i samla fropp og renner garden rundt. Etter eit par månader på fjellbeite, brukte <lei på øya ne å samle sauene til «ruing». Då vart det mykje liv. Fyrst skulle sauene sankast saman, og Kvamsøya er vel ikkje be e stplassen å leita opp dyra på. Te errnget er nokså mykje kupert og uoversildleg. Mang ein springmarsj fekk vi oss · der i marka for å sanka sauer. Vi vart godt kjend i te enget. rrÅ få dei inn i «vårfjøsen», var ikkje alltid lett, <;let kom an-på om der var mange «gardbikkjer» i flokken. Ofte sprang vi så vi kjende blodsmaken i munnen. Og som regel v_ar inn-samlingsdagen ein hard dag. Sauene var ville og sprelske under klippinga. Ein mann miste eine auga ved at ein sprelsk sau sparka saksa inn i auga hans. Vi var glade då dagen var over. Innsamlingsdagen om hausten var mykje fredeleg.are. Det galdt be e å rrfinne dyra og få <lei gj ennom den opne grinda. Men det kunne vere vandt det og. Vi gjekk heile 9 gonger og leita etter sauene ein haust. Og endå om vi hadde vore i Legdehola, Støyledalen, Stornausdalen, Kvamsfjellet, Kvamsskardet, Vågane, Nonshornet, Blautemyra, Oddeshor-net, Elvakrokane Skinhammaren, , Kalsneshornet, Nord om Kalsneset, Fossahammaren o. fl. stader, så fann vi ikkje alle. Vi miste frå 2 dyr og oppi 5 for året, mest av «Blåsykja». -Men i slaktetida vart det pylse og seinare ribbesteik, får-i-kål og ymse andre rettar. Dei gamle tok vare på r ess~irsane av sauen. Sauehovud med mylje, skinnet, av føtene fekk dei kokt beina med feit marg i, magen de e ei lt<lopp til pylsevær, ilåt som: huva og långegonna og andre saksamat, skræde, tarmar til morpylse. Det var ein kunst å snu tarmane og skrape <lei re e inså <lei kunne brukast til pylsevær. 51

Ein dag torskefiskja i under andre ti-året av dette hundreåret Her på Kvamsøy var det Anton K. Kvamme og Olai Vi-kene saman med Jørgen Ervik som fyrst kosta motor i dekka-rane sine. Det var i 1906/ 07. Sidan kom fleire som Karl My-ren, Nikolai L. Kvamme, Severin Brekke o. a. Etter 1912 var det ingen utan gamlekarane i Kvamme som dreiv torske-fiske i open båt. Då fyrste verdskrigen byrja i 1914 hadde praktisk tala alle fiskebåtar motor Dermed . kunne aksjons-radien utvidast, og ein vart mindre avhengig av vind og ver. Dertil kom at perioden 1914-1926 var den rikaste torske-fiskeperioden som har vore her på synste Møre i dette hun-dreåret. De e ttfall inn min i barndom og ungdom, så eg fekk nyte torske-eventyret i fulle drag, og eg var med på å drage opp frå havet a~ dei rike ressursar frå botnar, fiskegrunnar og fjordarrnar. Det var -sarnan med det eventyrleg rike sildefisket i 1950-åra -det største eg har vore med på, når det gjeld fiskeri. I torskefiskj a m å e tt alle fiskarar og konene deira innstilla seg på ei serski]d døgnrytme. Arbeidsdagen kunne verta både 16 og 18 timar. Kviletid mellom 23 og 5 på morgonen. Det var hardt å tørne ut då, men kanskje hadde kona lunka han kaffi-Lars, så mannen fekk seg eit kakepar rne<l ein kaffi-skvett til. I motsett fall vart det ein mjøll{(~kopp e er ei llsupe-skål. Så var det å skunde seg til støa der kam ratanee sam-last og skuva ut den tunge, flatbotna dorryen. Utstyret var ol-jeklede, sydvest, eitt eller to vottepar og matskrinet, som før hadde vore livsnødvendig, men som no etterkvart dei fekk felleskjøken i lugaren, vart verande på in estad. Karan hadde e ikkje tid til å koke middagsmat alltid, knapt nok tid til å fjelge opp kaffikjelen. Derfor hadde dei gjerne med seg ei mjølkeflaske om bord, så dei slapp å ete turt hellekakene, sve-lene eller grytekakene. Etter kvart som det kom vedakom-fyrar i hei mane, fekk fiskarane med seg omnsbrød. Det vart ei stor endring matskikkeni . Straks maskinen var i gang, drog dei ankeret opp og stemnde til havs, den e e e er inttden andre ut gjennom Agn-skjerveita og vart borte attom Basseneset. Var det god bør, kunne ein sjå dei stundom strekte storsegl og fokka, m essan-seglet var alltid oppe. 52

Dei heimeverande vaksne stod opp i 7-8-tida. Fiskar-kona skulle fungera som fisketilverkar, attåt alt det andre ho hadde på seg: fjøsstell, matstell, ekstra vask og bøting av sjøklede rn. m. Det var ein strid tørn frå tidleg morgon til seine kvelden. Kvart båtlag m å e ttskaffe eit par gamle kal-lar eller unggutar til saman med kvinnfolka å ta seg av den store fiskedungen som karane hadde lagt att innafor naust-døra eller utafor (når det var m est). Karane korn fyrst og stel-te til n-ied langbord, stam par og skylj ekj erald. Dei skulle syta for at sløjarknivar og flekkjarknivar var kvasse. Kostar og rekslarreiskap (for seien) måtte vera på plass, likeså hein (bryne) . Alle måtte ha te e stttøvlar, oljeforkle og olje-ermar. Of te kunne fiskedungen vera både kald og fro sen, ein laut difor bruka heile eller halve vottar, og <lei vart både blodute og skitne, så <lei måtte skiftast e er llvaskast. Dei åtte ikkje anna enn ullvottar og «pulsvantar» (over handledda). I eine krå·a stod salttynner, i den andre var ein så (stort tre-kj erald) til å skylja fisken i. Lever og rogn hadde <lei i stampar med stropper til å bera e er ned i ttbåten e er lldor-ryen. Når det var flod sjø, måtte <lei heimeverande mann-folka levere rogna og levra i Storholmen, og henta saltlast heimatt derifrå. I naustet hadde kvar sin arbeidsplass. Somme kappa,, somme sløgde, andre skylde eller salta. Av og til måtte skyl-jevatnet bytast. Vi ungane tykte det var moro når ei <lbikka den store såen, så vatnet fossa ut frå naustet og ned gjennom fjøra. Så var det å hjelpa til med å fylla såen m ed rein sjø att. Arbeidet gj ekk med liv og lyst og praten likeså, men av og til vart tærne så kalde og fingrane så frosne, at åde bkarar og kvinner m å e tttrampa og slå «floke». Middagskokinga måtte bestemor e er ei llhalvvoksa jen-te ta seg av, så mor kunne få seg varm kokamat saman med borna. Men skulle dei verta ferdig med fisken og få han i salt før fiskarane korn, kunne det ikkje verta lang kvile-stund før ein tok til att. Vi horna for og leika rundt <lei 4-5 nausta. Men når <lei ropa at vi måtte snu slipesteinen, bera sjø i byttevis eller springa heim for å høyra kor det gjekk m ed kokamaten åt fiskarane, så var vi ikkje sein om e å hj lpa etil det vi kunne. Vi som ikkje hadde nokon fiskar til far, var like interesserte i 53

Folket på kysten hadde havet til mætbu. Når far hadde vore på fiske, kom mor med bøtta og ville høyra om han ha:dde fått så pass ho fekk «stad gryta». fiskarlivet som hine. Vi rekna båten til næraste grannelaget som «vår båt», og vi gledde oss når dei fiska godt. Var vi på skule, og det hende at «vår» båt kom til lands så tidleg på dag som kl. 4, så sprang vi som for livet ut til «sjønå» for å seia «velkomne», og for å høyra kor mykje dei hadde fått. Mellom klokka tre og seks var alle sine augo vendt mot vest for å sjå kva båtar som. runda Bassneset, og om dei var lasta. Då det leid på dagen kom båtane inn, og den eine etter 54

den andre la seg ved land. Dei lempa torsk til dorryen vart fyllt og rodde så til lands, der ungeflokken stod på voren og ropa i kor: Velkomne! Sjølvbedne drog vi fram torsk til naustet. Det tykte vi var moro. Eg var vel i tolv-års-alderen då eg det år et bar fram 500 torsk i alt. Var det m ykje sei i fangsten, var det vanleg at ein av kara ne var heime og se e ttopp store hj ellar til å hengj a sei~ en på. Desse hjellane bygde <lei ut e e ttrkvart det trongst. Dei nådde langt, ofte langt bortover 1narka. Seien måtte «reks st» lamed eit r eiskap som. kunne ta reksla (reista) av bukane, før innmaten (sloget) vart uttek e. Det vart lite lekselesing med oss horna før det vart kvelden. Ute med nausta var der så mykje folk og så mangt å sjå og å leggje .merke til. Straks fiskjekarane var i land n1ed lasta dorry, gj e e «heldimefronten » til båten og tok til å bere fram. fisk, og i m edan fekk fiskarane seg varm mid-dag. Koner og døtrer kom berande med ei eller to rn.atspann, godt inntulla med ullplagg, så maten skulle halda seg varm. Det kunne vera potetball m ed flesk og kjøt til, brennsnut, småball-supe med tørka kjøt eller rømmegraut. Rart å sjå k a-rane i full oljehyre sitja ute eller inne 1ned eit matspann mellom. knea og forsyna seg. Matøkta er gledeleg og full av kos, mf'.n ho hlir ikkjf' l:rng, for fiskP.11 m :\"i p fi l::mcl. Karane ber då fisken i ei «kase», ein «tåj e» (korg) utan tverkjylp. Vi gutungane greier kanskje ein fisk i kvar hand. Gledeleg var det når dei hadde fått stor fangst, kanskje 800 til 1200, men kom det ned i 150- 200 tykte vi det var sørgj eleg. I beste storåra kunne det verte salta i nausta både 6000 og 8000 eller endå meir. Eg hugsar den eine fiskaren sa til den andre: «I år har eg tenkt meg eit tal (12 000), m en eg får det ikkje fullt». Eg er fødd i 1901, og fekk såleis oppleve den rike torske-perioden 1910- 1930 som barn og ungdom, den epoke som var med å lyfta opp levekåra for kystbefolkninga frå grå armod til levev rdiege livskår. Og den opplevinga er eg mykje takksam for. V as king og tur king av torsken Her på Kvamsøy hadde dei ymse båtlag fle e irtusen 55

vintertorsk iiggj ande i nausta sine. Vinterfiskj a skulle de-last. Det var gjort ein fin vårdag i april. Det var heil- og halvlutingar den tid, og så skulle ei <lsom å e bå ten ttha båts-lut. Dei kosta av s11ltct og de e ltfisken i så og så mange dun-gar (luter). Til det bruk hadde ei gj e<lrne ei to-arma vekt-stang. Stein hang j den e e inarmen og fisk i den andre. Til slutt vart alle dungane like store (juste e). rtEin mann snudde seg bort, medan ein annan peika på ein dunge og spurde : «Kven skal ha den ?» Såleis gjorde ei til alle <ldun-gane hadde fått sin eigarmann. Så skulle fisken vaskast. Til det bruka ei gj e<lrne ein dor-ry eller fle e irstore kjer som <lei te a og vattska føreåt. Kj era bar <lei hektolite vis med sj ø i, og r-hadde nedi eit heilt eller halvt hundre torsk. Så galdt det å vaske og koste bort den svarte hinna (ragga) og elles all slags sle e og iprusk, så fis-ken vart r ein og fin. Nakkeblodet skar ein bort med kniv. Som ung gut var eg med ein gong på de e ttvaskearbe e idt. Det var eit slafsearbe , eidndå om vi brukte oljeermar og olj eforkle. Det var kaldt «all dagen pladske i kolde vand», som det heiter i visa om den «fiskermand» av Peter Dass. Dertil kom at betalinga var minimal: nokre få ti-ørin-gar for kvart hundre fisk! Fisketur king Fisketurkinga var eit meir morosamt arbe . Den gj eidkk for seg seint på våren eller på føresommaren, og då på sol-rike dagar. Frå fyrst av vart det turka på berg (klipper, der-av klippfisk). Eller i fj øra der det var rulle e stin eller på annan måte lagleg. Ulempene ved turkinga på steingrunn el-ler på berg var at fisken hadde lett for å brenne når det var sterkt solskin. De e vttart det mindre av då dei tok til å turke på hjellar, dvs. dei strekte netting eller streng i lengder på 20-40 m. over marka, ca. 1 m . høgt. Sams ulemper ved dei ymse former for solturkinga var verlaget sine luner og sin ustabilitet. Ofte kunne det vera så utrygt, at ein måtte vurdera nøye om ein skulle våga å ha utover fisken som låg i store, runde stablar med presening rundt og med fiskehatt oppå. Mang ein «spreng» vart det for å berge fisken undan regnet som kom så altfor fort. -Ein vart då gj erne avhengig av 56

fleire snare hj elparar. Men i dei fleste nærrn.iljø fanst der folk som var sjølvmint når det galdt å koma til hjelp, snøg-gast råd var. Gaml folk e hugsar (1980) at det var turkeplass på rulle-steinen i fjøra på Bringsinghaug og rundt ikring omlag ein kilometer lang. På Grøneskjeret tett ved Storhalm-hamna var god turkeplass .. Fisketurkinga var som ei «omfram-vinne» eller attåt-vinne. Den høyrde m ed til fiskarane sin jobb, og heile fis-karhuslyden tok del i arbeidet. Vi horna hadde moro av å hjelpa til, anten det vart turka på berg i Myreneset, eller på hjell hos ein annan granne. Og når vi reiste på Storholmen for å handle ein fin solskinsdag, var livet og sjauen omkring fisketurkinga på det (etter måten) flate Grøneskjeret, alltid ei interessant oppleving. -Då det vart slutt på å selje fisken i turka stand, var det fle e irsom tok saltfisk frå Ålesund til turking. Byreis med den turka fisken Når alle i båtlaget endeleg hadde fått fisken så pass turr at han kunne selj ast, var det å ta han ombord i motorbåten for byreis. Denne byferda var sett fram til, ikkje berre av fiskarkonene og horna som skulle ha konfirmasjonsklede, men og av andre som hadde ærend og gjerne ville ha ein ri-meleg bytur. Turen gjekk ytre, og ofte vart det sjøverk, men det var billegaste m åten å reisa på. Dei hermer etter ein skipper som sa, når konene og jentene kom og skulle betala for turen : «Jøym øra dokka, tause, -jøym øra dokka!» Det var før lite pengar mellom folk, og kvar ti-øring talde. I den fyrste tida eg hugsar hadde dei fleste med seg niste, også for heimturen, endå dei kunne få 3 stk. kveitebrød hos bakaren for ti øre. Den tid kunne folk spare, ikkje fordi <lei var gni-arar, men fordi det var nødvendig å spare. Når ein kom til byen, var det å finna fortøyningsplass hos Berset eller på andre sida. Der låg oftast mange motor-bå tar frå før. Dagen etter skulle båten flyttast til ei sjøbu der fisken skulle leverast. Ein gong fekk eg oppleva korleis det kunne gå for seg, men det var tydeleg at seljaren ikkje lika at eg v·ar der. Det vart då ei heller unde eg rlforestilling. 57

Sjøbufolka og vrakarane ville ikkje ta omsyn til seljaren sine pratestar for vrakinga. Det vart eit munnbruk og ein dra-kamp om fisken var turr nok og fin nok, om kva som var 1. klasse og 2. klasse og vrakfisk. Den statsautorise e rtvrakar skulle vera nøytral og suveren, m en partane (kjøpar og sel-jar) hadde visst v::i.nskar med fullt ut å ha ei bergfast tru på dette. -Var fisken ikkje turr nok, vart han avvist eller det måtte leggjast mellomlag etter ein gradert skala. Sjølv om litt skjøn vart brukt, var ikkje vrak aren si avgjerd lett å rikka. -Omsider vart så leveringa gjord og salet avslutta. No hadde fiskaren og kona hans den beste (og einaste) sjanse til kjøp, ikkje til pynt og stas og møblar, men til nød-vendige ting i heimen. Elles i året kunne det vera smått med kontantar til noko slags fornying eller nykostnad, utan ein hadde eit attåtyrke, t. d. jordbruk. Det var ofte til at tredje dagen av byturen vart brukt til innkjøp av ymse slag. Men ei nøye vurdering og priorit ring emå e til. ttHadde ikkje ko-na høve til å vera med, kom mannen med ei bygåve åt henne, t. d. eit kjolety. Bnrneflokken hadde og s e yinnskje, og var mest spent på dette, når faren kom heim att. «Velkom.en frå bya», heitte det då, og «har du kjøpt -- ?» Siste storfiskja her på synste Sunnmør e var 1926. Fisken tre e då mektir nordover. I 1928 låg <lei fleste motorb tanåe herfrå ved God-øya, be e errin var att og prøvde på heimegrunnane. Eg hugsar han sette på Revet ved Bassen es ein måndag. Han fekk der så lite, at han drog på land tysdag. Den same måndagskve en lddrog eg 17 torskar tett ved. Tysdag drog eg 50 stk. F ekk så med m eg ein gutunge og sette 2 garn, og då eg kom og skulle draga -og venta storfangst -fekk eg ei hyse ! Det var alt. Eg tenkte det måtte vera eit e esintåaude tilfelle, men då eg drog etter andre natta, og fekk berre in etorsk, skjøna eg at det nytta ikkje med garn. Fisken stod still og åt på silderogn. Eg pilka på båe sider av garna, og eg fekk 50 småfallen vin-terstorsk då med. Dei andre fiskarane ville ikkj e tru på dette fisket, men då det kom sendande fersk torsk til alle i granne-lage lat, ut <lei tn1, og så skulle lla e avstad og draga torsk (det var småfallen vinterstorsk). Eg fekk med meg to smågutar, 58

ffiit bilete frå dei fiskerike 20-åra. Det er Ragnvald Lade og Magna Lade Sundset som viser fram noko av fangsten. Det var den tid vi rodde! Men det var somma.r i Ladegarden. sette ut største fær.ingen, men fekk den dagen berre halvparten så mange, og så slutta eg. Men i fleire dagar etterpå fylte dei f æringa ne med torsk. Eg stod på land og såg på. Berre stam-nane synte då <lei rodde inn over til handelsmannen, så lasta var dei. Somme gjorde to turar for dagen. Sommarfisket etter storsei, småsei og makrel er no (1.980) heilt annar-leis enn før. Det fisket som skaffa unge og eldre, kvinnfolk og mannfolk, småfiskarar og storfiskarar den største spenning, den største person]ege innsats og den største glede når fisket slo til. Morten har vel <lei fleste sett når han viser seg i «va-der», som om sjøflata kokar av vadande fisk. Men den tid då 59

du kunne liggje på fiskegrunnen og ikkje kjenna napp, og så brått, før du visste ordet av, kunne havet koka av storfisk som brasa opp, det har vi sett mindre og mindre av sidan i 20-åra. I tidsrom et 1910 til 1935 opplevde eg denne leiken kvar som-mar på sørsida av Kvamsøy og i Vanylvsg::ipet. Vi sprengrodde for å nå «vodene», færingar kom frå alle k an tar, og livet var hektisk, både i f æringa ne og under vass-flata. Ofte var det som «det kokte over alt hav», og dette sy-net gjorde mange fiskarar ville og over-ivrige, så <lei i farten gjorde dumstykke, til moro for <lei andre. Dei som opplevde dette fantastiske eventyret, hadde berre eitt ynske: at de e ttm å e a ttseg oppatt og oppatt . ... Glad var eg då eg åleine fekk 25, 26 og 40 storsei og kun-n e dela m ed andre. Likeså då eg saman med son min og syster mi fekk 333 m akrelar på eit par timar. Slikt gløymer ein ikkje så lett. -De e er ttsommarminner som vil leve! Nokre glimt frå «den tid» då det verkeleg var fisk sjøi .en -Eg var ikkj e store karen då eg tok til å oppleva fiskeri i nærmiljøet. Eg gjorde såleis store augo då far ein fin somm armorgon kom til land med s bakskuten full av sei, teken på ein grunne i Vanylvsgapet ved hjelp av snøre med blystein, og med opprøyrde anglar m ed be e til itagn (lokkemat). Og dette hadde han gjort medan eg låg og sov utgjennom morgontimane ! Eg tykte at det vart altfor lenge før eg fekk lov av forel-dra mine å fara «bortpå» åle e. inMen då eg fyrst hadde teke til, vart eg meir huga tte er kvart som åra leid. Og fisk fekk eg, som <lei hine. Ein laurdag e e ttrmiddag i mars 1926 rodde grannen, han Nils Molvik, og eg, ut om. land og skulle pilka. Veret var det finaste ein kunne tenkja seg. Vi pilka på ei <lkjende stadene, på Nylendingsbotnen (Botnen), men alt vi fekk var ein skrinn torsk, såkalla « l». hiVi snakka om at når vi ikkje fekk m eir på pilk, så kunne vi slett ikkje venta noko i dei to torske-garna vi hadde ståande innmed Vågeboden. Men vi m å e ttdraga <lei likevel, for det var då laurdagskv ldeen. Og vi tok til å draga. Men kva var det? Kvitna det ikkje av stor, fin 60

vinterstorsk nedetter heile den vesle setninga! Du store min! 30 stortorsk fekk vi, og det var ikkje be e vi srrom var for-undra, m en og alle ei s<lom mø e oss då ttvi la til lands med lasta færing ! Måndag kveld sette vi garna våre på Revet bortfor Basse-nes ved vests a av Kidvamsøy. Dagen e er ttlasta vi færingen med storsei og torsk . For de e vattrt vi misunte av fiskarar på motorbåtar som låg på same plassen. Dei ropte spitord til oss som dei rekna for landkrabbar. Ein gammal fiskar og ein ung gut drog også garn på ein færing, og fisk fekk <lei. Men de e med «ttavvindsøyet» er noko larv. Det kjem an på «øiet som ser » - . Og korleis ein er innstilt til sitt nærmiljø .... Nok er de -t, vi fiska vidare. Syd for Ristefludene se e vi på tttvert av «innsiget», og der fekk vi 26 stortorsk. Då så folle «Kor kan det ha seg at «han» dag e er ttdag får så mykje fisk?» «J au, han loddar opp botnen (med snøre og blylodd), seier <lei! » Sjølv m einte eg at vi som hadde så lita set, nådde flest og best m ed å setja på tvert av «innsiget». Jau, moro var det m ang ein gong. Men sjølvsagt hende det at ein lite eller ingen-ting fekk. Det kunne skuldast då eg vegn, at erlin ikkje tre e ftden re e tida tt(mondet), eller at ein ikkje e e trftfisken. Eg sit og minnast frå farne tider då vi kunne rekne med å få fisk. Styrmann Johs. Borgund og eg sette 2-garnseta vår på Nøre Sandbotnen ein fin kveld sist i sildfiskj a. Då vi så smått var byrja på heimveg, sa ein av oss: «Kva er det som «væd» attpå setninga vår ?» Vi kvilte på årane og undrast. Då for det i oss båe: «Du skal sj å det er sild». Vi rapporte e rtså fort vi kunne til snurparane. I Haugsholmen låg då «Nord-holmen». Han kom straks, og same kve en sldnurpa han inn 1400 hl. Fle e irsnurparar kom til, og dei fekk 111.ykje sild der. Dagen e er ttvar der fullt av snurparar, og vi ottast garna våre var borte. Men då vi rodde ut på den vesle færingen, fekk vi 40 storsei. Han vart fullasta med garn og sei, og vi hadd mie st be e «rrvaket» «tysken», av ine e enden. Ei tid var det så velsigna at vi kunne r eisa m ed rykk og pilk utan å ris er a ikat vi sette fast i ei garnset. Det skulle koma den tid då vi ikkje kunne våga det, dessve e. rrEin fin morgon tidleg rodde eg omkapp med grannen min og son hans heilt nord til Sandsøyskj eggene. Vi pilka her og der, m en resultatet var magert. Så bar det syd på Nylend-61

Kåre Storli og kona Betsy. Dei ferierer og hjelper meg med fisket. Første fangs,t, 20 svære småseiar på Sunnmørsskallen. ingsbotnen. Der se e vi «ned i» både stttortorsk og storsei på ei lita bot«». Fisken samla seg gjerne på ei «gotbot». Der drog eg i alt 36 fiskar, sei og torsk. Glad drog eg på heimvegen. Veret var strålande, og milene tyktest ikkje lange. Nils Molvik og eg drog garna på Søre Sandbotnen ein fin dag i slutten av fiskja. Vi vart gledeleg overra ka sdå vi kunne hala inn 41 storsei. Men båten hadde fått ein lekasje, så vi rod-de inn på ein holme, der vi m åtte tørna både garna og sken fipå land så vi kunne få aust båten tom. I dag ville denne fang-sten bli betalt m r d kanskje 600 kr. minst (1984). Vi fekk 5,...:_ kr. kvar, og vi se e ldfisken (for ein gangs skuld) til ein oppkjøpar her. Det var einaste gong vi selde. He er gi llbort fisken. Og det fanst dei som gjorde det alltid, når dei hadde fått såpass at dei kunne dela m ed andre. I fyrste verdskrigen (1914-18) var det eit uvanleg rikt torskefiske i Haugsfjorden m ellom Haka es alltrnd og Kvams-øy -Haugsholmen. Ei påskeaft talde vi opp 90 båtar, færin-gar for det m e e. Veke e er veke rstttodde gamle og unge, kal-lar og kjerringar dit og pilka og rykte (med rykk, tunge gam-maldags blyrykkar som hang i tjukk forsynd). Kveld og mor-gon låg dei der . Det var eit lite opphald midt på dagen, så byrja det å svartne til av båt ute er ttmot kve s ldmonde De t. var 62

eit eventyr. Eg var då i konfirmasjonsalderen, far var rundt G0. Vi var dit mange gonger. Ein dag på ettermiddagen drog vi 79 stortorsk. Færingen var søkklasta! Fisken tok så snart snøret kom ned. Det var største eventyret. l sildefiskja (1950) Utdrag av eit sildebrev : Til og med 11. februar hadde Kvamsøy-båtane <lesse fangstar: Viking og Mikkelsen 1500 kvar, Rolf 1150, Ariel 1900, Havbryn 1600 (miste 16 garn), Håkon 1500, Forsøk 1700 (miste 20 garn), Sj ølys 1900, Telma vel 2000, Ristesund 2600, Juvel og Smaragd over 10 000 kvar. Det var eit m erkeleg og fantastisk sildeår, særleg febru-ar 1950. Før 01n åra brukte båtane mykje tid på å kakke seg ut om Svinøya og innatt. I år gjekk silda mest opp i steinane Frå dei store sildeåra på 1950-talet. Ofte fekk dei så fulle garn at dei rivna, så dei berga berre garnskotta. Dei hadde ikkje anna enn bommulsgarn. Dei rotna fort når dei var for sjeldan barka og tørka. 63

med ein gong. Silda stod tett i Vanylvsgapet. Det kokte ff sild frå Fyrnaustet og heilt ut til Rivjehornet samstundes. Fyrmeisteren som er frå Vesterålen sa han hadde ikkje sett slikt syn. 2-i) snurparar H'!g VP.il Eggholmh?iP.n oe sn11rp:::i, medan 2 gutar låg og kleppa 30 stk. sei av sjøen utfor nota. Etterpå fyllte <lei båten med sild så han sokk under dei. Så <lei måtte hoppa ombord. Sidan fekk dei ein sørneleg slump sild med heimatt. Underteikna saman m ed Jon Ervik fekk full færingen med sild av Juvel, som hadde fått meir enn dei kunne bera, tett innafor Sva esrtkjer et. Alle stader snurpa <lei. Smaragd tok 2000 hl. syd for Rognholmen, men reiv no-ta. Mellom Eltvika, Stålet, Skjeggene, Bassenes, Risteflu, Haugsholmen låg der båtar. Fredag morgon for fle e irstran-darar innover med last. Kl. 13 for Forsøk søkklasta (250), Ris-tesund (300). Frå tidleg om morgonen drog snurparane inn-over imot Kvitneset. Storklase der. To lasta snurparar for innover Djupet, såvidt dei flaut. Fleire søkklasta drivarar. Og no var det samla måse frå fle e irkommunar, Notaskjer og Eggholrnen var heilt fulle. Endå fleire søkklasta båtar. Rop på hjelparar utmed Stålet. Etterkvart mange søkklasta snurparar. Det som hj elpte alle no til eit godt resultat, var det gode veret. Det vara i 5 veker. Dagen før fiskestoppen korn, stod det sild på Krokvika og båe Sandbotnane. Silda braut inn gjennom Agnskjerveita, så sildestålet hauga seg over taren. Ho braut seg vidare inn på Vikja, der Ariel sette lenkja og fekk 200 hl. Forsøk sette ei lenkje på 20 garn nes-ten innmed Myrenausta, og fekk sild. Frå Støyleland til Krokvika vart sett 9 rundsteng. Bortfor Støylen stod Kvams-øy-nota med 10~ 15 000, av det berga <lei be e 2000. rrSilda kokte, og seien tok godt svenskepilken. Også torsk var der i fangsten. Nikolai i Kvame fekk ein del på «Kjerringlina», men så kom ein snurpar og for med resten av lina. Ho som var så fiskj a, sa Nikolai. Han var av og fiska i lag med Olav Birkestrand, og ei <lfekk fle e irtraug med fisk. Fle e irbåtar med landkrabbar var også utpå. Krohn var utpå, men lunna. Då bad han Jostein og Eivind reisa og få fisk åt seg, så ho Thea fekk «stad gryta». Dei skal no til med eit nottørkeri, ved søre sjøbua, større enn denne. Barkeri skal der og vera. I andre etasje skal vera notbøteri. På Haugshalm-fabrikken går det bra. Dei kan 64

mala oppi 3000 hl. der no for veka. Norvald Bugge og Dora Ristesund gifte seg under fiskestoppen Likeså . Edel Østrin-gen i Trondheim. Jakob Sørdal og Olga fekk ein son. Ella Er-vik hadde 70-års-dag no. Båe båtlaga var på gjesting på Støy-lane. Støyle-krafta (aggregatet) har vore god å ha, for oss som var så heldig å koma med. Aggregatet på Hauge var det noko kluss m ed, men no er det i orden att. Dyre r epa-rasjonar. -Det er alt fleire vårteikn, men av flyttfuglane har vi sett be e rrgrågås til no. No er det tid for den store mak-kefjøra. Og dagane vert lenger og lysare. Sildebrev 1955 Etter 2 vekers slyggever i januar i år, m åtte fiskarane • spørja: Blir det slik i 1955? Ja, det såg så trøysteslaust ut, at ein stein kunne verla modlaus. Vi som ikkje var fiskarar tykte det var leidt å møte dei som. var så hindra i sitt yrke, og som det såg så svart ut for, økonomisk sett. Gledelegvis v::irt 3. veka i sildesesongen den beste for drivarane på fle c år. Den irveka oppretta så mykje at alle pusta lettare, både <lei som stod i døgret rundt, og alle dei på land s01n f ylgde levande med i fiskets gang. Fleire av motorbåtane fisk a for omkr. 20 000 kr. den veka. Det var svært gildt å sjå det jamne fisk riet, efrå dag til dag. Driva-rane frå Kvamsøy for inn i Haugsholmen kvar dag rundt middag, som regel lasta alle i hop. Veret var så stilt og fint. Lite straum og smul sjø. Fredag 4. febr. var minste båten (Rolf) inn med 130 hl. om natta og 240 om dagen, og 50-60 hl. måtte <lei la stå att utfor Kvamsøya (ei lita set faste garn). Fle e irav båtane her fekk den godversveka_ omkring 1000 hl. R. L. tok med kona og to horn syd i Haugsholmen og såg på livet der den beste sildedagen. Rognholm og Rolf låg der så lasta at sjøen gjekk på dekk midtskips, <lei hadde 410 og 240 hl. Forsøk var og bra lasta, litt mindre var det på Hav-bryn og Viking. Men det jamna seg bra ut etter kvart. 4. veka vart igjen verhindra i stor mon. Det vart drive, m en det var stygge netter, slingring og sjøverk og vondeliding. Det vart nokre få hundre hl. på dei fleste (200-500 hl.) . Etter 4 veker hadde Havbryn 1700 hl., Håkon 1800, Viking 18 a 1900, Rolf 1950, Forsøk 2300, Rognholm 2150 og Riste-5 -R. Lade 65

sund 2645. Med dette gjekk storsildsesongen ut, for i dag, måndag, er det liten nordleg kuling, landlege. Så får ein vona at det blir litt vårsild også. Det er fram-leis veret som er den viktigaste faktoren som spelar inn i dette yrke. Nettoprisen for storsilda er ein stad mellom 18 og 19 kr. Vårsilda er lågare i pris. Tysdag 25. jan. noterte eg fylgj ande: For fyrste gong i år snurping innafor Kvitneset. Etter ei stormnatt kom snur-parane i arbeid tidleg i dag morgon. Ved Revj ehornet ropte Gunnar Longva og eit par andre etter hjelparar. Straks etter vart det klase ved Eltvika og Kvitneset. Sørleg frisk bris om føremiddagen. Statthav drog ut for Stålet og fekk 2- 3 hl. pr. garn. Vermeld.ing: aukande sørvest, til storm. For lite hjelparar i Vanylvsgapet. Ein stadig straum av alle slag far-ty sør gjennom fjorden, likeså sørover y e. Ut trgjennom Agn-skjerveita for det hjelparar, 2 og 2 jamsides, ofte klyngjer på 5- 6 båtar ut over Vika her. Surr på fiskeribylgja. Lite fugl på skjera endå. Få dagar etter: fullt av fugl på holmar, skjer og -på Kvamsrøysa, i fjøre sjø. -Det har korne snø-rider 2 gonger til nå, men sjølv i djupe snøen kan ein sjå fuglen på skjera. Ofte flyg alt saman i veret og legg seg som store flak utover sjøen. Ein kan høyra at stormåsen har fått den rette sildelæta. Ein kjend låt. Det har vore eit endå vanskelegare år for snurparane. Dårleg ver, vill sild (my kje små sild), ulagleg temperatur. slik at silda ofte stod vanskeleg til, og ymse anna har gjort at Juvel t. d. berre hadde 1400 hl. sist eg høyrde frå dei. -Masse snurparar har fått særs lite, og der blir det under-skot. Men ein og annan båten har vore heldig, så som Troms-trål Il, der Sv. Ervik har fått 17 000 hl. Smaragd og Herøy-holm har 8- 10 tusen, visstnok, Havmann, der 3 kvamsøyin-gar er med, har Jite og inkje, seiest det. Pr. 4. febr. visste Fri-mandslunds om ein snurpar som berre hadde fått 8 hl. Mellom Vågeboden og Skjerbodane stod ein dag mykje sild. Rolf såg kor ho skvatt unda då <lei slepte ned dreggen for garnseta dei sette der. Dei såg det på ekkoloddet. Surne gonger såg dei stålet av sei som fylgde silda. Litt torsk har dei fått på svenskepilk -i sildestålet. Også i nøtene. Det er mykje pigghå i sjøen. Magge i Sætrevika har fått 2 tusen kg. på line pr. dag syd på Djupa. 40 øre kiloen. Det har lege 66

full Haugsfjorden av båtar under landlega. Mottakarstasjo-nen på ytste Haugsholmen har teke imot snart 50 000 hl. Flock har fått 100 000 hl. Der er moderne saker på. fabrikk-anlegget no. Snøgg evelring, 3 og 6 hl. grabbar. Transport-band, ny lagerkumme og plass. Meir barakker. Til neste år vert det kanskje fabrikk ytst på Haugsholmen og. Odd Kvamme, 0. Myrvoll og eg har alle prøvt med pilken, men det vart berre ei koke. Kjem silda inn på Sandbotnen, får vi ut med eit sildegnrn. For fleire år sidan fekk eg 4 hl. i eit mak.relgarn på Sandbotnen. Vikene og Mons fekk lite bros-me, men desto meir hå ut for Svarteskjeret. Olav i Røysane får lite bort i fjorden no, seier han. Men enn om torsken kjem dit? No kan alle fryse seg agn på fryseriet, så dei får ut line i vår. Skikk halde -eller land fly Dei 3 fyrste 10-åra av det 20. hundreåret rådde <lesse skikkane: .Jul og nyår: Skitne-søndagen var det ikkje så nøye med kva ein gjorde e 1Ier kor ein gjekk kledd. Jula var den store høgtida med <lei største overraskingane. Spenninga voks et-Larsnes. Sentrum i Sande kommune. Under utvikling. T. v. verkstad for fiskebåJtar. I bakgr. kommunehuset. 67

ter som jula nærma seg. Det var ikkje så underleg når ein tenkjer på julematen som var alt det gode <lei då kunne få til, som dei e es llikkj e kunne få i resten av året. -Ikkj e gå av garden j ulafta, slett ikkj e juledag, ikkj c før 2. dag når det leid utpå dagen, og ein tok til å samlast til barnefesten i jula. Når ein la seg julekv ldeen, var største sorga at det var 364 dagar til neste jul! -Ut gjennom helgane heilt til både 13. dagen, ja heilt til 20.-dag jul, vart jula utstrakt til selskap og glede. Men ingen rusdrikk var brukt i den perioden. Når julefisken var kokt julekvelden, skulle fiskesodet stå i ei bytte utfor døra, for at julegeit skulle a få sitt. Somme trudde på huldra, og at huldrefolket dekka bordet på låven om. jule-kvelden. -Det var skikken at kvar skulle få noko nytt jule-kvelden, anten klede e er llsko, om ikkje så -- . Om. nytt rskvåelden skulle det vera m øte i skulehuset m ed årsoppgjerd for Gud, eit alvorleg oppgjerd. Mellom kl. 9 og 12. Unge og elctre deltok. Far leidde meg heimatt. Eg for-stod ikkje så rnykje då, m en skjøna at han ville verna meg mot m ørkemaktene. -Kornb ndaet og småfuglane var det ei skam å ikkje hugsa på . Einen strødd utover i tun og gan-gar likeså. Det skulle til rikeleg med lys alle stader. Før jule-festen tok til m å e ttingen gå ut att som ikkje hadde vorte traktert med eit eller anna. Det var å «ber e ut jula», som <lei sa. -Påske var både god og ålvorsam. Det er lysare tider no. Våren er i kj mdøa. Stor matafest i heile påskehe a. Men lgden m ørke lang efr dag var endå m eir m ørk i gamletida. Skul-le helst gråte all dagen . Påskedag var den store sigersdagen. Den dagen alle skulle til kyrkj e, of tast full kyrkj e. Å vere heime var utenkj eleg ! Ei gravid kvinne m å e ttbruke «omstendighetsforkle» siste månader av svangerskapet, absolutt. Obligatorisk. Barnet skulle heite e er ttnokon i slekta. Obligatorisk. -Først faren og sidan brudgomen for over og bad til bryl-laups. Det var stor spenning om kvar han gjekk inn. Konene kom m ed store korger fulle av nrnt. Brurefolket de e ltbrura-bete til kvar, av det som var att, til å ta m ed heimatt. Skål-gåve var det same som bruregåve, innsamla i ei skål for hø-vet. Tre-dagars bryllaup hugsar eg ikkje, m en eg var i to-dagars. Gravferd: Å gråte over <lei døde var obligatorisk, i heimen 68

og under gravferda. Dei døde var i heimen heile tida til gravferdsdagen, og ein må e ttmøte tidleg, for dei skulle få seg mat før ein la ut på ferda. Det var ein lang dag, både for slektningane som ofte var «oppløyst av gråt», og for <lei som skulle grava grav. Det må e til fle e ttirrob tar, å.og ofte kunne det verta kvelden før dei sleit seg heim att. Ein kan be e rrtenkja på ei <lstutte vinterdagar, ofte med dårleg ver, vind og båre. Men he eg rlvar det å få kvila. Middag:en var jamt over salta fisk med smørbetar, supa var grynsupe med ro-siner i. Under gravferda var det halde lange talar om alvoret med livet og døden. Om avdøde sitt liv og utsikta for at han måtte få det godt i æva Som . oftast fann ein trøyst. Loket på kista var avlagt, og seremonien var gripande, til alle hadde fått sett den døde for siste gong, så vart loket lagt på. Aldri skulle ein få sjå den døde att! Her i livet. Levemåten i tida 1900 -1940 Matasåcl av lwrnmjølsåcl. «Kom inn og få deg ei matasåd, du har ikkje smakt ei matasåd i dag». Ein nkjteer fyrst og fremst på mjølsåd, men ein kan også meina ein liten del av annan mat. Dette var eit mykje brukt uttr kk yfør. Havre og bygg var den mest avla kornsort her på kysten i gammal tid. Havregraut, havre-flatbrød, hellekake, grautbetar , soppe, mjøl/feitt (mø elj). På grautatallerkenen var stundom ei rjomeskei eller ei tjuke smør (smørtj uke). Sulet til grauten (grautasulet) var of tast surmjølk som var «oppsett», mjølk i fat som stod i ei hylle (med og utan gardin for) og som difor kunne smake og lukte av røyk og smuss (støv). Rjomen kunne i endå større grad ha teke framandelement opp i seg som hadde påverka både lukt-og smakopplevingar. Rjomen fløytte dei av «åfallerin-gja» (mjølkefatet), som då hadde stått i hylla i fleire dagar. Når den store rjome-krukka var full, kinna dei all rjomen, oftast i struplekinna eller ei meir moderne krass-kinne. -Rjomen måtte då vere passeleg ganunal og syrd, og ha den rette temperatur, elles vart det trå-kinna. Mjølka kunne ei <lkoka dravle av, e er søst llmed sukker i, eller dei hadde ho til surprim på kakene. Var dravlen kokt av søtmjølk og litt sukra, vart det festmat. Brukt ei tid i sta-69

den for kaffi, på basarar og i juleselskap og elles i andre selskap. Godt sukra, vart det både mat og drikke. Blende var av-silet frå dravlen eller anna sur mjølk. Blen<l::i v::irt brukt når det var varmt. Den var både sterk og sur, ein solid tyrste-drykk. Utvikla gass i magen, ofte vart det «blow out». Kring 1900 var den daglege kosten: Til frukost og non grautbetar med sirup, hellekaker med brødgraut på, natronkake med sirup, gjærkaker (settekaker) med smør og graut. I fiskje-tida: rogn, lever-betar, komparuter (rognkaker), krabbe. Av kald, kokt fisle pålegg av torsk, sei, mort. -Supe: Av havre-mjøl og av byggmjøl, med og utan surmjølk. Mjølkesupe, dravle. -Middag: Fisk eller kjøt, kjøtsupe, lapskaus, brenn-snut, kjøtsodd merl gryn i, kjøtkaker, steikt fisk, boknasild, saltsild, tørrsild, raspaball, blodball. -Kvelds: Graut av havre eller bygg, oppattkokt med mokk av vatn eller mjølk. Mort -kokt fersk, eller salta mort, tørka mort (i trau). Kultur og kunst før i tida l{unstnarar i slutten av 19. lwndredret til slutten .av det 20. Kulturelt arbeid er gammalt på Kvamsøya. Bestefar min, Myre-Rasmus, laga to kunstferdige skrin til kjærasten og ei brurkiste, som finst i dag. To koler (til å lysa opp med) og likeså kunstferdig arbeid i jarn, til å henge gryta i. Dei var laga av ein smed (Simon Hauge?). Ei struplekinne og ei kunstforma smørform fann vi også her. Eit murhus på Storholmer1 og 2- 3 trehus merkte seg ut med ekstra utsmyk-king. Men kniven kunne dei bruka, det ser vi på gamle bruksting. Både i husa og på reiskap som høyrer sjøbruket til, finst mangt rundt i bygda som vitnar om kunst i kvar-dagslivet. Frå det 19. hundreåret. Endå <lei hadde få hjelpe-midlar til rådvelde. Noko liknande i kledrakt, der tok det til å verta meir og meir vakkert og bortim.at modeskapande. Kultur og kunst har både ei materiell og ei åndeleg side. Den åndelege side er først og fremst meddelt oss gjennom sangen og musikken. Der snakkar vi om tonekust. På Kvams-øya har sangen og musikken rike tradisjonar. Heilt frå før 1880 veit vi at det har vore sangkor. I dagboka etter Jakob Hatlebrel~ke finn vi at han som ung gut hadde vore på song-70

Haakon Bjørlykke og Ivy, kona hans, då dei heldt sylvbryllaup. møte sanrnn med andre. Dirigent då var visstnok Lars Brekke. Seinare kom det framande lærarar, som kunne diri-gere stuttare eller lenger tid. I Ristesund hadde <lei Karl Svendsen og seinare Johannes Ristesund. Den siste ofra my-kje for musikken og songen. Han var musikkløytnant i ma-rinekorps i USA i mange år, og då han kom heimatt i 1910, skipa han hornmusikklag og seinare var han også dirigent for songkoret. Han var ei kunstnarsjel som arbeidde trottig for tonekunsten. lkkje ringare var svigersonen Asbjørn Støylen som har arbeidt heile sitt liv for songen og hornmusikken. Han var sjølv solosongar i lang tid, og har saman med kona Margit, vore faneberar for song og musikk på øya. Rundt 1920-åra hadde vi ein sers dugande musikar og dirigent, Anton Sundset frå Malvik. Han hadde evne til å inspirere songara:-ne. Alfred Ristesund fortalde at <lei gjekk til og med over øya i full olj ehyre og tunge sjøstøvlar, for å kome til songmøt~ den tid. Teikne- og målarkunsten har også rike tradisjonar på Kvamsøya. Johannes Ristesund var kunstmålar, litt seinare kom Petter Myrvold, Lars Brekke jr. og Trygve Johannesson Ristesund Flink. e teiknarar har vore fle e: Alf irHatlebrekke og broren Carl (som for til USA), Anny Kvamme (om ho hadde slege inn på den vegen, kunne ha nå tt langt), Petra Ervik, Lars Brekke jr., Petter Myrvold, Karl Brekke, Birger Simonnes m. fl. «All kultur er dyrken, først og fremst av jord», syng jorddyrkarane. Ja, det vart sagt «at ein måtte gjere sin gard litt betr enn e då han vart rn.otteken». Ein må behandle jorda som ein heilagdom. Ho må odlast og dyrkast på, av gutar og jenter m ed hage og kj rlæ ege hender. Ho må dyrkast og kul-tiverast, koma under kultur! Då er ho fager også. 71

Idretten, når han er stinn, er også kultur. Kvamsøya fekk to idrettsbaner, som trengst for ein ungdom som vil noko meir enn det vanlege. Hundemannen Her ytre Sande i gjekk vegbygginga føre seg i fyrste ti-året av dette hundreåret. Bygdevegen vart vårt fyrste og vik-tigaste allmenne kommunikasjonsmiddel. Det vart lettare å korne gardimellom og mellmn grendene. Men bygdelivet var ikkje så mangslunge og rikt i den fyrste tida. Livskåra var harde. Reint åJment var det ofte faktisk så at ein måtte kjempe for å halde armoda borte. Det var gjerne grått grått i for oss som var horn i denne tidsperioden. Men ei stor glede og eit stort avbrøyte hadde særleg horna i bygdene, og det var når «hundemannen» kom og for gjen-nom bygda. Han reiste som kramkar, men på Kvamsøya vart han rekna meir som gjest. «Hundemannen» kjem! lydde det frå tun til tun, og så å seia alle folk sleppte arbeidet og sprang nedpå vegen der han og den store hunden hans kom køyrande. Barneflokkane samla seg omkring den vesle «marknadsplas-sen» og stirde med forvitne og registrerte den minste detalj. Midt i krinsen stod mannen, hunden og den vesle kjerra med dei mange små rom (skuffer) fulle med mange små ting. Det kunne vera nålebrev, spenne, hekte, rosete små lummedukar, belte, knappar av alle slag, brosjer, skrivesaker m.m. Ungane var opp i under over alt det dei der fekk sjå og som var eit uventa møte midt i den vanlege grå kvardagen. Hundemannen kom ramlande i god fart og stansa ved hussamlingar eller der det var folk på vegen. Vart det ein lengere stogg, spente han hunden ifrå den vesle vogna. Då kunne ungane draga seg ifrå, i redsle for den store hunden, men mannen sa då at dei trang ikkj e reddast, hunden var vel vant med folk, og snill var han. Noka særleg episode hugsar eg ikkje, endå eg opplevde dette «skodespeleh mange sommardagar frå 1910 til først i 20-åra. Det målle uå vera al lyskareu kum meu forslag Lil unggutane om å kjøpa den eller den fine tingen til kjærasten. Og så hundemannen sitt gebrokket norsk. Han var elles ein forekommande mann, litt opp i åra komen og med karakter-istiske andletsdrag. Var det ikkje fleire som ville handla, 72

skuva han dei mange skuffene på plass, sette hunden med den vesle spesiallaga selen på plass i skjækene, og straks han tok taumane i handa, må e tthan vera snar og slengja seg på vogna, om han ville vera med. Så villig eit <lyr i tenesle for sin he e og errigarmann såg du aldri, d t l:'var som h:rn hr:rnn e er å ttkoma vidare. Og ungane sprang etter, heilt til fylgj et stansa ved neste «marknadsplass». Dei var ikkje vane med noko så uvanleg, så dette var bygdeborna sitt sirkus og teater. Dei måtte fylgj a e er så ttlangt dei kunne, for dei måtte venta heilt til neste sommar før dei fekk vera med på noko slikt att. Det som sit att i minnet etter Hundemannperioden, er eit høgst uvanleg fylgje med eit uvanleg utstyr, ein uvanleg han-delsmann og framforalt ein uvanleg tru, tenestvillig og vel-disiplinert hund. Ei merkeleg hending i unge år som ikkje lett vil gå or minnet på oss so1n lite viste av noko uvanleg utanifrå. Vi som før be e rrhadde sett jødiske handelsmenn, splintfylgj e og kommunale ten ste emenn. Oter på badestranda ved høglys dag På sørsida av Kvamsøya er ei sandstrand som frå gam-malt av har vore brukt som badestrand og som leikeplass for bygdehorn og folk på ferie. Ein dag (1970) hende det at ein oter dukka opp på stranda og leika seg der i godveret. Han Kurselevar: Hagny, Petra, Margot, Gerd, Gudrun Va,lde, Gunvor, Anna, Rut og Ragnhild. 73

tok ingen notis av folk som var i nærleiken, men dukka og kom opp med sn1.åfisk som han roleg å t på stranda. Han lei-ka seg og gav seg god tid. Gjekk tvers over sandstranda to gonger og drakk av ein liten bekk ferskvatn framme ved markekanten. Folk såg på denne sjeldsynte gjesten med stor undring, <lei fleste hadde aldri sett oter før. Han hadde den karakte-raistiske kryl på ryggen og det merkelege hoppande ganglaget. Omlag samtidig med at dette hende, kunne fyrmeisteren på Haugshalmen fyr fortelje at <lei der hadd hatt e ein oter som «fast fiskar» ei siste 2 å<lra. Han hadde drege på land tett ned for fyret både store og små fiskar. Dei store gjekk ofte i fyr-mesterfamilie-gryta, <lei mindre fortærte han i ro og mak, og ganske uanfekta tett ved fyret. Det er neppe tvil om at det er same oteren som in ehar sett på Kvamsøy og Storhalmen, der det i gammal tid vor oterholer og oterdrog. Dette med å sjå oter om dagen er uvanleg i vår tid. Han held til i urder og andre utilgjengelege stader, der han har kvileplassen sin og hiet sitt. Pelsen er mjuk som fløyel og my-kje e ettrtrakta. Etter kvart som det har vare drive ei intens jakt på arta, har oteren vorte rneir og meir sky av seg, og fåare og fåare har sett de e ttdyret her på våre kantar. Eelevar i S. Kvamsøy skule: Sitjande: Sigurd, Gunnar, Kåre, Arne, Ove R., Steinar. -Andre rekkja: Norunn, Ragnhild, Anny?, ?, ?, ?, Turid, Solbjørg Elin, , Fredbjørg. 74

For omlag femti år sidun såg folk at ein oter gjekk og lurte på smålamma på garden Støylen, men då han vart skremd, smatt han inn i ei steinur. Så om oteren kan ein med sanning seia at han ikkj e viser seg til kvardags. Det lever elles mange und rle ege historier på Kvamsøy om. jakt på oteren i gamle dagar, då ein kunne få opptil 3 stk. i eitt skot med hagle. Simon Hauge gjorde det ein gong. Ein annan gong skaut han oteren som. for nedi ein sølepytt. Då sa Simon: «Pam på mi -datt han ikkje mitt ned i pi-pøytå !» Simon var smed, og kunne meir enn <lei fleste. I makke-fjøra etter sandmakken I den fyrste tida tte er år 1900 var livet mykje enklare, ikkje så rnangslunge og rikt på mange opplevingar på så man-ge felt som no. Men vi kunne ha rike naturopplevingar og vere m.ed på folkelege aktivitetar under utøvinga av <lei ym-se yrke, både på sjø og land. Til slike næringsliknande aktivitetar høyrde spading av sandmakk til fiskeagn på «småline», etter hyse, torsk og flyndre. De e ttgjekk for seg frå vår til haust, og makkespa-dinga var for oss horna eit forvitneleg og morosamt innslag i den elles ofte grå kvardagen. Minnet om <lei fin e vårdagar med «jøfjøre» og makke-spadarar på Myresanden, står for meg så levande som det vore i går. Omlag ein halv time før sjøen var utfallen kom makke-spadarane, mannfolk for det meste, men der kunne og vera kvinnfolk, og makkeplukkarar som for det meste var gutun-gar og j entungar. Somme kom roande, andre kom syklande eller gåande. Alle bar sine spader (skufl) og si boks eller trekjøreld (ofte brukt eit stort ausekar). Der kunne vera folk overalt på Myresanden. Det kan vera tungt å spade og velte om. sanden, og når ein ser i makken, gjeld det å vera snar å dra han langsamt ut or sandklumpen eller spa han fram av sandharen. De e vil i ttlengda nøyde på ryggen, m en då hjelper det godt å ha ein makkplukkar som toler å stå. med bøygd rygg. Av og til må ein kvila og r etta ryggen. Ein går då gjerne og pratar litegrann med dei andre og ser kor det mesnar i e<lira kjøreld. Så må ein til att, før sjøen tek til å flø. -Var fjøra heller lita, slik at ein ikkje fann nok 75

:: ----=--- ·--===------= Tjelden er komen og de!'ITled våren. Mannen er komen for å spade makken i fjøresanden. Snart set han ut smålina og får hyse, torsk og flyndre. makk på «det tørre», vod ein bort i sjøen, gjerne med opp-bretta bukse, då fann in emeir. Vi horna såg på makkespa-dinga som ein «folkelivsf ste » midt i kvardagen, men då vi sjølve tok til å spa etter makken, fekk vi læra det tunge sli-tet å kjenna. Vi såg imidlertid fram til løna for strevet: å få vera m ed og dra smålina. Og vi fekk fisk den tida! Vi fekk og of te sitert Peter Dass: «-når fisken opp efter snoren danser --». Ja, no i fryseteknikkens dagar, med frase agn i heime-frysarane, minnest eg <lei glade ungdomsdagar i makke-fj øra, særleg når eg ser ein einsleg makkespadar i stor grunnfjøre om våren. 76

Frå fuglelivet Ein innsenda s.r kreiv i bladet at i fjor såg han ikkje ein eina e æstrfuglungP-. Slik ser det ut for i år også. Her på sør-s a av Kvidamsøy såg eg ei ærfuglmor m ed to små ungar den G. juni i år . Om lag ti min. e er lttåg alle ungane i m agen åt stormåsen. Likee s gjeinkk det m ed ei <ltre tj eldungane som var utklekka ved bades atrnda her , også i år. Slike tragedier hender kvart år og er ikkje å unngå -rovfugl og rovdyr lever av slikt. -Ve e er det når toførrttingar m ed sadistis-ke tendensar får ut ldfae seg. Elles er nok verne s intinktet vel utvikla hos alle. Dei kjempar for å verne avkomet sitt, er meir og mindre aggres-s e ivfor at arta skal overleve. Emil stod og slo med stuttorven på holmen sin. llheldigvis hadde terna plassert ungane sine der i graset. Under kvasse vengjeslag og m ed ditto skrik rundt øyro fekk han seg eit hogg i hovudet så blodet spruta. Ein annan granne stod og hyppa potetene i åkeren sin. Der hadde tj e en ldungane s e gøyinmt m ellom potetkålet, så her var det sanneleg motstridande interesser. Rasande og skrikande flaug tj e eparet ldkring mannen, han kjende kor den eine sette seg på r yggen hans. Mannen grov vidar e, for det var då hans åker og hans plantar. Men tje en å e ldttun-gane, og for <lei ville han strida til siste slutt om nødvendig. Kven veit om ikkje det var r edsle og desparasjonsangst som skapte aggresjonen, og så kom modet og sinnet og stødde oppunder. Skjora er allstøtt etter katten, det er gammalt, det. Vi hadde ein 13 meter høg balsampoppel ståande i tunet vårt. Ein morgon eg kom ut fekk eg sj å tre skjorer som ua avltan-de skratta og flaksa om treet og heldt it svaree spetakkel. Det varde litt før eg fekk auge på «begivenhetens sentrum», det var katten som sat e er m åten ttroleg, 12 m. over marka. Han gav seg god tid der oppe, m en skjorene . ville ha han ned, for han hadde ingenting :i gjera oppe i de a irdomene, så spetakkelet heldt fram ei god stund. Situasjonen var så komisk at eg varsla dei andre, så dei og skulle få sjå de e ttuvanlege sirkuset på morgonkvisten. Skjora er ein tj uvr add, men kråka er mordaren i nær-miljøet, ho tek egg og ungar frå småfuglane, også frå skjora. 77

Kven har ,kje sett ei kråke med ein flokk småfuglar etter seg? Til slutt eit spørsmål av allmenn interesse : Er det fle e irsom har observasjonar på minkande ærfuglbestand på våre s etrnder ? Nokre ord om mennesket B.ernt Støylen «Intet m enneskelig er meg fremmed» er eit ord som godt kunne passe på B. S. Når han gjesta heimbygda, var det all-tid han som førde samtalen i lyd og lag. Same kva emne ein hadde framme, så var det han som var den sakkunnige, i større eller mindre grad. Det var mykje interessant å høyra på når han på sin lune måte fort ldae og greidde ut. Også som folketalar kunne han verka i høgste grad inspirert. Siste su-maren han vitja Sunnmøre heldt han ein stor tale på års-stemna for Sunnmøre Museum i Borgund. Mange sa at den talen var den beste oratoriske prestasjon <lei hadde høyrt av Avduking av Bernt Støylens bauta august 1958. -Folket var samla i bakgrunnen. R. Lade står på talarstolen og biskop Indrebø ventar på stolen bak. Minnesteinen er 6 in. lang og er henta frå Syvde . .Steinhoggar var Sivert Arset og han som hogde innskrifta var Rasmus Leirvik. 78

B. S. Og det vil ikkje seia så lite når ein hugsar hans store evne til å gripa kyrkjelyd etter kyrkjelyd med si varme og levande forkynning. Når han var heime på Kvamsøya og såg seg om på fars-garden, la dei merke til kor han for frå tuve til tuve, å efrstin til stein og levde oppatt minna frå barneåra. Jamaldringar fortel at han gjætte i Støyledalen som smågut. Der las han lekser og anna stoff, og der rita han narnnet sitt inn i stei-nane i marka. Lesehuga som han var, lånte han blad og bøker av om-gangsskulelærar Rasmus Myren. Gransking av skuleprotokol-lane viser at han kvart år hadde beste karakter i klassen, både i evner og kunnskapstileigning. Sist gongen e bispen for gå ande gjennom bygda, stod eg og m åla nokre fure e på trgjødselkummen vår. Han helsa, stansa og såg på det unde ege rlverket mitt. Så sa han: «Når eg kjem. tilbake til Oslo vil eg fortelja dei at sunnmøringane m ålar trea på husmurane sine, når dei ikkje får dei til å veksa som dei vil! -Far vel! Far evigt vel! » Så gjekk han. Han hadde m ed seg systera Dorte og nokre slektningar kvar gong han for gjennom. bygda. Adam Lade var Støylen sin lærar i folkeskulen på Søre Kvamsøy. Han var ein interessert skulemann og ein heid rsmeann i all si ferd. Han var historisk og litterert interessert, og i heimen sin, «Alders Kvile», hadde han eit stort persongalleri, fyrst og fremst av misjonærar og geistlege, m en også bilete og bio-grafiar av landskj ndee og verdskjende menn. Etter han slutta som. lær ar, dreiv han mykje m.ed å samla historiske minne frå heimegrendene. Han skreiv opp originale ting og tok av-skrift av blad og bøker om ymse emne som låg han på hjarta. Medan han dreiY sitt rutinemessige arbeid ved hoggestabben, tenkte han på emnet for dagen, og brått kunne han så setja øksa i stabben for å gå beinaste vegen til skrivebordet. A<lam La<le var lærar på Kvamsøy i sju fir, frå 1870-77. Han var den fyrste som heldt jule efest trfor horn og vaksne i skulehuset. Sidan den tid har jule efestrtane i skulehuset vore både årvisse og velsedde. -Adam Lade var ein vyrd og akta mann, både som lærar og som menneske. 79

Han let etter seg oppteikningar frå gammal tid, seks bind i alt. Mykje av dett.eer originalt stoff som skulle vore prenta. Syvde Sogelag har teke avskrift av det <lei kunne vera in-teressert i. Han var også lærar i Syvde. Der var han fødd i 1850, og der døde han (1923). Biskop Kaare Støylen: Utdrag av tale ved Herøystemna 1. juni 1980 Når vi i dag minnast Goksøyr-ulukka for 100 år sidan og desse 5 karane som sette livet til for å freiste å berge dei tre som kollsiglde, er det naturleg for meg å ta fram noko av det eg kjenner til om farbror min, Mons Støylen, ut frå det eg veit frå min far, Bernt, som var den yngste av dei tre brørne på Støylane. Ikkje soleis at den e e inav <lesse 8 karane på nokon m åte skal skiljast ut frå <lei andre og haldast fram som noko serskilt. Der var det i sanning alle for ein og ein for alle. Då Mikal Goksøyr såg at der var brest i ei år, sprang han opp i naustet for å hente ei ny. Men tida var knapp, og dei andre såg seg nøydd til å leggje ut, då <lei såg korleis ei <lkjempa for livet der ute i bårene. Då hoppa Mons, som var lærar i Runde då, i båten, og <lei la ut for å berge liv. Tanken med <lette er å gje eit tidsbilete av tilhøva for unge menneske, so ulike tilhøva vi lever under i dag. Og kjeld krifteset til d.ette er rekn eska psboka til Bernt, der han har skrive opp kva han fekk og kva han la ut frå han reiste til Volda på skule konfirma jonssåret 1873, til han for som sjømannsprest til Cardiff i England 1890. Per Riste frå Sande var med i fyrste kullet som gjekk ut frå lærarskulen i Volda 1862. Noko e er gjttekk Adain Lad fre å Syvde ut. Han kom til Kvamsøy som lærar i 1870 og fekk både Mons og Bernt i skule. Her fekk <lei grundig opplæring i ka te s e, ki1nhistorie og skikk og bruk frå gamle dage, som Lade fortalde på sin sers interessante og fengande måte. Adam Lade medverka til a t Mons kom til skulen i Volda i 1871. Då Bernt var' konfirmert i 1873, rådde presten til at han m åtte få gå vid are på skule. Dette vart helst i meste laget for faren, men til slutt fekk då Bernt og dra til Volda. Billetten på dam-pen frå Haugsholmen til Volda kosta kr. 1,- . Heile utlegget <lei to åra i Volda kom på kr. 167,20. Det var skulepengar med 80

kr. 16,-for halvåret og husleiga med kr. 9,-for halvåret som var største utlegga. Han «stasa seg opp» då han kom til Volda, hårklipp er oppført med 7 øre. Nokre år seinare kosta det han 40 øre å klippe seg, i Kristiania. Bernt må ha teke over bøkene etter Mons, for utlegga utanom maten er be e til blerrkk, penn og papir, ja, og so ei songbok til 27 øre, Mons fekk ein fin eksamen i Volda 1873, men han hadde fått tru for at broren, Bernt, var eit godt emne. So la brørne opp ein plan for framtida. Dei ville hjelpe kvar-andre fram. Mons hadde hug på meir skule, men fyrst skulle Bernt korne seg i veg. So skulle Mons gå seminaret og ta den høgare lærarprøva. Mons dreiv på skulen i og fiska om som-maren, og Bernt las, fyrst i Volda, so i Kvinherad, og so frå 1878 på Heltbergs Studenterfabrikk i Kristiania, og so studie-åra til 1885. Fyrste sendinga frå Mons kom i mai 1877 med kr. 100,-, og sidan kr. 100,-på månad til juni 1879. Våren 1880 fekk Bernt innkome av privatlesing med andre, huslærar-arbeid og anna, slik at han greidde seg sjølv. So hende då dette med Mons i mars 1880, og planane som brørne hadde, fall grusi . :Men so hende då dette forunderlege, som vitnar om den samkjensle der var mellom folk, den interesse dei hadde for kvarandrc og den vilje dei hadde til å hjelpe kvarandre som visseleg var noko av eit særmerke for folket her ut ved e havet. I r elmeskapsboka for august 1880 fører han inn det han har fått etter at Mons omkom. Fyrst kr. 80,-frå broren, Hans, etter Mons, so endå kr. 65,-«av pengane hans Mons», som det står. Vidare frå farbroren, los Ola Ervik, kr. 5,- . Askjel Bakken 80 øre, Anders Arset kr. 1,50, Gudleik Bakkjen, Jo-hannes Kvame, Jakob Dysjanes, tilsaman kr. 6,40. Innsamling frå Sandsøy (truleg frå eit møte) kr. 26,27. Eg minnest det biskop Berggrav sa i gravtalen over far i Trefoldigsheitskyrkja i Oslo i november 1937, at som preste-lærar hende det dei høyrde det syngande Sunnmørsmålet til Støylen. Når vi unge, sa Berggrav, var for akademiske og høgt-ravande i prøvepreikene våre, so ropa Støylen til oss: «Hugs at gamle Kari Bakkjen ogso skal ha noko for si sjæl». Eg må seie, det tok meg, då eg her i denne vesle r ekneskapsboka fann ikkje be e Askj el og Gudleik, rrmen ogso Kari Bakkjen som sende han ei krone Ja, . her er dei saman med so mange. 6 -R. Lade 81

Folk frå Gursken, Haugsbygda og frå Kvamsøy og alle byg-clene <ring. Og so ilmor hans då ! Ho kara og spann og vov for at han skulle få klæde, og so sende ho endåtil kr. 30,-for at han skulle ha til sn.umn.rløn. Ho dreiv med sauer, geiter og kyr for å hje e til lpsom best ho kunne, og i r ekneskapsboka finn eg kr. 12,-for geiter som var selde. Men tanken på folket her heime på Sunnmøre og på sjøens folk i det heile, var levande for han heile livet. Og fle e æiri tta føre Mons hadde sett livet til. Vi kan be e terrnkj e på morfaren, Helge Bringsvor, son, drukna på fiske, og far hans, Amund Olson Bringsvor, som og drukna på vinterfiske, og farbroren, Ole Ervik, som miste alle e trsønene sine ei storm natt på sjøen etter at dei hadde sett faren ombord i ein båt han skulle lose til Trondheim. Men dette med Mons var sjølv-sagt noko som var nærare og greip djupt i hjarta. Til havs hev e i fare elso fager ein skare. Dei kviler der ute, m en vaknar ein gong og stemner frå havet til himmels m ed song. Personleg og kollektivt al,kohol-ansvar Alle politiske parti og over 70 landsomfattande organisa-sjonar har gått saman i ein kamp mot vår største sosiale pro-blem -alkoholen. Som ein veit er alkohol ei gift som nikotin og dei andre narkotiske stoff er det. Men alkohol er ei farle-gare gift, og gjer større skade enn dei andre, meddi ho vert aksep~ert av stadig større masser av folket vårt, og dermed vert bruken meir legalisert og får større breidde -til ubote-· leg skade. For om toppforbruket aukar f. eks. m ed 10 pst., så aukar skadeverlmadene uforholdsmessig mykje meir enn <lei 10 pst. Dette er eit viktig punkt for alkohol-kampanjen å klargjera, fyrst og fremst samfunnssamanheng. i Dei mest heilhjarta og blåøygde har ei sterk tru på at rusdrykkbruket skal minke ved hjelp av ein eller fle e irkam-panjer i ord og bilete. Dessve e rrsyner livsens harde realitet ei anna side. Tilbakeslag på tilbakeslag, stadig nye bevilg-ningar og nye skjenkestader. Det siste er at eit råd, opp-nemnt av styremaktene, har funne ut at dei tusener av sku-lar kan brukast til skjenkes ta der! Og vi i bygd og by som trudde at kampanjen var meir alvorleg meint! I staden vert 82

vi m0tte med dobbeltmoral og svik. Det har lenge vist seg -og viser seg -at ei radikal haldningsendring lyt koma, om ikkj e samfunnet skal verte heilt igj ennom alkoholi:serl, meu <lei fælslege fylgjer <let har for <len einskil<le og v?irt folle Politik::ir::ir i kommunestyre og i statsstyre har eit veldig ansvar her. Men ord strekk ikkje til. Den einskilde må vere villig til å ofre noko, men det kan vere hardt, det, for vår menneskelege natur si egoisme. I alle fall kan det slåast fast a t det einaste som verkar her, er det gode eksempel, det gode føredøme. Og vårt felles-ansvar for alkoholbruken og følgjene av den, kan vi aldri snakka oss bort frå ! Sjå det i augo, snarast. Skal vi ikkj e vere samde med Ibsen når han seier: Ikke tusen ord · sig prenter som e n gjernings spor! Eller med ein annan diktar (som. låg under for rusdrikken): Hvor lenge skal det vare, før ndeelig det skjer, at folkets største fare hvert folkets øie ser? Skog.en på Kvamsøy Før 1900 heldt gardbrukarane geiter som gnog opp det Skogplanting. For 50 år sidan såg stykket mi,tt i Myrdalen slik ut. Skogplantarar: Petra, Else, Edel, ?, Edit, Anna, Gjertrud, Oddbjørg, Sigfrld, Ester, Jenny, ?. -No (1985) veks der stor skog, grønt og finL Med fuglesang om våren og sommaren ved den surlande bekken som renn igjennom feltet. Sidan har det vorte mykje planting på på Kvrumsøya. Over heile øya gror det. 83

som var av vegetasjon i on1rådet. Men då geitene vart av-øydd, voks det opp ein heil del lauvskog her og der, vesent-leg på innmark rundt ikring på øya. Sjølvsådde område med bjørkeskog har det vorte seinare. Dertil er det planta mykje i plantefelt opp gjennon1 åra av private. Siste tiltaket var i 1970 då skogoppsynsmann Hans Berg m. fl. fekk innbygga-rane til å planta 18 000 fureplantar i utrn.arka på øya. Etter 15 år står no <lesse plantane fint. Fyrste plantefeltet var plan-ta øvst i Myredalen kring hundreårsskiftet. Sidan har det korne til fleire private felt. Skuleborna har vore med på plan-ting fleire stader. Mitt og andre sine felt frå 1936/39 står no med tre på 10 m. høgde og nedover. Eg har alltid hatt interesse for skogplanting, og eg seg med glede at Kvamsøya veks til med fager grøn skog. I gamle dagar Det var ved jonsok. Eg var nett komen heim til Kvamsøy frå Volda der eg gjekk på skule. Skuleår et hadde vore langt på meir enn ein måte. Alle reiste heim i julefe en, rislett ikkje alle i påskefe en. Dei fleste rihadde lita råd, og kommunika-sjonane var dårlege. No var vi spreidde til kvar sin kant av fedrelandet. Eg var komen ut til mitt rike mellom. øyar og hol-mar som hadde leika i hugen heile vinteren og våren ute er. ttBrått vart eg konfrontert med ein trønder og kjærasten hans som bar ei diger fiskehank mellom seg. Heile 17 fiskar hadde dei fått i eitt trollgarn nedfor landa. Hanka var så tung at dei måtte vere to for å bere henne. Ansikta lyste som både sol og fullmåne då dei viste fram fangsten. Det rann meg i hu-gen at her måtte salig Jonas Lie, diktaren, ha likt seg be e trenn på fisketuren i Oslofjorden som han skildra i ei av bøk-ene sine. Då han såg på den fattige fangsten (2-3 småbleikj er), sukka han: Så fattig synes mig Livet (stor L) her nede, mot på Nordlandskysten ... . No for tida når ein brukar både nylon-og sengarn og endå ofte ikkje kan få ei skikkeleg fiskekoke, må eg tenkje på kva dei halvrotne bomullsgarna kunne fange av kveisfri småfisk på dei same fiskep]assane. Då eg var ungdom (1910-20-åra) var det vanleg at vi fekk ein fiskjetåje mest kvar dag i eit par trollgarn. Eg hugsar den sommaren eg gjekk for presten. Vi rodde frå Kvamsøy 84

Anton Sundset, lærar i Søre-Kvamsøy, og Magna Lade had-de fiska så mykje i eit trollgarn i ein gong. Det var fisk den tid. til Larsnes og heimatt om lag 15 gonger den sommaren, to gonger fekk vi motorbåtskyss. Vi var oppe i 5-6-tida. Det var sakte gildt å tre e ffkameratane frå bygdene rundt i heile Sande, men endå gildare var det å kome heim. att og dra garn, for eg visste der var fangst, ingen tvil om det! Titt var det store raudtorskar m ed i fangsten. Det var fiskemiddag heile yrka og kald fisk på brødet om søndagsmorgonen. Og mang ein god livreb e og itsmørbite attåt. Vi var heldige, vi fekk kams og torske- og brøsrnehaud. Diabetikarar hadde ingen vanske med kosten, slapp å kjøpe han frå utlandet. Havet sine ressursar var store og måtte utnyttast, det var lettmelteleg mat, ja -slankekost! Beste levra hadde småseien i august månad. Men det tok slutt etter at nord-flåten slo til og drap ned småseien både i Vanylvsgapet og mange andre stader. Bring sing haug Dette namnet vart brukt på tre gardsbruk. I 1400 vart det skrive Brymsiogahaugh, i 1500 var namnet Høgh. Men i 1897 vart det oppretta postkontor på Kvamsøy, og då vart poststaden heitande Bringsinghaug. Men dette namnet var upraktisk (i telefonen) og tungvint, slik at vi frå nyår 1973 fekk løyve til å bruke Kvamsøy i staden. 85

Bringsinghaug Det . gamle tunet. Etter di garden ligg midt på øya, vart her staden for rute-båt, telefon, posthus og handel. Og med omsyn til sjøverts trafikk, er her staden. I 1650 var denne garden kongsgods, s an idvar eigartilhøva så ymse til det i tida 1836 til 1863 vart tre sjølvstendige gardbrukarar på Hauge. Garden Hauge er ein av dei få gar dane i Sande son'l er nemnt på 14- og 15-hun-dretalet. Garden har tidleg etter måten vore veldyrka. Den gamle busetnaden var nede på Re a der inmange hus stod i ei klynge. Dei er forlengst borte, dei 9 sandhaugane også. Husa er vekke og dei store sandhaugane er køyrde bort etterkvart. Øya vart i ei periode kalla Brimsing eller Brimøy. Etter utskiftinga vart det 3 sjølvstendige bruk. Desse bruka har etterkvart vorte m ykje utvida og oppdyrka. MOT EI NY TID. Frå 1913 kom det fart i utviklinga. Magnus Støylen bygde både butikk og sjøhus ved sjøen like nord for kaia, som vart bygd ferdig i 1921. Petter Hauge bygde kring 1900 ei lita bryg-gje og kosta kran der. Nokre år tidlegare fekk øya fast stoppe-stad. Den tid måtte rutebå ten ekspederast med båt, og Petter kjø e då eptkspeditbåt om sla til ved bryggja. Over denne bryg-gj a gjekk alt som trongst for folket på øya i 20 år. Også folke-ferdsla og dyretransporten gjekk same vegen. Det var mang ein våt og strevsam tur, og ofte ein risiko å ta i mørkret og uveret. Så bygde Petter butikk ved den vesle bryggja, og det vart drive handel her i omlag 12-13 år. Først ved Kj øpelaget og sidan ved 0. R. Rønnestad, Sørbrandal. Men fyrst i 1913 kom det til verkeleg fart i utbygginga. Pe er Hauge let ttopp lokale i kjellaren for Magnus, som handla her den fyrste ti-86

da. Men så snart .han fekk bygd butikken ved sjøen, flytte handelen dit. Kjøpte eit jordstykke og byrja på ei lita ~ryg-gje der. Så fekk han oppsett ei sjøbu og tok til med fiskehan-del. Det galdt torsk og sei og sild. Sette opp trandamperi og salteri, og <lesse vart flittig brukt i dei store fiskeria som var, særleg i fyrste verdskrigen. Men endå viktigare vart silde-handelen som han dreiv i dei store sildeåra 1914----20. Sidan minka det av. Det hadde vore ei god tid for folket på øya, mykje liv og røre med denne handelen som Magnus skapte. Han bygde våningshus ved sida av butikken, og her var også einaste handel, til S-laget bygde ved kaia først i 20-åi·a. -Dampe et og risalte et ribrann ned under eksplosjonsulukka i andre verdskrigen (1. juni 1944). Sidan vart det meir utbygt, særleg dei to store nothenga og notbøte et, m en det rivar ik-kje før etter andre verdskrigen. Garden tilhøyrer August Hauge. Etter måten ein stor gard. Driftsbygningane er høgst moderne. Mykje er nydyrka. 87

l storkrigens dagar Det fanst vel rundt 30 hestar på Kvamsøy under storkri-gen 1940-45. På vårt småbruk hadde vi ikkje hest før midt i trettiåra. Alt gardsarbeid måtte utførast med handemakt, som. på så mange småbruk før i tida. Det var eit hardt slit frå tidleg vår til seine hausten, full veke og ingen som tala om ferie. Men i 1935 kjøpte eg ei unghoppe saman med grannen. Det var ein stor lette i arbeidet og til framgang for jordbru-ket. Og i krigsåra med rasjonering på alt drivstoff var det godt å ha Frøya, som ho vart heitande. Ho gjekk på norsk-avla får, og vel var det, for vi hadde ikkje noko anna. Eg hugsar fyrste gongen eg skulle køyre med henne. Vi var i ukjent land båe to. Ho var kåt og busa på så eg måtte prøve å stogge henne, men vart liggj ande på ryggen. Då stog-ga ho brått til eg fekk reist meg opp att. Til ein ungøyk å vera var dette eit godt teikn på skjønsemd og samarbeidsvilje. Ja, hestevitet hadde ho og vel så det. Fleire år seinare datt ho ned i ei jordhole så ho vart ståande mest på hovudet. Også då viste ho klokskapen sin. Etter at ho hadde vrinska og var-skudd om ulykka, låg ho heilt still og venta på hjelp. Ho skjøna at det ville ikkje nytta å arbeide og masa seg ut slik ho låg Det . enda godt, og to takka på sin måte. Dyr og dyre-vener kan forstå kvarandre sitt språk. Egoistiske og hard-hj arta folk forstår inkj e. Ein sornmar kom her ein romsdaling på vitjing. Då han såg nærare på Frøya og høyrde ho ikkje hadde føl, sa han: -Det er eit for godt emne til å stå. Eit år eller to etter hadde ho følet som står i forgrunnen på biletet. Det hadde vi mykje moro med utover det året -mora og. Under krigen var vi verkeleg redde for at tyskerane skulle «rekvirere» Frøya. Ikkje var det greitt å gøyme vekk ein heil, levande hest heller. Hel_digvis gleid fåren over, og vi fekk ha henne i fred til krigeh :slutta. Då -tys1<:arane .-,k._om til Kvamsøy i juni 1944, hadde <lei store proble~ med t~·eldcraft til å få alt på plass for dei 118 mannskapa i «støttepunktet». Bygdefolket var uvillege _til å leige ut hestar, eller så hadde dei ikkje hestar her på øya. Men så hende det at tyskarane tvangsevakuerte to familier frå leiren og tok husa <leira. Den dagen dei måtte flytte, kom det 26 hes tar og hjelp te til med flyttinga! Tyskerane gjorde 88

Einaste gong «Frøya» hadde føl. Sommar og høying. Asbjørg, R. Lade, Sverre, og høgt oppe Rut og Norvald. store augo! Det var ein demonstrasjon dei ikkje hadde venta. Men bygdefo et redelast lkikkje. Tv rtimot. eDei kosa seg over hendinga lenge etterpå. Men Frøya, ho vart seid lenge etter . Eg greidde ikkj e å fylgja henne ved avferda. Då grannen leidde henne over dei kjende stadene for siste gong, kunne eg berre sitja der med ein klump i halsen. Dept/ord Med åtaket på Polen og fle e irmellemeuropeiske statar hadde Hitler sett Europa brann, i og no stod Vest-maktene for tur, og Danmark - Norge. Hitler hadde sett seg arg på at Eng-land brukte norsk nøytralit tsfarvatn etil den viktige malm-transporten frå Narvik. Det vart difor gjort vedtak om at tyske u-båtar skulle gå inn i norsk nøytralitetsfarvatn og søk-kje britiske malmtransport-skip. Så vidt eg hugsar var dette tredje torpederinga av slike skip før vi kom med i krigen. Det måtte vere i slutten av mars 1940. Den britiske malm-båten «Deptfor<l» var komea frå Narvik Lil nordpynten av Stad. Om lag halvparten av den 35 manns store besetninga låg truleg i køyene sine (frivakt). Klokka 13 høyrelest brått ein sterk eksplosjon. Skipet var råka av ein torpedo og tok straks til å søkkje. Folk på Kvamsøy og ytre Stad såg eksplo-89

Deptford var ein engelsk malmbåt med 35 manns besetning som kom frå Narvik. Vart torpedert ved Arvik før Norge kom med i krigen. N okre og tretti mann kom bort. sjonssøyla so msteig opp over fjella. Båten vart senka utan varsel. lkkje lenge etter var Sunnmørsposten sin meldar på K varnsøy på veg til ås ta den. Der møtte oss syn om sbar bod om ei alvorleg krigsulukke. Over eit vidt område flaut all slags skipsutstyr og splintra vrakgods: skipsluker, plankar, olj eklede, unde øy, død fisk, rtoljeflekkar, dunkar, madras-sar o. a. Narnnebrettet tok vi med oss (sjå bildet) som eit min-ne om denne hendinga som gjorde sterkt inntrykk på oss her utmed skipsleia. Der låg eit par småbåtar i leia. Av folka der fekk vi vite at ein forbipasserande båt hadde plukka opp ein mann som overlevde og 3-4 døde. Alle ei <landre vart borte med båten og sågst ikkje meir. Men det skulle korne det som verre var. Lite kunne vi då ane at u-båtane skulle søkkje tusenvis av skip og sende ti-tusenvis av sjøfolk til botns i den fem år lange og totale krigen. Provokasjon Dette l in!il«~ orclet vekkjc>.r ati oss nolrn som sm alrnr vondt og ufyse. Det får oss til å kjenne gru for det som kjem etter. Etterpå høyrer vi ofte at ein vart provosert til ei gjer-ning som ein no må stå til re e ttfor. Dei tilsvarand norske e ord som utfordring, rgingte, narrgjering, mobbing, oppegging, opp-90

vigling og opphissing står for mykje det same. Vi reagerer mot alt slikt m ed all den uvilje vi eig. To episoclar. I Lom i Gudhran<ls<laleu lien<le del nyJeg at nokre en-gelske soldatar på øving slo ti1 norske gutar, etter at dei -som <lei sjølv sa -i vekesvis hadde vorte provosert til det av (tank lausee) nordmenn. Altså reagerte dei rn d å .eslå nord-m enn e er påttstått provokasjon. Ein soldat vart dømd. Vi spurde ein som heile krigen hadde vore i England og e es llog hadde arbeidd i lag m ed engelskmenn mykje, fagkonsulent Gudmund Vestnes, under eit intervju i ein annan samanheng, om dei var lettare å provosere der borte enn t. d. nordmenn. -Abosoultt ikkj e. Engelskmenn har ord på seg for å vere flegmatiske, og eg har inntrykk av eit uforstyrreleg og roleg folkeferd, jamt over. Og utan å foreta noka mannjamning, fortalde han ein episode som viser at også nordmenn kan la seg provosere, t.o.m. brennsnøgt. Han fortalde altså om Slåsskampen i Gibraltar. -Under andre verdskrigen gjorde eg militæ eneste rtom bord i jagaren «Glasdale» og var med på to invasjonar. Den fyrste var i Nord-Afrika, og på tilbakevegen frå den, var vi innom den store flotehamna Gibraltar. Det var ofte at ner-vane var på høgkant, og no m åtte vi avreagere. Vi m ø e der ttca. 20 000 engelskmenn. P å Glasdale var vi 180, og av desse fekk 120 landlov, resten av mannskapet skulle gjera vakt-teneste om bord. Pubar og lmeipar var fulle av marinegastar. Då var det at ein engelsk soldat såg ein gast frå Kongeleg Norske Marine og sa to ord (tankelause): Forbaska quisling! Det var nok til at nordmannen gav han inn m ed knytt-neven, og dermed vart storslagsmålet sett i gang. Kvar skulle hjelpe sine. Nordmennene måtte i hast sende ilbod om bord e er ttmeir folk mot overmakta (200 mot 1). H.idande politi vart utkommandert og skulle rydje gata. Då slåsskampen endeleg stilna av, låg øydelagde klede og andre e effktar strødd utover gata, m edan gastane slikka sine sår i form av hovne og såre kroppsdelar og eit utal av blåveis i andleta. 91

Så langt Gudm. Vestnes. Skulle vi samanlikne <lesse to episodane -den i Lom, og den i Gibraltar -så finn vi likskap. Kanskje ei vidare gransking ikkje ville vere til føremun for oss nordm.enn ? Minner frå fyrste verdskrigen ( 1914 -1918) Fyrste verdskrigen var ikkje så hard som den andre. Vi var ikkj e så innblanda i den som i andre, vi hadde ikkj e fi-endeherar i landet. Men var likevel hardt å misse 2001 sjø-folk og fle e irhundre skip! Og tole rasjonering på <lei vikti-gaste varer m. m. Eg hugsar kor redde vi var for miner som hadde slite seg laus og kom rekande mot land. Dei var ikkje å spøkje med, det såg vi då dei sprengde dei. Ein dag vi arbeidde på åkeren, såg vi det kom ein mindre båt med stor fart og stan-sa utfor Notaskjer, der det hadde lege ei mine dei siste dagar. Båten slepte mina frå land og sperngde ho der. Sjøsprøyten stod jamhøgt med Stad-fjella og smellen var kraftig. Med spaning såg vi på skodespelet! Men dei skulle korne rn.ykje nærare. To rak opp i fjøra ved ytste Klubben, 2- 3 kom opp i fjøra ved Bassenes. Kraftigast var ho som vart sprengd i Vågane. Det var liksom grunnen skalv og forplanta seg gjen-nom heile øya. Det var og anna so1n rak den tida. Eg hugsar vi var ut i Bassenes og såg på fle e ir ilanddrevne miner. Vi fann bl. a. stearin som vi støypte julelys av, og vi fann bensin på ei 10 I. boks. Vi ville prøve om det var bensin, og ein av oss stod 3--4 m . ifrå ein flamme og slo på. Bensin var det, for flam-men fylgde tilbake gjennom lufta i ein boge. Eit av dei 4 krigsåra kom det rekande in ekval inn i Krokevikja. Folk tok til å undrast, slikt hadde dei aldri høyrt før. Var han minesprengd, eller hadde han vore ute for spekkhoggarar eller var det sjukdom? Dei fekk ikkje svar. Men <lei ::;lep le ltau a v::;lau ug ::;elue hau på eiu fabrikk. Eg hugsar kor flittige vi var å støypu lys føre jul den tid, og vi fann nøgda rn.ed stearin i fjøra. Vi prøvde endåtil å ha farge nedi stearinen. Det var streng oljerasjonering, så det kom vel med å skøyta på med stearinlys. Det fælaste med ufreden då var sjøkrigen. De e ttmed å 92

torpedera utan varsling, det tykte folk var fælt, og det var det og. Og så hadde folk utan skrupler gjeve seg til å vere angivarar og melde når båtane skulle gå. Ved Marsteinen fyr vart båtor senka mangi e tilfe e etter ellinannan på kort tid. Ein tysk ubå t låg der og tok dei etter kvart dei kom. Det var pengehækne landssvikarar som for så fram, til skade og til skam. Eg var ung den gongen, be e rr17 år. Men eg hugsar at då krigen tok til var det 14 eng lskee krigsskip samla i ytste Van-ylvsgapet, 7 av dei var inn til Eltvika, snudde og for utatt. Dei var på jakt e er tyske ttskip. Eg tenkte på dei tusen nor-ske sjømenn som låg og kjempa for li~et til <lei sokk i si grav, og den døyande soldaten i skyttargrava, og hans siste syn : «Mor! er det mor?» Og eg måtte sanna det som stod i læreboka vi hadde på skul en: Krig er det fælaste på jorda! Men ei kone fann løys ga : Det inskulle vore forhode! Minner frå andre verdskrigen ( 1940 -1945) Den store tunge børa som verdskrigen vart, byrja 9. april, og denne datoen vart innleiinga til 1nykj e vondt for folk og fedreland. Ingen som ikkje opplevde det kan forestille seg den tyngsle som la seg over folket i <lei fem lange år. Først var det sjokket som. lamma oss, så den store tyngsla som vi m å e bettra heile tida medan krigen varde. Så <lei mange forordningar som <lei styrande, nazistane, kom med. Trugsel om fengsel, om konsentrasjonsleir, torturering, gis-seltaking og dødsstraff o. 1. Så den strenge og altom.fattande rasjonering. Hadde vi fått lt adette på ein gong, ville vi ha fortvilt! Men vi fekk det som dro par eller drypp utover i he e ilkrigen. Men alle tyngslene og trengslene, sutene og sorgene samla seg til den store børa som vi aldri kunne friast frå så lenge vi hadde jarnhælen over oss og må e ltteva i eit okku-pert land. -Tunge var dei forordningane som galdt det le-kamlege hel1uv, rneu L_yng:sl var dei som la seg på sinnet. -Korleis sknllf'. rlPt g:' me fo<lrelrl andet? Og rne<l oss ? Med våre, heime og ute? Eg råka grannen då eg gjekk til skulen. Han kunne for-te a lj at tyske tropper hadde gått i land mangi e norske byar ! Vi stod der som nåmne. Kva kunne vi gjere? Hje elause slptod 93

vi der! Vi vart drivande i reine rådvilla. Radioen stod på ut-over dagen. Vi høyrde både norsk og svensk radio. Vigra gav meldingar også til engelske krigsskip, inn i mellom. Berre eitt einsleg norsk fly såg vi her, det flaug syd om Stad og retur-nerte nordover igjen. Vi såg også eit engelsk fly som jaga eit tysk vestover, og det tyske flyet hadde ein lang hale svart røyk etter seg der det svinga om Stadpynten, nokso nær havfla-ta. Den dagen talde eg 40 tyske fly på veg nordover. Av dei som for sørover, landa eit (tysk) fly på Stadlandet uttafor Rivjehornet på ein snøbrede. Dagen etter kom nokre frivil-lege frå Stadlandets skyttarlag og tok hand om det tyske mannskapet. Elles såg vi lite til krigshendingar. Men tyska-rane dreiv og bomba Vigra, og flyaktiviteten var stor. Det vart stogg i ruteferdsla. Ein og annan rutebåt sneik seg langs m ed land i mørkret, av otte for fly og sjøstridskrefter i dags-lys. Dei naske gutane som var mobiliserte, kom seg over Ån-dalsnes og sør over Gudbrandsdalen så langt som til Kvam. og Ven bygda, eder dei båe stadene skulle prøve å hindre den tyske frammarsjen, men dei laut gje seg over Nokr. e av <lesse gutane korn seg over fj ellet over Nordfjord og Vanylven, til heimetraktene. Dei. vassa i djup snø og hadde ei lang og tung ferd, før dei ende.leg kom heimatt. -Ja, det var sørgjeleg at dei styrande ikkje hadde førebudd oss på det som kunne ko-ma. Det var ingen grunn til at Hitler ville la oss få fred, slik han for fram mot alle folle Men det gjekk godt til slutt. Det gjorde det! Og vi er glad for det. 9. april 1940 vart vi dregne med i andre verdskrigen. Om natta hadde tyske marinefarty trengt inn i ei rekke norske kystbyar og delvis he erstt dei. Einast forbrot e vi hadde gjort mot Hitler, var at vi låg her vi låg. Hitler ville bruka landet vårt, hamnene våre til utfall mot England. Han ville også bruke sjøvegen langs vestkysten vår til malmtransport frå Narvik. Sistpå brukte han landet vårt til å gjere utfall m.ed fly og farty mot engelsk/ainerikansk skipsfart til Russland under krigen. Vi var altså i krig, noko vi ikkje hadde vore sidan 1814. I 1914-18 var vi ikkje direkte innblanda i krig-føring. Det er klart at denne krigen som sette heile verda brann, i også nådde vårt vesle avsnitt med si gru og sitt tap av mennes-94

keliv og verdiar. Dei daglege krigshendingar låg imidlertid langt unna oss, berre Stad var ei krigssone der in kunne evente at krigsmaktene tørna ihop. Og det viste seg at heller ikkje de e ttavsnittet kunn vera e fritt for sore krigshendingar som fekk leie følgjer for nrnnge, t. d. den store eksplosjonen ved Kvarnsøya den 1. juni 1944. I over 5 lange år speia vi ut i havet etter hjelpa som skuHe korne, vi visste at ho kom den vegen. Tyskarane visste det og, difor budde dei seg så godt på heile kysten. Her i di-striktet hadde dei støttepunkt på Åram, Åramsnes, i Kobbevik, Kvamsøya og innafor Stadlandet og Stornese Desst. utan hadde dei to armerte fiskebåtar som patrulje e rtskipsleia nord for Stad heile krigen, og smn av og til stasjonerte Haui gsholmen og på Kvarnsøya. Desse vaktbåtane var til stor forarging for nordmennene som ikkje kunne prøva å gjera noko imot <lei, utan lyskarane tok represalier, dvs. <lei tok gissel, fengsla eller drap skuldige eller uskuldige gissel. Det hende fle e irgonger på Kvamsøya at tyskarane trua folk. Både på Hakallestrand og Kvamsøy tok <lei og sette folk fengsel i for it eeller anna som <lei hadde sagt eller gjort. Desse to vaktbåtane dreiv på land i Brekke-fjøra i cin storm frå sydvest. Då gledde vi oss, for dette var noko tyskarane ikkje kunne skulda oss for. Men gleda varde ikkje lenge. Dei kom seg av grunnen igjen, endå kvamsøyingane og andre som stod og var vitne til hendinga, ynskte at <lei skulle verta m aln sund e av stormen og storbåra. Det hadde ei æ eg <lrlfortent. Og for tyskarane var det inga tid fare for menneskeliv. Det er visst og sant. Vaktbåtane vart r epar rte e eller vi fekk nye, til meir forarging. Ein haust hadde nokre ungdomar vore uva ame og rslyst n1ed lommelykt på Støylebakken. Straks skaut tyskarane ei salve mot <lei med sine luftvernkanoner. Det hende ein annan sornmarkveld eg låg utpå Ristefludene og fiska, at tyskarane skaut, truleg for å skreme meg. Det hende ein haustkveld, visstnok i 1943, at 3 tyskarar frå ein av vaktbåtane kom på huset vårt i halv tolv-tida og praia meg. Vi hadde nettopp lagt oss, og eg hadde bore cin 10-linj ers amlpe frå skrivebordet i stova og til nattbordet, der eg skulle lesa litt før eg sovna. Vi hadde ikkje blendingsgar-diner alle stader, for det var så å seia fyrste kve en eg ldsat og retta skriftleg-bøker den hausten. Brått høyrde vi noko 95

ute i gangen, og undrast, for vi var ikkje vane med at nokon kom på huset på denne tid av døgnet. Best det var storma 3 tyskarar inn i stova. «Kom hit», sa dei. Døra til soveromet sto<l opFi, og P.g s::i :=it. v::ir rl f'.t lP.gitirnFisjonslrnrtet det galdt, s:' låg kortet på bordet. Men nei, det var meg det galdt, eg skulle koma inn i stova. Eg stod opp og gjekk inn i stova og leitte etter legitimasjonskorte Men t. tyskarane var ikkje interesserte i kortet, men derimot i min person. Eg vart skulda for å ha blinka til engelskmennene. Det nekta eg sjølvsagt. Kom ikkje på det med lampen og blendinga. Så eg var høgst undren over deira påstand og forstod ingenting. «Vi så det, vi så det! Lang, kort, lang kort», sa tyskarane. Det var ein urett påstand, sa eg, og undrast over slik framferd. Då vart domen forkynt: Der-som slikt hender e.in gong til, skyter vi alle husene kaputt, sa den e e inoffiseren til meg. Den andre offiseren gjorde eit kors framfor panna mi, og det forstod eg. Den tredje mann var ein menig, og han truga meg med polizei ! Om eg hadde forstått? Ja, svara eg, og fekk dei på dør. Men ein ting fekk eg sanna Tyskarane : står på sitt, sjølv om det er aldri så gale! Same kve en ldvar dei hos 3 jenter som sat på kjøkenet hos grannen. Jentene vart fyrst forferda, dei lika ikkje dette. Men e er ttat tyskarane hadde fått kunngjort ærendet sitt, som galdt blending, vart dei utvist med eit kvast kommando-ord frå den eldste: Forsvinn! -Ein tredje stad var ei jente i ferd med å leggj a seg, men før det skulle ho ordne litt tøy. Til belysning bruka ho ein 20-linjers lampe, og han lyste lang veg bortover bygda. Tyskarane gjekk e er lysettt, og dagen etter hadde det vore det store samtaleemne i le en irdet dei hadde set: ei norsk jente i netto. Men natta sitt eventyr var tyd leg eoverdrive! Blendinga vart ikkje snakka om meir! To gonger under krigen var eg verkeleg redd, og båe gongene galdt det merra vår, ho «Frøya» som vi fødde saman m ed grannen. Eg skulle henta varer på pakkhuset på kaia, og køyrde hit med høyvogn. Eg var komen ned og fekk låst opp. Då byrja ei fæl skyting ovafrå vegen, så eg skunda meg og fekk Frøya inn i døropninga. 15- 20 mann la kaia under eld så det be e rrdryste av kuler i sjøen på båe sider av kaia. Då det vart eit lite opphald, gjeld{ eg fram og ropte og vinka at her var både folk og dyr som skulle framatt. Vi slapp med skrekken den gongen. Men det såg bokstaveleg ut til at 96

vår siste time var komen, både for m eg og m erra. -Andre gongen Frøya var i faresonen, var då tyskarane kunngjorde at alle hestar skulle regis ertrast og samlast på sentrum, så tyslrnrane lrnmlP t::i OP.i lwstP. Vi h::innP. ::ill grnnn til å tr11 ::it Frøya vart teken då. Difor gjekk vi i dagevis i r edsle for at vi skulle misse henne. :Men heldigvis vart det ikkje noko av de e, ttog vi gledde oss storleg. Ein gong eg stod på S-laget og skulle betala varene eg hadde kjøpt, høyrcte vi flydur ute i nærmiljøet. Eg let varene og pungen liggj a att på disken og sprang i full fart -utan m ål e er m ed -llut i geografien for å søkje dekning. Men dette var ikkje liketil, då det i de e ttområdet ikkje var bygd 1neir enn 2 hus som det kunne vere tale om. Midt i kuleregnet vart det le a etter ittilfluktsrom . Det var spennande. Straks før h adde tyskarane fyllt ei sj øbu m ed ammunisjon, og vi var redd det var den <lei skulle skyta på e er llbombe. Det var imidlertid m ange fly som skulle mineleggj a i År amsundet, og då ei <likkje kunne vera i Åramsundet a e på ellin gong, m åt-te somme ut i fetlingane ein sving. Og såleis kom dei over Hauge, der den sjøbua låg som kanskje skulle bombast. -Men denne gongen skulle Bringsinghaug gå fri, for litt sei-nare skulle dei oppleve den største eksplosjon i Norge, då engelskmennene sende «Hans Leonhardt» til vers m ed 2199 tonn ammunisjon ved eksplosjonen 1. juni 1944 ved Hauge. Etter å ha kr.insa nokre runder over sundet og gjort åtak på skipsfarten, drog flya vestover igjen til sin base, og vi kunne krype frmn frå gøymestadane våre. At pengepungen låg urøyvd på disken, var ikkje unde e rlg, for alle hadde hatt anna å tenkje på den stunda. Men nerv pirreande hadde det vore for alle i området. Ein kveld siste krigsåre kom t det to tyskarar . på huset vårt igjen. Den e e invar ein som hadd vore e på russefronten og var tydeleg sinnsforvirra. Ty e han ktsåg russarar, og var farleg stundom. Kommande e m eg rtut av senga i be e srrkjor-ta og forkla e at blertndinga på e e glinaset var ikkje god nok. Sn::irt k an 100 engelske fl y vPre over oss ! Derfor h eldt han det automatiske geværet i magen på m eg, m edan kona (og tenestjenta som. kom frå andre ro et) ym.nka seg. Eg kjende ingen r edsle i m eg då han stod m ed autom våatpnet i magen, m en då eg kjende angen av alkohol, for det gj ennom meg -7 -R. Lade 97

og då vart eg brå tt skje en. Og elvndå meir då kona sa ho såg at «hanen» var spent, og det på eit slikt farleg våpen! Han kunne skore meg i to ved å vri automatvåpnet ! Same tyskaren la seg to gonger ned i veggrøfta og sikta på folk, som om <let var russarar, så han bar seg som ein farleg mann. Han burde ikkje gått laus. Etter den stor ee. ksplosjonen vart det eit heilt oppstyr på Hauge. Telestrengene låg nede på vegen frå Dysjanes til Hau-ge, og stasjonen var rassert så alt låg utover vegen. Eit glø-dande jarnstykke suste gj ennom lufta og dala ned på Dam-pe et og riSalte et som rikorn i brann. Eit lite vindpust gjorde at logane stod forbi butikken og stovehuset til Magnus Støy-len, så ei <lvart berre svidde svarte. Anna Stø en ylfortalde at ho fall overende oppe i vegen. Veit ikkje om ho svima av, men såg ld eog røyk og fekk feittveska e er ettksplosjonen regnande over seg. Det viste seg a t belegget var så tjukt at <lei fekk ikkje byttene nedi sjøen då ei <lskulle sløkkja, ni.en måtte grave det bort med ein kjepp. Eit halvt hundr mann e sende bytter med sjø og skulle sløkkje. Men huset brann ned, og med det brann også olj e, kol, dragsefat, material, høy og tjørebredd platting\" Trelappar frå båten vart slengd inn i kj ellarane i m engder, av bårene frå den eksplode e «Hartns Leonhardt». På taka var hellene spikte og ein skorstein ned-ramla. Flodbyljene slo oppetter veggene, og sj øbugolvet var heilt oppbrote. San<l var korne inn i kj ellarane og tusenvis av ·glasbrot, så alt av mjøl kunne ikkje etast av folk eller dyr. Fle e irgranatar låg rundt huset og inni husa. To store jarn-naglar stod eit par tomrnar inni flaggstanga tt teved Anna, då ho reiste seg oppatt. Omkring henne låg det 5 jarnstykke. Ein kalv hadde fått sprengt lungene, så han må e ttslaktast. Etter alt som hende denne kve en, var det eldit stort Guds under at ingen vart drepen, sa Anna Støylen. Det hadde hagla med tusenvis av jarnstykke og granatar over Haug - r,området, og be e rrein vart r åka av eit jarnstykke i foten. Han såg det ko-ma, m en gr iddee ikkje springa undan. Ein annun fekk cit jarnstykke så nær at det flerra skjorta av han. Fle e feirkk sjokk, ei je e hantdde sjokk i mange år e ettrpå, ja heilt til ho døde. Ein dag under krigen kom det brått ei mengde tyskarar gj ennom bygda i søre Kvamsøy. Dei spurde etter bl. a. kva 98

Tyskerane på veg til Hauge med ei handkjerre. Vegen er øydelagd av tyskerane, og dei tok steingardane og bar ti,l hola. Men det vart ingen god veg. 2 mann dreg, 3 skuvar på. firastrengene skulle brukast til. Vi sa <lei skulle brukast til torvtransport frå fjellet. Det kunne vore moro å fortelje om den tyske flygaren som var skaten i brann av it eengelsk fly og jaga vestover Myredalen, slik at tyskaren flaug på torv-strengen hans Vikene og for vestover med ein hale av svart røyk etter seg. Men vi gjorde ikkje det. Kanskje trudde <lei at vi hadde radio, og så brukte vi firastrengene til antenne. Busetnaden på Kvamsøy er utgamal Den som med interesse granskar samlingane på Bergens museum og <lei 2 musea på Sunnmøre, vil finna steinalder-reiskaper og våpen som gjennom nytida er grave fram under arbeidet med kultiveringa av jorda på Kvamsøya. Ei granskarferd øya rundt vil visa ~endå meir av prov på før-historisk terra inkognita (ukjent land). Nokre hundreår attende frå notida har folket her vorte gravlagde på kyrkjegarden på Sandsøy, men eldre enn kyr-kja kan ikkje den gravplassen ha vore, i alle fall for kvams-øyingane. Heile den lange heidne tida og den fyrste kristne tid (etter år 997 då dei fyrste kvamsøyingar vart <løypt) må gravplassen ha vore ein · annan. Ser ein bort frå munnlege overleveringar og hypoteser om krigsmassegraver i Røysane, 99