Ragnvald Lade - Gamalt og nytt frå ei framfaren tid

og held ein seg til arkeologane si meining om. at h r evar øya sin tusenårige gravplass, må ed t vera klart at busetnaden må relmast frå fl eire tusen år før Kr. Gravfe e ltt i Røysa ne er ov r e1 km langt og har eit utal av større og mindre gravrøysar. Eit par km <lerifrå ligg det store kistegravfelte t på Storholmen ved sørsida av Kvamsøya. -Dessutan har ein mindre gravstad på Dysa i Ristesund og på garden Hauge (Bringsinghaug). Då steinalder-hustufta i Røysane vart utgraven i 1932, var d t efunne e e brr1 slik steinalder-bustad på kysten (på Stord). D tte e ved sida av <le i mange steinalderfunn frå fle e irkantar av øya skulle prova at busetnaden her e r mellom d n eeldste på v rå e kantar. Siste funne t vart gjort no nyleg av ein mann i Brekke som stod og braut jord om lag 25 m.o h. .På kanten av ein terasse støytte spaden mot ein fint forma og godtsom h eil dolk ( ell. spydspiss), 15 sm lang og sers hard. Han låg i kan-t n eav e i lita myr, om lag 30 cm djupt og m d leeirgrus under. Fagfolk me einr funnet må vera 6000 r ågamalt om lag. Eit møte med våre skinnkledde forfedre (v d heøglys dag) ville vore us i le e eg inte ressant, se erlg om det kunne gje oss i elita innleving i <leira arbeid og liv, tenkje å e m t og lagn d. Altsaå e i openberring som gav oss full visse, istaden for gissing og rneir e ell r mindre vel underbygd hypote eser. Men då ein ikkje kan rekna n1ed eit slikt under, lyt ein ta vel vare på ed t jorda har gøyrnt p i å så lang tid bolk, og esom no kan gje oss m eir og meir kunnskap om livskampen t d t åefolk vi ættar ifrå. D t ekan koma nye funn h re etter til d i erike samlingane frå før. Endå vil det gå nokre hundre år før d n esiste torve ukul-tivert jord vert omsnudd på Kvam.søya. Både kor og korps fekk nye faner i høve jubileet Kvamsøy Hornmusikk vart skipa 1910 og Kvamsøy Blan-dakor skipa 1880. D i heeldt jubileumsfest i lag i 1980, og då fekk dei nye faner. · Det eineståande musikkj u hi leet p n K vm11s0y::i v::irt i a llf'. måtar ein stor festdag. Stemn t eopna m d emarsj frå e efrj-kaia der mange tilreisande steig på alnd. Unde r full musikk toga it efeststemt publikum. til Høgtun som var omkransa av norske flagg og e i flaggprydd bygd i d t estrålande vårveret. 100

D t estore lokale t var fulsett då dirigenten Asbjørn Støy-l n heeva taktstokken for første v ea dling som. sangkore t had-de -d n eomfatta mange fine komposisjonar . .H.eidar .H.istesund, m angeårig formann i koret, ynskte folke t velkomne til fe e stn . Johanne øSrdal las sjølvskriven prolog, d r d t ee var innfle a ttmangt av inte e e å r ssfrfarne tider. B d Kvå e amsøy blandakor og Kvamsøy hornmusikk had-d fe ått seg nye banne r til dobbeljubileet. Blandakore t si fane v art ove e erlvrt formannen i kore at v Thea Kvamme. Hornmu-sikken sitt nye abnner vart ove e erlvrt av Ruth Ristesund til formannen i hornmusikken, Kars et n Ristesund. Fane e nvar teikna av Anny Kvamme , Lars Brekke og John J. Ristesund. Arbe eidt var utført m d ekunstnarhand. D t egaldt også brode -ria som for d t mee e astv r utført av Sigrun Solvang og Jo-h anna S ørdal, m n oegså fleire dame r hadde et ke d l i d t eestorarbe e idt som h r v r eautført. Fane e vnar ei g vå e å frKvams-øyfolk t i evyrdnad og takksemd for d t e<le e ssto j ubilantane h adde ebtydd for øya gjennom ge enrasjonar. E ett r d tte e kom andre avdeling av blandakoret. Sokneprest H lg N ssee ee h eldt andakt, og kom e ells m d eh lsing oeg muntert innslag, d r ehan erklæ e srtin og preste -frua sin s elktskap m d eKvamsøyfolk. Kvamsøy hornmusikk var ne e staktør, og m d efaste m de -lemar og gj tesemusikarar fyllte korpset sc nea. Og d t l t eev akkert. Ivar Grimstad h eldt festtalen. Han fortalde om opplevin-gar frå sitt song og -musikkliv. Foredrage t var som. vanleg i Grimstad-stil. Salt, friskt og krydra m d estubbar og morosame innslag. M n eGrimstad h adde og m d ealvorle e ag tnkar -om å y e l dm d ton n eefrå ør t ne e v r åe så ed t ikkje vart kvalt av roc k ekulturen som avlar passivitet og dreg ungdomen bort frå m einingsfyllt hobby-aktivite t bygt på ton n i ekorsang og musikken som vi fekk i arv. Ette ar ll d n eånde ege fø eld , som i d t h il lee e åg på eit høgt pla , fenkk fes y etl d n r tis b vg ae ertning ette r opple g gfrå hus-m ødre e å np Kvnm øy ssom skilde es g frå ed n oppgåva på eiu særs fin m tå e. 101

Eksplosjonen ved Kvanisøya i 1944 Kvamsøya, den sørlegaste av øyane på Sunmnøre, ligg like nord om Stad., er 8 kvadratkilometer stor, og har omlag 400 menneske. -Skipsleia går mellom Kvamsøya og Fast--landet. -Alt føre Storkrigen (1939--4 ) 5hadde øya ein etter måten moderne fiskeflote. Somme av <lesse båtane for til England etter den tyske okkupasjonen og gjorde krigsteneste der. -Slik øya ligg til ved nordsida av Stad, og med skips-lei på tre kantar, er det rimeleg at ho kom i ein viss strategisk posisjon under krigen. Engelske krigsskip og fly speia inn-over etter tyske konvoyar, og nokre ubåtar var inne i Van-ylvsgapet. I leia utafor vart det søkkt to hurtigruter og fleire lastebåtar og tyske konvoyskip. · For å forsvare det strategisk viktige innløpet ved Stad, bygde den tyske krigsmarine 5 støttepunkt her omkring i leia. Nokre av <lesse hadde grovkalibra skyts for å kunne møte ein eventuell invasjon sjøvegen. Elles var det oppstilt ei mengd luftvernskyts, og to armerte vak tbå tar patruljerte mellom Kvamsøya og Stadhalvøya heile krigstida. Forsyningane til dei tyske styrkane mellom Stad og Kirkenes måtte fram, og eksporten av jarnmalm o gandre varer <lei tok frå landet, måtte oppretthaldast. Etter kvart det leid med krigen, fekk dei tyske konvoyane større og større eskorte av fly og marine-einingar. Kvar dag som helst kunne engelske og norske styr-kar. dukke opp, frå havet eller frå lufta. Og tyskarane sin otte var ikkje ugrunna. Den 1. juni 1944 skjedde største eksplosjonen i Norge, nettopp her i skipsleia ved Kvamsøy. Ein tysk konvoy på tre skip lasta med viktig krigsmate-riell, var på veg frå Hamburg til Trondheim. Det var ammu-nisjonsskipet «Hans Leonhardt» (7300 t. dw., bygd 1938), am-munisjonsfrakter «Florida» (4400 t., bygd 1943) og Atlas«» (ubåttender, Sperrhrecher 181). På denne tid kryssa utfor kysten her <lei to engelske han-garskipa «Victorius» og «Furious» under viseadmiral Moore. Deira primære oppgåve var å gjere åtak mot slagskipet «Tir-pitz» i Altafjorden, men då veret der nord hindra det, stod styrken sørover og sette den 1. juni om kvelden i gang fly-102

Sjølve eksplosjonen ved Bringsinghaug 1 /6 1944. Detonasjonen høyr-dest på Sjøholt i Ørskog. 2199 tonn eksplosiver detonerte, og øya vart oversådd med jarnstykke. åtak mot den tyske konvoyen, son1 då var på høgd med Haugs-holrnen, mellom Stad og Kvarnsøya. Hangarskipa hadde 50 fly (Barracudas bombefly, Cor-sairj agarar og Seafiresjagarar), og <lesse gjekk til åtak på alle tre konvoyskipa og eskortefartya. Dei korn i bølgjer frå båe sider og brukte skyts og bomber, samstundes som dei tyske lasteskipa og 7 eskortebåtar spelte opp med alt sitt luftvern-skyts, og likeså d i e5 tyske luftvernreir omkring leia h r. e1. juni (første sornrnardagen) var ein svært fin dag. -Blank sjø , stilt og klårt ver, berre lette skyer som slør over himmelen. Åker og eng var i god vokster og låg som eit grønt og mjukt teppe langt øyar og strender. Fuglesang i kvelds-stilla. Borna låg i sine senger. Mange vaksne var ute og stelte i hagane med grønnsaker o. a. Det anda fred over naturen. I 21-tida var den tyske konvoyen kornen inn mot Haugs-holmen fyr. To eskortebåtar følgde, d essutan ein torpedobåt. to store armerte trålarar og eit fly, dertil dei to vaktbåtane 103

som var st.::isjone e erth r. A lt tydde på at det m ttå e vera ein særs viktig konvoy. Men -kva var d ette? Ov r d n deealande solskiva såg folk ein slor fugleflokk ko-ma innove r frå h.!C!vet, m n eflokken var m eir v elordna enn vanlege fugleflokkar pl r avera. Ikkje elnge e ett r høyrde vi omen av flydur, duren kom nærare og nærare, og vart etter kvart drønnande, dominerande og alt overveldande. M d d n eestørste spenning følgde no tusenvis av m ennes e kutviklinga. D t esom no hende, gjekk i rivande fart og m d deeltaking av sjø-, land-og luftstridskreft re . 100-150 skyts av større og Andre biletet frå eksplosjonen. Kvamsøya til høgre. Ein kan m å le høgda p å røyksøyla over øya, fleire kilometer. 104

n-iindre kaliber spydde granatar i alle retningar, ettersom si-tuasjonen utvikla seg. Den armerte trålaren som låg ute på Eltvika, tok åleine opp kampen mot det store flysveitet som passerte inn Vanylvsgapet. Men flya svara ikkje før <lei kom til attarste skipet i konvoyen. Då fekk <lei ei varm mottaking av <lei 10 tyske båtane og av landbatteria. Men <lei engelske Barracudas-flya kunne både bombe og bruke grovkalibra skyts. Det som var tiltenkt slagskipet «Tirpitz» , hagla no nedover heile konvoyen med ei eldkraft som knapt hadde sitt sidestykke (16 angrepsfly pr. båt) i noko konvoy-åtak. Forvirringa mellom tyskarane var stor. -Luftvernkano-nene dundra, og maskingeværa knitra, men det såg ut til at projektilane var vel så farlege for sivilfolket på nordsida av Stad som for flya. Luftområde t var fyllt av eksploderande gra-na tar, så ingen innan kampområdet kunne kjenna seg trygg, ikkje eingong i kjellarane. Born og kvinnfolk gret, og mann-folka stridde m d eseg sjølv om plikta til å søkje dekning og « retten» til å følgja m d i etrefninga. Men utan dekning var ein i absolutt livsfåre i området. Tyske og engelske rapportar kom fyrst lenge etter kri-gen. Men det folket i området Kvamsøy -Hakallestrand -Haugsholmen fyr fekk sjå med eigne augo vil ikkje lett gå ut or minnet. Eg skal her prøva å rekonstruere det som hende, og som d lvis eer oppskrive frå før. Etter at det store flysveitet hadde eppra <lei tyske skipa med sitt grove skyts og sine tunge bomber, var konvoyskipa fullstendig utslått. Det ine eetter det andre måtte svinga mot land. Ubåttender «Atlas» gjekk på land på Storholmen, der <lei i villelse droppa båe ankera på turre berget. Skipet var sprengt i stykke, d t ekom i brann, og mannskapet hoppa frå logane og direkte i sjøen. Dei overlevande laga ein flate og prøvde å ta seg over til Hakallestranda utpå natta. «Florida» , med ammunisjon ovcrdekt av · høyballar, gjekk på land i Simonnes på Kvamsøya. Lasten låg og knitra og small utover heile natta (fleire tusen tonn), og om mor-gonen kom eit smell som av ei bombe, og ein stor del av for-skipet vart kasta på land. 105

Det 7 8000 -tonn store ammunisjonsskipet «Hans Leon-hardt» fekk også bomb treeff, men h eldt seg flytande omlag ein halvtime. D t eheldt fram i leia, men hadde mist styringa, så d t ekom opp unde r Kvamsøya ved Bringsinghaug. No var flya farne sin veg, og fle e irav mannfolka var på veg for å sjå kor d t je g ekk med d t estørste skipet, men vart møtt av <lei som rømde frå austre delen av øya. Alle rekna med at skipet ville gå i lufta om kort tid. Ein kunne sjå kor det brann midt-skips, og ein høyrde granatane eksplodera, og innimellom rop og skrik. D t evar e i uhygge leg oppleving. Omkring låg folk og ville kava seg bort frå d t ebrennande skipet. Livbåtlåringa mislykkast for mannskape , tmen livbe e ltog bøyer vart slengde om kring. D n enorske losen var ein av d i esom b erga seg ved å henga seg på in eflote. Ein mindre båt og ein destroyar låg eit stykke unna, for å ta opp muleg overlevande. D t esom no h ende , kan ikkje skildrast i ord. Men <le i som såg på, vil aldri kunne gløyme d t: eEit eldglimt, meir intens enn lynet, lyfte d t estore skipet, sprengde .det i bitar som vart kasta kilometervis i alle leider. Eldhavet stod med r tte e linjer til vers over høgs e tøyane i San-de (Sandsøy 369 meter). Deretter følgde eit voldsomt trykk med eit enormt sog i lufta, eit slag vakuum som ingen hadde opplevd før, og som ikkje var til å fatte! På Kvamsøya opp-levde vi det som ein detonasjon ove r alle detonasjonar, men nokre mil unna høyrde ed i det som «eit m ektig brak, svært kvast og noko skrallande» . D å eldhavet døydde bort kom , den karakteristiske sopp-skya, som. steig til ei høgd av mellom 4 og 5 km. ove r havet. Det f ælslege synet vart eit nytt høgdepunkt i krigsdramaet. -Mange sa etterpå at d t e einaste ord som. passa i denne saman-h eng måtte vera -dommedag I Varmeutviklinga av ein eksplosjon av vel 2000 tonn (ca. 150 millionar granatar) sprengstoff gjorde at ekspansjonen fekk umå et lege dimensjonar. V eldige mengder av oppvarma luftmasser, gass og slam rulla og rulla utover himmelen. D t eskifte i mange slag far-gar, d r egrunntonen var mørkare enn den vi kallar kolsvart. Dette fargespelet, m d meørke røykskye r som stadig rulla og rulla utover og samstundes steig høgare og høgare, denne 106

Spesialskipet «Atlas» som står på land ved Storholmen etter eks-plosjonen. ,Rende på land ved Kobbehaugen med 2 jern ute. Verd-fullt hjelpeskip. Overteke av eit Ålesund-firma etter krigen. ekspansjonen som såg ut som d n ealdri ville ta ende , var det uhygge eg s e la tved h ile e krigs ehndinga . D n ekollosa e g lotrugande «d dø sskya» kom nærare og nærare Kvamsøya. y e vS n t ar så skremmande , at <le i alle r fle e esttnkte å pdomme adg, e ell r at de e ttm tt v rå e e e ein d - etalj av fø es ertllinga om d n deagen --H endinga var realistisk nok, ikkj e ysnsbedrag (hallusi-nasjon). O g ikkje utan grunn reddast mange for ein ny fase i utviklinga. Og før halvtimen var gått regnde ed t n d efrå skye e en fitt ksplosjonseslam ov r h ilee e aus e e etrd l n av Kvams-øy . ea D t hadde ein etsande evrknad· på huda g solimhinne e ni n s o sa e g velg, og mange folk fekk s r åhals. Trøysteslaust var d t e å sjå evrkna ed n på e ev gtasjonen i områ e dt. Tre g ovokstrar på å ek r og ng, esom dagen før stod i sin g ø e r nflor, var no svarte og hengande , drepn av e det gif-tig sle ammet. Dyr og fuglar rømde, h ile e områ e dsåg dødt og nake ut. Alle dyr i buskapane må e ettstjast på båsen og til-f rø ast for frå andre distrikt. Å rsavlinga 1944 kunne ikkje bruka:sl lil <lyrefor, iallfall av første åsltt. Etter l n me s annen og distriktslækj a er n s e inrapportar v art omkring 100 menneske husville . Fle e eirfkk sjokkskader, til d le s varig skade e r av psyk. art. 55 hus vart m eir og mindre 107

skaclcle, derav 8 totalskadde. 35 huslydar fekk også skade pu innbuet. 5 fiskebåt1;1r forliste eller vart kasta på land av flod-bylgjene. Hamneområdet var fyllt av eit tjukt lag eksplo-sjonsslam og vrakgo<ls av ymse slag. 2000 g lasruter vart splin-tra, og elet fordf'. til stor øydelegging av innbu og matvarer, både i forretningane og hos private rundt om på øya. Eitt hus brann opp, tendt av eit glødande jarnstykke frå båten. Postkontore t og t le efonstasjonen vart smadra, så papir og bøker flaut utover, til og med på bygdevegen. Telefonnet-t t evart rasert, og leidningane låg i eit virvar bortetter vegen. Omkring 150 mann frå Sande, Vanylven og Rovde gjekk 5. juni «skulde r ved skulder» og rydda markene for forvridde jarnstykke, splintar og granatarm. v. Det som gjorde sterkast inntrykk på folk som såg øydeleggingane, var den døde vege-tasjonen og det giftige slammet. Når det galdt <le i stridande partane, så beiter d t i erap-portane at engelskmannen miste 2 fly med mannskap. Tyska-rane gav opp at 35--40 mann omkom, og 80---90 vart såra. D enne eksplosjonen var i styrke ca. 20 gonger sterkare enn på Våg n i Beergen og ein lik.naude på Filipstad i Oslo. Likeve l gjorde <lesse langt større skadar på m ennes e k og ma-teriell. Men på Kvamsøy, der det regnde med glødande jarn-Biletet syner «Atlas» nedbroten et:ter eksplosjonen 1 6 1944. /Flya hadde vær eldkraft, s •bomber og maskinkanoner. 108

stykke av alle storleikar, jarnnaglar og granatar -nok til å dre e ptus nvis eav m ennes e, kd r evart få skadde, og ingen miste livet. Stadig, når foll{ fortalcle. om hendinga, kunne ein høy e rsam e omkvedet: « De e ttvar eit under! Og » eit unde r var d et. Når ein tenkjer på at d t e eksplode e rt2 millionar kilo spreng-stoff i eitt og same sekund, så det store skipet m d d i eetjukke jarnpla e e t nvart sprengde i tusen bitar som d t eskulle vare papir, då et k ein til å ane litt om d i ekrefter som var sette i sving. Jarnstykka vart kasta opptil 4--km. v stov r ee øya. Av d i ehundretals detalj ar skal h r enemnast berre eit par: Ei kvinne som vart kasta overende av lufttrykket, fann 5 jarnstykke ettt rundt seg då ho kom seg opp att. Tett borta-for hadde to store j arnnaglar bora seg inn i ei flaggstang. Ein mann fekk skjorta flengt av seg, m n evar e es lluskadd Ein annan mann såg eit stort j arnstykke koma imot seg, m n egreidde ikkj e å koma unna fort nok, så han fekk eit kompli-sert legg ebinsbrot. Når ikkje e e flirfekk synet øy edlagt av glassplintar, kom kanskje det av at dei fles e tvar på røming bort frå katastrofe -området då eksplosjonen kom. D t eer no (1978) vel eitt tredels hundreår sidan de e tth ende, m n eendå står d t emeisla i minnet åt tusenvis av folle på ys ekt n. Haugsholmen Strategisk punkt i skipsleia mellom Stad og ytre Sande. Siste stasjon -ankerplass -før skip og båtar rundar Stad på sydover. Beste hamn i området. 300 år gammal handelsstad. Tingstad i VanylYen skipreide. L ensmannsgard. Skysstasjon. Tollstasjon, Losstasjon. Vervarslingsstasj on. Marinestasjon. Gjestgjevarstad. Telefonstasjon. Postopneri sidan 1872. Rute-båt tidlega er , bl. a. hjulbåt. Omfattande handel m d esild og fisk. Så lenge b åtar har siglt p kå ys et n har Haugshalm-hamna vo-re brukt av s øj folk som har venta på ver forbi Stad. Kvar sjø-fa.rar på vår lange kyst kjenner d enne hamna, som har vare brukt sidan lenge før H arald Hårfagre si tid. Denn ne aturlege ressurs var vilkår nr. 1 for at H ugshol-a109

Gammalt bilete frå Haugsholmen. På gamle grunnar. m n ekunne e e evrt<lt viktige esntrum d t tt r e e ekvart utvikla seg til å bli D t . e andre som var m d oeg gjorde Haugsholmen til handelsstad v r afiskeria. I periodar var d t erikt b då e på torsk og sild, s k m å olinefisk t peå Store gg a, m fi ks å s e å pkys-t n eog hummarfisket til. Hande s el vrksemd og jordbruk. Fastbuande folk var h r etru l g efyrst på 1600-tal t e e ettr-di skriftle e gkje eldr for t l eat Ola Olson i 1682 hadde e e efl irt -narar og t n stje eente. S må å e ettd t altså ha vore dyrka ein d l efør d n tid. Seande-so a gforte l om gryande handelsverksemd: « -e t ringe Kræ me e erli , gaarde s nve og v l, enogen næring af Søen -», o i 1803 r g eopplyst om Haugsholmen: «-priviligert gi stgiveerstæd, hvortil d enne øe har god naturlig b eliggender, -havren giv r geennemsnittlig 3 fold, -d r efores 10 ldør, 1 hæst og 30 småqvæg, -fornø ed n havn for mindre skibe og jæ kte, også formedelst d n b qveeernme eb liggenhe , dikke langt fra Stadshukkens nordlige odde » . Jordbruket heldt s g egodt oppe, d r evar 2 h ylø øer, ein fj s 2 ø , grisehus og eit kvernhus! K vernsteinane er funne . Vatne t kom truleg å øgs e frhtbassen-g et. Så utruleg, m n elike ev l fullt moge elg. M d ehande el n gjekk d t eså opp og n d. Godee e ell r dårlege tider i fi ks e a arihdde ed n stø s e r tinnverknad p hå andelsverk-s emda i lle a<lei år. 110

Gods og gull --ridesadel og kanon! Frå ikring 1700 og utetter var Haugsholmen lensmanns-gard (skiftevis) for 3 lensmenn i Vanylven skipreide, og buet å et nkja etter d n esiste synte at d r evar stor v elstand i tta. æVide å e ett<li jordegods, såleis b då e Vanylven, Sande og Ørsta kyrkjer. Likeså sjøbuer fleire stader, e i jakt og fleire båtar. H eilt uvanleg var d n estore samlinga av gull og sylv og anna e edlt m etall til liks m d eridesad l og evåpen (kanon o. a.) -Haugsholmen var då b då e skysstasjon og gjestgjeveri. Toppen nådde Rasmus Johannesen. I tillegg til det andre hadde han i 1850--60-åra bomjakte e n«Anne Marie» og «Pre-siosa» i fraktfart. Men alt unde r sonen Erik gjekk d t n dov r eeemed hande el n, og Haugsholmen vart seid på tvangsauksjon 1879. D n enye æra kom m d eSamue l A. Frimanslund. Han var fødd i Davik i 1857. Far hans, Songar-Hans, var klokkar og hadde vore husven med diktarpresten Claus Frimann, som d dø e i 1829. N r æklokkargarden planta Hans og presten 11 furer til minne om apostlane -d n 12e. av <lei, Judas, vart ik-kje rekna. !denne lunden vart d t r ist eeein bauta til minne om Claus Friman, d erav namne : tFrimanslund. Samue l Frimanslund gjekk underoffiserskulen og vart så ekspeditø r hos handelsmannen Ravn på Åheim. H r evart han gift m d d n eefagre og klok ungje enta H anna Kriken frå Van-ylven. I r t 1888 å ekjø e pt<le i Haugsholmen på auksjon og slo seg til d r. eLa n d ebrennevinshande el n. H anna og Samue l Frimanslund hadde eit avgjort stand-punkt til rusdrikk. Dessutan hadde ed t vore mange kollsig-lingar og drulmingsulukke r på h eimferde r frå brennevinsut-salet. D t ekj endest difor b då e som ein stor le e ttog ei glede i' grendene omkring då Frimanslund kunngjorde at d t evar slutt på brennev sinhande el n. D t evar rett nok einskild dran-e karar som murra og tedde seg truande, m n estorparten av fol-k t evar taklrnarnc. Både på Halrnllestrunda og på Kvamsøy skaut <le i sarnan til i efolkegåve for å syne d tte e, ekteparet i Haugsholmen fekk ein bibel i ekte skinn. Og frå <lei to kom d t egilde gåver attende til fråhaldslaga i bygde en. Haugshohnen hadde å e b drutebåt, post og t le efon før <lei 111

Bilete frå fyrste krigen. Dampen mellom Torrane og Frekøy. Det er i s ,ildefiskja, og utfor fyren ser ein masse båt,ar som er etter silda. andre øyane i Sande. Ein av dei første rutebåtane var elles ein hjulbåt, «Lodden» . Desse vart ekspederte med båt, men dette vart i lengda ikkj haldbart. e Samuel Frimanslund tok derfor til å bygge hamn og kai på eiga hand, før Statens Hamnevesen kom inn i biletet. Truleg hjelpte slekta til med finansieringa, men brev frå den tida fortel om eit slit for å få endane til å møtast, særleg den første tida. Storhamna -som strekkjer seg nordover Haugsfjorden -har til alle tider vore god å ty til for farty som. skulle over Stadhavet, men måtte vente på laglegare ver. Dei kunne verte liggande der i dagevis, og då var det godt å ha Haugsholmen å ty til både for å få turvande proviant og rekvisita av ulike slag. Mot endå travlegare tider. Dei tre eldste sønene overtok verksemda i 1920-åra, og <leira intensjonar var ikkje mindre. Dei let opp grunn til silde-oljefabrikk, ishus og vassforsyningsanlegg. Dei bygde ut lager fur ulje ug kul, <lel varl bygl vakLl1yLLe fur marinestasjonen og sP.tt opp VP.rv:cirslingsmast på høgste holmen. Her fortalde fas-te symbol k va vindretning og vindstyrke som var ven tan de. Dette var før radioen sine dagar, og for <lei som ville ha meir fullstendig vermelding, var det skipa varslingsteneste ved oppslag. Her var også tolloppsynsmann -eit ombod Ivar Fri-112

manslund hadde i mange år -og her var fiskerioppsynsmann. Nokre år hadde firmaet også i drift ein større fiskebåt, «Rona» . Sildoljefabrikken kon'l alt i 1920-åra. Det vart bygt kaier og store plattingar, mura kummar og sett opp fabrikkbygning med mjøllager og velferdsrom. I dei store sildesesongane i 1950-60-åra var det bort imot 100 menneske i arbeid i seson-gen. Men så var det slutt på råstoffet. Eit anna firma etablerte seg på utsida av Haugsholmen, men kom for seint -det var ikkje meir sild att. På folkemunne vart dette prosjektet kalla «Ut i det blå» . Men aldri har det i Haugsholmen si historie vore ein slik aktivitet som i det vel kvart århundret sildoljefabrikken var i drift. Det skapte ringvirkningar kring om i distriktet, og kom vel med både i dei magre trettiåra og den vanskelege etter-krigstida. -Men tider og ætter skifter, og det er ikkj e alltid nokon som kan ta over. Då Borghild Frimanslund og son hennar Sam vart åleine att på Haugsholmen ut i 70-åra, måtte verksemda trappast ned. Men fråflytt vart ikkje holmen. Sommaren 1982 kom Dora -tredje generasjon Frimanslund -og mannen hennar, Olav Myskja, og slo seg ned. Så enno bur det folk un-der dei store trekrunene i hagen på Haugsholmen, der både vind og soge susar. Storholmen i V anylvsgapet Søre Sunnmøre sin Storholm ligg på nordsida av Van-ylvsgapet der skipsleia svingar nordover ved Haugsholmen. På den kilometer lange holmen reiser seg tre klettar som gnu-ar på ei jettestor risehand. På vestsida stig dei bratt opp som i trass mot sør- og nordvesten som ofte trugar frå havet. «Slik stod dei gjennom tidene vel mange tusen (les: millionar) år» , seier diktarordet. Og den karakteristiske profilen er av sjø-menn og fiskarar brukt i uminnelege tider som med på sjøen. Dei hundretusener brukarar av leia som stryk forbi på innsida av Storholmen, hugsar sikkert der skip og båt::i.r bøy-er for Haugsholmen fyr og Storholmen på veg nordover. Sidan istidene slutta har det vore tjodleia, for vikingskipa til <lei gamle kongane, for Petter Dass sine Nordlandssjekter, for krigsmarine, og handelsmarine og små og store båtar av alle slag -stutt sagt allmannaveg. S -R. Lade 113

-Smilande Storholm-hamn med aHe husa som er på staden. Her låg for anker motorbåtane frå søre øya, 6-7 stk. Her var handel med sild og fisk, landhandel og bakeri. Vi ferdast ofte der i mange ærend. Storholmen er delt m ellom gardsbruka på sørsida av Kvamsøy, og <lei siste hundreåra har folket der nytta ressur-sane på holmen både i krig og fred. D i enøgsame kystbuarane var takk.same for alt som naturen kunne gje dei, ned til d i eminste ting. Men også reint kjenslevo e rstår holmen i ei særstilling m ellom holmane i området. Hundrevis av sambygdingar kan seie som eg: min holme, som på ein særs måte har feste i mitt sinn og mine tank.ar. Han -som ingen annan -høyrer til «mitt rike». Den flekk på jord som, utanom h eimegrunen, har gjeve meg <lei rik.aste minne, <lei mange glade dagar i unge år og var med og sette farge på tilværet i i eelles grå og fattig tid. Anten vi går :i. land på den ærverdige gamle landings-plassen ved handelsstaden, der tus n epå tusen fotstig har slite på steintrappene, eller vi trø r varsamt i gravfeltet unde r Midtkletten, der våre forfedre har kvilt kanskje i 1500---1600 år, får vi e i kjensle av e i anna tid. l'1eir eller mindre kjenner vi oss «henført» til farne hundreår -til folk som stridde sin livskamp i andre og hardare kår. Storholmen har ein svært skiftande natur. D i etre Idet-tane stuper bratt ytst ute, men flatar seg ut innover til eit minismåbruksland. Klettane er kledde h eilt til topps av eit alt tynnare jordlag, tilvak.se med røslyng og gras. Inn mellom 114

Torvhysing. Dei la torve på torve til huset var ferdig, 8 til 10 torver i huset. F.Jeire hund.re hus. Dei torvene som endå var rå, måtte hysast oppatt. dei var djupe torvmyrar. Elles har mesteparten av holmen vare dekt av torvmark som seinare har vorte utspadd til brense å øybl t uarane, det som skaffa varmekaloriane til ko-king og oppvarming av husa. Vegetasjonen skifter frå medi-sinske plante r (reveb e ej ll ) og busker i hamrane til ein rik flora av fagre fjøreblomar langs strendene. D t egrøne graset og det brungrå lynget strider om plassen i hyller og fjellsko-rer, på flatmarka og nedett r egråberga mot fjøreregionen. 115

N r vååronna var unnagjort, stod v r l n t åe gtil torvspa-dinga på Storholmen. Eg gløyme r ikkje <lei le e ttog lyse juni-dagar då ein liten armada av færing ar stemn de mot holme n . Kvar båt hadde trille , torvspade og andre reiskapar i eine skuten, kaffikjel, kokekar, middagsmat og nonsmat i hin. D t evar ei he erlg avkopling og eit avbrø e å ytkunne å fstella s g eute i d t efri. D r ekokte vi og d r t eåvi i lag m d eandre, prata og lo og hadde ed t morosamt. Ette er i strevsam førmid-dags økt, må e ettd.i vaks e a enhi lita kvilestund i fred, og var d t evarmt, så sov <lei gjerne i lyngtuve en . Vi ungdomane for då rundt og fann fugleegg som. vi kok-t til e nonsrna et n. Eller d t evi fann i færingane. Vi h adde inga brusflaske e ellr snop av noko slag. Vi sakna d t hee ellr ikkje , for vi hadde å sm ykje anna som vi fekk istand h eilt gratis . Vi levde eit fritt ute vli , og vi kjende os i s pakt m d enaturen. O g så moro v i tykte ed t v r daå vi fekk s yna at v g ei ridde oss å e line ed n d g n a e<lei v k na s e må e ettvra heime! Torvspading til brensel og l ny griving til kveikje av r brukt på e<li skogfatige øyane ø ef r l-krafta korn_ til k ystbuarane . På holmen var fle e iroterdroge r som det knytte seg mykj e mystikk til. Sj lve otøe er n fekk ein sjeldan sjå, d t ekunne e -inast v era v d efullmå en . Mange prøvde ed n spennande jakta. Ein gong høvde ed t slik a et in skorn.akar og ein m d emilitæ - rstatus slo lag på ajkt e e ttr de e ttm ysti ks e y ed r t. D t v r eaein still vinterdag ved juletide . r M n n å esteig gul og blank opp over fastlandsfje a. llKva t d r dy eette? må e ttkvamsøybuarane etnkje då <le i såg tre mann stige i færingen utkledde som krigarar frå ed t syttande hundreår te , s etmnand mot e holmen. Menne e anlnda og gjekk ov r eholmen. Slakta er n og skomaka er n la seg un-d r eoterurda, ed n tredje e gel nr mot fjøra. Taleforbod og r y-økjeforbod v r ainnførd, og m n n kå es ein over Stormyra. D t evart svina k aldt i l n d , de g ae e tt. M n eende el g, d r heøyrde ed i ote er n n s i y e urda ! Kjende ah n ikkje m annslukt Sikk? er v r ah n avisst ikkje , for h n saynte seg s a s trkfør skote gt jekk av. MP .n ::rn, han for vidare, truleg ska desk to en! S å skulle endste -mannen (sikringspatruljen) ta h n, m n faeekk ikkje has på dyret. Då ropa slak.taren: -Er du ein krigsmann, og ikkj e g e e å r i r dre e epin halv adud ote ? rD enne ehndinga avrt til lått o l g øgje i l na g tid e e ttrpå . 116

Storholmen var ressursrik og folk var takksame for det i gamletida. Alt var kjærkome og alt måtte utnyttast. Pengar til å kjøpe for, hadde <lei lite av. Her på holmen var beite for kyr og sauer. Det var ikkje alltid nok åt storfe, to kyr sumde frå holmen, og sidan vart han berre nytta til sauebeite. Brynestein fann dei i Brynevika. Så hogde dei bryne for ljå og bitjarn. Jakt etter oter dreiv <lei på Droganeset og ved oterurda, kobbejakt ved Kobbehaugen og andre stader, og sjøfugljakt heile holmen rundt. Dei spadde sandmakk i fjøra og brukte å egne liner med. Rundt holmen fiska <lei hummar og andre skalldyr. Ville b r æfann vi horna når d t leeid ut på sommaren, både krækje-bær, skrubbebær og litt blåbær. Før villminken kom. med sine herjingar, sanka vi måse-egg, ærfuglegg og egg av andre sjøfuglar, men kråke og ramn gjorde b erre ugagn, særleg gjekk det ut over ærfuglreira. Derimot gjorde hegrekolonien i søre kletten ikkje noko ugagn. Vi kunne sjå både 15 fiskehegrar og meir i kolonien der. Handelsmannen med sine to sjøpakkhus dreiv sild-og fiskeforretning og hadde også trandamperi, landhandel og bakeri. Det var kvarnsøyingen G. Chr. Brekke som dreiv her i tida 1881-1938. Han hadde også småbruk med ymse husdyr h r. eKlippfisk tørka han på Grøneskjeret og på berga ved sjøbua. Her var også god hamn, og 6 m .otorbåtar på kystfisk~ hadde her sin faste ankerplass året rundt. I sesongfiskeria var d t e eit rikt arbeidsliv på Storholmen med ferdsel og omsetning av mange slags varer så som olje, kol, salt, tran og butikkvarer. Også bakeriet var i full sving. Det kunne ve.re lange bolkar med dårleg ver som hindra kystfisket, slik at det vart knapt om kokefisk somme tider. Då kom småmorten vel med, og han samla seg på hamna ved sjø-bua. Eg hugsar så vel <lei stille vårkveldar då son til handels-mannen stod på Storholm.tangen og ropa over sundet til Kvamsøy: -Kom med not! · U å kom d t efart i gamlekarane. Dei hespa nota på plass i færingen og rodde på gpreng for å kome til kasteplassen i tid . eOf te lok <lei færingen full. Og d n efangsten vart delt på byg-defolket. På holmen ligg det to gravfelt og fleire einskildgraver frå folkevandringstida, Her er ogs flå e e irlangrøysar og rundrøy-117

Storholmen i Vanylvsgapet. sar, og fle e irstader finst mannslange steinkister, m ellom anna på Droga neset r edet m eir enn 10 slike. Endå om. hovudfe eltt av gravrøysar ligg på Kvamsøy (Røysaneset) med m eir enn 60 røysar, så k n aein ikkj e s å jbort frå at i i eviss periode har gravlegginga gått føre seg på Storholmen. Difor er det sogesus også ov r e<le ei ldgamle felta på holmen, d enne holmen som både i ny i gammal tid har hatt sin e e ign særlege status m l-elom folk i bygdene rundt. Kålskot-fjellet på Kvamsøy De e ettr Sunnmøres faste knyttneve i d n evestlegaste hyr-na, mot Norskehavet med sine urkrefter. N ærmar du deg K l-åskotet, kan du oppleva sogesus med mystikk og h·ollsleg dåm, og du vil kjenna deg som trollbunden på ein und rleeg m te. åDet e r som ei tettpakka eventyrleg atmosfære kvile r over fjell-områ ed t d r eingen går innåt utan særleg grunn. Gjennom årmillionane har d enne fjellformasjonen stått h r i egrenseland mot Atlanteren/Norskehavet som ein forpost til d n leange øyrekkja som stig av hav nordetter Sunnmørskys-t ne . Stått d r og t kee e imot <le i veldige makte e nfrå have t der vest m d esine ufatte ege lurkre eftr. Ein knyttneve mot stormane ove r toppen og tunge åbre-drag mot fjellfoten, der have t syng sin evige song m d evarie-rande styrke og tone . Desse naturkreft ne e pluss kulde og var-118

Biletet av Kula i Kålskotet. Det var risen .Stå:le som skaut etter Kåle, seier segna. Kåle budde i Kålskotet. n1e har slite på forme n e . Men d n e«gamle Ivar» ser praktisk på ed t n r åhan krivs: « -og vinden tok om toppane og vatnet tok om. fot, m n d i ildee ge, gamle kroppane, d i enoko traust imot». Og slik har nordmenn sett d i ealltid, i ti tusen år. På vestsida av K ålsko e e et t r it stort «sår» i fjellveggen av form som e i kule. Formasjonen he e itr K LA Uog vågen under Kulevågen. D tte e har s ei iga soge, les seg: n. H r r e esegna: Langt attende i tida budde å pKvamsøy risen K le i J{ål-åskotet. Han hadde gjort avtale med risen Stå e l i Ståle t på Stad, at d i eskulle g ejra bergen stur i lag. No er d t efortalt om risar og troll at d i r e eumå e eg set line og trege. Men d t ekunne no v - e119

i•a m tå e å ptii tråieik m d ehan K l , å esom aldri kunne e a vrtferdig, etnkte Stå e l. D ermed tok h n aeit stykke av sitt e ge ifj ll eog kas a tnord i K l k t t o slo å s o eg ut kuleholet d r, eeit styk-ke oppe i b re get. K l r aå e e ge e rtm d rea gskap, og e e e sttr i tund kom h n aseg til å kas a etit stort s ytkke g å e s e g rstinb rover V n la y vsga ep t o slo g ut Stå s al krdet i fj llheeimen til Stå e å lpytre Stad. Dermed slutta rise-due ell n (n ttø ekrigen), og ber-g ne sturen vart droppa. Fred vart sidan oppretta m ellom risa -n h r p ke eå ys e . t nTvert g e jnnom fj ll t e e går d n e store g obre e å s 6i K l kthy all . D r r e e godt og g ørnt gras a sv k , o ogsg å livd mot uver. Lokka av de e ttvåga s u na e e spra gent til d enne Gos n. Deermed v r ad t eduka for m na ge dramatisk re edningsaksjona , rfor sau ne e kom seg enppe ut or d enne « ef lla» ved iega hjelp, h ll r e egå d r etil d t ve s artna av mold ikring ed i. D r ykunne også misse fotfe e stt og å egs g utføre i bratt-h ne get. S l is å eopplevde ein hummarfiska å r sjå ein sau koma k ant i kant n de e ettr fj llsid oea g lukt i js øe . an Lmme t kom e - tt r eog f l dy g e mor si i d d n. ø eNær attmed høg e sttoppen av fj lle et ligg i elita tjørn. I næ e rlike an v denne øtjrna vaks stor r slø yng som folk r ie v opp og bruka til bre senl i gamletida. Gutungar som v r d r paeå l ny g v g riintyk t v rse a v sse å aipt nykken budde ed r. D i emo-digaste våga seg bortåt, og ville m æla djupna. D i lo e sihop b r te eoga sine g okny e ettin stein i m n n, eådde ikkj e botn. Då drog g a e seutng derifrå. D t leåg noko dulramt og trolsk ov r eområ ed t d r eoppe . Tjørna såg ut som it etr kantea trolla geu. Tryggas å a seg t hundan. D i esåg s g e a ettnde . Ein kunne aldri vita .... K l k tfj ll t r å s o,e e ebruka som f s e ei k m d i it vi t essområ e d. Ein formasjon i same fj lle et, Kje e , eftnr mykje bruka som m d efor fi ks egrunnar i n ræ områ e dt. D t r e erise-kje eft n sett i profil, som skulptur i naturen. Fug e el fj ll r h r eeikkje e, ndå om h r r d i e eevanlege s øj -fug al r. Me11 skarven har sin e gein state koloni i Kålska e tt, og skarvP.skita viser t d ly e eg kvar sitjepla ses n r D n e . efargen h r aingen reg enling e ell r sjøsprøyt kunna a tbort. Unde r fangstin-ga i n ræ områ ed t kvile r skarveflokka e seng på Ganvaskj eret, like under fj lle et. -I byrjinga av d tte e hundreår t ekom ein m ann roande m ellom Ganvaskje e og r t Kål k t t h n hs o e , aadde 120

geværet med, og brått greip han d t eog fyrte av inn i skarve-flokken på skjeret. Av <le i 6 falne var det ine e ein ærfugl, smn var freda. I staden for å late som ingenting, fann skyttaren d t reettast å m elda seg sjølv til gamlelensmannen. «Eit hende-leg uhell» , sa lensmannen og lo godt. På høgre sida av fj ll t r e e eeit hoggbratt og svimlande flog, og på fjøra under ligg millionar av større og mindre rulles etinar. ndUe r nordves eg tlog vestleg ver støyter storbåra her med veldig kraft mot land. Med øy erdøyvande dunder og brak slær ho seg til skum, og når ho dreg seg tilbake , er det livsf årleg å koma n r æpå grunn av d t ekraftige dragsuget. Ette r uve er t ligg båreskum som eit gulkvitt og lett flytande band langs em d fjøra og fjellfoten. Men om haust-og vinterstormane løys r eut både eitt og fle e irRagnarokk, så e r det mange sjansar for eit motsett bi-lete om sommaren. M d esol over høg og blå himmel og eit speglande blankt hav, vert vi alle be<ln til e eit havsens lykkes ep l ved foten av mitt forunde ege rlog løyndomsfulle fjell på vestpynten av Kvamsøy. Eg reise r aldri forbi utan å ha auga -h ile e tida -fest på K ålsk6tet, de e ttsoge/romantiske/mystiske grensefjell som m d esitt profilfylte steinandlet talar til meg, e ettrsom eg fer framom og ser d t efrå ulike sider. «Skandia» Eg trur det var hausten 191 i 5 oktober m ånad. Krigen had-de rasa i over eit år (1914---18). D t leåg fle e irdam par i Haugs-fjorden, for det hadde vore noko ruskever. Vi gjekk og såg på alle lanterne e nsom lyste der inne. Mellom <lei var ein stor svensk laste båt som. hadde 4 eller 5 lasterom, og som kom m d emalmlast frå Narvik. Vindretninga var slik at båten låg på tvers av l ia. e .Vi rekna med at han måtte vera på i kring 10 tus n tonn. eOm natta hadde den norske å eb t n «F erikoll» kame sør-ov r eleia lasta med etrlast. D d t å evar så lang avstand mellom lysa på å eb t n, måtte <lei tru at d t evar to forskjellege b åtar som låg for anker, og gjekk rett på «Skandia» . Resultatet var at b t n tok å eti.I å søkkja med ein gong og 4 menneske omkom. 1 1 2

Folk på alnd visste ing nting eom ulukka før det lysna om morgonen. D å såg ein vaktbåten «Draug» (e ellr Troll) som kom frå H augshalmen og gjekk i ring rundt d i eandre b - åt n . a eHan fløy e ttuavlate leg m d d n fleeeirstemte fløyta si, og vi skjønn d et ho.elde h endt noko uvanleg. Eg sykla straks til Simonnes og fann ein kamerat, som fortalde at då h n astod opp, kom det r keande e i rad m d eflytande gods som luke r og anna frå ein b t åsom hadde gått n d. eGjennom t le efonen fekk vi høyra nærare om ulukka, og seinare fekk v i sjå «Skandia» låg på sida, då ve er t betra seg, så vi kunne ro dit m ed båt. Utov r ehausten rodde vi inni fjorden m na ge gonger for å fiske . Kvar gong såg vi «Skan-dia» liggja der pA sida m d ekjø el n opp frå botne . nTrist var det å tenkj a å pat 4 sjøfolk så brått vart tekne bort frå livet. D t evar Haugesunds-bå et n «Jadar» som kom og tok opp vraket, fyrst d i emange instrum nt eog 1naskinde ler, og så sprengde d e i vraket m d edynamitt. D i etok opp jarnplate e, nmen ikkje jarnmalmen, den ligg tta , og har på desse 70 åra som . e r gått, vorte overgrodd, til ein fis ekplass. Unde r sprenginga av båten vart det dre e pmykje fisle Ein gong samla folk opp massevis av småsild som låg ved land og sumde i ring, halvt i svime «. Jadar» vart liggjande h r i fleeire sesongar. Både skipper og mannskap vart godt kjend med Kvamsøy-folket, og skipper n evar mykje nytta som talar på møte, festar og basarar. Til dagleg vart han k alla «skipperen på vrakja» . Riste -den grøne Øya mot storhavet D n evesle g ørna øya Riste ligg på nordsida av Kvamsøya. Om henne ehiter d t i eein gammal vess: «Riste riste seg og Skorpa skalv, Storeskjeret (Svinøya) braut i land, så brøsmå sprala på Gjønå . . . . » Men skal vi bort frå de e ttuverke ege, lvil eg seia d t eslik (med omskrivin av eit salmevers vi a e allkn) : Fager kveldsol smile r over Riste ned grøn natur seg kviler -stilt i djupe fred. I sanning er det eit fagert syn å sjå Riste mot den dalan-de solskiva. Og e e ttr som kvelden og skumringa sig på, kjem 122

.,---,. . Parti av Riste og Ristesund som har gjeve gardane namn. På Riste e r grønt, og her er det mange sauer om sommaren\" Heile Ristesund er flatt og fint. Her er mange gardar. det noko trolsk over h ile e øya som då ser ut som eit stort dyr rn d . ehøg, krum. rygg. Grønkledd og fager lyser ho h eile som-marhalvåret, både på sørsida og nordsida i bratthenget. Berre grå berget stikk fram h er og der i det grøne teppet. Ytst ute e r Ristefloget, eit loddrett stup som kyver innunde r nedst nede, der hylgje e nfrå Norskehavet slår hardt og tungt. Inst inne er eit flatare lende, der det har vore gardsbruk og fastbuande folk i fle e irhundre år. Her er det opparbeidd landingsplass, og her har folk fare mellom Riste og Ristesund i over 400 år. Offentlege dokument syner at Riste har vore busett alt frå omkring år 1600, men at øya bolkevis har lege øyde. Elles var h r eskiftevis 1 og 2 bruk. D i ehadde hest og opptil 16 kyr, og av sauer fora dei oppmot 50. Dertil tok dei imot smale som gjelde. på e e e e bith ilsommaren der ute. In-gen stad la lamma på seg som på Riste, sa saueeigarane, som hadde dyra sine i grasgang d r eute . Sauesankinga og dyre-transporten over Ristesunde t var ofte dramatisk, e i oppleving som gjerne feste seg i minnet. 123

I mellomkrigstida hadde eit meieriselskap frå Syv<lP-øya og dreiv ysteri d r. D i to eebudeiene ysta mjølka av ein stor geiteflokk Kyr . og oksar må e ttgjætast bort frå brattheng og hamrar, m n efor sau og geit var der ypperleg te errng. Like -vel kunne uhelle t vera ute for dei og, så mange dyr som traska og kleiv der i bratta sommaren igjennom. Ei dramatisk h ending bar til ein dag i 1860-åra. Karl Sveinson Ristesund (Svein-Karl) var med far sin og skulle løysa ein sau som stod fast i i ehylle oppover Ristefloget. Karl var då i 13-årsalde er n. Faren batt tog på guten og fira han n d eså han skulle nå sauen. Men der sette tog t eseg fast i i eklyft i fjellet. Gut n ehang d r eog kunne korkje koma opp e ell r ned. Gamle-Svein visste inga anna råd enn å sleppa tog t og espringa til folk på Riste etter hjelp. U eh ldigvis var karane å psjøen. Be e errin ungkar som. h eitte Hans, og som ikkj e var lagfør, var h eime. Hans var ein kraftig kar. Han sprang straks e ett r tog og vart med utover Riste til floget der guten hang og dingla i lause lufta omlag 40 meter over havet. Gamle-Svein batt tog t eikring seg, og Hans tok godt spenntak og sette seg til re es. ttS å fira han Gamle-Svein n d emed nytt tog til å festa gutungen i, og drog så oppatt fyrst d n e e e inog så d n eandre. D n eulide-lege spenninga løys e tseg opp. D i estod d r ehøgt oppe på Riste att alle tre i takksemd mot Gud for ein slik lykkeleg ut-gang på tilburden. Svein-Karl kunne aldri gløyma d enne ehndinga som var med og gav han d t ekristne livssynet. Han hang d r eog dingla, som over sitt livs avgrunn, m edan tog t etvinna seg rundt og rundt, stundom med snuren og stundom mot. Når snuren gjekk unna, såg han kor tåttane i toget løys e tseg opp. Når ville d t eslitna? Han tykte han hang der i ei uendeleg tid. Ein fin junidag var sokneprest Kr. Dale å epksamen i Søre Kvamsøy skule. Etter eksamen fann vi på at vi skull ta e ein tur ut til Ris te. Vi fekk m d eRisteekspe ertn Kornelius My-r n esom guide. D t evar i slutten av 1930-åra. Vi la b t n å ei Krokstøa på sørsida, og tok fatt på oppstiginga. Graset var t tt i ebotnen, så d t evar m eir enn vanskeleg å få fotfeste, d t evar så altfor glatt i bratta. Til slutt drog vi av oss både sko og 124

sokkar. M n d t eevar m d enauda v i kom opp. Vi laut m eir krype enn g å somme stade . rKnapt hundre m t r h gt e eøvar d t d r eeytst ute. D vi å passerte Risteflog t og s g jeå s øen d r edjupt n d , e espurde pre estn: -Kornelius, kva ville du ha gjort om du brått datt utfor flog te ? --Ing ntineg ! Absolutt ingenting , svara Kornelius. Han kunne ikkje symje e ell r orie e e entrs g i sjøen på nokon m t . å eD re e ettr vart han still. På toppen av Riste ås g vi kj ende a estd r i eit he erlg pano-rama: øyar og bygder, fj ll og efjordar, og så e ed t ndelause have t blenkjande blått i horisonten. I blå el g dis l g åSvinøya (Stor skjee ert), så Skorpa, Dollste einn på Sandsøy, Voksa m d esitt «himme elbrg» , Åram, Nystøylhornet, Kvamsøy m d Nons-ehornet og Kjerringa ytst på Stadha øylva. Vi s g N låy endingen og Skjerbåane, d r seeglskuter og sjøfolk hadde gått under, e ell r dreiv i land på Riste. Julaftaboden l g d r og åetagde om e e ei ll r anna h ending som hadde bore til d r f r d n eøestore h lga. eKoparboden, som fekk namne t sitt e e ttr koparlasta som gjekk til botnar d r i efyrste treparten av 1800-talet. H endin-g a var ein realitet, m n eunder d n emunnlege ove e erlvringa har d t elaga seg fle e irvarsjonar om d t e som h ende n-ied d n ev erdfulle lasta. Eine e sv rjonen gjekk ut på at ein gj tæ argut på h øgst Riste e såg d t eblenkte i kopa er n. Han b erga så my-kje at han sidan kjø e pthalve Riste. Ein annan versjon var t a ein mann i fylla skulle ha rølt om skatten ein gong å pLarsnes. Ein ekspedisjon vart utrusta og s end a vgarde. Denne ekspe s dijonen skulle ha teke opp ein stor d l ekoparplate . å r Pfolkemunne ehitte ed t at mykje ko-parpla et r vart gøymt i Krabbestim-da. I 1970-åra var froske -m enn 2 ongger ute og dukka e e «tt r skatte »n . Mange skipsforlis har h endt utfor Riste . Somme av skips-folka kom levande til lands og vart i forkomen stand t ke e vare å apv Ristebua a e. r nM n l n t ea g<lei fleste dreiv i lund som lik. D t ekunne a hsine vanskar å identifise e er<li drukna. På eit lik kunne e e<li lsa i gullringen: Din Agn s. eEtterrøkinga kom oms eidr fram til at d t evar ein styrmann frå B ergen. D t heende ei natt at k no a å pRiste hadde å svond ein 125

draum. Ho bad mannen sin gå utgjennom fjøra og sjå om det h adde ehndt noko. -Kva drøymde du? spurde mannen. -Eg drøymde at d t ekom ein n k n a emann og bad om klede . Gj er deg ein tur! Husbonden jg elde Han var ikkje komen langt, der låg mannen. H n haadde korne levande til lands, ahdde byrj a å gå innover, m n efalle utfor i mørkret og slege seg i h l. eEi stormnatt vart d t emykje oppstyr i Ristesund. Alle hunda e nfor i tanande ernn og samla seg på e eS lbrget, d r edei ylte mot stormen. D i heøyrde vel d t eikkje m ennes eøkyra kunne oppfatte: Nødrop frå havet! Frå siste Ver<lskrigen minnest vi hurtigruta «Ryfylke» som vart torpe dert ved Nylendingen. Ein livbå t full av passa-sjerar og m annskap berga seg inn til Riste . Der vart det husrom, og alle s lag kle e dkom fram, s øj lv om. dei passa d r-åleg. D i eskipbrotne vart førde til Eggesbønes av ein Kvamsøy-båt. Ein tysk r avar m d i elivbå et n. Skulestyrar Gudleik Kalsnes (f. 1868) fortalde om Eple-bukken som h n ahadde i grasgang på Riste å dhan var små-gut. H n ahadde kjøpt de e ttbukkekjeet for forteneste han hadde på e esa , pll og var spent på kor stor bukken var om hausten. Men h n avar då så vill at d i efekk ikkje fange han ilag m d d i eeandre. Trass i fle e irforsøk lukkast d t eikkj e. Så skaut dei e e ttr han, em n d rå ømde han, og han sågst aldri meir. Professor K. 0. Bjørlykke var l r r æ apå Nordre Kvamsøy i sin ungdom. eI it brev til 1neg seier h n a(for mange år sidan) a t naturfagtima en , særleg i botanikk, heldt han på Riste i godversdagar om våren og føresommaren, for der ute var floraen rik på viltveksande plantar. På Kvamsøy d erimot vaks d r reøsslyng m est over heile utmaka. Eit minne til ville han framh ve e frå si tid h r eute . Han var h d n e esom gjest i fyrste fråhaldsbryllaupet på Kvamsøy, d r ehan fekk brus, medan d i eandre fekk dravle a ått t bryl-laupsma et n. H n a1neinte at B ernt Støylen og Johs . .Kistesund sine avhaldstalar hadde verka på folkelivet. Fuglelivet var rikt på Ris e. tMåsen varp i grasvakset, og dei kunne samle måseegg si tore m engder. Skarven var talrik, han hadde reira si.ne i skarveurda. No har villminken jaga bort fug el n, så måsen verp berre i høgs e thylle e nog på toppa-126

n . M n eelangs landet syrn ærfugl, lomvie , alke s, karv og av og til i ehavs e ulson, st ytø er frå stor h gd. S r øøfor Riste yng-l r d n eetalrike se el n, havert og steinkobbe , noko som set ein svart flekk på tilv r t e efor fiskara en . Av og til kunne ein h øyre ø ebrsskat utmed skarveurda. D t ekunne evra storskarv skyttaren var ute e ettr. M n eein ori-ginal fangstmetode vart t k n i e ebruk d r eute for mange år sidan. Folk såg ein n iann kame roande ei in pram ein kveld. Så se e att h n tors e ak grn lang skarvs eurda og la es g til på ein lag el g, stad og kve v e l dprammen ov r s g eeom natta. Han venta storfangst om morgonen, m n evart v l evonbroten, for eks-p erimentet vart aldri t ke e oppatt. Skriftle e gkje eldr som forte l om Riste , har ein ikkje, m n eoffentle e gdokument, og d i g r beåe e rratt ndee til omlag år 1600. Ymse utgravingar og funn «talar» sitt språk frå oldtida av. Historisk Musemn i Bergen har i si vare e tkt funn frå Ris e e e et h ll rn; trekol, slagg og avslag av kvarts m. a D sse . efunna viser langt tilb ka e i førhistorisk tid. V rå e gamle eslkt-ningar frå ed i tid r evar nok betre til å drive fiskeri på ed i fiskerike grunnane rundt Riste e, nn til å drive jordbruk på øya. Folk i gamal tid ser ut for å kunne angre og forlike es g v l seå godt som no. D t ekan ein protokolltilførse l frå lagmanns-re e ttn i 1655 tyd p : e åTore Kvame skulda Jon Riste for noko «sky e ldri og æurlig till gge» han i drukkenskap hadde gjort, og m einte at slikt s ømde seg ikkje for ein så bra og dana mann som Jon Rist . eJon sa at han kunne ikkje hugse noko slikt. Han kjende ikkje til noko anna enn d t esom bra var rl, d eTore Kv mae <<som ein æ e rlg mann sømer s g i ealle må-tar». e sD t ame sanna Tore om Jon. D i etakka kvarandre for all æ e r-og gret! M n d t eekunne ev l og henda at einkvan hadde ein « eslm n bo da» å -som no. D t ehar kame mykje framståande og godt folk frå Ri ts e. Ola S rø enson Riste gifte seg m d eOlava H elland i 1840. D i efekk fle e irgåverike horn, edrimellom P r Ri t , es e ein fra s åm t -ande skule amnn og fø ergangsmann for nynorsk m l. åHans son var Ol v aRis et , rektor på gymnase t i Vold . P r aeRiste i 127

NRK er son til Olav, og to andre av sønene til Olav, Tormod og Olav d. y. vart nyleg utnemnde til professorar. D n esiste som budde mest h ile esitt liv på Riste, var Sig-vard Olson. Han flytte ilag med son sin til Kvamsøy i 1964. Sverre Sigvardson Riste er no eigar av d t egrøne øyriket. Til vigsla av Søre Kvamsøy skule 12. mai 1960 Gamleskulen og bygdesamfunnet Minnast vil vi gamleskulen, åndsens sentrum i vår bygd, brukt i helg og brukt i yrke, sjelers trivnad, kulturs trygd. Under høge kvelv loft i og innfor gluggane mot verda ung og gamal niste efkk -alle saman med på ferda. Trangt og lite var det ute, trangt og lite innafor: gang og kammers -to små rute, einast stova, ho var stor. Her i denne stova drøymde æ ettrs nd åog barnesinn, l kå e hugdrag h r evart tøymde, litt om senn seig sola inn. Livsens ljos og kunnskaps trang, venleiks sans og gjæva fekk dei mange gong på gong -alt for tid og æva. Å -du gamle skulen vår, kor du gav oss rike minne: dag og kveld frå haust til vår -leikar ute , arbeid inne . Og n r åhorna h eimatt gjekk -for hol i pensume å t bøte, då dei vaksne huse t fekk -til basar og fest og m tø e. Ingen stad så gildt å gå, ingen stad var ånd til stade som i gamleskulen grå -få saman vera -alle glade. R tt enok ha, du dine lyte: trekkfull, kald og mismodsgrå, men vi fekk kje gå og syte, ingen be e trstad å gå. Taket l k ealt: vossestein på u pløgt trad, og under golv i kj llarromeet høyrd' ein b ekken renna der ein stod. Når stormen rasa så huse t riste og horna seint til skulen kom, d t eofte var på d t ealler siste, dei var på nippet te venda om. Mang e i sut dei mødrer fekk -når <lei i uve r horna sende: <le i kilometrar som h r e ein gjekk, væta på kroppen kjende. Med vassrett regnt under stormbygegang, h r eut mot syklonsenters rom, her vart i sanning skulevegen lang, før stakkars små fram til skulen kom. I a ustlandsklima på fin sj åsee, i årleg stille og loddrett regn: slå berre saman bygde e nto og tre, men h r eer d tte e eit ulivstegn ! I barneskulen med h eimleg miljø -der bygdesamfunnet kjenner alle, der bygg esjt karakteren fast og stø, så ein sjeldan for klikken m å falle. Slik har folket sett det her, far og mor e r mykj e glade 128

for den skulen bygda fær -reist på same gamle stade. Born og lærar, far og mor, alle saman eitt vi vil: gjennom innsatsvilje stor -setja alle klutar til. Barnet i heim og skule og -framtid Eit barn kjem til verda -det får sitt namn, og a e yllnskjer lykke å pferda, d r efram det skal styra sin stamn. Men i denne verda som e r så stor, med vaksne på to og små på fire, der kjenner då barnet be e rrho mor, og ho e r alt for d n evesle spire . Med kjærleik ho t lls eer sin ves e s alk tt, og unner seg liten kvile, g løymd er trøyttleik og vakenatt: sjå be e rrkor b arne t k n asmile! Tryggleik og varme gjev vokstervilkår, i heimen -til gagn og trivnad, framgang for barne t frå år til år, med rikdom for liv og livnad. Ei m erke eg ev e lnhar barne t fått: d t esmila kan gjennom tåra, gjev så el is d n evaksne, i stor som i smått, kan varmast, om enn h n r aesåra. Med store voner stig barne t inn i skulen m d leyse salar, med vakne sansar og ope sinn, som om d t m d eeenglar talar. I skulen får barne t sin andre ehim, h r eskal i kunnskap det mognast, høyra om alt frå d n evide sveim, og tolsamt mot høgdene tøyast. Faga er m na ge og p ensum stort, det klårnar alt som j ng e ger, framgang g jev g e e l d-for alt som vert gjort, hugs alltid: nå elnger og lenger. Opplæring -oppseding e r polane to, i skulen <le i alltid vil finnast, fram frå der barne t som sjuåring stod, mykje må lærast og mangt lyt minnast. Opplæring er vidgreint og målet rikt: oppseding i kristen kultur og miljø, så barnet blir m eir ideal t likt, i ekarakteren meir fast og s tø. L ykke eg loppsedar som dette grip, og skil d t e store frå smått, då får liv t eden rette svip, under kve elv n r elyst og blått. K va e r det s øtrste rikdom. på jord? Kv r afinn ein kjæ er l iken og varmen? K va er d t estore forløysande ord? Kvar finn in elykke og g e e l di barmen? Sva a rkan koma på ymis vis, d t r e enok av blindmenn som talar. 9 -R. Lade 129

Under mamons kløkt kan hjarta bli is, men skulle vi ikkje til himm riks esa lar? Barnet er blomen i fager vekst, auga ber glansen frå himlen, talar så gripande fager ei tekst, tonen ber høgt over vrimlen. Dyraste emne som nokon får, e r barn unde r oppsedings yrke, ansvarP.t stort. frå år til år, med oppsedars kjæ e rlik, tolmod og styrke. Lykke og signing for far og mor, lykke leg framgang for barne t gjev de få åndeleg rikdom stor, som fedre e enfkk d t i etide e nfarne. Fager e r flokken i framfarne år, skul en til bygda har fest, banda er sterkast d r heeimhugen rår, for utflyttar og sommargj est. S å takk då for nyskulen fin og stor, eit høgreist og verdig tempel, m åtte du selja på d enne eflkk jord -det h eilage åndens stempel. :Måtte du lysa av ånd og liv -gje varme til unge sinn, m ttå e det alt son-i fram du driv, til hj rto agje kjæ e rliken inn. N ødvend_ ig og nyttig for live t på jord, e r læring og tevling på blanke stålet, men større enn alt som kan seiast i ord, er persp ktivet efor ævelivs-må elt. Med samarbeidsvilje og kjæ e rliken varm, i heimen og skulen og bygda sitt hjarte, sjå då treng v l eingen kjenna seg arm, åndsrikdom lys r ebak augo så bjarte. T .akk for ånds ens hus og stade , takk frå liv som h r eskal gro, takk at barne esjl r gl.ad h r få ee earbeida i gle e dog ro. 130 Rudi og bestefar Eg høy er r små, le e ttog forte steg og skjønar at du e r oppe. Snart kjem du varsamt trappa n d, eog saman ser vi at sol skin på toppe'. D n enye dagen komen r efor oss alle, du har mykje å gjera -meir du får, -<lu må skuu<le <leg utau å falle -for i morgon fyller du ditt tredje år! Din fantasi skyt stadig nye spirer, d n eynglar frodig, i høgdene når, eg ser d t i leeiken og n r ådu talande flire r og verda e r utkopla, så du ingenting går.

Så trippar du inn, vil på fange t sitj a og dyreboka or skuffa dreg fram, og mangt eit land du der vil vitja, sjå <ler -hå<'le linerle, l0ve og lam. Endå har bestefar sitt syn og sin høyrsel, men om ikkje elnge, når dette har snutt seg, vil du vere auge og øyret mitt då? Gud signe deg, ves e lRudi! Helsing til lærar Ragnvald Lade frå ein elev på vegne av andre elevar Ein lærar er såmann av edelt korn, i edel åker, i sjela åt horn. For alle gjeld det: d i efyrst har plikt å sjå til at horna lærer slikt som lova segjer <lei skal ha med frå skulestova, men slik er det at læraren ikkje berre er kunnskapsformidlar. D t r e efor lite at horna lærer det <le i skal vite. Han formar og <leira karakter. D t efyrste kan vere hardt nok, dessverre. Det andre kan vere endå v erre. Og læraren tenkjer vel av og til at «<lei kan no prøve det, kven som vil». Men han som no takkar av og går, etter so mange og strevsame år, og rett kan nyte sitt otium, er lærar i tredje generasjon, er lærar liksom av tradisjon, det er vel ein sjeldan situasjon. H r ekan vi vel trekke den konklusjon at der er i ætta ein nedervd sum av anlegg og lyst til læraryrket. Og slikt må då vere ein veldig styrke. Korleis er det no med dette, so veit vi: Som lærar var Lade god Og d t esom på skuleplanen stod vi skulle lære, det fekk sitt rom Dessutan lærde vi ymse som sidan i liv t eofte kom framatt i tanken, i hug og minne. Og kanskje somme e levar vil finne at d t esom d i leærde av godt og riktig utanom planen, vart sidan viktig. H n aviste oss soge og liv og naturen avspegla og tolka i litteraturen. So vakkert som han las -prosa og dikt, du skulle aldri høyrt på slikt! D t evar so nært og o slevande --vi såg «Hunørnen» kom svevande --131

Ein glytt av d n edraumeverda vi fekk d r e«Blomster-Ole» si vandring gj ekle Vi såg med Vinje «eit storkna hav» og kven kan m lå e kva d ette gav til horna, i inntrykk av rytme og ord. D t r e eein skatt so n endeleg stor at horna slett ikkje s ykna d et. Og likevel vaks <le ai ldri frå det. Om han var l i D t he ? eende nok, av slik ein masekrå ekflokk. Og kanskje etnkjer han som so, d t eskal bli godt å kvile no og få ta verda m eir m d ro. eOg ingen undrast vel på edt. Men de e ttvil vi gi han m ed: Ei h elsing frå <le i han leidde <lei fyrste bratte trappesteg på bokleg kunnslrnps lange veg, som no e r for alle vindar spreidde. D i eynskjer han alle, d t r e evisst, til lukke med live t som p ensjonist. Til lukke også m d esonen som i skulen har funne sitt yrke og rom. For det e r no slik at n r åfaren går, sonen alt midt i strevet står, og r i d n eesame plassen sett, som fjorde lærar n i esi ætt. Til 50 års-jubileet i forretninga Magnus Støylen 132 Tidsbifote om framgangen på Øya I 1913 på Kvamsøy det var bygdeveg komen til kvar d n egard, og akkurat då kraup telefonen på land til Hauge, frå aust, gjennom Dysjanes-strand. Og skulle ein r isa etil utanverda, frå gamlebryggj a ein tok til på efrda, m d Pee e ttrs «ekspeditt» gjennom storm og strid -ombord i Dampen, du store tid! Og krana på bryggj a ho lyfte på land det bygda trong, kvar bidige grand, gamle og unge og brev og blad, og varekolly i rekkje r og rad. Men sanneleg laut ein ha større bryggje som kunne vår rute båtferdsle tryggje . 1913 vart så d t eopptak gjort som gav oss kaia, d t everk så stort. Komrnunikasjonane hadde vi nå, til lands og vanns, e i todagars byferd vi g eridde m d eglans. Men kven skulle formidle vår bygd sin trong

til vareomsetning så gong på gong? Mislykka! D n eeine hande e el ttr d n eandre, til andre byg ed r i hee ellr vandre. Kor skulle vi koma or knipa ut? D å kom han Magnus, vår bygdagut ! Store m enn tok til i d t esmå, slik også her det kom til å gå. Frå P tteer sin kj llar etil nybygd butikk, det auka i omfang og dagleg trafikk. Og så kon1 d t elandgang, og så kom. d t emur, bygd av h åtførd gråstein frå Kleiva-ur. D n efyrste s øbju på øya kom opp, snart var handelsverksemda på topp. Kompanjonga e nTotland, Aletta og Anna var alle av klasse , kunne Magnus sanna. D t ealdri på Kvamsøy slik verksemd ha' vore som hos Støy el n og Totland i åra <le i store. P å hamna ein flote av sildebåtar, i sjøbua liv på mange måtar. Totland-skøyta for til og frå , og på marka var tusentals tynne å r sjå. Bu'go elv t fløymde av sild og av fisk, i butikken hande el n gjekk over disk. I salteriet var tusenvis torsk mellom anna, i trandampe erit stod han D j updal ved panna. Han Magnus var reine finans kspee ertn, m n eav storkaren ttå e han ikkje snerten. Han tente sitt folk i lyd og i lag, og idealisten i han kom og for ein dag, i fråhaldsarbeidet, i sans for musikk, i kamp for gammal go' sed og skikle Hos Støylen vart e e ttr kvart eit midtpunkt, hans meining vog sanneleg of te tungt. Hans positive innstilling og gode humør hos folket vann gjenklang og full honnør. D t evar ikkje ukjent m d emotgang og slikt, men det jamna seg alt, både ulikt og likt. Tide e snkifte , forretninga og, Magnus og Anna mot framtida såg. D å huslyden auka, d i ebygde på ny, omkring rlP.i voks fram som ein liten by, d r ehorna voks opp, der d i leeika og lo, snart var i furrelninga sø e e n nto. Friskt blod og dertil skolerte folk gav nye p erspektive r og utviklings-bolk. Med kapita l frå handel i sylvrev og sild går Magnus inn for Ervik-floten gild. 133

134 O t esamarbeid vart til gagn for mange -ombord i flaten og i b tø eria lange , der Wilhelm og Asbjørn stort ansvar fekk, e ett r som fram mot suksess d t egjekk. Inga forretning slikt omfang har fått d i c årmillionar gamle Kvamsøy har stått: b ting og øbarking, montering og oppheng, assortert landhandel, proviantering i fl ng, eekkolodd-service , utrusting til start for fiskebåtar ut i oversj isk øfart, til Grønland, Island, New Foundlands bankar, større e i tenkt sidan H årfagres tankar. Bak disken i nyebutikken -unge terner, i <le i indre kontore r -to aktive hjerner. Om Magnus fall frå så altfor fort, sønene greidde få allting gjort. Og no? eD n unge garde veks til etter kvart, så jubileet be e rrmarkerer ny start til framtidsoppgåver -Støyl n og eStøy el n i lag, og difor vi ynskj er til lykke i dag. All æ eg rlnæring har livsens rett,. slik folk her ute på de e tthar sett. Vare-omsetning er oppgåve stor, arbeid i bedrift gjev og rna t på bord. For kvar arbeidsplass de byd h eimbygda til, samtid og ettertid dykk takka vil. For h eimkjære øybuarar de gjer dykk til tolk, og l t i ebygda <le i vera, eh r hos sitt folk. L yft gamle Kvamsøy, gjer ho rik og stor, m d elivsrett i næring, m d etonar og ord, då gj e r de ei gjerning som signing må få i notid, i framtid, i ævelengd blå. Vi takkar dykk, Asbjørn og Wilhelm i lag for alt de har gjort til d enne dag, for åndsliv i tale, i musikk og i sang på basarar, i m t , i ø ekyrkj a kvar gong! Takk, Margit, for klangen frå scena, takk, Marie, for ofte du h eime laut tena ! Vi takkar for søner og døtrer å sjå alt no fram for lyden h r eofte å stå . Må grunntonen også i framtida v er::i Guds æ er , hans gjerning på jord å gj r , e atil glede for lyden i kvardag og f e:sl, til signing for b då e vert og gjest.

Prolog til 45~årsf esten i losje Redningsbøyen Han Lysholm han rådde i bygde e nrundt og tente p engar, m n earmod sådde, til Larsnes, Haugshohn og Åheim med rlP:i rnf':nnr.r rorlrle, kom h eimatt flådde. I <lesse tider d t esåkorn fall, <le i fyrste frø av ein høgre tanke. Opplysning spreiddest, og folket vakna. Då avhaldstanken i folket vårt fekk heidneskikkane til å rakna. På Kvamsøy og vi ein losje fekk m d esymbolsk namn, og med friske krefter. Som bøya fløy et r sin mann or kave , tog fyret lys r e<lei inn frå havet, so skulde ogso vår losje vera ei Redningsbøye til godt å gjera -. Og det lyt sannast at fram d t egjekk, so mange i losj n esin elddåp fekk. D t v le eesfrø som i jord var falle, det vart til gleda og trøyst for alle. I losj n ekom <le i båd' gjente, gut og mann og kjerring av huset ut. D i p nee gar som før gjekk til brennevin, <lei bruka no mannen til huslyden sin. Oppe vart halden god skikk og sed, og lukke og signing slo fylgje med. Opplysning vart gjeve og kunnskap <lei sanka, a e llsom trutt i losjen vanka. Drykken vart bannlyst som vonde makter, til spott <le i vart, for m d eslike fakter. I åra mange og kveldar lange var losjearbe e idt gjevt og stort, og ingen angra d t e<le i fekk gjort. Inte essa erhldt seg, og losj n evart den skule som gav vår ungdom start til opp å .treda i lyd og lag · og slå for bygda og oss eit slag. I heradstyre, i møte og fest dei stod seg best som opp var tamde i losjemøta å diskutera og g1~eide ut, som van frå før var si røyst å høyra. 135

136 Og los.i en vart trygda og samvitet åt bygda, di ingen med ansvar han ynskte bort, han ungdom verna i smått og stort. Og brorskap han skapte og tolsernds ande til gagn for bygda og fedrelandet. I dag vi minnest med takksemd alle som hugheilt fylgde godtemplarkallet, som ofra gjorde båd' tid og tankar til hjelp for <lei i ulukka vankar. Av charter-lemer vi nokre har, men mange er borte som byrda bar. Vi ærar <lesse og ynskjer enn framleis få eiga slike fyregangsmenn, og ungdom mange or flokken stor som vyrdslar arven og fedres jord der frøet såddest og vokster fekk hos <lei som ikkje av vegen gjekk. Hald ved då, ungdom, lyft høgt vårt merke, so fram vi stemner med åndsmakt sterke. Skap fred i bygda og fred i landet, reis opp dei falne seg vrir i vande. Skap tru og tolmod og vilje sterk, då ikkje fåfengt det var ditt verk. Prolog til årsfesten i Kvamsøy fiskarlag Ro, ro, rikke, ut på sjøen og fiske, so guten det høyrde, i vogga han låg, og sid an han of te i syner såg det eventyr, som for han det vart, at båtar reiste med futt og fart og heimatt kom med den gilde last som fisk <lei kalla. Sidan i oppvokstren det soleis gjekk at ofte av far sin han høyra fekk om silda og seien og torsken den store som gjerne var gjevast på fiskarbordet, om laksen og kvalen og nisa med, om roing og napping når makrellen «væd , »om hummar og krabbe på botnen krek, og åtet det blanke som «tenna» t~k. Tenk, noko so storgjevt, få far sin fylgja ut og rida på blanke bylgja, kasta ut snøret, kjenna det nappa, med spaning ropa og gi det til pappa,

Dei dreg garn vest for øya, der dei prøvde både vinter og sommar. Både sei, torsk, småsei, makrel og hyse fekk dei der. Og i lyrgarna fekk dei lyr til fiskemat. la han draga inn alt det han vinn, med glede s.inn, og i kalle det sidan for fisken min. So i vinterfiskja når båtane reiser og utpå i hnvb.åru ligg og deiser, dreg torsk og sei og silda den blanke, då eventyret leikar i guten i tanke. Han står ved nova og stirer ut om fram-for neset der stikk ein klut 137

138 ,som liknar s gl t e epå far sin båt, so inn han springa med gledelåt: «Karane kjem!» --Og n d til enaustet i lange steg for n edst på voren å setj a seg h:::i.n spring, • -og i spaning ventar, det kanskje no kon ombord han h n etar, so fiskefengda han der kan sjå og prat og rødor få høyra på. I kve eldn seine han sovnar inn m d fiskee eve-ntyr i hug og sinn. -Åra gjekk seint, men vaksen vart han. Han vaks frå skulen, han vaks frå preste , nog sidan skynar vi alle resten. Ombord han kom seg, og rom han fekk, og m eir han mannast som åra gjekk. M n vee enty er t d t ebleikna fort, for røynslor mange so fekk han gjort. I myrkr og kulde og grapse ver han h eim seg drøymer -syner ser: D r emor og syskin ligg trygt og godt og ho som skapar hans lukkeslott. Ja, kjem eg heim att, han tenkjer ofte, eg vil ei meir leggj a frå strand, m n efinna yrke på turre land. -V l d t eegjekk, og veret spakna, fiskarhug atter i fiskargut vakna, og då han såg andre på sjøen for, drygde han ei, m n ekom atter ombord. -Ja, blåmyra dreg, og blåmyra lokkar. og båtane stemner utover i flokkar. So har d t evore, og so vil det bli, og vonar alle ei be e trtid. Ja, gjev det må lukkast d n edjerve stand, å vinna seg rettferd og rom i sitt land, til opp seg å svinga og sleppa å tinga med armoda nakne, som mange h eldt vakne når skatten sku ut, medan klæ e dvanta til gjente. og gut. Fram du må å ntil den dagen å sjå då rom du har vunne og fraintida funne, d n lj osee og trygge som gj eva kan b då e von og hygge. Du vel h r afortent ein ljosare lagnad,

og difor vi ogso vil gj e deg vår fagnad. Hald fram som du stemner, til det gode du femner, dyrk sanning og tru, då tømrar du veg over lukkebru. 75 år -Intervju Han vart fødd 14. november 1901, fyrste år av 20. århun-dre. I 5 år var han borte under utdanning, elles har han budd på Kvamsøya all sin dag. Første verdskrigen fall inn i hans første ungdomstid. Etter å ha gått Møre Fylkes Arbeidsskule i Molde og Møre Ungdomsskule i Borgund, kom han til Volda lærarskule, der han tok eksamen i 1924. Etter eit års vikariat på Austlandet, vart han tilsett som lærar på Kvamsøy, der han har hatt sitt arbeid heilt til 1969, siste fem åra som skule-styrar. Han har fleire lærarkurs og andre kurs. Utanom skulearbeidet har han arbeidt i helselag, IOGT-losj e, studiesirkel, sokneråd, kraftlag, handelslag og som for-mann i lærarlaget i mange år. Han har i lang tid sysla med skriftleg arbeid, og her har han nrnnge j arn i elden, likesom han i ei rekkje av år har vore i Redd Barna. Men ingen av <lesse åndssyslene kunne styrkje kroppen og helsa. Den nødvendige kroppsøving fekk han gjennom sitt arbeid på småbruket og i sitt friluftsliv som småfiskar mellom. holmar og skjer. På båe <lesse områder har han drive eksperiment for å finne nye vegar å gå, og delvis har det lyk-kast, i småbruket og når det gjeld småfisket. -Vi spør om glimt frå barne-og ungdomsåra? -Det var vanleg å hjelpa til med arbeidet -inne og ute --frå ein var i skulepliktig alder, ja stundom før og -til barnepass f. eks. Fritid og lediggang gav seinare i barneåra vondt samvet. Einaste fritid i yrka var når vi fekk gå på mi-sj onsbasar. I ungdomsåra arbeidde vi både fredagskvelden og laurdagskvelden, -allvist i onnene. Hestereiskap som plog horv og slfimaskin var ikkje allemanns eige, så det var eit seigt slit. Ferietid .høyrde vi ikkje gjete ein gong. Sommaren var gjerne hardaste arbeidstida i bygdenorge. Det var som han gamle I var seier om bygdeborna: dei får ikkj e tid ei ei-naste rid, så lenge som yrka bid» . -Du som er fødd under morgonroden av vårt hundreår har vel opplevd mykj e framvokster og store omskifte? 139

-Ja, sanneleg. D n etekniske utvikling og framgang har vore større i d t e20. hundreåre t enn i dei 19 tidlegare til sa-man. For den som har opplevd utviklinga e r framgangen reint eventyrleg, ja reint fantastisk. -Kan alt de e ttvera av det gode? Sjå berre på olje -eventyret. -H r meå svaret bli n i. eOmsnunaden e r så stor, og ring-verknadane så omJattande, at sa1nfunnet makta ikkje om-stillinga godt nok. Vel har dei teknisk landevinningane e eltta strevet, så maskinkrafta har korne i staden for muskelkraft, m n ekapitaltrongen har auka og likeså n ervepresset. Jaget etter ein stadig aukande mat rie ell standard driv vår genera-sjon hardare enn vi trur. Og så vil vi ha re e ttn til å ete oss i h l, ebrutalt sagt. -Korleis t k evi vare på dei ånde lege ressursane gjen-nom alt d ette? -God folkeleg tradisjon, kristen kultur og idealisme var m eir rådande før enn no. Dermed e r ikkje sagt at alt var som det skulle. Folk hadde meir respekt for det h eilage, særleg i d t ekyrkje lege og det som høyrde kviledagen og dei 10 bod-orda til. -Korleis opplevde du det å slutte i skulen etter 45 år i skulestova? -D t evar med e i underleg kjensle eg avslutta den siste skuledagen. D t ekjendest som noko glapp meg utor h endene. Heldigvis har eg hatt den glede å kunne omgåast mine tid-legare elevar med hugnad. D t eer av d n estørste inte resse for gamlelæraren å høyre ed t som godt e r om sine e levar, og at d i eikkje blir oppslukt av vargtida som no h eld på å ta kvæ -lartak på generasjonane. Ein sjølvstendig, tenkjande ungdom, med ånde leg bal-last trengst no m eir enn nokonsinne. D t ebør kvar som. har m d ehorn og ungdom å gjera alltid hugsa. God opplæring e r eit middel, måle et r oppseding. Rognvold Lodc vort i 1036 gift med Valborg Koppernes. Dei har 4 horn, 3 av d i r e egifte på Kvamsøy. D n eeine er læ-rar der i 4. generasjon. 140

Rim til 7.5-årsfe~ten «En gang satt som gutt jeg glad -under himlens stjernerad, trådte vårens blomsterveie -hadde barnefred i eie.» (Ibs n-sitat.) eD t evar våren i mitt liv herende -liksom opplevd ay <lei fles e ther tilstede. Gjekk eg og undrast som andre smågutar, medan tanken flaug ov r etind og nutar, drøymde om ting eg aldri kunne nå -lengta e ett r det som eg ikkje kunne få. Men sorgene var få og små, og gledene ved livet mange, tryggleik og fred i sinnet, enno står fast i rn.innet. S å kom den fagre ungdomstid, for meg så god og blid. Men så: brått miste eg far, då nitten år eg var, og ansvar og plikter me e ldseg i kvardagen, så d n esorglause tida kvarv bort -då både mykje og meir du sku' gjort. Læreår e r ikkje herre-år, sa mor at eg sanna får, m n eved fyrste steg ut i verda, heime ynskte meg lykke på ferda. I Molde, Borgund og Volda eg fekk -røynsl og e kunnskap, som åra dei gjelde K maeratar eg fekk frå by og bygd, med gjensidig respekt, d t evar og ei trygd. D i evar gode representantar frå kvar sin stad, og eg som kvamsøying kunne e e brrseia meg glad. Vi las og vi lærde, til sist var vi samde: vi hadde mognast og mannast og vorte tamde. Omsider tok så <lei l ræeår slutt, og vi kunne søkja i verda ut, til nye folk og nye skikkar, oppløyst vart no våre gode klikkar. Men h eimbygda lokka eg , fekk levekår, som lærar her i 44 år. Så gjelde eg då 44000 gonger ialt, eg har nettopp rekna og talt, <lei gongene eg til skulen gjekk, og kveik e ell r ergrelse fekk. L æraren og hunden av kjeften dei leve må, det røynte på halt.en, det fekk eg blid' kjenne og sjå. Men d t evar rike og gilde år eg fekk, sjølv om n ervar også var ute og gjelde Ein l r æars gjerning e r såmann å vera, leida barnet til d t egode å gjera. 141

Eg vonar ikkj e min gang h r peå jorda, var utan v erknad, berre t01ne orda, men at Gudsordet tolka vart r tt, og eikkje noko vart oversett. Og lle es mi g ejrning f r åstå for d t eho er, slik er d t evel m d d i eefleste du rundt deg ser. I losj n efekk vi presisert og r p te e ert: Menneskja vår bror, Gud vår far, og det burde vera rettesnor og program for alle og ein kvar. Takk då alle for at de kom hit til oss i dag. Og takk for alt de har gjort mot meg, og så f r åkvar og ein seia m d eseg: Han Lade, han gjorde så godt han kunne, m n eendå ed t vart be e rrnokolunde. Tilgjev meg, orsak meg, om noko du finn som såra ditt hj arte og uroa ditt sinn. Og har du noko du angrar p , åd t r de eeg tilgjeve, tenk ei derpå. Takk for laget h r epå vår gamle øy, her kan vi leva og h r ekan vi døy. Saman vi no son, før kan vandre, saman vi og kan gleda kvarandre . BO-års-samkoma. Tilbakeblikk Vi lever i slutten av d t 20. ehundreåret. Men d t evar ikkje gådd m eir enn li månader og fjorten dagar av hundreåret då eg vart fødd. Og i <lesse fyrste 80 åra har <lei største framsteg i mennes es eklkta si historie vorte gjort. D t egjeld m est alle områ e dav vårt m ta e e e rill liv. Og når eg no rundar 80 år og ;er tilbake, så kan eg m d esanning seie at store omskifte har eg opplevd utan at eg skal korne inn på så mykje. M n enokre få minutt -som viser kva vi 80- åringar kan fortelje om gamletida, om f. eks. matskikka e, nså kan de yngre dra sa-manlikningar med notida. Vi åtte ikkje p engar så å se ei , og vi måtte s øj lv avle det vi skulle opphaldc livet med: havre og poteter og litt grøn-saker og mjølk. Mange hadde ikkje esht, så gardsreiskapen var: Ei greip, ein 4-kanta spade m d heeimelaga skaft, 1 spett (jarnstaur) som gjelde p l n, 1 å åhakke, 1 mylderive av tre og tindar av jam, skjedde og tuste til å banke ut korn m d, e142

dryftetrog e ell r dryfternaskin, seinare også truskemaskin (leigd). D n esom hadde havre , pote et r, mjølk, fisk e ell r sild og salt han svalt ikkj e i h l d n e , esom hadde nok til heile den store huslyden, han og <le i som. var i hans brød var fornøgd og klaga ikkje. Her e vr i ved eit viktig mom nt: edei klaga ikkj e, streika ikkj e , protes e e trtikkj e . Havremjø el t vnrt brukt i graut, supe, kake, ball, flatbrød m. m . -Pote et r bruka <lei i potetkaker, ball, attåt fisk, attåt kjø t og e es lli ymse kombinasjonar som ballsupe og liknande. K ålrot og gulrot: rå e ell r i form av stappe som tilsetning kokt-i mat e ller h elst i kaker og l fs re e . Grautbetar: Havreflatbrød med smør og graut, somme tider m d esirup p . åSmørbetar: Flatbrød m d esmør og fi k, sbrøs e mm d erod, e ell r m d eflat-maga . rTil kv lde sgrauten hadde vi som grautasul oppsett mjølk. Røyk og røyksmak. Støv. Lite og inkje informasjon og kunnskap om smitte, slett . ikkje om vitaminer. M n ejulekveld n efekk vi alt d t ebeste, tillaga av ovan-n emnde råstoff pluss litt kjøpeknask. P engane strakk ikkje langt når d t egaldt kjøp av julegåver. Det gjekk gjetord gjen-nom bygda den gong foreldra mine kjø e ptfor 5 kr. til jul, alt irelma! -Så spør eg: Er d t e å undrast på at vi horna had-de ei sorg, n emleg -d t e å m ttå e oppleve at julekvelden tok slutt og at d t evar eit h eilt år til nes e tjulekveld m d eall sin me sir mak, eit h eilt å å r vente på d n edagen som var så god å oppleve og som vi se e sttlik pris på? No syrgjer vi n eppe fordi vi m å vente 364 da gar for å få oppleve e i gastronomisk tilskiping, for no har vi jul he e å eilr t -i så m t . Hell r å eeikkje elngtar vi oss forderva e e ttr gåver, for d t r e ekvardags-h ending at vi f r ågåver for store b l p. e øVidare har eg opplevd å sjå bygda utan opparbeidd og grusa bygdeveg. Opplevd å ikkj e sjå anna enn vanleg færing og op n eseglbåt, opplevd gammaldags tung blypilk med endå tyngre blystein med fl tta, etjukk forsynd imellom og med blekksilder til lokkerirnt. Og garna var av hamp e ller bomull m d etrc kavl. Eg e r så gamma l at eg var med og bar middagsmat til fiskarane i naustet n r d i kornåe. av sjøen ved nonstide. Det kunne vere graut-spann med magebind av ullplagg, eller ball-spann og skyrspann. K arane hadde lite tid til eting under garndrag ga inog roinga. D t egav matlyst og trøyttl ik. e-Eg 143

er oppvoksen m d oljeelampe g øofjslykt, m n eikkje m d ekole og tyrispik. Pre eiksundag rodde kyrkj efolket til Sande -alltid. P å S ande ed r høyrde ed i pre e stn pre eik, d r evar barne åd p, og d r efekk d i efre e ttnytt. J , asurne e e sldt. d . eple d r efor 1 r stk. ø e I stygg v r e ekunne sj vø erken vere el i for somme. Hugsar at Lyng-Andreas bar den sjuke g øo d dsble e ikkona fram på mar-ka, b øygde es g n d og eropte inni øyre t på h enne «: Nikoline --e r du d d ll r r øe e edu levande ?» -I n u ta pa så Sande må e ttkvinnfolka byte klede øf r d i je g ekk i kyrkja 1 . no4v. 1981 ser organisasjonar og myndig e ehitr seg n øydd til å gå ut m d e ein k amp njae for h il folk t e e eom. å drik-ke mindre. I d t h veø e hugsa eg r brennevinsforbodet i Noreg. På Kvamsø a yvar d t efare for at 3 ll r e e 4 estmde i mot for-bodet Og i losj ne· var d t ov r 1 0 ee4vaksne me e edlmr! D t ev r naa svarsbeviste folk for e e ttrkomarane s ein. R li ie g øse m te og søamlinga r vart halde å er t rundt, m n eallermest om haustane, d d t v r m t h il v k n til n r å eaø e e e e e e æin-ni jula. e g eD t jkk e åi nde eg elvkkjing ov r beygd og by åd . Og sj lø v om de e føttrde til at somme forherda seg, så evrka rørsla til eit m eir ånde el g og kriste eg lfolkeliv. O g mange ove rgav seg til Gud. I dag m å vi m eir enn nokon sinne e bom at Gud må forbarme seg veor kvar einskild, ov r Kevamsøy-folket og ov r d t eeNors e kfolke asmfunnet. Gløym ende el g ikkje ed t! Og n r i r så v eamla h r ei kv ld efor å gleda og hygg a j oss i saman, i vsom e r grannar, kjenningar, kameratar og v n r e eog slektningar, vi må e e v rvillige å aksepte e rkvarandre m d ea e å e ellv rf il og m n l r oa g ag åv r utilstrekkje eg elh it, ikkje mins g et jld de e ttm eg. Ikkje a e ellr like godt utrusta som vi veit, og somme ah r fått m eir på somme områ e ednn andre. D t esom t l r e eom Yi brukar d t i h r fe vaått i d t godee si t ne es et. At vi kan l v h r pe e eå vår kjæ e øy ri fred og fordrage el gh it eog oppmuntre og stydje kva arndre s, om vi og g ej r m d d n eelidande evrda for vriøg . Eg som <lei fles e tandre ah r på sin h eimstad opplevd tun-ge stunder o fg ått svæ e år s r, m n oegså hatt <le i glada e ststun-d r i heeimen og i heimbyg a. g a 4 5 ådE v r -r borte i utdanings -år + mitt f r ty s e skuleår som l r r. M n læ aeengten tt r he eeim-byg a g edohimbygdinga e anv r alltid i huge , æ eg ån srln r d t e144

dagast og n r d t åevårast. D å var mi kjæ e rKvamsøy alltid det fyrs e eg ettnkte åp . Så kom eg att til heimbygda som lærar, i 44 år, og sj lv øom eg aknskje var ein middelhavsfarar, så tvilar eg å pom eg ahdde passa betre i noko anna yrke. Mange gilde stunder h adde eg i skulestova. Og mange gilde elevar tre effr eg igj n eno sidan. Stor takk til alle h r i ekv ld efor godt granneskap, sle s ktkap og venskap. Og for alle gåvene som så ufortent har kome meg til d l. D t eeer 70 gr. C. omkring hj arterøtene, tykkj er eg ved eit slikt lag og ein slik saman-komst. Hj arteleg takk alle saman. Gud velsigne dokke. Sluttord Nokre ord om han som har gjort <lesse oppteikningane om «gamletida», fyrste del av hundreår t 1900 19e-40. Også krigen 1940-1945 . .Artiklane e ett r krigen har stått i Sunn-mørsposten i tida 1945 til 198 . 5Ragnvald Lade e r fødd av foreldre eg e RinRasrnusdtr. Myren og lærar Seve-rin Lade frå Syvde. D eira fødselsår var 195 og 1862. 5 Eg gjekk grunnskulen 1909 -16 og vart konfirmert haus-ten 1916 av Ole Kvasnes frå Borgund. Vi rodde d n etid til Larsnes og «g ejkk for pres et n» . Vik-Ola var skysskar eller ein av <le i mannlege foreldra, d ersom vi ikkje hadde motorbåt-skyss. D t heende 2-3 gonger d n esommaren. Vi var 77 stykke frå Sande og Rovde, og vi var gode kameratar. Vi vart etter kvart kjende med folk frå alle bygdel~ga rundt i kommunen. Vi ville g e jrne kjø e pnoko godt, m n d t eevar smått m d epen-gar. Eg kjøpte ei sjokoladeskilpadde til 15 r , ø ekameraten min fekk e i halv mork tablettar til 13 r . D t ø eegjorde vi kvar gong vi var til pres e , t n og d t evar alt. Vi hadde m d oss eniste som vi å et in e ell r annan stad i det fri. Vi var van m d lite, og eklaga ikkje over det at vi var «fatige . »Av d i e8 konfirmantane frå Kvamsøy evelr (198G) 110 bene 4 all. Losje Vakthald og R edningsbøyen mot tobakk/alkohol. Eg var medl m i ebarne s elo j n i 1910-16. Vi hadde utflukte r om sommaren, og e es llhadde vi d t egildt på m ta. øEg minnest leiaren, Johan Kvamme, som i 16 år gjekk til losjemøta om søndagen i så lang tid. Bra gjort! 10 -R. Lade 145

I vasknelosj en «Redningsbøyen» var eg medlem frå 1916 og til etter krigen, og det var ei god tid. Losjen vatt for oss alle ein «vidaregåande» sknle. Der fekk vi lære kvarandre å kjenne, fekk lære og «opptre» , fekk lære å høyre vår eiga røyst i ei forsamling, ta del i ein diskusjon, lærde å forme våre ord og våre setningar, så meiningane korn. klårt fram. Vi fekk lære ein god del nyttig kunnskap e ett r kvart, ikkje minst om rusdrikken og den fåre han representerte for individ og for samfunnet. Vi kjende oss som brør og systrer også utan-om losjemøta. Vi var ein idealistisk ungdomsflokk som gjerne ville ha dei eldre med oss i losjen. Vi gjekk godt i saman under mottoet All: es vel e r vårt mål. Som Øvstetemplar lærde vi å kunne leida eit møte, som skrivar lærde vi å føre e i møtebok, og som. redaktør lærde vi å korna vidare i skriftleg opplæring. Dessutan fekk vi vera m d i eprogramnemnda, skrive prologar, små talar og kåseri. Losj n ehadde gjeve meg som ein vanleg bygdagut hjelp til å kunne orientere meg m ellom folk, no då eg skulle «ut i verda». Eg hadde fått ånde eg log moralsk ballast, og for dette vart eg meir takksam etter som åra gjekk. Vi gjekk over fjellet den første tida n r åvi skulle til losje-møte i d n egamle, vesle skulen som stod til 1928. Etter eg hadde vorte lærar var eg mange gonger på m te i øden gamle skulen der. Vi gjelde då Kvarnskardet og bar på lagsbladet «Truls» som alltid m ttåe vera m d edå. Eg minnest tida i losjen saman med 140 andre som e i god og glad tid. Vi var ein ideal-• , I istisk flokk som kjempa for det vi trudde på. Gjelde Volda Lærarsk. 1921 24/. Vart lærar i Trysil eitt år og lærar i Søre Kvamsøy 1925/69, siste 5 åra som skulestyrar (rektor) for h ile eøya. I 45 år har eg arbeidt i skulen si tenes-te, attåt dreiv eg småbruke t eg ervde etter far, og var dertil småfiskar _(som hobby). Der attåt skreiv eg i Sunnmørsposten og i Vestlandsnytt, fordi eg lika det. Har vore bygdemeldar i Srnp. i 60 år. Har alltid levd i mi barnetru. lnkje fag i skulen var vik-tigare enn kristendomsfaget. Utanåtlæring::t omfatt::t hihP.l-soge, forklåring, salmevers og kyrkj esoge. Mor og far var båe kristenfolk. Far er omtalt før. Han var ein æ eg rlma11n som. sette rettferd framfor noko anna, og som difor kunne koma hardt ut einskilde gonger. Han var 146

Mine elevar som er frå Grøndalen i Trysil: Perdy og Paul Nordal. Mange minner frå den tid, gode minner. rekna for in eh eide sr mann. Mot oss horna var han b då e om-sorgsfull og mild. Eg tykte ysnd i han d i e gonge e å ndsjølv vi horna må e ttskjø 1 rnat h n laeid urett om sm . enneske og lærar. Mor, Marie R egine Lade , var d n eeg var m est ilag med, først i b arndornen og sidan i arbeidslivet. Mor v r i sa eamvits-full kvinne, og hadde m na ge gode tankar om. mange ting. V r d n f r taeø s e ejnta å pKvamsøy som fekk opplæring utove r folkeskulen i i e anna bygd . Ho h add litte e æ e r rinte e -r sser, ynskte at ho kunne kjø e pBjørnsons samla skrifte , r m n es g åseg ikkje år d til d t, deess evrre . Ho dreiv s åmbruke t for d t mees et . F r v r maaykje borte å spkulearbeid v år-og haust-bolka e. nGud signe ed i båe for d t d i ee gjorde for sy e str mi og m g! F r d d i 1920 og eaø e mor i 1952. Båe e r gravlagd på Sande k yrkj egard. 147

Ekteparet var på Oslo-tur. No i Frognerparken. 1 8 4Ragnvald Lade, lærar i Trysil 1924-25 og i S. Kvamsøy til 1969, altså i 44 år, 5 siste åra som skulestyrar (rektor). F ødd 14/11 1901 i S .. Kvamsøy.

Mang ein skilling kunne ein få når ein brende tare, for av tareoska fekk fa:brikkane jod som var bruka i medisinen. Mang ein vårdag låg bygda under eit dekke av tarerøyken. 149