Ragnvald Lade - Gamalt og nytt frå ei framfaren tid

Mellom a,lle elevane ser ein lærarane B. Stokkenes og bak Margit Roth. Skinn av ymse slag husdyr garva dei og bruka til sko og tr lappar. eAv sildehovud laga d i eprimitive instrument, dei såkalla nyne . Til pynting (på festar i lokalet) bruka dei krå efokt og mjølbæris (mylbaris) som fanst i utmarka, grønt om vin-t r n. e eSommarhalvåret var det mest bjørk som var bruka. Elles bruka dei bukkehorn til å drikka or, og d i ekunne bruka delar av horna til segla på båten, e ell r til mas etr-vantet. Mykje m eir kunne skrivast om dette emn et. Sauehald Til glede og sorg. D tte e uttrykke t passar godt på saue-haldel. Kystbuarane måtte ha sauer, mange sauer. D i ehadde b it i e e fjellet, i marka og på øya e ni tarefj ra. Inøgen kunne nytte ed i små ressursane som sauene. Ein hadde prøvd med geiter, m n edei var for altetande. -Gnaga opp dei små «run-nane» av tre som skulle veksa til pynt og livd. Men sauehaldet var arbeidskrevjande, utsett for sjukdom (blåsykja) og ofte årsak til grannestdd. Vår og haust var d t estødig eit arb eid for oss horna gjæta sauene å så dei ikkj kom e bort på annan-

manns jord. Men om v åren var det også i egild tid for oss horna , når sauene tok til m d elamminga. Då skrikka det lam i mest alle tun. Ein kamerat som h adde gjort b ergensar av seg, skreiv ein vårdag til meg omlag så: «No lengtar eg eh im til Kvan1søya. No se eg r smålamma kor <le i skrikkar i tunet. D t r e esom eg åf r lyst til å skrikke sjølv.» Han var så h eime-kjær, og d t egav seg utslag på e e flirm åtar. Ja, ed t var og er gildt å sjå på lamma n r å<le gåi r heime på bøen m d emød-rene s ein, kor d i ehoppar, dansar og j r g e<lei mest forunder-lege sprett. Eller kor <lei står på kroppen t n1or åsi, for så i nes e tsekund legge å psprang alle i samla fropp og renne r garden rundt. Etter eit par m ånader på fjellbeite, brukte <lei på øya e å nsamle sauene til «ruing» . Då vart d t emykje liv. Fyrst skulle sauene sankast saman, og Kvamsøya er v l eikkje be e stplassen å e ta l iopp dyra p . Tåe errnge et r nokså mykje kupert og uoversildleg. M ang ein springmarsj fekk vi oss· der i marka for å sanka sauer. Vi vart godt kjend i te e rrnget. Å få d i einn i «vårfjøsen» , var ikkje alltid l tt, e<;let kom an-på om der var mange «gardbikkjer» i flokken. Ofte sprang vi så vi kjende blodsmaken i munnen. Og som regel v _ar inn-samlingsdagen ein hard dag. Sauene var ville og sprelske unde r klippinga. Ein mann miste eine auga ved at ein sprelsk sau sparka saksa inn i auga h ns. Vi avar glade då dagen var ove . rInnsamlingsdagen om hausten var mykje frede egl.are. D t e galdt be e å rrfinne dyra og få <lei gjennom d n eopne grinda. M n edet kunne vere vandt d t oge. Vi gjekk heile 9 gonger og leita etter sa e e eu nin haust. Og endå om vi hadde vore i Leg ed hola, Støyledalen, Stornausdalen, Kvamsfjellet, Kvamsskardet, Vågane, Nonshornet, Blaut myra, Oddeeshor-n t, eElvakrokane Skinhammaren, , Kalsneshornet, Nord om Kalsnese , tFossahammaren o . fl. stader, så fann vi ikkje alle. Vi miste frå 2 dyr og oppi 5 for å er t, mest av «Blåsykja» - . M n i eslaktetida vart d t epylse og seinare ribbesteik, får-i-kå l og ymse andre rettar. D i egamle tok vare på essr~irsane av sauen. Sauehovud m d emylje, skinnet, av føtene fekk dei kokt b eina m d efeit marg i, magen de e elt<li opp til pylsevær, il t åsom: huva og långegonna og andre saksamat, skræde, tarmar til morpylse. D t evar ein kunst å snu tarmane og skrape <lei re e inså <lei kunne brukast til pylsevæ r. 51

Ein dag torskefiskja i under andre ti-året av dette hundreåret Her på K vamsøy var d t eAnton K. Kvamme og Olai Vi-kene saman med Jørgen Ervik som fyrst kosta motor i dekka-rane sine. D t evar i 1906 07. /Sidan kom fleire som Karl My-ren, Nikolai L. Kvamme, Severin Br kkee o. a. Etter 1912 var d t eingen utan gamlekarane i Kvamme som dreiv torske-fiske i open b åt. Då fyrste verdskrigen byrja i 1914 hadde praktisk tala alle fiskebåtar motor. Dermed kunne aksjons-radien utvidast, og ein vart mindre avhengig av vind og ver. Dertil kom at perioden 1914-1926 var den rikaste torske-fiskeperioden som har vore her på synste Møre i d tte e hun-dreåret. De e ttfall inn min i barndom og ungdom, så eg fekk nyte torske e e- vntyret i fulle drag, og eg var m d epå å drage opp frå have a~ et d i rike essrursar frå botnar, fiskegrunnar og fjordarrnar. D t evar -sarnan m d d t ee eventyrleg rike sildefisket i 1950-åra -det største eg har vore med på, når d t egjeld fiskeri. I torskefiskj a må e ttalle fiskarar og kone e en dira innstilla seg på ei serski]d døgnrytme. Arbeidsdagen kunne verta både 16 og 18 timar. Kviletid m ellom 23 og 5 på morgonen. Det var hardt å øtrne ut då, m n ekanskje hadde kona lunka han kaffi-Lars, så mannen fekk seg eit kakepar rne<l ein kaffi-skvett til. I motsett fall vart d t e ein mjøll{(~kopp e e ellr i supe-skål. S å var d t eå skunde seg til støa d r ekam ratanee sam-last og skuva ut d n etunge , flatbotna dorryen. Utstyre t var ol-jeklede, sydvest, eitt e ell r to vottepar og matskrinet, som f r øhadde vore livsnødv ndig, m n eesom no etterkvart d i efekk felleskjøken i lugaren, vart v erande på in estad. Karan hadde e ikkje tid til å koke middagsmat alltid, knapt nok tid til å fje e lgopp kaffikjelen. Derfor hadde ed i gjerne m d eseg e i mjølkeflaske om bord, så dei slapp å e e tturt h lle ekake en , sve-lene e ell r grytekakene. Etter kvart som det kom vedakom-fyrar i hei mane, fekk fiskarane m d eseg omnsbrød. D t evart e i stor endring i matskikken. Straks maskinen var i gang, drog dei ankeret opp og stemnde til havs, ed n e e e einttr den andre ut gjennom Agn-skjerveita og vart borte attom Basse esent. Var d t egod b ør, kunne ein sjå d i estundom strekte storsegl og fokka, messan-seglet var alltid oppe. 52

D i heeimeverande vaksne stod opp i 7-8-tida. Fiskar-kona skulle fungera som fisk tileverkar, attåt alt d t eandre ho hadde på seg: fjøsstell, matstell, ekstra vask og b øting av sjøklede rn. m. Det var ein strid tørn frå tidleg morgon til seine kvelden. Kvart b åtlag må e ttskaffe eit par gamle kal-lar eller unggutar til saman med kvinnfolka å ta seg av d n estore fiskedungen som kara e nhadde lagt att innafor naust-døra e ell r utafor (når det var m est). K arane korn fyrst og t ls e -te til n-ied langbord, stam par og skylj ekj erald. D i eskulle syta for a s øt l jarknivar og flekkjarknivar var kvasse . Kostar og r k le s arreiskap (for seien) måtte vera på plass, likeså h ein (bryne . )Alle måtte ha te e stttøvlar, oljeforkle og olje-ermar. Of te kunne fiskedungen vera b då e kald og fro sen, ein laut difor bruka h ile e e ell r halve vottar, og <le i vart både blodute og skitne, så <le i måtte skiftas e et llr vaskast. D i eåtte ikkje anna enn ullvottar og «pulsvantar» (over handledda). I eine krå·a stod salttynner, i d n eandre var ein så (stort tre -kj e arld) til å skylja fisken i. Lever og rogn hadde <lei i stampar med stropper til å bera e e ttr n d i ebåten e e llr dor-ryen. Når det var flod sjø, måtte <lei heimeverande mann-folka levere rogna og levra i Storholmen, og h enta saltlast h eimatt d erifrå. I naustet hadde kvar sin arbeidsplass. Somme kappa,, somme sløgde, andre skylde eller salta. Av og til måtte skyl-jevatne t bytast. Vi ungane ytkte ed t var moro n r å<le i bikka den store såen , så vatnet fossa ut frå nauste t og n d egjennom fjøra. S å var d t eå hjelpa til med å fylla såen m d erein sjø att. Arbeidet g ejkk med liv og lyst og praten likeså, men av og til vart tærne så kalde og fingrane så frosne, at både karar og kvinner må e tttrampa og slå «floke . »Middagskokinga måtte bestemor e ellr i ehalvvoksa jen-t te a seg av, så mor kunne få seg varm kokamat saman med borna. Men skulle dei verta ferdig med fisken og få han i salt før fiskarane korn, kunne det ikkje verta lang kvile -stund før ein tok til att. Vi horna for og leika rundt <lei 4-5 nausta. Men n r å<lei ropa at v i måtte snu slipes etine , en bra sjø i by ttevis eller springa h eim for å høyra kor det gjekk m d ekokamaten åt fiska a e, r nså var vi ikkje seine om å hj lpa etil d t evi kunne . Vi som ikkje hadde nokon fiskar til far, var like inte resserte i 53

Folket på kysten hadde havet til mætbu. Når far hadde vore på fiske, kom mor med bøtta og ville høyra om han ha:dde fått så pass ho fekk «stad gryta» . fiskarlivet som hine. Vi rekna båten til næraste grannelaget som «vår båt» , og vi gledde oss når dei fiska godt. Var vi på skule, og det hende at «vår» båt kom til lands så tidleg på dag som kl. 4, så sprang vi som for livet ut til «sjønå» for å seia «velkomne» , og for å høyra kor mykje dei hadde fått. Mellom klokka tre og seks var alle sine augo vendt mot vest for å sjå kva båtar som. runda Bassneset, og om dei var lasta. Då det leid på dagen kom båtane inn, og den eine etter 54

den andre la seg ved land. D i elempa torsk til dorryen vart fyllt og rodde så til lands, d r eungeflokken stod på voren og ropa i kor: Velkomne! Sjølvbedne drog vi fram torsk til naustet. D t etykte vi var moro. Eg var vel i tolv- års-alderen då eg det å er t bar fram 500 torsk i alt. Var det m ykje sei i fangsten, var d t evanleg at ein av kara ne var h eime og se e ttopp store hj ellar til å ehngj a sei~ en på. Desse hjellane bygde <le i ut e e ttrkvart d t etrongst. D i neådde al ngt, ofte langt bortover 1narka. S i n e emåtte «r ke s slat» med eit reiskap som. kunne a treksla (reista) av bukane, før innmaten (sloget) vart utte e. kD t evart lite elkse lesing med oss horna før d t evart kvelden. U e tmed nausta var der så mykje folk og så mangt å s å g joå legg e j.m erke til. Straks fiskjekarane var i land n1ed lasta dorry, g e e jld« h eimefronte n» til b t n å eog tok til å bere fram. fisk, og i medan fekk fiskarane seg varm mid-dag. Kone r og døtrer kom berande med e e ei ll r to rn.atspann, godt inntulla med ullplagg, så maten skulle halda seg varm. Det kunne vera potetb ll m d flaeesk og kjøt til, brennsnut, s å am b ll-supe med tørka kjø et ller rømmegraut. Rart å sjå k - arane i full oljehyre sitja ute eller inne 1ned eit matspann mellom. knea og forsyna seg. Matøkta e r gledeleg og full av kos, mf'n .ho hlir ikkjf' l rng, :for fiskP.11 m :\"i p fi l::mcl. Karane ber då fisken i i ke«ase», ein «t jå e» (korg) utan tverkjylp. Vi gutunga e g e enr i r kanskje ein fisk i kvar hand. Gledeleg var d t neår d i headde fått stor fangst, kanskje 800 til 1200, men kom det n d i e1 0 5-200 tykte vi det var sørgj e eg. lI beste storåra kunne det verte salta i nausta både 6000 og 8000 e e ell r ndå meir. Eg hugsar den eine fiskaren sa til den andre: « I år har eg tenkt meg eit tal (12 000), m n eeg får d t eikkje fullt» . Eg e r fødd i 1901, og fekk såleis oppleve den rike torske -perioden 1910-1930 som barn og ungdom, d n eepoke som var med å ylfta opp levekåra for kystbefolkninga frå grå armod til leveverdige livs kår. O d g en opplevinga e r eg mykje takksam for. V as king og tur king av torsken H r peå Kvamsøy h adde dei ymse b tlåag fle e irtusen 55

vintertorsk iiggj ande i nausta sine . Vinterfiskj a skulle de-last. Det v r agjort ein fin v årdag i april. D t evar h il- oeg halvlutingar d n tid o se, g å skulle e<li som å e å ettb t n ha b ts-ålut. D i ekosta av s11ltc t og de e ltfisken i så og så mange dun-gar (luter). Til d t ebruk hadde e<li gjerne ei to-arma v ekt-stang . Stein hang j d n ee e inarmen og fisk i d n eandre . Til slutt vart a e lldungane like store (juste ert). Ein mann snudde eg sbort, m edan ein annan p eika på ein dunge g ospurde: K«ven skal ha e ?d n» S l is å egjorde e<li til lla e dun-gane hadde fått sin eigarmann. Så skulle s efi k n vas ak st. Til d t ebruka e<li gjerne ein do -rry e ell r fle e irstore kje r som <lei te a ttog vaska f r øeåt. Kjera bar <lei hektolite vr-is m d sjeø i, og hadde nedi eit h eilt e ell r halvt hundre torsk. Så galdt d t e å vaske og koste bort d n esvarte hinna (ragga) og ll s e eall sl gs las e e g iporusk, så fis-k n evart rein o fin. g Nakkeblode t skar ein bort m d ekniv . Som ung gut var eg m d eein gong på e e dttvaskearbe e idt. D t evar eit sl fa searbe , eidndå om vi brukte oljeerma r og oljeforkle. D t evar kaldt «all dagen pla s e d ki kolde vand» , som d t h it r i visee ea om d n e«fiskermand» av P t r e eDass. Dertil kom at b te alinga var minimal: nokre å fti-ørin-gar for kvart hundre sfik! Fisketur king Fisketurkinga a ev r it m eir morosamt arbe . idD n gjeekk for s g eseint på å ev r n ll r pe eå fø esrommare , n og då å spol-rike dagar. Frå fyrs av t vart d t eturka på ebrg (klipper, d er-av klippfisk). E ell r i fjøra d r d t v r eearulle e stin e ell r på annan m tå e lag eg U el. lmpe e en v d turkinga å psteingrunn e l-l r peå e g b rvar at fisk n ehadde eltt for å brenne ån r d t v r easterkt solskin. e e vDttart d t emindre av då ed i tok til å turke på hjellar, dvs. d i estrekte entting e ell r streng i lengder på 20-40 m. ov r mearka, ca. 1 m h. øgt. Sams ulemper v d d i eey se mforme r for solturkinga v r vaerlage t sine luner og sin ustabilitet. Ofte kunne ed t vera så utryg , tat ein måtte vurde a rnøye om ein skulle våga å ha utover fi k n s esom l g i åstore , runde stablar m d epre esning rundt og m d efiskehatt oppå . M na g ein «spreng» v art d t efor å ebrge fisken undan regne t som kom så altfor fort. -Ein vart då gjerne avhengig av 56

fleire snare hj elparar. Men i d i flees e ætn rrn.iljø fanst der folk som var sjølvmint n r d t åegaldt å koma til hjelp, snøg-gast råd var. Gaml folk e hugsar (1980) at det var turkeplass på rulle -steinen i fjøra på Bringsinghaug og rundt ikring omlag ein kilome et r lang. På Grøneskjeret tett ved Storhalm-hamna var god turkeplass .. Fisketurkinga var som e i «omfram-vinne» e ell r attåt-vinne. D n ehøyrde m d til efiskarane sin jobb, og heile fis-karhuslyden tok d l i earbeidet. Vi horna hadde moro av å hjelpa til, anten d t evart turka på berg i Myreneset, eller på hjell hos ein annan granne. Og når vi r iste peå Storholmen for å handle ein fin solskinsdag, var livet og sjauen omkring fisketurkinga på det (etter m tå en) flate Grø esnkje er t, alltid e i inte essarnt oppleving. -D å det vart slutt på å selje fisken i turka stand, var det fle e irsom tok saltfisk frå Ålesund til turking. Byreis med den turka fisken N r åalle i båtlage et nde eg lhadde fått fisken så pass turr at han kunne selj ast, var det å ta han ombord i motorbåten for byreis. D enne byferda var sett fram til, ikkje berre av fiskarkone e nog horna som skulle ha konfirmasjonsklede, m n eog av andre som hadde ærend og gjerne ville ha ein ri-meleg bytur. Turen gjekk ytre, og ofte vart d t esjøverk, m n edet var billegas e tm åten å reisa p . D i håeerme r etter ein skipper som sa, når kone e nog jentene kom og skulle betala for ture : n« Jøym øra dokka, tause , -jøym øra dokka!» D t evar før lite ep ngar mellom folk, og kvar ti-øring talde. I den fyrste tida eg hugsar hadde dei fles e tmed seg niste, også for heimturen, endå ed i kunne å f3 stk. kveitebrød hos bakaren for ti r . D n ø eetid kunne folk spare, ikkje fordi <le i var gni-arar, m n efordi det var n dvøendig å spare. N r åein kom til byen, var det å finna fortøyningsplass hos Berset ll r pe eå andre sida. Der låg oftast mange motor-bå tar frå før. Dagen e ett r skulle b åten flyttast til ei sjøbu d r efisken skulle leverast. Ein gong fekk eg oppleva korleis d t ekunne gå for seg, m n edet var tyde eg lat seljaren ikkje lika at eg v ·ar d r. D t eevart då ei h ll r e eunde eg rlforestilling. 57

Sjøbufolka og vrakarane ville ikkje ta omsyn til seljaren sine pratestar for vrakinga. D t evart eit munnbruk og ein dra-kamp om fisk n evar turr nok og fin nok, om kva som var 1. klasse og 2. klasse og vrakfisk. D n estatsautorise e rtvrakar skulle vera nøytral og suv r n, m n pe eeartane (kjøpar og sel-jar) h adde v ssi t v::i.nskar med fullt ut å ha ei bergfast tru på dette. -Var fisken ikkje turr nok, vart han avvist e ell r d t em ttå e eggljast mellomlag e ett r ein gradert skala. Sjølv om litt skjøn vart brukt, var ikkje v a a er k r n si avgjerd lett å rikka. -Omsider vart så leveringa gjord og salet avslutta. No hadde fiskaren og kona hans d n bees e t(og einaste ) sjanse til kjøp, ikkje til pynt og stas og m øblar, m n etil n d-øvendige ting i heimen. Elles i året kunne ed t vera smått med kontantar til noko slags fornying e ell r nykostnad, utan ein hadde eit attåtyrke, t. d. jordbruk. D t evar ofte til at tredje dagen av b yturen vart brukt til innkjøp av ymse slag. Men ei nøye vurdering og priorit ring emå e tttil. Hadde ikkje ko-n ha øve til å vera m de , kom mannen med ei bygåve åt henne , t. d. eit kjole yt. Bnrneflokken hadde og s e yinnskje, og var mest s epnt på e ed tt , n r åfaren kom h eim att. Velkom.en «frå bya» , h eitte ed t då, og «h r adu kjøpt --?» Siste storfiskja her på sy s e n tSunnmø e rvar 1926. Fisken tre e å ktdm eir nordover. I 1928 låg <lei fles e tmotorb tanåe ehrfrå ved God-øya, e e ebrrin var att og prøv e å ed p himegrunnane. E g hugsar han sette p Rå evet ved Bassen es ein måndag. H n faekk der så lite, at han drog på land tysdag. D n esame m åndagskve eldn drog eg 17 torskar t tt eved. Tysdag drog eg 50 stk. F ekk så m d meeg ein gutunge og sette 2 garn, og då eg kom og skulle draga -og venta storfangst -fekk eg ei hyse! D t evar alt. Eg tenkte d t emåtte vera eit e esintåaude tilfe e, llm n edå eg drog e ett r andre natta, og fekk berre ein torsk, skjøna eg at d t enytta ikkje m d egarn. Fisken stod still og t påå silderogn. Eg pilka på båe sider av garna, og eg fekk 50 småfallen vin-terstorsk d må ed. eD i andre fiskarane ville ikkj e tru på ed tte fisket, men d d t å ekom sendande fersk torsk til alle i granne-laget, laut <lei tn1, og så skulle a e llavstad og draga torsk (de t var småfallen vinterstorsk). Eg fekk med meg to smågutar, 58

ffiit bilete frå dei fiskerike 20-åra. Det er Ragnvald Lade og Magna Lade Sundset som viser fram noko av fangsten. Det var den tid vi rodde! Men det var somma.r i Ladegarden. sette ut største fær.ingen, m n efekk den dagen berre halvparten så mange, og så slutta eg. Men i fleire dagar etterpå fylte dei f æringa ne med torsk. Eg stod på land og såg på. Berre stam-nane synte då <le i rodde inn over til handelsmannen, så lasta var d ei. Somme gjorde to turar for dagen. Sommarfisket etter storsei, småsei og makrel er no (1.980) h eilt annar-l is eenn før. D t efisket som skaffa unge og eldre, kvinnfolk og mannfolk, småfiskarar og storfiskarar d n estørste spenning, den største p rson]eege innsats og den største glede når fisket slo til. Morten har vel <lei fleste sett når han viser seg i «va-der» , som om sjøflata kokar av vadande fisk. Men den tid då 59

du kunne liggje å pfiskegrunnen og ikkje kjenna napp, og så brått, før du visste ordet av, kunne have t koka av storfisk som brasa opp, d t h r eavi sett mindre og mindre av sidan i 20-åra. I tidsrom et 1910 til 1935 opplevde eg d enne leiken kvar som-mar på sørsida av Kvamsøy og Vanylvsg::ipet. i Vi sprengrodde for å å n«vodene» , færingar kom frå alle k n atar, og live t var h ektisk, b då e i f æringa ne og unde r vass-flata. Ofte var d t esom «d t ekokte over alt hav», og dette sy-n t egjorde mange fiskarar ville og over-ivrige, så <lei i farten gjorde dumstykke , til moro for <le i andre. D i esom opplevde dette fantastiske e e vntyret, hadde ebrre eitt ynske: at de e ttmå e tta seg oppatt og oppatt .... Glad var eg då eg å e line fekk 25, 26 og 40 storsei og kun-ne edla m d eandre. Likeså då eg saman med son min og syster mi fekk 333 m akre al r på eit par timar. Slikt gløymer ein ikkje så l tt. e-De e ettr sommarminner som vil leve! Nokre glimt frå «den tid» då det verkeleg var fisk i sjø.en -Eg var ikkj e store karen då eg tok til å oppleva fiskeri i nærmiljøet. Eg gjorde såleis store augo då far ein fin somm armorgon kom til lands med b akskuten full av sei, t keen på ein grunne i Vanylvsgapet v d ehjelp av snøre med blystein, og med opprøyrde anglar m d bee e ittil agn (lokkemat). Og dette hadde ah n gjort medan eg låg og sov utgjennom morgontimane! Eg tykte at d t evart altfor l nege f r øeg fekk lov av forel-dra mine å fara «bortpå» å eline . Men då eg fyrst hadde e e t ktil, vart eg m eir huga e e ttr kvart som åra leid. g Ofisk fekk eg, som <le i hine . Ein laurdag e e ttrmiddag i mars 1926 rodde grannen, h n aNils Molvik, og eg, ut om. land og skulle pilka. Veret var det finaste ein kunne etnkja seg. Vi pilka på e<li kjende stadene, på Nylendingsbotnen (Botnen), men alt vi fekk var ein skrinn torsk, såkalla «hil». Vi snakka om at n r åvi ikkje fekk m eir på pilk, så kunne vi s eltt ikkje venta noko i d i eto torske-garna vi hadde ståande innmed Vågeboden. Men vi må e ttdraga <le i likevel, for det var då laurdagskv ldeen. Og vi tok til å draga . Men kva var det? Kvitna det ikkje av stor, fin 60

vinte s rtorsk n d tt r h ile e ee e ed n ves e seltninga! Du store min! 3 0 stortorsk fekk vi, og ed t v r aikkje e e v sbrri om var for-undra, m n eog alle e s<li om mø e ttos ds å vi la til lands m d elast fa æring! M åndag kveld s tt vi e e garna å e å e ev rp R v t bortfor Basse-nes ved ves s a atidv Kvamsø y . Dagen e e ttr lasta vi færingen m d estorsei og torsk F r d. oe e attvrt v i misunte v afiskarar på motorbå at r som l g påå same plassen. D i eropte spitord til oss som d i reekna for landkrabbar. Ein gammal fi ksar og ein ung gut drog gså gaorn på ein færing, og fisk fekk <lei. M n ede e ttm d e«avvindsø ey t» e r noko l rv. D t aekjem n apå «ø ei t som s r e» -. g Okorleis ein e r innstilt til sitt nærmiljø .... Nok er det, -vi fiska vidare . Syd for Risteflude e e e n sttvi på tvert av «inns ge , it»og d r feekk vi 26 stortorsk. D å så folle «Kor kan d t h sea eg at h n«a» dag e e ttr dag f r såå mykje fisk?» «J u, ahan loddar opp botnen (med n rs ø e g oblylodd), s i r e e<le i!» Sjølv m einte eg at v s i om hadde å slita set, nådde eflst o bg est m d eå setja på tvert av «innsiget . »Jau, moro var d t em na g ein gong. M n j le s øvsagt hende e a ed t t in lite e ell r ingen-tin fg ekk. D t ekunne skuldast då eg veg , a erlnt in ikkje tre e ftd n ree e tttida (mondet), e ell r at ein ikkje e e trftfisk ne. E g sit og minnast frå farne tider då vi kunne erkne m d eå å ffisk. Styrmann Johs . Borgund og eg e e s tt 2-garnseta v r åpå N rø e aSndbotnen ein fin kveld sist i sildfiskj a D. å vi så s åm tt var byrja på ehimveg, sa e n iav oss: Kv«a er d t e som «væd» attpå setninga vår?» Vi kvilte å åprane g oundrast. D å for det i oss båe: «Du s ak l sjå e ed t r sild» . Vi rapporte e rtså fort vi kunne til snurparane . I H ua gsholmen l g dåå «Nord-holmen . H n »akom stra s, g kosam e kv lde en snurpa han inn 1 00 4hl. Fle e irsnurpa ar r kom til o d i f, g eekk 111.ykje sild d r. eDagen e e ttr var d r efullt av snurpa a , g vr r oi ottast garna v rå e var borte . M n deå vi rodde ut på ed n vesle færinge , en fkk vi 40 stors i H n ve. aart fullast m d a egarn o s i, og eg vi h add mie st be e rr«vake t» «t k n , ys e»av e e einnde n . Ei tid var d t e så vel i ns g a at v i kunne e a r is m d erykk og pilk utan å ris e a ikrat v se e i ttfast i i egarnset. D t eskulle koma ed n tid då vi ikkje kunne våga d t d ssve , ee err. Ein fin morgon tidleg rodde eg omkapp m d egrannen min og son h n ha s eilt nord til Sandsøyskj eggene. Vi pilka eh r og e , d r m n reesulta et t var magert. S b r d t å ae syd på Nylend-61

Kåre Storli og kona Betsy. Dei ferierer og hjelper meg med fisket. Første fangs,t, 20 svære småseiar på Sunnmørsskallen. ingsbotnen. D r e se e ttvi n d i b d«e» å e stortorsk og storsei på ei lita bot«» . Fisken samla seg g jerne å epi « gotbot». D r edrog eg i alt 36 fiskar, es i og torsk. Glad drog eg å ephimvegen. V eret var strå alnde og , mile e ntyktest ikkje lange. Nils Molvik og eg drog garna på ø e S rSandbotnen ein fin dag i slutten v fiaskja. Vi vart g e e eg l d loverra ka sd vi å kunne hala inn 41 storsei. M n b t n eå ehadde åf tt ein lekasje , så vi rod-de inn på ein holme, e vd r i m tt t rnå e ø a både garna g s eofik n på land så vi kunne få a su t b t n tom. I då eag vill de enne fang-sten bli betalt m d rkanskje 600 kr. minst (1984). Vi fekk 5,...:_ kr. kva , g v se e r oi ldfisken (for ein gang s skuld) til ein oppkjøpar h r. D t ee var einaste gong vi selde. He e gllr i bort fisk n Og d t e . e fa sn t d i e som gjorde ed t alltid, n r d i åehadde fått s åpass at d i ekunne e a d l m d eandre . I f r ty s e evrdskrigen (1914-18) var d t e eit u vanleg rikt torskefiske i Haugsfjorden mellom Haka es alltrnd og Kvams-øy -Haugsholmen. Ei påskeaft talde vi opp 90 b t r få a , ærin-g r afor d t mee e. e e e estV kttr v ke e rodde gamle g ounge , kal-lar og kjerringa dr it og pilka g yo rkte (med rykk, tunge gam-maldags bly yrkkar som hang i tjukk forsynd). Kveld og mor-gon l g d i d r D t åee . evar eit lite opphald midt på a ed g n, så b yrja d t e å svartne til av b t åute e ttr mot kve s ldmondet. D e var 62

eit eventyr. Eg var då i konfirmasjonsalde er n, far var rundt G0. Vi var dit m na ge gonger. Ein dag på ettermiddagen drog vi 79 storto sr k. Færingen var søkklasta! Fisken tok så snart s ø en r t kom ned. Det var s øtrste eventy ert. l sildefiskja (1950) Utdrag av eit sildebrev: Til og med 11. februar h adde Kvamsøy å-btane <lesse fangstar: Viking og Mikkelsen 1500 kvar, Rolf 1150, Arie l 1900, Havbryn 1600 (miste 16 garn), H åkon 1500, Forsøk 1700 (miste 20 garn), Sj lys 1900, Tøelma v l e2000, Ristesund 2600, Juve l og Smaragd over 10 000 kva . rD t evar eit m erk le eg og fantastisk sildeår, særleg febru-ar 1950. Før 01n åra brukte åbtane mykje tid på å kakke seg ut om Svinøya og innatt. I r ågjekk silda m est opp i steinane Frå dei store sildeåra på 1950-talet. Ofte fekk dei så fulle garn at dei rivna, så dei berga berre garnskotta. Dei hadde ikkje anna enn bommulsgarn. Dei rotna fort når dei var for sjeldan barka og tørka. 63

med ein gong. Silda stod t tt i eVanylvsgapet. D t ekokte ff sild frå Fyrnaustet og heilt ut til Rivjehorne t samstundes. Fyrmeisteren som e r frå Vesterålen sa han hadde ikkje sett slikt syn. -2i) snurparar H'!g VP.il Eggholmh?iP.n o e sn11rp:::i, m edan 2 gutar låg og kleppa 30 stk. sei av sjøen utfor nota. Etterpå fyllte <lei b t n m d å eesild så han sokk under dei. S å <lei m ttå e hoppa ombord. Sidan fekk d i eein sørnel g eslump sild m d heeimatt. Underteikna saman m d eJon Ervik fekk full færingen med sild av Juvel, som hadde fått m eir enn d i ekunne bera, tett innafor Sva esrtkje ert. Alle stader snurpa <lei. Smaragd tok 2000 hl. syd for Rognholmen, men reiv no-ta. Mellom Eltvika, Stå e lt, Skjeggene, Basse es, nRisteflu, Haugsholmen låg d r b teåar. Fredag morgon for fle e irstran-darar innover med last. Kl. 13 for Forsøk søkklasta (250), Ris-tesund (30 ). 0Frå tidleg om morgonen drog snurparane inn-over imot Kvitneset. Storklase der. To lasta snurparar for innove r Djupet, såvidt d i eflaut. Fleire søkklasta drivarar. Og no var d t e samla måse frå fle e irkommunar, Notaskje r og Eggholrnen var h eilt fulle . Endå fleire søkklasta b t r. å aRop på hjelparar utmed Stå e lt. Etterkvart mange søkklasta snurparar. D t esom hj elpte alle no til eit godt resultat, var d t egode veret. D t evara i 5 veker. Dagen f r fiskøestoppen korn, stod det sild på Krokvika og båe Sandbotnane . Silda braut inn gjennom Agnskjerveita, så sildestålet hauga seg over t r n. Ho a ebraut seg vidare inn på Vikja, der Ari l esette lenkja og fekk 200 hl. Forsøk sette ei lenkje å p20 garn nes-t n einnmed Myrenausta, og fekk sild. Frå Støy elland til Krokvika vart sett 9 rundsteng. Bortfor Støy el n stod Kvams-øy-nota med 10 15 000, ~av det b erga <lei be e rr2000. Silda kokte, og seien tok godt svenskepilken. Også torsk var der i fangsten. Nikolai i Kvame fekk ein d l peå «Kjerringlina» , men så kom ein snurpar og for m d rees et n av lina. Ho som var så fiskj a, sa Nikolai. Han var av og fiska i lag med Olav Birkestrand, og <le i fekk fle e irtraug med fisk. Fle e irb åtar m d elandkrabbar var også utpå. Krohn var utpå, m n elunna. D å bad han Jostein og Eivind reisa og få fisk t åseg, så ho Thea fekk «stad gryta» . D i k l e s ano til med eit nottørkeri, ved søre sjøbua, større enn denne. Barkeri skal der og vera. I andre etasje skal vera notbø et ri. På Haugshalm-fabrikken går d t ebra. D i ekan 64

mala oppi 3000 hl. der no for veka. Norvald Bugge og Dora Ristesund gifte seg under fiskestoppen Likeså . Edel Østrin-gen i Trondheim. Jakob Sørdal og Olga fekk ein son. Ella Er-vik hadde 70-års-dag no. Båe båtlaga var på gjesting på Støy-lane. Støy el-krafta (aggregatet) har vore god å ha, for oss som var så h eldig å koma med. Aggregatet på Hauge var det noko kluss m ed, men no er d t i eorden att. Dyre repa-rasjonar. -D t eer alt fleire vårteikn, men av flyttfuglane har vi sett be e rrgrågås til no. No e r det tid for den store mak-kefjøra. Og dagane vert lenger og lysare. Sildebrev 1955 Etter 2 vekers slyggever i januar i år, m åtte fiskarane • spørja: Blir det slik i 1955? Ja, d t esåg så trøysteslaust ut, at ein stein kunne verla modlaus. Vi som ikkje var fiskarar tykte ed t var leidt å møte dei som. var så hindra i sitt yrke, og som det såg så svart ut for, økonomisk sett. Gledelegvis v::irt 3. veka i sildesesongen den beste for drivarane på fle c åirr. D n eveka oppretta så mykje at alle pusta lettare, både <lei som stod i døgre t rundt, og alle dei på land s01n ylgde f levande med i fiskets gang. Fleire av motorbåtane fiska for omkr. 20 000 kr. ed n veka. Det var svært gildt å sjå det jamne fisk riet, efrå dag til dag. Driva-rane frå Kvamsøy for inn i Haugsholmen kvar dag rundt middag, som regel lasta alle i hop. Veret var så stilt og fint. Lite straum og smul sjø. Fredag 4. febr. var minste båten (Rolf) inn med 130 hl. om natta og 240 om dagen, og 50-60 hl. måtte <lei la stå att utfor Kvamsøya ( i elita set faste garn). Fle e irav båtane h r efekk den godversveka_ omkring 1000 hl. R. L. tok med kona og to horn syd i Haugsholmen og såg på liv t eder den bes e tsildedagen. Rognholm og Rolf låg der så lasta at sjøen gjekk på dekk midtskips, <lei hadde 410 og 240 hl. Forsøk var og bra lasta, litt mindre var d t epå Hav-bryn og Viking. Men det jamna seg bra ut etter kvart. 4. veka vart igjen verhindra i stor mon. D t evart drive, m n edet var stygge n tt r, e eslingring og sjøverk og vondeliding. Det vart nokre få hundre hl. på ed i fleste (200-500 hl.). Etter 4 v k eer hadde Havbryn 1700 hl., Håkon 1800, Viking 18 a 1900, Rolf 1950, Forsøk 2300, Rognholm 2150 og Riste-5 -R. Lade 65

sund 2645. Med dette gjekk storsildsesongen ut, for i dag, måndag, er det liten nordleg kuling, landlege. Så får ein vona at det blir litt vårsild også. Det er fram-leis veret som er den viktigaste faktoren som spelar inn i dette yrke. Nettoprisen for storsilda er ein stad mellom 18 og 19 kr. Vårsilda er lågare i pris. Tysdag 25. jan. noterte eg fylgj ande: For fyrste gong i år snurping innafor Kvitneset. Etter ei stormnatt kom snur-parane i arbeid tidleg i dag morgon. Ved Revj ehornet ropte Gunnar Longva og eit par andre etter hjelparar. Straks etter vart det klase ved Eltvika og Kvitneset. Sørleg frisk bris om føremiddagen. Statthav drog ut for Stålet og fekk 2 3 -hl. pr. garn. Vermeld.ing: aukande sørvest, til storm. For lite hjelparar i Vanylvsgapet. Ein stadig straum av alle slag far-ty sør gjennom fjorden, likeså sørover y e Ut tr. gjennom Agn-skjerveita for det hjelparar, 2 og 2 jamsides, ofte klyngjer på 5 -6 båtar ut over Vika her. Surr på fiskeribylgja. Lite fugl på skjera endå. Få dagar etter: fullt av fugl på holmar, skjer og -på Kvamsrøysa, i fjøre sjø. -Det har korne snø-rider 2 gonger til nå, men sjølv i djupe snøen kan ein sjå fuglen på skjera. Ofte flyg alt saman i veret og legg seg som store flak utover sjøen. Ein kan høyra at stormåsen har fått den rette sildelæta. Ein kjend låt. Det har vore eit endå vanskelegare år for snurparane. Dårleg ver, vill sild (my kje små sild), ulagleg temperatur. slik at silda ofte stod vanskeleg til, og ymse anna har gjort at Juvel t. d. berre hadde 1400 hl. sist eg høyrde frå dei. -Masse snurparar har fått særs lite, og der blir det under-skot. Men ein og annan båten har vore heldig, så som Troms-trål Il, der Sv. Ervik har fått 17 000 hl. Smaragd og Herøy-holm har 8 10 -tusen, visstnok, Havmann, der 3 kvamsøyin-gar er med, har Jite og inkje, seiest det. Pr. 4 . febr. visste Fri-mandslunds om ein snurpar som berre hadde fått 8 hl. Mellom Vågeboden og Skjerbodane stod ein dag mykje sild. Rolf såg kor ho skvatt unda då <lei slepte ned dreggen for garnseta dei sette der. Dei såg det på ekkoloddet. Surne gonger såg dei stålet av sei som fylgde silda. Litt torsk har dei fått på svenskepilk -i sildestålet. Også i nøtene. Det er mykje pigghå i sjøen. Magge i Sætrevika har fått 2 tusen kg. på line pr. dag syd på Djupa. 40 øre kiloen. Det har lege 66

full Haugsfjorden av båtar under landlega. Mottakarstasjo-n n epå ytste Haugsholmen har teke imot snart 50 000 hl. Flock har fått 100 000 hl. D r eer moderne saker på. fabrikk-anlegget no. Snøgg levering, 3 og 6 hl. grabbar. Transport-band, ny lagerkumme og plass. Meir barakker. Til nes e tår vert det kanskje fabrikk ytst på Haugsholmen og. Odd Kvamme, 0. Myrvoll og eg har alle prøvt med pilken, m n edet vart berre e i koke . Kjem silda inn på Sandbotnen, får vi ut m d eeit sildegnrn. For fleire år sidan fekk eg 4 hl. i eit mak.relgarn på Sandbotnen. Vikene og Mons fekk lite bros-me, men desto meir hå ut for Svarteskjeret. Olav i Røysa e nfår lite bort i fjorden no, seier han. Men enn om torsken kjem dit? No kan alle fryse seg agn på fryseriet, så d i efår ut line i vår. Skikk halde -eller land fly D i e3 fyrste 10-åra av d t e20. hundreår t erådde <lesse skikkane: .Jul og nyår: Skitne-søndagen var det ikkje så nøye med kva ein gjorde e 1Ier kor ein g e jkk kledd. Jula var den store høgtida med <lei største overraskingane. Spenninga voks et-Larsnes Sentrum . i Sande kommune. Under utvikling. T. v. verkstad for fiskebåJtar. I bakgr. kommunehuset. 67

ter som jula nærma s g. eDet var ikkje så underleg n r åein tenkjer på julematen som var alt d t egode <le i då kunne få til, som d i e e es llikkj e kunne å f i res et n av året. -Ikkj e gå av garden j ulafta, slett ikkj e juledag, ikkj c før 2. dag n r ådet leid utpå dagen, og ein tok til å samlast til barnefest n i ejula. N r åein la seg jul kv ldeeen, var største sorga at d t evar 364 dagar til nes e tjul! -U t gjennom h le ga e enhilt til b då e 13. dagen, ja h eilt til 20.-dag jul, vart jula utstrakt til selskap og glede. M n eingen rusdrikk var brukt i d n peerioden. Når julefisken var kokt julekvelden, skulle fiskeso ed t stå i ei bytte utfor d øra, for at julegeita skulle få sitt. Somme trudde på huldra, g oat huldrefolket dekka bordet på låven om. jule -kvelden. -D t evar skikken at kvar skulle få noko nytt jule-kvelden, anten klede e ellr sko, om ikkje så --. Om. nytt rskvåelden skulle d t evera m tø e i skulehuse t m d eårsoppg ejrd for Gud, eit alvorleg oppgjerd. M ellom kl. 9 og 12. Unge g eolctre deltok. Far leidde meg ehimatt. Eg for-stod ikkje så rnykje då, m n eskjøna at han ville verna meg mot m ørk emakte en . -Kornb ndae t og småfuglane var d t ee i skam å ikkje hugsa åp . Einen strødd utover i tun og gan-gar likeså. D t eskulle til rikeleg med lys alle stader. Før jule-festen tok til må e ttingen gå ut att som ikkje hadde vorte traktert med eit eller anna. D t evar å «b re e ut jula» , som <lei sa. -Påske var både god og ålvorsam. D t r e elysare tider no. Våren r i ekj mdøa . Stor matafest h il pi e e åsk he e a. lgM n eden m ørke lang efr dag var endå m eir m ørk i gamletida. Skul-le ehlst gråte all dage . n Påsk edag var d n estore sigersdagen. D n edagen alle skulle til kyrkj e, of tast full kyrkj e . Å vere heime var utenkj e leg ! Ei gravid kvinne må e ttbruke «omstendighetsforkle» siste månade r av svangerskapet, absolutt. Obligatorisk. Barnet skulle heite e ettr nokon i slekta. Obligatorisk. -F ørst faren og sidan brudgomen for over og bad til bryl-laups. D t v r eastor spenning om kvar han gjekk inn. Konene kom m d estore korger fulle av nrnt. Brurefolket de e ltbrura-bete til kvar, av d t esom var att, til å ta m d heeimatt. Skål-gåve var d t esame som bruregåve, innsamla i i eskå l for hø-vet. Tre-dagars bryllaup hugsar g eikkje, m n eeg var i to-dagars. Gravferd: Å gråte over <lei d dø e var obligatorisk, i heimen 68

og under gravferda. D i edøde var i heimen h ile e tida til gravferdsdagen, og ein må e ttmøte tidleg, for d i eskulle få seg mat før ein la ut på ferda. Det var ein lang dag, både for slektningane som ofte var «oppløyst av gråt», og for <le i som skulle grava grav. D t meå e tttil fle e irrob tar, å.og ofte kunne det verta kvelden før d i le s eit seg h eim att. Ein kan be e rrtenkja på e<li stutte vinterdagar, ofte m d edårleg ver, vind og b rå e. Men he eg rlvar det å å fkvila. Middag:en var jamt over salta fisk med smørbetar, supa var grynsupe med ro-siner i. Under gravferda var det h alde lange talar om alvoret med liv t eog døden. Om avdøde sitt liv og utsikta for a t han måtte få det godt i æva. Som oftast fann ein trøyst. Loket på kista var avlag t, og seremonien var gripande, til alle hadde fått sett d n edøde for siste go g, nså vart loke t lagt på. Aldri skulle ein få sjå d n d deø e att! H r i elivet. Levemåten i tida 1900 -1940 Matasåcl av lwrnmjø lsåcl. «Kom inn og få deg ei matasåd, du har ikkje smakt e i matasåd i dag» . Ein tenkje r fyrst og fremst på mjølsåd, men ein kan også meina ein liten del av annan mat. D tte e var eit mykje brukt uttr kk yfør. Havre og bygg var den mest avla kornsort h r epå kys et n i gammal tid. Havregraut, havre -flatbrød, h lle ekake, g arutbe a , sop e, t rpmjø l/feitt (mø elj). På grautatallerke en n var stundom ei rjomeskei e e ell r i tjuke smør (smørtj uke). Sulet til grauten (grautasulet) var of tast surmjølk som var «oppsett» , mjølk i fat som stod i i ehylle (med og utan gardin for) og som difor kunne s a e m kog lukte av røyk og smuss (støv). Rjomen kunne i endå større grad ha teke framandelement opp i seg som hadde påverka både lukt-og smakopplevingar. Rjomen fløy e ttdei av «åfallerin-gja» (mjølkefatet), som då hadde stått i hylla i fleire dagar. Når den store rjome-krukka var full, kinna dei all rjomen, oftast i struplekinna e ell r i emeir moderne krass-kinne. -Rjomen m ttå e å dvere passe eg galnunal og syrd, og ha d n erette temperatur, e es llvart det trå-kinna. Mjølka kunne e<li koka dravle av, e ellr søst med sukker i, e ller dei hadde ho til surprim på kakene. Var dravlen kokt av søtmjølk og litt sukra, vart det festmat. Brukt ei tid i sta-69

den for kaffi, på basarar og i juleselskap og elles i andre selskap. Godt sukra, vart det både mat og drikke. Blende var av-silet frå dravlen eller anna sur mjølk. Blen<l::i v::irt brukt når det var varmt. Den var både sterk og sur, ein solid tyrste-drykk. Utvikla gass i magen, ofte vart det «blow out» . Kring 1900 var den daglege kosten: Til frukost og non grautbetar med sirup, hellekaker med brødgraut på, natronkake med sirup, gjærkaker (settekaker) med smør og graut. I fiskje-tida: rogn, lever-betar, komparuter (rognkaker), krabbe. Av kald, kokt fisle pålegg av torsk, sei, mort. -Supe: Av havre-mjøl og av byggmjøl, m d eog utan surmjølk. Mjølkesupe, dravle. -Middag: Fisk eller kjøt, kjøtsupe, lapskaus, brenn-snut, kjøtsodd merl gryn i, kjøtkaker, steikt fisk, boknasild, saltsild, tørrsild, raspaball, blodball. -Kvelds: Graut av havre eller bygg, oppattkokt med mokk av vatn eller mjølk. Mort -kokt fersk, eller salta mort, tørka mort (i trau). Kultur og kunst før i tida l{unstnarar i slutten av 19. lwndred er t til slutten .av d t e20. Kulturelt arbeid er gammalt på Kvamsøya. Bestefar min, Myre-Rasmus, laga to kunstferdige skrin til kjærasten og ei brurkiste, som finst i dag. To koler (til å lysa opp med) og likeså kunstferdig arbeid i jarn, til å henge gryta i. Dei var laga av ein smed (Simon Hauge?). Ei struplekinne og ei kunstforma smørform fann vi også h r. eEit murhus på Storholmer1 og 2 -3 trehus merkte seg ut med ekstra utsmyk-king. Men kniven kunne dei bruka, det ser vi på gamle bruksting. Både i husa og på reiskap som høyrer sjøbruket til, finst mangt rundt i bygda som vitnar om kunst i kvar-dagslivet. Frå det 19. hundreåret. Endå <lei hadde få hjelpe-midlar til rådvelde. Noko liknande i kledrakt, der tok det til å verta meir og meir vakkert og bortim.at modeskapande. Kultur og kunst har både ei materiell og ei åndeleg side. Den åndelege side er først og fremst meddelt oss gjennom sangen og musikken. Der snakkar vi om tonekust. På Kvams-øya har sangen og musikken rike tradisjonar. Heilt frå før 1880 veit vi at det har vore sangkor. I dagboka etter Jakob Hatlebrel~ke finn vi at han som ung gut hadde vore på song-70

Haakon Bjørlykke og Ivy, kona hans, då dei heldt sylvbryllaup. møte sanrnn m d eandre . Dirigent då var visstnok Lars Brekke. S einare kom det framande lærarar, som kunne diri-gere stuttare eller l ng r tid. I eeRistesund hadde <lei Karl Svendsen og seinare Johannes Ristesund. Den siste ofra my-kje for musikken og songen. Han var musikkløytnant i ma-rinekorps i USA i mange år, og då han kom h eimatt i 1910, skipa han hornmusikklag og seinare var han også dirigent for songkoret. Han var e i kunstnarsje l som arbeidde trottig for tonekunste . nlkkje ringare var svigersonen Asbjørn Støylen som har arbeidt h ile e sitt liv for songen og hornmusikken. Han var sjølv solosongar i lang tid, og har saman med kona Margit, vore faneberar for song og musikk på øya. Rundt 1920-åra hadde vi ein sers dugande musikar og dirigent, Anton Sundse t frå Malvik. Han hadde evne til å inspire e rsongara:-n . eAlfred Ristesund fortalde at <lei gjekk til og m d eover øya i full olj h re y e og tunge sjøstøvlar, for å kome til songmøt~ d n tid. eT eikne -og målarkunsten har også rike tradisjonar på Kvamsøya. Johannes Ristesund var kunstmålar, litt seinare kom P tt r e eMyrvold, Lars Brekke jr. og Trygve Johannesson Ristesund Flink. e etiknarar har vore e e: flirAlf Hatlebrekke og broren Carl (som for til USA), Anny Kvamme (om ho hadde slege inn på ed n vegen, kunne ha nå tt langt), Petra Ervik, L ars Brekke jr., P tt r Myrvold, e eKarl Brekke, Birger Simonnes m. fl. «All kultur e r dyrke , nførst og fremst av jord» , syng jorddyrkarane . Ja, d t evart sagt «a et in måtte gjere sin gard litt betre enn då han vart rn.otteken . »Ein må b ehandle jorda som ein h eilagdom. Ho må odlast og dyrkast på, av gutar og jenter m d ehage og kj rlæ ege ehnder. Ho må dyrkast og kul-tiverast, koma under kultur! Då er ho fager også . 71

Idretten, når han er stinn, er også kultur. Kvamsøya fekk to idrettsbaner, som trengst for ein ungdom som vil noko meir enn det vanlege. Hundemannen Her ytre Sande i gjekk vegbygginga føre seg i fyrste ti-året av dette hundreåret. Bygdevegen vart vårt fyrste og vik-tigaste allmenne kommunikasjonsmiddel. Det vart lettare å korne gardimellom og mellmn grendene. Men bygdelivet var ikkje så mangslunge og rikt i den fyrste tida. Livskåra var harde. Reint åJment var det ofte faktisk så at ein måtte kjempe for å halde armoda borte. Det var gjerne grått i grått for oss som var horn i denne tidsperioden. Men ei stor glede og eit stort avbrøyte hadde særleg horna i bygdene, og det var når «hundemannen» kom og for gjen-nom bygda. Han reiste som kramkar, men på Kvamsøya vart han rekna meir som gjest. «Hundemannen» kjem! lydde det frå tun til tun, og så å s eia alle folk sleppte arbeidet og sprang nedpå vegen der han og den store hunden hans kom køyrande. Barneflokkane samla seg omkring den vesle «marknadsplas-sen» og stirde med forvitne og registrerte den minste detalj. Midt i krinsen stod mannen, hunden og den vesle kjerra med dei mange små rom (skuffer) fulle med mange små ting. Det kunne vera nålebrev, spenne, h ekte, rosete små lummedukar, belte , knappar av alle slag, brosjer, skrivesaker m.m. Ungane var opp i under ov r ealt det dei der fekk sjå og som var eit uventa møte midt i den vanlege grå kvardagen. Hundemannen kom ramlande i god fart og stansa ved hussamlingar eller der d t evar folk på vegen. Vart det ein lengere stogg, spente han hunden ifrå den vesle vogna. Då kunne ungane draga seg ifrå, i redsle for den store hunden, men mannen sa då at dei trang ikkj e reddast, hunden var vel vant med folk, og snill var han. Noka særleg episode hugsar eg ikkje , endå eg opplevde dette «skodespeleh mange sommardagar frå 1910 til først i 20-åra. Det målle uå vera al lyskareu kum meu forslag Lil unggutane om å kjøpa den eller den fine tingen til kjærasten. Og så hundemannen sitt gebrokket norsk. Han var elles ein forekommande mann, litt opp i åra komen og med karakter-istiske andletsdrag. Var det ikkje fleire som ville handla, 72

skuva han dei mange skuffene på plass, sette hunden med d n evesle spesiallaga selen på plass i skjækene, og straks han tok taumane i handa, må e tthan v era snar og slengja seg på vogna, om han ville vera med. Så villig eit <lyr i tenesle for sin he e rrog eigarmann såg du aldri, d t l:'var som h:rn hr:rnn e e å ttr koma vidare. Og ungane sprang etter, h eilt til fylgj t estansa v d nees e t«marknadsplass». D i evar ikkje vane med noko så uvanleg, så d tte e var bygdeborna sitt sirkus og teater. D i emåtte fylgja e ettr så langt d i ekunne , for d i emåtte venta h eilt til nes e tsommar før d i feekk v era m d epå noko slikt att. D t esom sit att i minne e et tt r Hundemannperioden, er eit høgst uvanleg fylgje m d eeit uvanleg utstyr, ein uvanleg han-d elsmann og framforalt ein uvanleg tru, tenestvillig og vel-disiplinert hund. Ei m erke el g hending i unge år som ikkje lett vil gå or minnet på oss so1n lite viste av noko uvanleg utanifrå . Vi som før be e rrhadde sett jødiske handelsmenn, splintfylgj e og kommunale tene e estmnn. Oter på badestranda ved høglys dag P å sørsida av Kvamsøya er e i sandstrand som frå gam-malt av har vore brukt som badestrand og som leikeplass for bygdehorn og folk på ferie. Ein dag (1970) hende ed t at ein ote r dukka opp på stranda og leika seg der i godveret. Han Kurselevar: Hagny, Petra, Margot, Gerd, Gudrun Va,lde, Gunvor, Anna, Rut og Ragnhild. 73

tok ingen notis av folk som var i nærleiken, men dukka og kom opp med sn1.åfisk som han roleg åt på stranda. Han l i-eka seg og gav seg god tid. Gjekk tvers over sandstranda to gonger og drakk av ein liten b ekk ferskvatn framme ved markekanten. Folk såg på ednne sjeldsynte gjesten med stor undring, <le i fleste hadde aldri sett oter før. Han hadde ed n karakte -raistiske kryl på ryggen og det merkelege hoppande ganglaget. Omlag samtidig med a t dette hende, kunne fyrmeisteren på Haugshalmen fyr fortelje at <lei d r ehadd hatt e ein oter som «fast fiskar» <le i siste 2 åra. Han hadde drege å pland tett n d efor fyret både store og små fiskar. D i estore gjekk ofte i fyr-mes etrfamilie g-ryta, <lei mindre fortærte han i ro og mak, og ganske u anfekta ettt ved fyret. D t r ne eeppe tvil om at d t r e esame oteren som ein har sett p Kå vamsøy og Storhalmen, der d t i egammal tid vor oterholer og oterdrog. Dette med å sjå oter om dagen e r uvanleg i v r tid. H n åah eld til i urde r og andre utilg e ge ege j nlstader, d r ehan har kvileplassen sin og hie t sitt. P ls n r e eemjuk som fløye l og my-kje e ettrtrakta. Etter kvart som det har vare drive e i intens jakt på arta, h r aote ren vorte rneir og meir sky av seg, og fåare og fåare har s tt dee e ttdyret h r epå våre kantar. Eelevar i S. Kvamsøy skule: Sitjande: Sigurd, Gunnar, Kåre, Arne, Ove R., Steinar. -Andre rekkja: Norunn, Ragnhild, Anny?, ? , ?, ?, Turid, Solbjørg Elin, , Fredbjørg. 7 4

For omlag femti år sidun såg folk at ein ote r gjekk og lurte på smålamma på garden Støy el n, m n edå han vart skremd, smatt han inn i i esteinur. S å om ote er n kan ein med sanning seia at h n aikkj e vis r seg etil kvardags. D t leever elles mange und rle ege historier på Kvamsøy om. jakt på oteren i gamle dagar, då ein kunne få opptil 3 stk. i eitt skot m d ehagle . Simon Hauge gjorde det ein gong. Ein annan gong skaut han oteren som. for n di eein sølepytt. Då sa Simon: «Pam på mi -datt han ikkje mitt n d i epi-pøytå !» Simon var smed, og kunne m eir enn <lei fles et . I makke-fjøra etter sandmakken I den fyrste tida tte er r 1900 åvar livet mykje enklare, ikkje så rna gsnlunge og rikt på mange opplevingar på så man-ge felt som no. Men vi kunne ha rike naturopplevingar og vere m .ed på folkelege aktivitetar unde r utøvinga av <lei ym-se yrke, både på sjø og land. Til slike næringsliknande aktivitetar høyrde spading av sandmakk til fiskeagn på «småline » , etter hyse , torsk og flyndre. De e ttgjekk for seg frå vår til haust, og makkespa-dinga var for oss horna eit forvitne eg log morosamt innslag i d n llee es ofte grå kvardagen. Minne t om <lei fine åvrdagar m d e«jøfjø er» og makke-spadarar på Myresanden, står for meg så levande som d t evore i g r. åOmlag ein h lv timae øf r sjøen var utfallen kom makke-spadarane, m annfolk for d t emeste, m n eder kunne og vera kvinnfolk, og makkeplukkarar som for d t mees e tvar gutun-gar og jentungar. Somme kom roande , andre kom syklande e ell r gåande. Alle bar sine spade r (skufl) og si boks eller trekjø erld (ofte brukt eit stort ausekar). D r ekunne v era folk overalt på Myresande n . Det kan vera tungt å spade og velte om. sanden, og n r åein ser i makken, gjeld det å vera snar å dra han langsamt ut or sandklumpen e ell r spa han fram av sandharen. De e ttvil i lengda nøy e dpå ryggen, m n edå hjelper d t egodt å ha ein makkplukkar som toler å stå. m d beøygd rygg. Av og til m å ein kvila og r tta eryggen. Ein går då gjerne og pratar litegrann med d i eandre og ser kor d t meesnar i <leira kjøreld. S å må ein til att, før sjøen t k etil å flø. -Var fjøra h ll r e elita, slik at ein ikkje fann nok 75

:: ----=---· --===------= Tjelden er komen og de!'ITled våren. Mannen er komen for å spade makken i fjøresanden. Snart set han ut smålina og får hyse, torsk og flyndre. makk på «d t etørre» , vod ein bort i sjøen, gjerne med opp-bretta bukse, då fann in em ir. Vi ehorna såg på makkespa-dinga som ein «folkelivsf ste» midt i kvardagen, m n deå vi sjølve tok til å spa etter makken, fekk vi læra det tunge sli-tet å kjenna. Vi såg imidlertid fram til løna for strevet: å få vera m d og edra smålina. Og vi fekk fisk den tida! Vi fekk og of te sitert P t r e eDass: « -når fisken opp efter snoren danser --». Ja, no i fryse etknikkens dagar, m d efrase agn i heime-frysarane, minnest eg <le i glade ungdomsdagar i makke-fj øra, særleg n r åeg ser ein einsleg makkespadar i stor grunnfjøre om våren. 76

Frå fuglelivet Ein innsenda s.r kre v i i blade at t i fjor såg h n aikkje ein eina e æstrfuglungP-. Slik ser d t eut for i r o såg å. H r peå øsr-s a v vida Kamsøy såg eg e æi rfuglmor m d to mes å ungar d n eG. juni i rå . Om lag ti min. e ettr låg a e llunga e ni m g n t a eåstormå es n. Likee s g einjkk d t m d ee<le i tre tjeldungane som v r autklekka ved b da es atrnda e , gså h r oi r. åSlike trage edi r h ende r kvart år og er ikkje å unngå -rovfu l ogg rov yd r lever av slikt. -Ve e errr d t n r toeåføttingar m d esadistis-ke etndensa får r utfalde se . gElles er nok v erne s intinkte t vel utvikla hos a ell. D i ekjempar for å verne avkome t sitt, er meir og mindre aggres-s e ivfor a t arta ska l overleve. Emil stod o slo m d g estuttorven på holmen sin. llh eldigv s ai hdde etrna plas esrt ungane sine d r ei graset. Under kvasse ven jg eslag og m d editto skrik rundt øyro fekk han seg eit hogg i hovudet så blode st pruta. Ein annan granne stod og yhppa pote e e tni k r n å e esin. D r ehadde tje eldn unga e s e øyningmt m ellom potetkå el t, så h r evar d t e sanne eg lmotstridande inte e er ss r. Rasande g oskrikande flaug tj ld p r t e e a ekring m annen, han kjende kor d n eeine se e settg på yggern hans . M annen grov vida er , for d t v r deaå ahns å ek r og hans plantar. M n etje eldn å e ttun-gan , og efor <lei vill h n e astrida til siste slutt om n ødvendig. Kven veit om ikkje ed t var r dsl oee g edsparasjonsangst som s akpte gagresjonen, og å skom modet og sinnet og stødde oppunde . rSkjora e r allstøtt tt r e ekatte , e en dt r gammalt, det. Vi h adde ein 13 m t r he eøg a sb lampoppe l ståande i tunet vårt. Ein morgon eg kom ut fekk eg sjå tre skjore sr om ua a vltan-de skratta g oflaksa om treet og ehldt eit svare spetakkel. D t evarde litt fø er g fekk auge å p«b giveenhe etns s entrum» , d t evar katten som sa e et ttr m t n å eroleg, 12 m. ov r emarka. H n agav seg god tid d r eoppe, m n eskjore e vn. ille ha han n d, efor han h adde ingenting :i g e jra oppe i de a irdome en , så s e ap tkke el t heldt fram i god estund. Situasjonen var så komisk t a eg a sv rla d i eandre, så e og sd i kulle å fsjå e e dttuvanlege sirkuset på morgonkvisten. Skjora e er in tj u rv add, m n ekrå a ekr morda er n i næ r-miljøe , t ho t k geeg og ungar frå s åmfuglane, også frå skjora . 77

Kv n h r ea,kje sett e i kråke med ein flokk småfuglar etter seg? Til slutt eit spørsmål av allmenn inte esser: Er d t flee e irsom har observasjonar på minkande ærfuglbes atnd på våre s etrnde ? rNokre ord om mennesket B.ernt Støylen «Inte t m ennes e g ek lir meg fremme d» e er it ord som godt kunne passe å pB. S. Når han gjesta h eimbygda, var d t ll-e atid han som førde samtalen i lyd og lag. Same kva emne ein h adde framme, så var det han som var d n esakkunnige, i større e ell r mindre grad. D t evar mykje inte essarnt å øy a hrp nå år h n paå sin lune måte fort ldae og g eridde ut. Også som folketalar kunne han verka i høgs e gtrad inspirert. Siste su-maren han vitja Sunnmøre h eldt han ein stor tale å åprs-s e tmna for Sunnmøre Museum i Borgund. Mange sa at d n etalen var den beste oratoriske prestasjon <le i hadde øyhrt av Avduking av Bernt Støylens bauta august 1958. -Folket var samla i bakgrunnen. R. Lade står på talarstolen og biskop Indrebø ventar på stolen bak. Minnesteinen r 6 ein. lang og er henta frå Syvde . .Steinhoggar var Sivert Arset og han som hogde innskrifta var Rasmus Leirvik. 78

B. S Og d t vil . eikkje seia så lite når ein hugsar hans store ev e ntil å gripa kyrkjelyd e ett r kyrkjelyd m d esi varme og levande forkynning. N r åhan var heime å pKvamsøya og såg seg om på fars-garden, l d i ma eerke til kor han for frå tuve til tuve , frå estin til stein og lev e doppatt minna frå barneåra. Jamaldringar forte l at h n agjætte i Støy eldalen som smågut. D r elas han lekse r og anna stoff, og d r erita han narnnet sitt inn i ste i-nane i marka. Lesehuga som han var, lånte han blad og bøke r av om-gangsskulelærar Rasmus Myren. Gransking av skuleprotokol-lane viser at han kvart år hadde esbte karakter i klassen, både i evn r eog kunnskapstileigning. Siste gongen bispen for gå ande gjennom bygda, stod eg og m åla nokre fure e trpå gjødselkummen vår. Han h lsa, estansa og såg på d t eunde ege rlverket mitt. Så sa h an: «Når eg kjem . tilbake til Oslo vil eg fortelja dei at sunnmøringane m ålar trea på husmurane sine, n r d i åeikkje får d i etil å veksa som d i evil! -Far vel! Far evigt v l!e» Så gjekk han. Han hadde m d eseg systera Dorte og nokre eslktningar kvar gong han for gjennom. bygda. Adam Lade var Støy el n sin lærar i folkeskulen på Søre Kvamsøy. Han var ein inte esserrt skulemann og ein h eidersmann i all si ferd. Han var historisk og litte errt inte esserrt, og i heimen sin, «Alders Kvile , »hadde han eit stort p ersongalleri, fyrst og fremst av misjonærar og geistlege, m n også ebile e tog bio-grafiar av landskj ndee og verdskjende m enn. Ette r han slutta som. l r r, æ adreiv han m ykje m .ed å samla historis e kminne frå h eimegrende ne. Han skreiv opp originale ting og tok av-skrift av blad og b k r ø eom ymse emne som l g åhan på hjarta. Medan han dreiY sitt rutine ess e migarbeid ved hoggestabben, tenkte han på emne t for dagen, og brått kunne han så setja øksa i stabben for å gå b einaste vegen til skrivebordet. A<lam La<le var lærar på Kvamsøy i sju fir, frå 1870-77. Han var d n efyrste som heldt jule efestrt for horn og vaksne i skulehuset. Sidan d n etid har jule efestrtane i skulehuset vore b då e årviss og e velsedde. -Adam Lade var ein vyrd og akta mann, både som lærar og som m ennes ek . 79

Han l t e etter seg oppteikningar frå gammal tid, seks bind i alt. Mykje av dett.eer originalt stoff som skulle vore prenta. Syvde Sogelag har t ke e avskrift av det <lei kunne vera in-teressert i. Han var også lærar i Syvde. D r evar han fødd i 1850, og d r deøde han (1923). Biskop Kaare Støylen: Utdrag av tale ved Herøystemna 1. juni 1980 Når vi i dag minnast Goksøyr-ulukka for 100 år sidan og desse 5 karane som sette liv t til efor å freiste å ebrge dei tre som kollsiglde, er det naturleg for meg å a tfram noko av d t eeg kjenner til om farbror min, Mons Støylen, ut frå d t e eg veit frå min far, Bernt, som var d n eyngste av dei tre brørne på Støylane . Ikkje so e s l iat den e e inav <lesse 8 karane å pnokon m tå e skal skiljast ut frå <lei andre og h aldast fram som noko serskilt. Der var det i sanning alle for ein og ein for a ell . Då Mikal Goksøyr såg at der var brest i i r, e åspr na g han opp i nauste t for å hente e i ny. Men tida var knapp, og dei andre såg seg nøydd til å legg e j ut, då <lei såg korleis <le i kjempa for liv t d r eeute i b råene. Då hoppa Mons, som var lærar i Runde då, i båten, og <lei la ut for å berge liv. Tanken med <le e tter å g e ejit tidsbile e tav tilhøva for unge m ennes e, so kulike tilhøva vi lever under i dag. Og kjeld krifteset til d.ette er rekn eska psboka til Bernt, der han har skrive opp kva han fekk og kva h n ala ut frå han r istee til Volda på skule konfirmasjonså er t 1873, til han for som sjømannsprest til Cardiff i England 1890. P r eRiste frå Sande var med i fyrste kulle t som g jekk ut frå lærarskulen i Volda 186 . 2Noko e e gttr jekk Adain Lad fre å Syvde ut. H n akom til Kv ma søy som lærar i 1870 og fekk b då e Mons og B ernt i skule. H r e fekk <le gi rundig opplæring i ka te s e, ki1nhistorie og skikk og bruk frå gamle dage, som Lade fortalde på sin sers inte ressante og fengande måte. Adam Lade medverka til t aMons kom til skulen i Volda i 1871. D å Bernt var' konfirmert i 1873, rådde presten til t h n m ttaaå e få gå vid are på skule. Dette vart h elst i mes e aget lt for faren, men til slutt fekk då Bernt og dra til Volda. Billetten på adm-p n efrå H ua gsholmen til Volda kos a tkr. 1,-. Heile utlegget <lei to åra i Volda kom på kr. 167,20. D t evar skul pe engar med 80

kr. 16,-for halvåret og husleiga med kr. 9,-for halvåret som var største utlegga. Han «stasa seg opp» då han kom til Volda, h årklipp e r oppført med 7 øre. Nokre år seinare kosta det h n a40 øre å klippe seg, i Kristiania. Bernt m å ha teke over bøkene e ett r Mons, for utlegga utanom maten er be e rrtil blekk, penn og papir, ja, og so ei songbok til 27 øre, Mons fekk ein fin eksamen i Volda 1873, men han hadde fått tru for at broren, Bernt, var eit godt emne. So la brørne opp ein plan for framtida. Dei ville hjelpe kvar-andre fram. Mons hadde hug på meir skule, men fyrst skulle Bernt korne seg i veg. So skulle Mons gå seminaret og ta den høgare æ lrarprøva. Mons dreiv på i skulen og fiska om som-maren, og B ernt las, fyrst i Volda, so i Kvinherad, og so frå 1878 på H eltbergs Studenterfabrikk i Kristiania, og so studie-åra til 1885. Fyrste sendinga frå Mons kom i mai 1877 med kr. 100,-, og sidan kr. 100,-på månad til juni 1879. Våren 1880 fekk Bernt innkome av privatlesing m d eandre, huslærar-arbeid og anna, slik at han g eridde seg sjølv. So h ende då dette med Mons i mars 1880, og planane som brørne hadde , fall i grus. :Men so hende då d ette forunderlege, som vitnar om den samkjensle der var mellom folk, den interesse dei hadde for kvarandrc og den vilje dei hadde til å hjelpe kvarandre som visseleg var noko av eit særmerke for folket her ute ved havet. I relm kapsboka esfor august 1880 fører han inn det han har fått e ett r at Mons omkom. Fyrst kr. 80,-frå broren, Hans, etter Mons, so endå kr. 65,-«av p engane hans Mons , »som det står. Vidare frå farbroren, los Ola Ervik, kr. 5,-. Askjel Bakken 80 øre, Anders Arset kr. 1,50, Gudleik Bakkjen, Jo-hannes Kvame, Jakob Dysjanes, tilsaman kr. 6,40. Innsamling frå Sandsøy (truleg frå eit m te) økr. 26,27. Eg minnest det biskop Berggrav sa i gravtalen over far i Trefoldigsheitskyrkja i Oslo i november 1937, at som preste-lærar h ende det dei høyrde det syngande Sunnmørsmålet til Støylen. Når vi unge, sa Berggrav, var for akademiske og høgt-ravande i prøvepreikene våre, so ropa Støyl n til oss: e«Hugs at gamle Kari Bakkjen ogso skal ha noko for si sjæl» . Eg må seie, d t tok emeg, då eg eh r i denne vesle rekneskapsboka fann ikkje e e brrAskje l og Gudleik, men ogso Kari Bakkjen som sende han e i krone. Ja, her er d i esaman med so mange . 6 -R. Lade 81

Folk frå Gursken, Haugsbygda og frå Kvamsøy og alle b g-ycle e nil<ring. O g so mor hans d ! åHo kara og spann og vov for at han skulle få klæde , og so sende ho endåtil kr. 30,-for at han skulle ha til sn.umn.rl n. Ho ødreiv med sauer, geiter og kyr for å hje e lptil som best ho kunne, og i rekneskapsboka finn eg kr. 12,-for geiter som var selde. M n etanken på folket h r heeime på Sunnmøre og på sjøens folk i d t eheile, var levande for han h ile e livet. O g fle e æiri tta føre Mons hadde sett livet til. Vi kan be e errtnkj e på morfaren, H le ge Bringsvor, son, drukna på fiske, og far hans, Amund Olson Bringsvor, som og drukna på vinterfiske, og farbroren, Ole Ervik, som miste alle tre sønene sine e i storm natt på sjøen e ett r at d i ehadde sett faren ombord i ein b t åhan skulle lose til Trondheim. Men dette m d Mons evar sjølv-sagt noko som var nærare og g erip djupt i hjarta. Til havs h v eele i fare so fag r e ein skare. D i ekviler d r eute, m n evaknar ein gong og stemner frå have t til himmels m d esong. Personleg og kollektivt al,kohol-ansvar All politiske e parti og ov r 70 elandsomfattande organisa-sjonar har gått saman i ein kamp mot vår største sosiale pro-blem -alkoholen. Som ein veit er alkohol e i gift som nikotin og d i eandre narkotiske stoff e r det. M n ealkohol e er i farle-gare gift, og gjer større skade enn d i eandre, m eddi ho vert aksep~ert av stadig større masse r av folk t evårt, og dermed v ert bruken meir legalisert og f r åstørre breidde -til ubote-· leg skade. For om toppforbruke t aukar f. eks. m d 10 pst., eså aukar skadeverlmadene uforholdsmessig mykje m eir enn <le i 10 pst. D tte e er eit viktig punkt for alkohol-kampanjen å klarg jera, fyrst og fremst i samfunnssamanheng. D i meest heilhjarta og blåøyg e dhar e i sterk tru på at rusdrykkbruke t skal minke ved hjelp av ein eller fle e irkam-panjer i ord og bile e t. Dessve e rrsyner livsens h arde realitet e i anna side. Tilbakeslag på tilb ka eslag, stadig nye bevilg-ningar og nye skjenkestader. D t esiste er at eit r d, åopp-n emnt av styremaktene, har funne ut at dei tuse ner av sku-lar kan brukast til skjenkes t da er! Og vi i bygd og by som trudde at kampanjen var meir alvorleg m eint! I staden vert 82

vi m0tte med dobbeltmoral og svik. D t ehar lenge vist seg -og viser seg -at i eradikal haldningsendring lyt koma, om ikkj e samfunnet skal verte h eilt igjennom alkoholi:serl, meu <lei f lslæege fylgjer <let har for <len einskil<le g ov?irt folle Politik::ir::ir i kommunestyre og i statsstyre har eit veldig ansvar h r. eMen ord strekk ikkje til. D n eeinskilde må vere villig til å ofre noko, men det kan vere hardt, det, for vår menneskelege natur si egoisme. I lla e fall kan d t eslåast fast at d t e einaste som verkar h r, r eedet gode eksempel, det gode føred m . Og ø evårt felles-ansvar for alkoholbruken og følgjene av d ne , kan vi aldri snakka oss bort frå! Sjå det i augo, snarast. Skal vi ikkj e vere samde med Ibsen når h n aseier: Ikke tusen ord · sig prenter som en jgernings spor! Eller m d eein annan diktar (som. låg unde r for rusdrikken): Hvor lenge skal det vare, før endelig d t eskjer, at folkets største fare hvert folkets ø e iser? Skog.en på Kvamsøy Før 1900 h eldt gardbrukarane geiter som gnog opp det Skogplanting. For 50 r åsidan såg stykket mi,tt i Myrdalen slik ut. Skogplantarar: Petra, Else, Edel, ?, Edit, Anna, Gjertrud, Oddbjørg, Sigfrld, Ester, Jenny, ?. -No (1985) veks der stor skog, grønt og finL Med fuglesang om våren og sommaren ved den surlande bekken som renn igjennom feltet. Sidan har det vorte mykje planting på p Kvrumsøyå a. Over heile øya gror det. 83

som var av vegetasjon i on1rådet. Men då geitene vart av-øydd, voks det opp ein h il edel lauvskog h r og d r, eevesent-leg på innmark rundt ikring på øya. Sjølvsådde område m d ebjørkeskog har det vorte seinare. D ertil er d t eplanta mykje i plante eflt opp gjennon1 åra av private. Siste tiltaket var i 1970 då skogoppsynsmann Hans B erg m. fl. fekk innbygga-rane til å planta 18 000 fureplantar i utrn.arka på øya. Etter 15 år står no <les e splantane fint. Fyrste plantefelte t var plan-ta øvst i Myredalen kring hundreårsskiftet. Sidan har det korne til fleire private felt. Skuleborna har vore med på plan-ting fleire stader. Mitt og andre sine felt frå 1936/39 står no med tre å p 10 m. høgde og n dov r. eeEg har alltid hatt interesse for skogplanting, og eg seg m d eglede at Kvamsøya veks til m d efager grøn skog. I gamle dagar D t evar ved jonsok. Eg var n tt ekomen heim til Kvamsøy frå Volda d r e eg gjekk på skule. Skuleår t ehadde vore langt p må eir enn ein m t åe. All re eiste ehim i julefe erin, slett ikkje alle i påske e efrin. D i flees e thadde lita råd, og kommunika-sjonane var dårlege. No var vi spreidde til kvar sin kant av fedrelandet. Eg var komen ut til mitt rike mellom. øyar og hol-mar som hadde elika i hugen h ile e vinteren og våren ute e ttr. Brått vart eg konfrontert m d eein trønder og kjærasten hans som bar e i dige r fiskehank m ellom seg. H il 17 e e fiskar hadde dei fått i eitt trollgarn n edfor landa. Hanka var så tung at dei måtte vere to for å b re e ehnne . Ansikta lyste som både sol og fullmå e å en d d i viste fram fangsten. Det rann meg i hu-gen at h r m tteå e salig Jonas Lie, diktaren, ha likt seg be e trenn på fisketuren i Oslofjorden som han skildra i i eav b øk-ene sine. D å han såg på d n efattige fangsten (2-3 småbleikj er), sukka han: Så fattig synes mig Live t (stor L) h r n dee e, mot på Nordlandskysten .... No for tida n r å ein brukar b då e nylon-og sengarn og endå ofte ikkje kan få e i skikkeleg fi ks ekoke, må eg tenkje på kva dei halvrotne bomullsgarna kunne fange av kveisfri småfisk på dei same fiskep]assane . Då eg var ungdom (1910-20-åra) var d t evanleg at vi fekk ein fiskje å e t jm est kvar dag i eit par trollgarn. Eg hugsar den sommaren eg gjekk for presten. Vi rodde frå Kvamsøy 84

Anton Sundset, lærar i Søre-Kvamsøy, og Magna Lade had-de fiska så mykje i eit trollgarn i ein gong. Det var fisk den tid. til Larsnes og heimatt om lag 15 gonger d n esommaren, to gonger fekk vi motorbåtskyss. Vi var oppe i 5-6-tida. Det var sakte gildt å tre e ffkameratane frå bygdene rundt i heile Sande, m n e endå gildare var d t e å kome ehim. att og dra garn, for eg visste der var fangst, ingen tvil om d et! Titt var d t estore raudtorskar m d i efangsten. D t evar fiskemiddag h eile yrka og kald fisk på brødet om søndagsmorgonen. Og mang ein god livreb e itog smørbite attåt. Vi var h eldige, vi fekk kams og torske- og brøsrnehaud. Diabetikarar hadde ingen vanske m d ekosten, slapp å kjøpe han frå utlandet. Havet sine ressursar var store og måtte utnyttast, det var lettmelteleg mat, ja -slankekost! B este levra hadde småseien i august månad. Men d t tok eslutt e ett r at nord-flåten slo til og drap n d esmåsei n b deå e i Vanylvsgapet og mange andre stader. Bring sing haug Dette namne t vart brukt på tre gardsbruk. I 1 00 4vart d t eskrive Brymsiogahaugh, i 1500 var namnet Høgh. Men i 1897 vart d t eoppretta postkontor på Kvamsøy, og då vart poststaden heitande Bringsinghaug. Men d tte e namnet var upraktisk (i t le efo en n) og tungvint, slik at vi frå nyår 1973 fekk løyve til å bruke Kvamsøy i staden. 85

Bringsinghaug. Det gamle tunet. Etter di garden ligg midt på øya, vart h r estaden for rute-båt, t l fon, e eposthus og ahndel. Og m d eomsyn til sjøverts trafikk, er h r estaden. I 1650 var d enne garden kongsgods, s aidn var eigartilhøva så ymse til det i tida 1836 til 1863 vart tre sjølvstendige gardbrukarar på Hauge. Garden Hauge e r ein av d i feå gar dane i Sande son'l er n emnt på 14- og 15-hun-dre a et l t. Garden har tidleg e ett r m tåen vore veldyrka. D n egamle busetnaden var n d p Re e å e a eind r mange hus stod i i ekly ge. nD i r e eforlengst borte, d i e9 sandhaugane også. Husa er vekke og d i tore e ssandhaugane er køyrde bort e e ttrkvart. Øya vart i i peeriode kalla Brimsing e ell r Brimøy. Etter utskiftinga vart det 3 sjølvstendige bruk. Desse bruka har e e ttrkvart vorte m ykje utvida og oppdyrka. MOT EI NY TID. Frå 1913 kom d t efart i utviklinga. Magnus Støy el n bygde både butikk og js øhus ved sjøen like nord for kaia , som vart bygd ferdig i 19 1. P tt2eer Hauge yg e bdkring 1900 i elita bryg-g e jog kosta kran der. Nokre år tidlega e rfekk øya fast stoppe-stad. D n tid m tteå e rute å eb t n ekspe e drast m d beåt, og Pette r kjø e å eptdkspeditbåt om sla til ved bryggja. Ov r deenne bryg-g a g ej jkk alt som trongst for folket på øya i 20 år. Også folke-ferdsla og dyretransporten gjekk same vegen. D t evar mang ein våt og strevsam tur, og ofte ein risiko å ta i mørkret og uve er t. Så bygde ePtter butikk ved d n evesle bryggja, og d t evart drive handel her i omlag 12-13 r. åFørst ved Kjøpelage t og sidan ved 0. R. R ønnestad, S ørbrandal. M n efyrst i 1913 kom d t til everkeleg fart i utbygginga. e ePttr H ua ge el t opp lokale i kjellaren for Magnus, som handla h r d n eefyrste ti-86

da. M n eså snart .han fekk bygd butikken ved sjøen, flytte hande el n dit. Kjøpte eit jordstykke og byrja på ei lita ~ryg-gje der. S å fekk han oppsett e i sjøbu og tok til m d efiskehan-d l. eDet galdt torsk og sei og sild. S tte e opp trandamperi og salteri, og <lesse vart flittig brukt i d i estore fiskeria som var, særleg i fyrste verd skrigen. M n eendå viktigare vart silde-h ande el n som han dreiv i dei store sildeåra 1914----20. Sidan minka d t eav. D t ehadde vore e goi d tid for folket på øya, mykje liv og r rø e m d edenne hande el n som Magnus skapte. H n abygde våningshus ved sida av butikke , n og h r evar også einaste ahndel, til S-laget bygde ved kaia først i 20-å ·a. i-D ampe erit og sa e eltrit brann n d eunde er ksplosjonsulukka i andre v erdskrigen (1. juni 194 ). 4Sidan vart d t meeir utbygt, særleg ed i to store nothenga og notbø e e , trit m n d t eevar ik-kje før e e att r ndre verdskrigen. Garden tilhøyrer August H uge. aEtter m åten ein stor gard. Driftsbygningane er høgst moderne. Mykje er nydyrka. 87

l storkrigens dagar Det fanst vel rundt 30 hestar på Kvamsøy under storkri-gen 1940-45. På vårt småbruk hadde vi ikkje hest før midt i trettiåra. Alt gardsarbeid måtte utførast med handemakt, som. på så mange småbruk før i tida. Det var eit hardt slit frå tidleg vår til seine hausten, full veke og ingen som tala om ferie. Men i 1935 kjøpte eg ei unghoppe saman med grannen. Det var ein stor lette i arbeidet og til framgang for jordbru-ket. Og i krigsåra med rasjonering på alt drivstoff var det godt å ha Frøya, som ho vart heitande. Ho gjekk på norsk-avla får, og vel var det, for vi hadde ikkje noko anna. Eg hugsar fyrste gongen eg skulle køyre med henne. Vi var i ukjent land båe to. Ho var kåt og busa på så eg måtte prøve å stogge henne, men vart liggj ande på ryggen. Då stog-ga ho brått til eg fekk reist meg opp att. Til ein ungøyk å vera var dette eit godt teikn på skjønsemd og samarbeidsvilje. Ja, hestevitet hadde ho og vel så det. Fleire år seinare datt ho ned i ei jordhole så ho vart ståande mest på hovudet. Også då viste ho klokskapen sin. Etter at ho hadde vrinska og var-skudd om ulykka, låg ho heilt still og venta på hjelp. Ho skjøna at det ville ikkje nytta å arbeide og masa seg ut slik ho låg. Det enda godt, og to takka på sin måte. Dyr og dyre-vener kan forstå kvarandre sitt språk. Egoistiske og hard-hj arta folk forstår inkj e. Ein sornmar kom her ein romsdaling på vitjing. Då han såg nærare på Frøya og høyrde ho ikkje hadde føl, sa han: -Det er eit for godt emne til å stå. Eit år eller to etter hadde ho følet som står i forgrunnen på biletet. Det hadde vi mykje moro med utover det året -mora og. Under krigen var vi verkeleg redde for at tyskerane skulle «rekvirere» Frøya. Ikkje var det greitt å gøyme vekk ein heil, levande hest heller. Hel_digvis gleid fåren over, og vi fekk ha henne i fred til krigeh :slutta. Då -tys1<:arane . -,k._om til Kvamsøy i juni 1944, hadde <lei store proble~ med t~·eldcraft til å få alt på plass for dei 118 mannskapa i «støttepunktet» . Bygdefolket var uvillege _til å leige ut hestar, eller så hadde dei ikkje hestar her på øya. Men så hende det at tyskarane tvangsevakuerte to familier frå leiren og tok husa <leira. Den dagen dei måtte flytte, kom det 26 hes tar og hjelp te til med flyttinga! Tyskerane gjorde 88

Einaste gong «Frøya» hadde føl. Sommar og høying. Asbjørg, R. Lade, Sverre, og høgt oppe Rut og Norvald. store augo! D t evar ein demonstrasjon dei ikkje hadde venta. Men bygdefo elkt redelast ikkje . Tvertimot. D i ekosa seg over h endinga lenge etterpå. Men Frøya, ho vart seid lenge e e . tt rEg greidde ikkj e å fylgja h enne ved avferda. D å grannen leidde ehnne over dei kjende stadene for siste gong, kunne eg berre sitja der med ein klump i halsen. Dept/ord Med åtaket på Polen og fle e irmellemeuropeiske statar hadde Hitler sett Europa i brann, og no stod Vest-maktene for tur, og Danmark -Norge. Hitler hadde sett seg arg på at Eng-land brukte norsk nøytralitetsfarvatn til den viktige malm-transporten frå Narvik. Det vart difor gjort vedtak om at tysk u-be åtar skulle gå inn i norsk nøytralitetsfarvatn og søk-kje britiske malmtransport-skip. Så vidt eg hugsar var dette tredje torpe e dringa av slike skip før vi kom med i krigen. D t emåtte vere i slutten av mars 1940. D n ebritiske malm-båten «Deptfor<l» var komea frå Narvik Lil nordpynten av Stad. Om lag halvparten av den 35 manns store besetninga låg truleg i køyene sine (frivakt). Klokka 13 høyrelest brått ein sterk eksplosjon. Skipet var råka av ein torpedo og tok straks til å søkkje. Folk på Kvamsøy og ytre Stad såg eksplo-89

Deptford var ein engelsk malmbå t med 35 manns besetning som kom frå Narvik. Vart torpedert ved Arvik før Norge kom med i krigen. N okre og tretti mann kom bort. sjonssøy a lso msteig opp over fjella. B t n å evart senka utan varsel. lkkje el nge e ett r var Sunnmørsposten sin m eldar på K varnsøy på veg til ås ta d n. D r eemøtte oss syn som b r abod om e i alvorleg krigsulukke . Ov r eeit vidt områ e dflaut all slags skipsutstyr og splintra vrakgods: skipsluker, plankar, oljekle ed , unde øyrt, d d fi køs , oljeflekkar, dunkar, madras-sar o. a. N rnnaebre ett t tok vi m d eoss (sjå bildet) som eit min-ne om d enne h endinga som gjorde sterkt inntrykk p oss h r å eutmed skipsleia. D r leåg eit par småbåtar i l i . Av e afolka d r feekk vi vite a et in forbipasserande åb t hadde plukka opp ein mann som overlevde og 3 4 -d dø e. Alle e<li andre vart borte m d b t n eå eog sågst ikkje m eir. Men d t eskulle korne e sod t m verre var. Lite kunne vi då ane at u-båtane skulle søkkje tus nvis eav skip og sende ti-tusenvis av sjøfolk til botns i den fem år lange og totale krigen. Provokasjon Dette l in!il«at~ orclet vekkjc>.r i oss nolrn som s am lrnr vondt og ufyse . D t efår oss til å kjenne gru for d t esom kjem e ett r. Etterpå h øyre r vi ofte at ein vart provosert til i egjer-ning som ein no må s å t til re e ttfor. eD i tilsvarand norske e ord som utfordring, rgingte, narrgjering, mobbing, oppegging, opp-90

vigling og opphissing s åt r for mykje ed t same . Vi reagerer mot alt slikt m d eall d n euvilje vi eig. To pisoclar. eI Lom i Gudhran<ls<lal u lieen<le ed l nyJeg at nokre en-ge s e l ksoldatar på øving slo ti1 norske gutar, etter at d i e-som <le i sjølv sa -i v keesvis hadde vorte provosert til d t eav (tank lausee) nordmenn. Alts rå eagerte dei rn d .eå slå nord-m enn e e ttr påstått provokasjon. Ein soldat vart dømd. Vi spurde ein som h eile krigen hadde vore i England og e es llog hadde arbeidd i lag m d eengelskmenn mykje, fagkonsulent Gudmund Vestnes, unde er it intervju i ein annan samanheng, om d i evar lettare å provose e rder borte enn t. d. nordmenn. -Abosoultt ikkj e . Engelskmenn har ord på seg for å vere flegmatiske, og eg har inntrykk av eit uforstyrreleg og roleg folkeferd, jamt over. Og utan å foreta noka mannjamning, fortalde han ein episode som viser at også nordmenn kan la seg provose er , t.o.m. brennsnøgt. Han fortalde altså om Slåsskampen i Gibraltar. -Under andre verdskrigen gjorde eg militæ e esrtnte om bord i jagar n e«Glasdale» og var med på to invasjonar. Den fyrste var i Nord-Afrika, og på tilba kevegen frå edn, var vi innom d n estore flotehamna Gibraltar. Det var ofte at ner-vane var på høgkant, og no m åtte vi avreagere. Vi mø e ettd r ca. 20 000 engelskmenn. å PGlasdale var vi 180, og av desse fekk 120 landlov, res et n av mannskape t skulle gjera vakt-t ne es e tom bord. Pubar og lmeipar var fulle av marinegastar. D å var d t eat ein e genlsk soldat såg ein gast frå Konge leg Norske M arine og sa to ord (tankelause): Forbaska quisling! D t evar nok til at nordmannen gav han inn m d eknytt-neven , og d ermed vart storslagsmålet sett i gang. Kvar skulle hjelpe sine. Nordmennene måtte i hast sende ilbod om bord e e ttr meir folk mot overmakta (200 mot 1). H.idande politi vart utkommandert og skulle rydje gata. D å slåsskampen ende leg stilna av, låg øydelagde klede og andre e effktar strødd utover gata, m edan gastane slikka sine sår i form av hovne og såre kroppsdelar og eit utal av blåveis i andleta. 91

Så langt Gudm. Vestnes. Skulle vi samanlikne <lesse to episodane -den i Lom, og den i Gibraltar -så finn vi likskap. Kanskje ei vidare gransking ikkje ville vere til føremun for oss nordm.enn? Minner frå fyrste verdskrigen ( 1914 -1918) Fyrste verdskrigen var ikkje så hard som d n eandre. Vi var ikkj e så innblanda i d n esom i andre, vi hadde ikkj e fi-ende ehrar i lande . tMen var likevel hardt å misse 2001 sjø-folk og fle e irhundre skip! Og tole rasjonering på <lei vikti-gaste varer m. m. Eg hugsar kor redde vi var for miner som hadde slite seg laus og kom rekande mot land. D i evar ikkje å spøkje med, det såg vi då ed i sprengde dei. Ein dag vi arbeidde å på keren, såg vi det kom ein mindre åb t med stor fart og stan-sa utfor Notaskjer, der det hadde ege eli mine dei siste dagar. Båten slepte mina frå land og sperngde ho d r. eSjøsprøyten stod jamhøgt med Stad-fjella og smellen var kraftig. Med spaning såg vi på skodespelet! Men dei skulle korne rn.ykje nærare. To rak opp i fjøra ved ytste Klubben, 2 3 -kom opp i fjøra ved Bassenes. Kraftigast var ho som vart sprengd i Vågane. Det var liksom grunnen skalv og forplanta seg gjen-nom h ile e øya. Det var og anna so1n rak den tida. Eg hugsar vi var ut i Bassenes og såg på e e flir ilanddrev e nminer. Vi fann bl. a. stearin som vi støypte julelys av, og vi fann bensin på ei 10 I. boks. Vi ville prøve om det var bensin, og ein av oss stod 3--4 m . ifrå ein flamme og slo på. Bensin var det, for flam-men fylgde tilbake gjennom lufta i ein boge . Eit av dei 4 krigsåra kom det rekande ein kval inn i Krokevikja. Folk tok til å undrast, slikt hadde dei aldri høyrt før. Var han minesprengd, e ell r hadde han vore ute for spekkhoggarar e ller var d t esjukdom? D i efekk ikkje svar. Men <le i ::;lep le ltau a v::;lau ug ::;elue hau på eiu fabrikk. Eg hugsar kor flittige vi var å støypu lys føre jul den tid, og vi fann nøgda rn.ed stearin i fjøra. Vi prøvde endåtil å ha farge nedi stearinen. Det var streng oljerasjonering, så det kom vel med å skøyta på med stearinlys. Det fælaste med ufreden då var sjøkrigen. De e ttmed å 92

torpe edra utan varsling, d t etykte folk var f lt, æog det var d t eog. Og så hadde folk utan skrupler gjeve seg til å vere angivarar og m lde n r beååtane skulle gå. Ved Marsteinen fyr vart båtor senka mangi e tilfe e e e elltt r inannan på kort tid. Ein tysk ubåt låg d r eog tok dei etter kvart d i ekom. D t evar p enge æhkne landssvikarar som for så fram, til skade og til skam. Eg var ung ed n gongen, be e rr17 år. Men eg hugsar at då krigen tok til var d t e1 4 engelske krigsskip samla i ytste Van-ylvsgapet, 7 av d i evar inn til Eltvika, snudde og for utatt. D i evar på jakt e e ttr ty ks e skip. Eg tenkte å epd i tus n enor-ske sjømenn som låg og kjempa for li~et til <le i sokk i si grav, og d n edøyande soldaten i skyttargrava, og hans siste syn: «Mor! er d t emor?» Og eg måtte sanna det som stod i l ræ eboka vi hadde å pskul en: Krig er d t feælaste å pjorda! M en i ekone fann løys gain: D t eskulle vore forhode! Minner frå andre verdskrigen ( 1940 -1945) Den store tunge børa som verdskrigen vart, byrja 9 . april, og d enne datoen vart innleiinga til 1nykje vondt for folk og fedreland. Ingen som ikkje opplev e ddet kan forestille seg d n tyngslee som la seg ov r efolket i <le i fem lange år. Først var d t esjokket som . lamma oss, så d n estore tyngsla som vi må e ettbra h ile e tida m edan krigen varde. Så <le i mange forordningar som <le i styrande, nazistane , kom m d. eTrugse l om f ngs l, eeom konsentrasjonsleir, torturering, gis-seltaking og d ødsstraff o. 1. Så d n estrenge og altom.fattande rasjonering. Hadde vi fått alt dette på ein gong, ville vi ha fortvilt! Men vi fekk d t esom dro p r ll r a e edrypp utov r i hee e ilkrigen. Men alle tyngsl nee og trengsl ne e, sutene og sorgene samla seg til d n estore b øra som vi aldri kunne friast frå så lenge vi hadde jarnhæ el n over oss og må e ttleva i eit okku-p ert land. -Tunge var dei forordningane som galdt d t l -eekamlege hel1uv, rn u eL_yng:sl var d i esom la s g epå sinnet. -Korleis sknllf'. rlP t g:' m erl fo<lrelandet? Og rne<l oss? Med våre , h eime og ute? Eg råka grannen då eg gjekk til skulen. H n akunne for-telj a at tyske tropper hadde gått i land mangi e norske byar ! Vi stod d r esom n åmne . Kva kunne vi gjere? Hj lpee a se sl utod 93

vi der! Vi vart drivande i reine rådvilla. Radioen stod på ut-over dagen. Vi høyrde både norsk og svensk radio. Vigra gav m eldingar også til engelske krigsskip, inn i mellom. Berre eitt einsleg norsk fly såg vi h r, edet flaug syd om Stad og retur-nerte nordove r igjen. Vi såg også eit engelsk fly som jaga eit tysk vestover, og d t etyske flyet hadde ein lang hale svart røyk etter seg d r edet svinga om Stadpynten, nokso n r æhavfla-ta. Den dagen talde eg 40 tyske fly på veg nordover. Av d i esom for sørover, landa eit (tysk) fly på Stadlande t uttafor Rivjehornet på ein snøbrede. Dagen etter kom nokre frivil-l ge e frå Stadlandets skyttarlag og tok hand om det tyske mannskapet. Elles såg vi lite til krigshendingar. Men tyska-rane dreiv og bomba Vigra, og flyaktiviteten var stor. Det vart stogg i rute efrdsla. Ein og annan rutebåt sneik seg langs m d eland i mørkret, av otte for fly og sjøstridskrefter i dags-lys. Dei naske gutane som var mobiliserte, kom seg over Ån-dalsnes og sør over Gudbrandsdalen så langt som til Kvam. og Ven bygda, eder d i beåe stadene skulle prøve å hindre ed n tyske frammarsjen, m n edei laut gje seg over Nokr. e av <lesse gutane korn seg over fj ll t e eover Nordfjord og Vanylven, til h eimetrakte e. enD i. vassa i djup snø og hadde ei lang og tung ferd, før d i e ende.leg kom h eimatt. -Ja, det var sørgjeleg at d i estyrande ikkje hadde førebudd oss på ed t som kunne ko-ma. Det var ingen grunn til at Hitler ville la oss få fred, slik han for fram mot alle folle M n d t eegjekk godt til slutt. D t egjorde d t! Og evi e r glad for d et. 9. april 19 0 4vart vi dreg e n m d i eandre verdskrigen. Om natta hadde tyske marinefarty trengt inn i i erekke norske kystbyar og d lvis hee erstt d i. eEinast forbrot e vi hadde gjort mot Hitler, var at vi låg h r evi låg. Hitler ville bruka lande t vårt, hamne e nvåre til utfall mot England. Han ville også bruke sjøvegen langs vestkysten v r til åmalmtransport frå Narvik. Sistpå brukte han landet vårt til å gjere utfall m .ed fly og farty mot engelsk/ainerikansk skipsfart til Russland unde r krigen. Vi var altså i krig, noko vi ikkje hadde vore sidan 1814. I 1914-18 var vi ikkje direkte innblanda i krig-føring. D t r e eklart at denne krigen som sette h ile e verda i brann, også nådde vårt vesle avsnitt m d esi gru og sitt t p aav m ennes-94

k liv eog verdiar. D i edag ege lkrigshendingar låg imidlertid langt unna oss, berre Stad var e i krigssone der ein kunne vente at krigsmakte e ntørna ihop. Og d t eviste seg at h eller ikkje e e dttavsnittet kunne vera fritt for sore krigshendingar som fekk l ie e følgjer for nrnnge, t. d. d n estore e skplosjonen ved Kvarnsøya den 1. juni 194 . 4I over 5 lange år speia vi ut i have et tter hjelpa som skuHe korne, vi visste a t ho kom den vegen. Tyskarane visste d t eog, difor budde dei seg så godt på e e h ilkyste . en H r i di-striktet hadde ed i støttepunkt på Åram, Åramsnes, i Kobbevik, Kvamsøya og innafor Stadlande t og Storneset. Dessutan hadde dei to armerte fisk be åtar som patrulje e rtskipsleia nord for Stad h ile e krigen, og smn av og til stasjonerte i Haugsholmen og på Kvarnsøya. Desse vaktbåtane var til stor forarging for nordm nnee e nsom ikkje kunne prøva å gjera noko imot <lei, utan lyskarane tok represalier, dvs. <lei tok gissel, fengsla e ell r drap skuldige e ller uskuldige gissel. D t heende e e flirgonger på Kvamsøya at tyskarane trua folk. Både på Hakallestrand og Kvamsøy tok <lei og sette folk fengsel i for eit e ell r anna som <lei h adde sagt e ller gjort. Desse to vaktbåtane dreiv på land i Brekke-fjøra i cin storm frå sydvest. D å gledde vi oss, for dette var noko tyskarane ikkje kunne skulda oss for. Men g e lda varde ikkje elnge. D i ekom seg av grunnen i j n, g eendå kvamsøyingane og andre som stod og var vitne til hendinga, ynskte at <lei skulle verta m alne sund av stormen og storbåra. D t ehadde ei æ eg <lrlfortent. Og for tyskarane var det inga tid fare for menneskeliv. D t r e evisst og sant. Vaktbåtane vart repare e e ertll r vi fekk nye, til meir forarging. Ein h u t a shadde onkre ungdomar vore uva a e rsmog lyst n1ed lomme ylkt på Støylebakken. Straks skaut tyskarane e i salve mot <le i med sine luftvernkanone . er D t hende ein annan sornmarkveld eg låg utpå Risteflude e nog fiska, at tyskarane skaut, truleg for å skre e mmeg. D t heende ein haustkveld, iv sstnok i 1943, at 3 tyskarar frå ein av vaktbåtane kom på huse t vårt i halv tolv-tida og praia m eg. Vi hadde enttopp lagt oss, og eg hadde bore cin 10-linjers lampe frå skrivebordet i stova og til nattbordet, der eg skulle lesa litt før eg sovna. Vi hadde ikkje blendingsgar-diner alle stade , rfor d t evar så å se a ifyrste kv lde en eg sat og retta skriftleg-bøke r den hausten. Brått høyrde vi noko 95

ute i gangen, og undrast, for vi var ikkje vane med at nokon kom på huset på denne tid av døgnet. Best det var storma 3 tyskarar inn i stova. «Kom hit» , sa d i. eDøra til soveromet sto<l opFi, og P.g s::i :=it. v::ir rl .t f'lP.gitirnFisjonslrnrt t edet galdt, s:' låg korte t på bordet. Men n i d t e , evar meg det galdt, eg skulle koma inn i stova. Eg stod opp og gjekk inn i stova og leitte etter legitimasjonskortet. Men tyskarane var ikkje interesserte i kortet, m n ederimot i min person. Eg vart skulda for å ha blinka til engelskmennene. D t neekta eg sjølvsagt. Kom ikkje på det med lampen og blendinga. Så eg var høgst undren over d eira påstand og forstod ingenting. «Vi så det, vi så d t! eLang, kort, lang kort» , sa tyskarane. D t evar ein urett påstand, sa eg, og undrast over slik framferd. D å vart domen forkynt: D er-som slikt h ende er .in gong til, skyter vi alle huse e nkaputt, sa den e e inoffiseren til meg. D n eandre offiseren gjorde eit kors framfor panna mi, og d t eforstod eg. Den tredje mann var ein m nig, eog han truga meg med polizei ! Om eg hadde forstått? Ja, svara eg, og fekk d i epå dør. Men ein ting fekk eg sanna Tyskarane : står på sitt, sjølv om d t r e ealdri så gale! Same kve eldn var d i ehos 3 jenter som sat på kjø e ek n t hos grannen. Jent ne e vart fyrst forferda, d i elika ikkje dette. Men e e ttr at tyskarane hadde fått kunngjort ærende t sitt, som galdt blending, vart dei utvist med eit kvast kommando-ord frå ed n eldste: Forsvinn! -Ein tredje stad var e i jente i ferd med å eggj la seg, men før d t eskulle ho ordne litt tøy. Til belysning bruka ho ein 20-linjers lampe, og han lyste lang veg bortove r bygda. Tyskarane gjekk e e ttr lyset, og dagen etter hadde ed t vore d t estore samtaleemne i le eirn det dei hadde set: e i norsk jente i netto. Men natta sitt eventyr var tydeleg overdrive! Blendinga vart ikkje snakka om meir! To gonger under krigen var eg verkeleg redd, og båe gongene galdt det merra vår, ho «Frøya» som vi fødde saman m d egrannen. Eg skulle h enta varer på pakkhuse t på kaia, og køyrde hit med høyvogn. Eg var komen ned og fekk låst opp. D å byrja ei fæl skyting ovafrå vegen, så eg skunda meg og fekk Frøya inn i døropninga. 1 5 -20 mann la kaia unde r eld så det be e rrdryste av kuler i sjøen på båe sider av kaia. Då det vart eit lite opphald, gjeld{ eg fram og ropte og vinka at h r evar både folk og dyr som skulle framatt. Vi slapp med skrekken d n egongen. Men det såg bokstave eg lut til at 96

v r å siste time var komen, b då e for m g oeg m erra. -Andre go genn Frøya v r i afaresonen, var då ytskarane kunngjorde a a e est llhtar skulle eg s eritrrast og samlast på esntrum, så tys rn a e lr nlrnmlP t::i O P .i lwstP . Vi h::innP . ::ill grnnn til å tr11 ::it Frøya v art te ek n då . Difor g ejkk vi i dagevi i r d ls e s e for a t vi skulle misse ehnne . :M n heeldigv s ivart d e t ikkje noko av de e tt, og v g ei ldde oss storleg. Ein gong eg stod å pS-laget og skulle b te ala v r na e e eg hadde kjøpt, øyhrcte vi flydur ute i nærmiljøet. E l t g evare e nog pungen li gj ga att på dis ek n og sprang i full fart -utan må e el llr m d e-ut i ge gorafien for å søkje edkning. M n ed tte e var ikkje lik til, deå ed t i de e ttområ ed t ikkje var bygd 1neir enn 2 hus som d t ekunne e e v rtale om. Midt i kule ergne t vart d t ele a e eittt r tilflukts o . e vr m D t ar s epnnande . Straks f r øh adde tyskara e nfyllt ei sjøbu m d eammunisjon, og vi var redd d t evar d n e<le si kulle s y a å e ek tpllr bombe . D t evar imidlertid m na ge y sflom skulle mine egglj a i r mÅ a sundet, og då e<li ikkje kunne vera i Åramsunde a e å et llpin gong, m t-åte somme ut i f tlinega e enin sving. O g sål ie s kom d i ov r eeH ua ge, ed r d n jes øbua låg som k na skje skulle bombast. -M n deenne gongen skulle Bringsingha g å ugfri, for litt s i-en ra e skulle e odi ppleve d n t r tes ø s e e sk plosjon i Norge, då e ge snlkmenne e sennde « aH ns Leonhardt» til v re s m d e2199 tonn ammunisjon v d k ploee ssjonen 1. juni 1944 v d eHauge. Ette r å ha kr.insa nokre runder over sundet og gjort åtak på skipsfarten, drog flya esvtover i j n g etil sin b s , oa eg v i kunne kry e pfrm n frå gøy es a a e å e. mt d n v rAt pengepungen låg urøyvd på dis e , k nvar ikkje unde e rlg, for alle hadde ahtt anna å etnkje å epd n stunda. M n neerv pirreande ahdde ed t vore for a e oll i mrå e dt. Ein kv ld esiste krig såret kom d t to teys a ak r r p. å huset vårt igj n. D n eee e invar ein som h add vore e å prus esfronten og var t d ly e eg sinnsforvirra. Ty e akth n såg russarar, g ovar farleg stundom. Kommande e rtmeg ut av senga i be e srrkjor-t o foa g rkla e artt blendinga å e e gpinlaset var ikkje god nok. Sn::irt k n a100 e g s e ne lkfly vPre over oss! Derfor h eldt han d t e automa s e ti kgevær t i meagen på meg, m d n e akona (og t ne estjenta som. kom frå andre o erm.t) ynka seg. E g kjende ingen r dsl i mee eg å adh n stod m d eautoma tvåpnet i magen, m n deå eg kjende a genn av alkohol, for d t gjeennom m g e-7 -R. Lade 97

og då vart eg brått skje e . lv n Og endå m eir då kona sa ho s g åat «hanen» var spent, og d t peå eit slikt farleg å ev p n! Han kunne skore m g i to v d ee å vri automatvåpnet ! Same tyskaren la s g to gong r n d i veeeeggrøfta og sikta på folk, som om <le t v r arussa ar r, så han b r s g aesom ein farleg mann. Han burde ikkje gått laus. Etter d n est roe. eksplosjonen vart d t e eit h eilt oppstyr på Hauge. T le estre ge e ånn l g n de e på v egen frå Dysjanes til H u-age, og stasjonen var rassert så alt l g åutove r veg n. eEit g øl -dande jarnstykke suste gjennom lufta og dala en d på D am-pe erit og Salte erit som korn i brann. Eit lite vindpust gjorde at logane stod forbi butikken og stovehuset til Magnus Støy-len, så e<li vart berre svidde svarte . Anna Stø e yln fortalde at ho fall ov re ende oppe i vegen. Veit ikkje om ho svima av, m n esåg ld eog røyk og fekk feittveska e e ttr eksplosjonen regnande ov r e seg. D t vistee seg at b l ge e get var så tjukt at <lei fekk ikkje bytte e en n di js øen då e<li skulle øslkkja, ni.en m ttå e gra e ev d t bort m d eein kjepp. Eit halvt hundr mann e s ende bytter m d jes ø g oskulle øslkkje. M n ehuse t brann n d, eog m d d t eebrann o sg å olj , ekol, dragsefat, material, øh y og tjø erbredd platting \" Tre alppar frå b t n å evart slengd inn i kj ellara e n i mengder, av b r nå e e frå ed n ke splode e « artHns L eonhardt». På atka var h ll ne e e spikte g eoin skors etin n d-eramla. Flodbylje e snlo oppe ett r v gg n , og sjee eøbugolv t evar h eilt oppbrote. San<l var korne inn i kj ellarane og tusenvis av ·glasbrot, så alt av mjø l kunne ikkje e atst av folk e ell r dyr. Fle e irgranatar låg rundt huse t og inni husa. To store jarn-naglar stod eit p r atomrnar inni flaggstanga tett v d eAnna, å dho reiste es g oppatt. Omkring h enne låg d t e 5 jarnstykke . Ein kalv hadde åftt spre gn t lunge en , så han må e ttslaktast. Ette r alt som h ende ednne kve eldn, v r d t ae eit stort Guds unde r at ingen vart dre ep n, sa Anna Stø e . yl n Det hadde ha la gm d etusenvis av jarnstykke og granatar over Haug r,-områ e dt, og be e rrein vart råka av eit jarnstykke i foten. H n s g d t ko-aåema, m n egr iddee ikkje springa undan. Ein annun fekk cit jarnstykke å æsn r t d t flaeerra skjorta av h n. aFle e eirfkk sjokk, ei je e anthdde sjokk i mange å e er ttrpå , ja h eilt til ho d dø e. Ein dag unde r krigen kom d t ebrått i meengde tyskarar gjennom b ygda i s rø e Kvamsøy. D i espurde e ett r bl. a. kva 98

Tyskerane på veg til Hauge med ei handkjerre. Vegen er øydelagd av tyskerane, og dei tok steingardane og bar ti,l hola. Men det vart ingen god veg. 2 mann dreg, 3 skuvar på. firastrengene skulle brukast til. Vi sa <lei skulle brukast til torvtransport frå fjellet. D t ekunne vore moro å fortelje om den tyske flygaren som var skaten i brann av eit engelsk fly og jaga vestover Myredalen, slik at tyskaren flaug på torv-strengen hans Vikene og for vestover med ein hale av svart røyk etter seg. Men vi gjorde ikkje det. Kanskje trudde <lei at vi hadde radio, og så brukte vi firastrengene til antenne. Busetnaden på Kvamsøy er utgamal D n esom med interesse granskar samlingane på Bergens museum og <lei 2 musea på Sunnmøre, vil finna steinalder-reiskaper og våpen som gjennom nytida er grave fram under arbeidet med kultiveringa av jorda på Kvamsøya. Ei granskarferd øya rundt vil visa ~endå meir av prov på før-historisk terra inkognita (ukjent land). Nokre hundreår attende frå notida har folket h r evorte gravlagde på kyrkjegarden på Sandsøy, m n eeldre enn kyr-kja kan ikkje den gravplassen ha vore, alle i fall for kvams-øyingane. H ile e den lange ehidne tida og den fyrste kristne tid ( etter år 997 då dei fyrste kvamsøyingar vart <løypt) må gravplassen ha vore ein · annan. Ser ein bort frå munnlege overleveringar og hypoteser om krigsmassegraver i Røysane, 99