47_อรทัย ไชยวงค์

รายงานการศึกษา เรอ่ื ง การประเมินประสิทธิภาพการจัดการความเส่ยี งจากอุทกภัย โดยอาศัยชมุ ชนเปนฐาน กรณีศึกษา : อําเภอเขาสมิง จงั หวัดตราด จดั ทาํ โดย นางสาวอรทัย ไชยวงค รหสั ประจาํ ตวั นักศึกษา 47 เอกสารฉบับนเ้ี ปน สว นหนงึ่ ในการศึกษาอบรม หลักสูตร นกั บริหารงานปองกันและบรรเทาสาธารณภัย (นบ.ปภ.) รนุ ที่ 10 ระหวา งวนั ที่ 7 มกราคม – 10 เมษายน 2557 วิทยาลยั ปองกันและบรรเทาสาธารณภยั กรมปองกันและบรรเทาสาธารณภัย

คาํ นาํ เอกสารการศึกษานี้ จัดทําข้ึนเพ่ือเพ่ือศึกษาวิธีการจัดการความเสี่ยงจากภัยพิบัติโดยอาศัยชุมชน เปนฐาน (CBDRM) ในการปองกันและบรรเทาสาธารณภัยในระดับชุมชน เพื่อประเมินผลประสิทธิภาพ ของการนาํ แนวทางการจัดการความเสี่ยงจากภัยพิบัติโดยอาศัยชุมชนเปนฐาน (CBDRM) มาใชในปจจุบัน ปจจัยใดที่มีอิทธิพลตอการปองกันและบรรเทาสาธารณภัยในระดับชุมชน รวมทั้งเพ่ือศึกษาปญหาและ อปุ สรรคในการดาํ เนนิ งานพรอ มขอ เสนอแนะของการดาํ เนนิ งาน เพ่ือใชเ ปน แนวทาง การทบทวนปรับปรุง ประสิทธิภาพของการนําแนวทางการจัดการความเสี่ยงจากภัยพิบัติโดยอาศัยชุมชนเปนฐาน (CBDRM) ใหสอดคลองกับสถานการณปจจุบันเปนการเตรียมความพรอมการปองกันและลดผลกระทบการรับมือใน ภาวะฉกุ เฉนิ และการฟน ฟูเยยี วยาผปู ระสบภยั อกี ดว ย ผูศึกษาวิจัยขอขอบพระคุณ คณะกรรมการที่ปรึกษาตลอดจนคณะผูบริหารวิทยาลัยปองกัน และบรรเทาสาธารณภัย ผูอาํ นวยการและคณะเจาหนาท่ีโครงการนักบริหารงานปองกันและบรรเทาสา ธารณภัย รุนท่ี 10 ท่ีใหความรู คําแนะนํา และขอขอบพระคุณเจาหนาที่ ที่เกี่ยวของทุกทาน ที่ใหการ สนับสนุนและใหความรวมมือในการใหขอมูล และชวยเหลือจนสําเร็จลุลวงไปดวยดี หากมีขอบกพรอง ประการใดปรากฏในรายงานฉบับนี้ ผูศึกษายินดีนอมรับนําไปปรับปรุงแกไข ตอไป ดวยความเคารพ อรทยั ไชยวงค มนี าคม 2557

คาํ นาํ เอกสารการศึกษาน้ี จัดทําขึ้นเพื่อเพื่อศึกษาวิธีการจัดการความเสี่ยงจากภัยพิบัติโดยอาศัยชุมชน เปนฐาน (CBDRM) ในการปองกันและบรรเทาสาธารณภัยในระดับชุมชน เพื่อประเมินผลประสิทธิภาพ ของการนําแนวทางการจัดการความเสี่ยงจากภัยพิบัติโดยอาศัยชุมชนเปนฐาน (CBDRM) มาใชในปจจุบัน ปจจัยใดที่มีอิทธิพลตอการปองกันและบรรเทาสาธารณภัยในระดับชุมชน รวมท้ังเพ่ือศึกษาปญหาและ อุปสรรคในการดําเนินงานพรอ มขอเสนอแนะของการดําเนินงาน เพอ่ื ใชเ ปน แนวทาง การทบทวนปรับปรุง ประสิทธิภาพของการนําแนวทางการจัดการความเสี่ยงจากภัยพิบัติโดยอาศัยชุมชนเปนฐาน (CBDRM) ใหสอดคลองกับสถานการณปจจุบันเปนการเตรียมความพรอมการปองกันและลดผลกระทบการรับมือ ในภาวะฉุกเฉินและการฟนฟเู ยยี วยาผูประสบภัย อกี ดว ย ผูศึกษาวิจัยขอขอบพระคุณ คณะกรรมการท่ีปรึกษาตลอดจนคณะผูบริหารวิทยาลัยปองกันและ บรรเทาสาธารณภัย ผูอํานวยการและคณะเจาหนาที่โครงการนักบริหารงานปองกันและบรรเทา สาธารณภัย รุนที่ 10 ท่ีใหความรู คําแนะนํา และขอขอบพระคุณเจาหนาท่ีท่ีเกี่ยวของทุกทาน ที่ใหการ สนับสนุนและใหความรวมมือในการใหขอมูล และชวยเหลือจนสําเร็จลุลวงไปดวยดี หากมีขอบกพรอง ประการใดปรากฏในรายงานฉบับน้ี ผูศ ึกษายนิ ดีนอมรับนาํ ไปปรับปรุงแกไข ตอ ไป ดวยความเคารพ อรทยั ไชยวงค มีนาคม 2557

กติ ตกิ รรมประกาศ รายงานการศึกษาวิจัย เร่ือง “การประเมินประสิทธิภาพการจัดการความเส่ียงจากอุทกภัย โดยอาศัยชมุ ชนเปนฐาน กรณีศกึ ษา : อําเภอเขาสมงิ จงั หวดั ตราด” น้ี สําเร็จไดดวยดี เน่ืองจาก ผูศึกษาวิจัยไดรับ ความอนุเคราะห จาก ดร.ปยวัฒน ขนิษฐบุตร อาจารยวรชพร เพชรสุวรรณ และคณะกรรมการที่ปรึกษา คณะ ผูบริหารและผูอํานวยการโครงการวิทยาลัยปองกันและบรรเทาสาธารณภัย ซ่ึงไดตรวจสอบ แนะนํา และให แนวทางอันถูกตอง จนทําใหผูศึกษาประสบความสําเร็จในการศึกษา คนควา และทําใหรายงานการศึกษาวิจัย ฉบบั นสี้ าํ เร็จไดอยางสมบูรณ ขอขอบพระคุณผูใหขอมูลดานตางๆ เพื่อประกอบการศึกษาวิจัยทุกทานไดแก พี่ฟก หน.สุรพล จากสนง.ปภ.จังหวัดตราด พี่ปู พ่ีอุ จากสํานักสงเสริมฯ ปภ. รองนายกอบต.สะตอ พ่ีตรวจ สนเถ็ง และลุง ปา นา อา ในตําบลสะตอทุกทานที่ใหความรวมมือในการตอบแบบสัมภาษณ รวมท้ังผูเชี่ยวชาญอีกหลายทานในกรมปภ. โดยเฉพาะอยา งยงิ่ ทา นอาจารยวรชพร เพชรสุวรรณ อาจารยวิจัยทานแรกที่เปนจุดเร่ิมตนในการศึกษาวิจัยครั้งน้ี โดยทําการศึกษาตอยอดจาก “รายงานผลสําเร็จการดําเนินการโครงการจัดการความเส่ียงภัยพิบัติโดยชุมชน เปนฐานกรณีศึกษาโครงการความรวมมือระหวางกรมปองกันและบรรเทาสาธารณภัย และศูนยเตรียมความพรอม ปอ งกันภัยพิบัติแหงเอเชีย (ADPC)” เพ่ือนํามาซึ่งขอมูลท่ีเปนประโยชนในการปฏิบัติทั้งในระดับชุมชน และระดับ นโยบายตอ ไป ผูศึกษาหวังเปนอยางย่ิงวา รายงานการศึกษาวิจัยฉบับน้ี จะเปนประโยชนตอผูที่สนใจเก่ียวกับ การประเมินประสิทธิภาพการจัดการความเส่ียงจากอุทกภัยโดยอาศัยชุมชนเปนฐาน หรืออาจใชเปนแนวทางใน การศึกษาคนควาตอไปไดอยางดี ทายสุดผูศึกษาวิจัยขอกราบขอบพระคุณบิดา ของขาพเจา มารดาขาพเจาท่ีอาจ มองเหน็ ความสําเร็จของขาพเจาอยู ณ ท่ีใดท่ีหนึ่ง ผูที่เปนกําลังใจอยางดียิ่ง หากมีขอบกพรองประการใด ผูศึกษา ขอรับไวแตเพยี งผเู ดียว อรทยั ไชยวงค มีนาคม 2557

บทสรุปผูบรหิ าร การศึกษาวิจัย เรื่อง “การประเมินประสิทธิภาพการจัดการความเส่ียงจากอุทกภัยโดย อาศัยชุมชนเปนฐาน กรณีศึกษา : อําเภอเขาสมิง จังหวัดตราด” ในครั้งน้ี เปนการศึกษาวิธีการจัดการ ความเส่ียงจากภยั พบิ ตั ิโดยอาศยั ชมุ ชนเปนฐาน (CBDRM) ในการปองกันและบรรเทาสาธารณภัยในระดับ ชุมชน เพื่อประเมนิ ผลประสิทธภิ าพของการนาํ แนวทางการจัดการความเส่ียงจากภัยพิบัติโดยอาศัยชุมชน เปน ฐาน (CBDRM) มาใชในปจจุบัน รวมทั้งปญหาและอุปสรรคในการดําเนินงานพรอมขอเสนอแนะ โดย ใชวิธีการศึกษาวิจัยเชิงคุณภาพ จากการรวบรวมขอมูลทุติยภูมิ ไดแกเอกสารวิชาการ รายงานการวิจัย รายงานการประชุม ขอเขียน บทความ และขอมูลปฐมภูมิจากการสัมภาษณกลุมประชากรตัวอยาง จํานวนทัง้ หมด 23 ทา น ผลการศกึ ษาพบวา กรณีที่ชุมชนมีประสิทธิภาพเพิ่มข้ึน เกิดข้ึนกับชุมชนทุงกระบอกเนื่องจาก 1.การดําเนิน กระบวนการ CBDRM อยางเต็มรูปแบบ ครบถวนตามขั้นตอน และไดรับการตรวจสอบ ติดตามอยางตอเน่ือง 2. ความเขม แขง็ ของทุนชุมชนท่มี ีอยูเดมิ กรณีที่ชุมชนไมมีประสิทธิภาพเพ่ิมขึ้น เกิดขึ้นกับชุมชนตกตัก และชุมชนวงศพัฒนา เน่ืองจาก 1. ขาดความตอเนื่องในการดําเนินกระบวนการ CBDRM และการตรวจสอบ ติดตามจากหนวยงานในพ้ืนท่ี ในระยะเร่มิ ตน 2. ทุนของชมุ ชนโดยเฉพาะทนุ มนษุ ย และทนุ สังคม ท่ยี ังไมเพียงพอ กระทรวงมหาดไทย ซึ่งเปนหนว ยงานในระดับนโยบาย ควรกําหนดตัวช้ีวัดผลงานหนวยงานในสังกัด ดวยการวัดในระดับพื้นท่ีเพื่อใหเกิดการบูรณาการรวมกันต้ังแตการจัดทําแผนระดับชุมชน เพื่อบรรจุแผน การบริหารจัดการความเสี่ยงจากภัยพิบัติโดยอาศัยชุมชนเปนฐานเปนหนึ่งในแผน ดําเนินการจัดสรร งบประมาณสําหรับการดําเนินการเตรียมความพรอมการจัดการความเสี่ยงจากภัยพิบัติโดยอาศัยชุมชน เปนฐานสําหรับพื้นที่เส่ียงภัยของประเทศไทยอยางพอเพียงและท่ัวถึงทุกพื้นท่ี ดําเนินการกํากับ ติดตาม และประเมินผลอยางจริงจัง รวมถึงการแสวงหาความรวมมือท้ังในและตางประเทศ เพื่อสรางเครือขาย ดานการปองกันและบรรเทาสาธารณภัยท่ีหลากหลายกรณีศึกษา หลากหลายองคความรู ยกมาตรฐาน การบริหารจัดการสาธารณภัยของประเทศไทย ในสวนของกรมปองกันและบรรเทาสาธารณภัยควรจะมี การศกึ ษาเชงิ เปรยี บเทียบถงึ ผลการดําเนินโครงการจัดการความเสี่ยงจากภัยพิบัติโดยอาศัยชุมชนเปนฐาน ระหวางพ้ืนที่ที่มีการดําเนินการ เพ่ือนําจุดดี จุดดอยท่ีพบในแตละพื้นที่มาปรับปรุงเพ่ือสรางมาตรฐาน จัดทําคูมือการปฏิบัติท่ีเหมาะสม เอ้ือประโยชนตอชุมชนและประชาชน นําบทเรียนท่ีไดรับการจากการ ปฏิบัติจริงไปสูการแบงปนประสบการณ วิธีปฏิบัติ เคร่ืองมือการดําเนินงานของแตละชุมชนที่ประสบ ผลสําเร็จ โดยสรางชองทางการแลกเปลี่ยนประสบการณการเรียนรูซ่ึงกันและกันเพื่อพัฒนาขั้นตอนและ กระบวนการจดั การความเสย่ี งจากภัยพบิ ัติโดยอาศยั ชุมชนเปนฐาน หนวยงานในระดับจังหวัดและทองถิ่น ควรเตรียมปอ งกันภัยนอกจากในสวนของการต้ังคณะกรรมการปองกันภัยระดับชุมชนแลว ขณะเกิดภาวะ วิกฤตดานสาธารณภัย ชุมชนตองสามารถประสานงานกับเครือขายทุกระดับและทุกกลุมไดอยาง มีประสิทธิภาพ ควรใหความสําคัญกับระบบการส่ือสารที่สามารถใชงานไดทั้งชวงปกติและชวงเกิด สาธารณภัย ขอเสนอแนะเชิงนโยบายและเชิงปฏิบัติการดังกลาวนี้ จะสามารถสงผลใหเกิดการประหยัด งบประมาณในการชวยเหลือและลดอัตราการสูญเสียชีวิตและทรัพยสินของประชาชนได รวมทั้งเปนการ เรียนรูซ่ึงกนั และกันเพื่อพฒั นาขัน้ ตอนและกระบวนการจัดการความเสี่ยงภัยพิบัติโดยอาศัยชุมชนเปนฐาน ใหมคี วามยั่งยนื สรา งใหชมุ ชนมคี วามเขมแขง็ อยางแทจรงิ ในทส่ี ุด

สารบัญ หนา บทที่ 1 บทนํา 2 2 1.1 ความเปนมาและความสําคญั ของปญ หา 2 1 3 3 1.2 เหตุผลและความจําเปนในการศกึ ษา 6 1.3 วัตถปุ ระสงคข องการศกึ ษา 16 1.4 ขอบเขตของการศึกษา 22 1.5 ประโยชนทีค่ าดวาจะไดร ับ 25 25 1.6 นิยามศัพท 26 30 บทที่ 2 แนวคิด ทฤษฎี ระเบียบกฎหมาย และงานวจิ ยั ทเ่ี กยี่ วของ 31 33 2.1 แนวคิดพน้ื ฐานในการจัดการภัยพิบตั ิ 33 2.2 แนวคดิ การจดั การความเสีย่ งจากภยั พบิ ัติโดยอาศยั ชมุ ชนเปน ฐาน 34 (Community-Based Disaster Risk Management : CBDRM) 34 2.3 แนวคดิ การดํารงชีวติ อยา งยั่งยืน 34 2.4 แนวคิดเกีย่ วกับการมีสวนรว ม 39 2.5 แนวคดิ และทฤษฎีภาวะผูน ํา 40 2.6 การประเมินผลโครงการตามรูปแบบ CIPP 47 2.7 ทฤษฎแี ละแนวคิดเกี่ยวกับทัศนคติ 48 2.8 กรอบแนวคดิ ในการศึกษา บทที่ 3 วิธีดําเนินการวจิ ยั 3.1 ประชากรและกลุมตวั อยา ง 3.2 ขอบเขตและพน้ื ทกี่ ารศึกษา 3.3 วธิ ีการศกึ ษา 33 3.4 การเกบ็ รวบรวมขอมูล 3.5 การวิเคราะหขอ มูล บทท่ี 4 ผลของการศึกษาวเิ คราะห สว นท่ี 1 การวิเคราะหค วามรบั รูเก่ยี วกบั การใชท นุ ชมุ ชน สว นท่ี 2 การวิเคราะหความรับรเู กย่ี วกับความชว ยเหลอื จากภาครฐั และภาคเอกชน สว นท่ี 3 การวิเคราะหความคิดเหน็ เกยี่ วกบั กระบวนการบริหารจดั การความเสย่ี ง จากอุทกภยั โดยอาศัยชมุ ชนเปนฐาน สว นท่ี 4 ขอ เสนอแนะเก่ียวกับการบรหิ ารจัดการความเสย่ี งจากอุทกภยั โดยอาศัย ชุมชนเปนฐานในอนาคต สวนที่ 5 ผลการศึกษาเปรียบเทยี บความแตกตา งของทนุ ของชุมชนทัง้ 5 ทนุ

ระหวางชุมชน 3 ชุมชน สวนที่ 6 ผลการศกึ ษาเปรยี บเทียบความแตกตา งของประสิทธภิ าพในกระบวนการ 51 บรหิ ารจดั การความเสย่ี งจากอุทกภยั โดยอาศยั ชุมชนเปนฐาน ระหวางชมุ ชน 3 ชมุ ชน สว นท่ี 7 ผลการศกึ ษาอิทธิพลของหนว ยงานภายนอกท่ีมตี อประสิทธภิ าพในกระบวนการ 53 บริหารจดั การความเสี่ยงจากอทุ กภยั โดยอาศัยชมุ ชนเปนฐานท่ีมคี วามแตกตางกนั ระหวางชมุ ชน 3 ชุมชน สวนที่ 8 ผลการศึกษาอิทธพิ ลของทนุ ของชมุ ชนท้งั 5 ทนุ ที่มตี อ ประสิทธิภาพในกระบวนการ 53 บรหิ ารจดั การความเสย่ี งจากอทุ กภัยโดยอาศัยชุมชนเปนฐานท่มี ีความแตกตางกัน ระหวางชมุ ชน 3 ชุมชน สวนที่ 9 ผลการศึกษาประสิทธิภาพในกระบวนการบรหิ ารจดั การความเสยี่ งจากอุทกภัย 55 โดยอาศัยชุมชนเปนฐานท่มี ีความแตกตา งกันระหวา งชมุ ชน 3 ชมุ ชน ท่ีมีอทิ ธพิ ล ตอการเปลีย่ นแปลงของทนุ ของชุมชนทงั้ 5 ทุนทีแ่ ตกตา งกันในระยะเวลาทีผ่ านมา บทท่ี 5 บทสรุปผลการศกึ ษาวจิ ัยและขอเสนอแนะ 5.1 สรปุ ผลการศกึ ษา 57 5.2 การอภปิ รายผล 59 5.2 ขอ เสนอแนะสาํ หรับการนําผลไปใช 59 บรรณานกุ รม ภาคผนวก

บทที่ 1 บทนํา การประเมินประสิทธิภาพการจดั การความเสยี่ งจากอทุ กภัย โดยอาศยั ชมุ ชนเปน ฐาน กรณศี กึ ษา : อาํ เภอเขาสมิง จงั หวดั ตราด 1. ความเปน มาและความสําคญั ของปญหา ผลการเปล่ียนแปลงสภาพแวดลอมของโลก ความกาวหนาทางดานเศรษฐกิจ สังคม และ เทคโนโลยี ทําใหมนุษยมีความตองการใชทรัพยากรธรรมชาติเพิ่มข้ึน สังเกตไดจากขอมูลสถิติประชากร ของประเทศไทยปจจุบันมีจํานวนท้ังสิ้น 63,525,062 คน (สํานักงานสถิติแหงชาติ : 2552) ดังน้ัน ความตองการปจจัยพ้ืนฐานในการดํารงชีวิต เชน อาหาร นํ้า พลังงาน จึงมีมากขึ้น สงผลใหเกิด สถานการณสภาวะโลกรอน และภัยพิบัติตามมา ซึ่งมีแนวโนมที่จะทวีความถ่ีของการเกิด และระดับ ความรุนแรงเพิ่มมากขึ้น กอใหเกิดความสูญเสียตอชีวิตและและทรัพยสินของประชาชน และของทาง ราชการเปนจํานวนมากในแตละป การดําเนินการปองกันและแกไขปญหาสาธารณภัยและการชวยเหลือ ประชาชนผูประสบภัยในขณะนี้ แมจะมีหลายหนวยงาน ทั้งภาครัฐ ภาคเอกชน ภาคประชาชน สมาคม อาสาสมัคร มูลนิธิ ตลอดจนองคการสาธารณกุศลตางๆ เขาไปเผชิญเหตุในการแกไขปญหาและให ความชวยเหลืออยางเต็มกําลัง แตยังไมอาจดําเนินการจัดการไดอยางเต็มประสิทธิภาพ ดังนั้นการเตรียม ความพรอมรับภัยพิบัติ โดยเฉพาะอยางย่ิงในระดับชุมชน จึงเปนสิ่งจําเปนท่ีจะตองเรงเสริมศักยภาพ ใหเกิดข้นึ และเช่ือมโยงเปน เครือขาย เพอื่ ใหห มูบาน/ชมุ ชนในพื้นท่ีเสี่ยงภัยสามารถปองกันและชวยเหลือ ตนเองไดใ นเบื้องตน รวมทั้งชวยเหลือชุมชนขางเคยี งที่ประสบภัยได ซ่ึงจะชวยลดความสูญเสียในชีวิตและ ทรัพยสินของประชาชนไดเปนอยางดี พรอมกับเปลี่ยนทัศนคติในการจัดการภัยพิบัติในเชิงรับเปนเชิงรุก โดยนําแนวคิดการมีสวนรวมของชุมชนเขามาผนวกใชในการจัดการความเส่ียงจากภัยพิบัติ โดยเชื่อวา แนวคิดดังกลาวจะปลูกฝงการสราง“วัฒนธรรมในการปองกัน” (นิลุบล, 2006) ซึ่งจะชวยลดความเส่ียง และจะนําไปสูการสรางความปลอดภัยใหแกชุมชน โดยไดใหคําจํากัดความแนวคิดดังกลาวไววา “การ จัดการความเสี่ยงจากภัยพิบัติโดยอาศัยชุมชนเปนฐาน (Community-Based Disaster Risk Management: CBDRM) กรมปองกันและบรรเทาสาธารณภัย ในฐานะ “กรมปองกันและบรรเทาสาธารณภัยเปนองคกร หลักของประเทศในการปองกันและบรรเทาสาธารณภัย ที่มีมาตรฐาน เพ่ือใหประเทศไทยเปนเมือง ปลอดภัย” (แผนยุทธศาสตรกรมปองกันและบรรเทาสาธารณภัย พ.ศ. 2555 – 2559: 2554) และ “โครงการใหความชวยเหลือดานที่ปรึกษาแก กรมปภ. ในการจัดการความเสี่ยงจากภัยพิบัติ” ซึ่งเป นโครงการความรวมมือทางการวชิ าการระหวา งกรมปภ.ไดดําเนินการเสริมสรางศักยภาพชุมชนดานการป องกนั และบรรเทาสาธารณภยั มาต้ังแต ปงบประมาณ 2547 โดยมีวัตถุประสงคเพื่อใหเกิดการจัดการภัย พิบตั ิโดยอาศยั ชมุ ชนเปนฐาน คือ ชุมชน/หมูบานที่อยูในพื้นที่เสี่ยงภัยมีความรู ความเขาใจ และตระหนัก ถึงความสําคัญของการรวมบริหารจัดการสาธารณภัยในเบ้ืองตนมีการจัดทําแผนปองกันและบรรเทา สาธารณภัยของชุมชนและการฝกซอมแผนฯ เพื่อเตรียมรับมือกับภัยพิบัติท่ีอาจเกิดข้ึนในพื้นที่ การ ปฏิบตั ิการในภาวะฉุกเฉินขณะเกิดภัย รวมถึงการอพยพประชาชนไปยังพ้ืนท่ีปลอดภัย อันเปนการเตรียม ความพรอมและเพ่ิมศักยภาพของชุมชนในการปองกันและบรรเทาสาธารณภัย ดังน้ัน ผูทําวิจัยจึง ทําการศึกษา เร่ือง การประเมินประสิทธิภาพการจัดการความเส่ียงจากอุทกภัยโดยอาศัยชุมชนเปนฐาน

2 กรณีศึกษา : อําเภอเขาสมิง จังหวัดตราด เพื่อใหหนวยงานในระดับนโยบายไดดําเนินการเตรียมการใน การปองกันและบรรเทาสาธารณภยั ในระดบั ชุมชนประสบผลสําเรจ็ ควรศกึ ษาปจ จยั ทมี่ ผี ลกระทบดงั กลา ว 2. เหตผุ ลและความจําเปนในการศกึ ษาและคําถามในการวิจัย 2.1 เพื่อเตรียมการปองกันภัยพิบัติในระดับชุมชน ศึกษาปญหาและอุปสรรคในการดําเนินงาน พรอมขอเสนอแนะการดําเนินงาน เพ่ือใชเปนแนวทาง การทบทวนปรับปรุงประสิทธิภาพของการนํา แนวทางการจดั การความเสยี่ งจากภยั พิบตั โิ ดยอาศัยชมุ ชนเปนฐาน (CBDRM) มาใชในปจ จุบัน 2.2 คําถามวิจัย 1) การปองกันและบรรเทาสาธารณภัยในระดับชุมชนโดยใชแนวทางการจัดการความเสี่ยง จากภัยพิบัติโดยอาศัยชุมชนเปนฐาน (Community-Based Disaster Risk Management: CBDRM) มีประสทิ ธิภาพหรอื ไม และปจ จยั ใดทมี่ ีผลตอการปองกนั และบรรเทาสาธารณภัยในระดบั ชุมชน 3. วัตถุประสงคข องการศกึ ษา 3.1 เพื่อศึกษาวิธีการจัดการความเสี่ยงจากภัยพิบัติโดยอาศัยชุมชนเปนฐาน (CBDRM) ในการ ปองกนั และบรรเทาสาธารณภยั ในระดับชุมชน 3.2 เพอ่ื ประเมนิ ผลประสิทธภิ าพของการนาํ แนวทางการจัดการความเส่ียงจากภัยพิบัติโดยอาศัย ชุมชนเปนฐาน (CBDRM) มาใชใ นปจจุบัน รวมทัง้ ปญ หาและอุปสรรคในการดําเนินงานพรอมขอเสนอแนะ 3.3 เพ่อื ศกึ ษาปญหา อุปสรรคในการดาํ เนินงานพรอมขอ เสนอแนะของการดาํ เนนิ งาน 4. ขอบเขตของการศึกษา การศกึ ษาคร้งั น้ี ผูศึกษาไดกําหนดขอบเขตของการศึกษาดังนี้ 4.1 ขอบเขตดานเน้ือหา วิธีการศึกษา เปนการวิจัยเชิงคุณภาพ โดยผูศึกษามุงประเมิน ประสิทธิภาพการจัดการความเสี่ยงโดยอาศัยชุมชนเปนฐานจากการเกิดอุทกภัยในชุมชนอําเภอเขาสมิง จังหวัดตราด ขอมูลที่ใชในการศึกษาเปนขอมูลเชิงคุณลักษณะ (Qualitative Data) การจัดเก็บขอมูลจึง ดาํ เนินการโดยอาศัยเครื่องมอื หรือเทคนิควิธีแบบผสมผสานกัน ดงั น้ี 1) การศึกษาวิจัยเอกสาร (Documentary Research) โดยรวบรวมขอมูลทุติยภูมิ (Secondary Data) จากพระราชบัญญัติ คําสั่ง หนังสือราชการ รายงานประจําป เอกสารวิชาการ รายงานการวจิ ยั บทความตางๆ ทีเ่ กีย่ วขอ ง 2) การสัมภาษณแบบเจาะลึก (In-depth Interview) เพื่อรับฟงและรวบรวมขอมูล ความคดิ เห็นและขอ เสนอแนะจากกลุม บุคคลทเี่ ก่ยี วของ 4.2 ขอบเขตดานประชากรและพื้นท่ีศึกษา การศึกษาวิจัยคร้ังนี้ เพ่ือประเมินประสิทธิภาพ การจัดการความเส่ียงโดยอาศัยชุมชนเปนฐาน จากการเกิดอุทกภัยในชุมชนอําเภอเขาสมิง จังหวัดตราด จํานวน 3 ชมุ ชน กลมุ ประชาชนตวั อยางมี ทง้ั หมด 23 ทาน ใชวิธีการเลือกกลุมตัวอยางแบบเจาะจง (Purposive Sampling) โดยการสมั ภาษณแ บบเจาะลกึ ประกอบดว ย 3 กลุม ไดแ ก 1) กลมุ ผนู ําทอ งถ่ิน : ตัวแทนองคการบรหิ ารสวนตําบลสะตอ จํานวน 2 ทา น 2) กลมุ หนว ยงานทม่ี ีสวนเกย่ี วของ : ตวั แทนสํานกั งานปอ งกนั และบรรเทาภัย จงั หวัดตราด, สํานกั สงเสรมิ การปองกันสาธารณภยั ปภ. จํานวน 2 ทา น

3 3) กลมุ ประชาชน: ผใู หญบ า น อาสาสมัครปองกนั ภยั ฝายพลเรือน (อปพร.) และประชาชน ทว่ั ไป ในชมุ ชนวงศพ ัฒนา ชมุ ชนตกตกั และชุมชนทงุ กระบอก ต.สะตอ อ.เขาสมงิ จ.ตราด จาํ นวน 19 ทา น 4.3 ตัวแปรทีเ่ ก่ยี วของกับการศกึ ษา ประกอบดวย ตัวแปรตาม คือ ภัยพิบัติทางธรรมชาติ, ทุนชุมชน, การดําเนินงานตามหลักการจัดการ ความเสย่ี งจากภัยพิบตั โิ ดยอาศยั ชมุ ชนเปนฐาน (CBDRM) ตัวแปรอสิ ระ คือ ประสทิ ธิภาพในการปอ งกนั และบรรเทาสาธารณภัยในระดบั ชุมชน 4.4 ขอบเขตดา นระยะเวลา ระยะเวลาในการศกึ ษา 3 เดอื น ตง้ั แตเ ดอื นมกราคม – เมษายน 2557 4.5 สมมตุ ิฐาน ผ ล ก า ร นํ า “แ น ว ท า ง ก า ร จั ด ก า ร ค ว า ม เ สี่ ย ง จ า ก ภั ย พิ บั ติ โ ด ย อ า ศั ย ชุ ม ช น เ ป  น ฐ า น (CBDRM)” มาใชทําใหก ารปอ งกันและบรรเทาสาธารณภยั ในระดบั ชุมชนมปี ระสทิ ธิภาพเพิม่ ข้นึ 5. ประโยชนที่คาดวา จะไดร ับ 5.1) หนวยงานระดับนโยบายสามารถนําผลการศึกษาไปใชในการปรับนโยบายเก่ียวกับการ ปฏิบตั ิการปอ งกนั และบรรเทาสาธารณภยั ในระดบั ชมุ ชนได 5.2) นําเสนอ กรม ปภ.เพ่ือนําผลการศึกษาไปใชในการปรับปรุงวิธีการดําเนินงานปองกันและ บรรเทาผูประสบภัยและประชาชนในระดับชมุ ชนได นยิ ามศพั ท 1. ภัยพิบัติ (Disaster) หมายถึง ภัยอันเกิดแกสาธารณชน ไมวาจะเกิดจากธรรมชาติ หรือจาก การกระทําของมนุษย โดยกอใหเกิดอันตรายตอชีวิตของประชาชน เกิดความสูญเสียหรือความเสียหาย และผลกระทบในทางลบตอ ทรัพยสนิ สังคม เศรษฐกิจและส่ิงแวดลอม จนเกินขีดความสามารถของชุมชน ท่จี ะใชทรพั ยากรของตนในการรับมอื และจัดการกบั ภยั พบิ ตั ิและผลกระทบของภัยพิบัตไิ ด 2. ภัยพิบัติตามธรรมชาติ หมายถึง ผลกระทบท่ีเกิดจากปรากฎการณธรรมชาติที่มีความรุนแรง มากกวา ปกติ ซ่งึ กอ ใหเ กดิ ความเสียหายแกส ิ่งแวดลอ ม ชวี ิตมนษุ ย สังคมและเศรษฐกจิ 3. อทุ กภัย (Flood hazard) หมายถึง อนั ตรายจากนาํ้ ทวมซ่ึงมีสาเหตุมาจากฝนตกหนักตอเนื่อง เปนเวลานาน นํ้าหลากจากภูเขาบริเวณตนน้ําลําธาร นํ้าทะเลหนุน แผนดินไหวหรือภูเขาไฟระเบิดและ เขือ่ นพงั เปน ตน 4. ชุมชน (Community) หมายถึง กลุมคนท่ีอาศัยอยูรวมกันในสังคม ในอําเภอเขาสมิง จ.ตราด ซงึ่ อาจประกอบไปดว ยคนตางเช้ือชาติ ศาสนา ภาษาและวฒั นธรรม 5. การมีสวนรวม (Participation) หมายถึง กระบวนการสงเสริมใหประชาชนเขามามีบทบาท รวมคิด รวมตัดสินใจ รวมแกปญหาที่สมาชิกมีสวนเกี่ยวของในกิจกรรมของกลุม โดยอาจจะเขามาเก่ียวของ ในลักษณะของการทํางานรวมกันและดําเนินงานรวมกันในเร่ืองใดเรื่องหนึ่ง เพ่ือใหบรรลุถึงเปาหมาย ที่ตองการ

4 6. การจัดการความเสี่ยงจากภยั พิบตั โิ ดยอาศัยชุมชนเปนฐาน (CBDRM) หมายถึง “กระบวนการ บริหารจัดการที่เปนระบบครบวงจร โดยมุงเนนการมีสวนรวมของชุมชนในการรวมคิด รวมตัดสินใจและ รวมในการดาํ เนินการทกุ ขนั้ ตอน” นบั ตั้งแตการประเมินความเส่ียงของการเกิดภัยพิบัติ เพื่อนําขอมูลท่ีได ไปวางแผนเตรียมความพรอมและหาแนวทางในการปองกันและลดผลกระทบจากความเสี่ยงอันเกิดจาก ภัยพิบัติ การวางแผนการจัดการในภาวะฉุกเฉินเมื่อเกิดภัย การเตรียมแผนการฟนฟูบูรณะหลังการเกิด ภัยพิบตั ิ ตลอดจนการติดตาม ตรวจสอบและการประเมนิ ผลเพ่อื นาํ มาปรับปรุงและแกไข 7. ความเสยี่ ง (Risk) หมายถึง โอกาสและความเปนไปไดที่ภัยพิบัติจะกอใหเกิดผลกระทบในทาง ลบตลอดจนความสูญเสียและอันตรายตอชีวิต ทรัพยสิน สังคม เศรษฐกิจและส่ิงแวดลอมโดยพิจารณา และประเมินความเปนไปไดจากลักษณะของภัยและความลอแหลมของสภาพพื้นท่ี ผูคน ทรัพยสินและ สงิ่ แวดลอ ม 8. การจัดการความเส่ียง หมายถึง วิธีการปองกันและวิธีลดผลกระทบจากอันตรายหรือความ เสยี หาย 9. พื้นท่ีเส่ียงภัย หมายถึง พ้ืนท่ีที่จะไดรับความเสียหายจากภัยธรรมขาติในรูปแบบตางๆ ซึ่ง ในแตละคร้ังที่มีการเกิดภัยก็จะมีขอบเขตของความเส่ียงภัยมากนอยตางกันไปตามภูมิภาค ภูมิประเทศ และระดับความรุนแรงของภัยธรรมชาติน้ันๆ และเปนเรื่องยากที่จะกําหนดเหตุการณได สิ่งหน่ึง เปนหนทางปองกันและลดความเสียหายได จึงมักกําหนดเขตพื้นที่เส่ียงภัยในรูปแบบตางๆ ไวบนแผนที่ โดยอาศยั ขอ มูลทีเ่ คยเกดิ ภยั ในอดีตมาเปนแนวทางในการกําหนด 10. ความลอ แหลม (Vulnerability) หมายถึง ระดับของโอกาสท่ีชีวิตและทรัพยสินเผชิญกับการ สูญเสียหรอื ความเสียหายจากผลกระทบของภัย 11. สาธารณภัย หมายถงึ อัคคีภยั วาตภยั อทุ กภยั ภัยแลง โรคระบาดในมนุษย โรคระบาดสัตว โรคระบาดสัตวนํ้า การระบาดของศัตรูพืช ตลอดจนภัยอื่นๆ อันมีผลกระทบตอสาธารณชนไมวาเกิดจาก ธรรมชาติ มีผูทําใหเกิดข้ึน อุบัติเหตุ หรือเหตุอ่ืนใด ซ่ึงกอใหเกิดอันตรายแกชีวิตรางกายของประชาชน หรือความเสียหายแกทรัพยสินของประชาชนหรือของรัฐ และใหหมายความรวมถึงภัยทางอากาศและ การกอวนิ าศกรรมดว ย 12. การปอ งกนั (Prevention) หมายถงึ มาตรการและกิจกรรมตางๆ ท่ีกาํ หนดขน้ึ ลว งหนา ทั้ง ทางดานโครงสราง (Structural Approach) และท่ีมิใชดานโครงสราง (Non Structural Approach) เพือ่ ลดหรือควบคมุ ผลกระทบในทางลบจากสาธารณภยั 13. การบรรเทาภัยพบิ ัติ (Mitigation) หมายถงึ กจิ กรรมหรือวิธีการตา งๆ เพ่ือหลกี เล่ยี งและลด ผลกระทบทางลบจากสาธารณภัย และยังหมายถึงการลดและปองกันมิใหเกิดเหตุหรือลดโอกาสที่อาจ กอ ใหเกดิ สาธารณภัย 14. การเตรียมความพรอม (Preparedness) หมายถึง มาตรการและกิจกรรมท่ีดําเนินการ ลวงหนากอนเกิดสาธารณภัย เพื่อเตรียมพรอมการจัดการในสถานการณฉุกเฉิน ใหสามารถรับมือกับ ผลกระทบจากสาธารณภัยไดอยางทนั การณ และมปี ระสิทธิภาพ

บทที่ 2 แนวคดิ ทฤษฎี ระเบยี บกฎหมาย และงานวิจัยทเี่ กย่ี วของ การศึกษาวิจัยเรื่อง การประเมินผลประสิทธิภาพการจัดการความเส่ียงจากอุทกภัยโดยอาศัย ชุมชนเปนฐาน กรณีศึกษาในอําเภอเขาสมิง จังหวัดตราด ไดใชแนวคิด เอกสารสารตางๆ และงานวิจัย ท่เี ก่ยี วของ เพอื่ เปน พนื้ ฐานในการศึกษาครงั้ น้ี โดยแบงเปน ประเดน็ ตางๆ ดงั นี้ 1. แนวคิดพื้นฐานในการจัดการภัยพิบัติ 2. แนวคิดการจัดการความเส่ียงจากภัยพิบัติโดยอาศัยชุมชนเปนฐาน (Community-Based Disaster Risk Management : CBDRM) 3. แนวคิดการดํารงชีวิตอยางยง่ั ยนื 4. แนวคดิ เกยี่ วกบั การมีสวนรวม 5. ทฤษฎีภาวะผูนาํ 6. การประเมินผลโครงการตามรูปแบบ CIPP 7. ทฤษฎแี ละแนวคดิ เกย่ี วกบั ทศั นคติ 1. แนวคดิ พ้นื ฐานในการจดั การภัยพิบตั ิ 1.1 แนวคิดการจัดการภยั พิบตั ใิ นอดตี ทวั่ โลกและในประเทศไทย ประเทศตางๆ ทั่วโลก ไดพยายามหาวิธีการและมาตรการท่ีมีประสิทธิภาพและไดผลดีท่ีสุดเพื่อนํามา บริหารจัดการและรับมือกับภัยพิบัติมาโดยตลอด ในอดีตเรามักมองวาผลกระทบจากภัยพิบัติไมสามารถคาด การณไ ด เราจงึ ไมมกี ารประเมินความเส่ียงและความลอแหลม คนสวนใหญมักจะคิดวาผูประสบภัย คือ“เหย่ือ” ของภยั พิบัติ ซึง่ ไมส ามารถชวยเหลือตนเองไดและเปน เพียงผูรอรับความชว ยเหลือจากรฐั และองคกรภายนอก การบรหิ ารจดั การดา นภยั พิบัติในอดตี ท่ีผานมาท่ัวโลกรวมท้ังประเทศไทย จึงออกมาในแนวคิดของ การ “รอใหเกิดภัยพิบัติเสียกอนแลวจึงคอยหาทางจัดการ” โดยไมมีการกําหนดมาตรการและวิธี ปองกันหรือลดผลกระทบท่ีจะเกิดจากภัยพิบัติ แตใชการต้ังรับซึ่งเนนการรับมือตอสถานการณฉุกเฉิน (Emergency Response) การบรรเทาทุกข (Relief) และการฟนฟู (Rehabilitation) หลังการเกิดภัยพิบัติ (นิลบุ ล, 2549) 1.2 แนวคดิ การจดั การภยั พิบตั ใิ นปจจบุ ันทั่วโลกและในประเทศไทย การพัฒนาประเทศตางๆ ท่ัวโลก รวมทั้งในประเทศไทยในชวง 2 - 3 ทศวรรษท่ีผานมาเปนไป อยางรวดเร็วแตเปนการพัฒนาที่ขาดความสมดุล ขาดการพัฒนาที่เนนการเช่ือมโยงจากทุกดาน ไมวาจะเปน ดานสิ่งแวดลอม ดานเศรษฐศาสตรและดานจริยธรรม ในทางตรงกันขามกลับเปนความพยายามในการทําให โลกมีความทันสมัย (Modernization) ซ่ึงมิใชการพัฒนา (Development) หากแตเปนการใชชีวิตที่อุดม ไปดวยส่ิงอํานวยความสะดวก วิถีการดําเนินชีวิตแบบใหมท่ีหาประโยชนและเอาเปรียบสิ่งแวดลอม การ พัฒนาโครงสรางพื้นฐานทางเศรษฐกิจโดยการสรางถนน ส่ิงอํานวยความสะดวกในการคมนาคมขนสง การ กอสรางอาคารตึกรามบานชองสูงๆ การใชสารเคมีตางๆ อยางไมระมัดระวังโดยขาดการคํานึงถึงการอนุรักษ ธรรมชาติไวในลักษณะท่ีเปนสวนรวมเร่ิมสงผลกระทบท้ังทางตรงและทางออมซึ่งนําไปสูการเกิดภัยพิบัติและ การไดรับผลกระทบจากภัยพิบัติท่ีอันตรายมากข้ึน การหาประโยชนและเอาเปรียบส่ิงแวดลอมเหลานี้ เร่มิ สง ผลยอนกลบั มาสสู ภาวะแวดลอ มทัว่ โลกท่มี กี ารเปลี่ยนแปลงอยางรุนแรงในทางลบ ซึ่งจะเห็นไดจากการ

7 เกิดภัยธรรมชาติและการไดรับผลกระทบจากภัยท่ีบอยคร้ังขึ้น ทวีขนาดและความรุนแรงรวมท้ังสรางความ เสียหายมากย่ิงขน้ึ ทุกขณะ(นลิ ุบล, 2549) ตารางที่ 2.1 สถติ กิ ารเกดิ ภยั พิบตั ติ ามธรรมชาตทิ วั่ โลกแบงตามการเกดิ ในแตล ะทศวรรษ พ.ศ. (ท่มี า: EM-DAT: The OFDA/CRED International Disaster Database: http://www.em-dat.net) ภาพท่ี 2.1 สถิตกิ ารเกดิ ภยั พิบัตติ ามธรรมชาติทว่ั โลกแบงตามการเกดิ ในแตล ะทศวรรษ พ.ศ. 2443-2548 (ที่มา: EM-DAT: The OFDA/CRED International Disaster Database: http://www.em-dat.net)

8 ภาพที่ 2.2 สถิติการเกดิ ภัยพิบตั ติ ามธรรมชาติทั่วโลกแบงตามการเกดิ คดิ เปน รอยละ พ.ศ. 2534 - 2548 ภาพที่ 2.3 สถิตกิ ารเกิดภัยพบิ ัติตามธรรมชาตทิ ั่วโลก แบง ตามประเภท พ.ศ. 2534 - 2548 (ทีม่ า: EM-DAT: The OFDA/CRED International Disaster Database: http://www.em-dat.net)

9 จากแนวโนมความรุนแรง ความสูญเสีย และความเสียหายอันเกิดจากภัยพิบัติท่ีทวีความรุนแรง ขึ้นในภูมิภาคตางๆ ท่ัวโลก ในเดือนมกราคม พ.ศ. 2548 จึงไดมีการจัดการประชุมวาดวย “การลดภัย พิบัติ” ท่ีเมืองโกเบ (Kobe) จังหวัด เฮียวโงะ (Hyogo) ประเทศญ่ีปุน โดยมีผูแทนรัฐบาลจาก 168 ประเทศทวั่ โลกเขารว ม สาระสําคัญท่ีไดจากการประชุมในครงั้ น้ี ไดแ ก 1 การลดความเสี่ยงจากภยั พบิ ตั เิ ปนเรื่องท่ที กุ คนตองใหความสาํ คัญเปนอันดับแรก 2 รถู งึ ความเส่ยี งและวธิ ีจัดการกบั ความเส่ียง 3 สรา งความเขาใจและการตระหนักถงึ ภยั แกสาธารณชน 4 มกี ารดําเนนิ การเพอ่ื ลดความเสี่ยง 5 เตรยี มความพรอมซึง่ สามารถนาํ ไปปฏิบตั ไิ ดท นั ที สาระของการประชุมในคร้ังน้ีสงผลใหท่ัวโลกรวมท้ังประเทศไทยเร่ิมหันมาปรับแนวคิดในการ จัดการภัยพิบัติจากรูปแบบและวิธีการเดิม คือ การจัดการในภาวะฉุกเฉิน (Emergency Management) ซึ่งจะเนนท่ีการรับมือ การบรรเทาและใหการชวยเหลือหลังการเกิดภัย (Response and Relief) มาเปน การจัดการภัยพิบัติโดยเนนการจัดการความเส่ียงจากภัยพิบัติ (Disaster Risk Management) เพ่ือ ปอ งกนั และลดผลกระทบจากภยั พิบัติ การจดั การความเส่ยี งจากภยั พบิ ัติ (Disaster Risk Management) หมายถึง กระบวนการบริหาร จัดการที่เปนระบบครบวงจร คือ กระบวนการบริหารปจจัย ควบคุมทรัพยากร กิจกรรมและกระบวนการ ในการดําเนินงานตาง ๆ ในชุมชนโดยลดสาเหตุของแตละโอกาส ที่ชุมชนจะเกิดความเสียหาย เพ่ือให ผลกระทบและระดบั ความเสียหายใหอยูในระดบั ท่ชี มุ ชนรบั มือได กระบวนการในการจัดการความเสี่ยงจากภัยพิบัติ (Disaster Risk Management) จะเร่ิมจาก การประเมินและวิเคราะหความเส่ียงเพื่อหาแนวทางปองกันและลดผลกระทบรวมทั้งเตรียมความพรอม กอนการเกิดภัย การจัดการในภาวะฉุกเฉินขณะเกิดภัย การฟนฟูบูรณะหลังจากเกิดภัย ตลอดจนการ ติดตาม ตรวจสอบและการประเมนิ ผลและเปล่ียนแปลงวธิ ีการใหเหมาะสม (ดูภาพท่ี 2.4 และ 2.5) คือ การจดั การในภาวะฉุกเฉนิ (Emergency Management) ซึ่งจะเนน ที่ การรบั มือ การบรรเทา และใหก ารชวยเหลือหลังการเกิดภัย (Response and Relief) ในปจจุบันไดมีการพัฒนาและปรับแนวคิด ในการจัดการภัยพิบัติในรูปแบบใหมโดยเร่ิมจากการปองกันและการจัดการความเสี่ยงเพื่อลดผลกระทบ กอ นการเกดิ ภยั

10 ภาพท่ี 2.4 การจัดการภัยพิบตั ิตามแนวคดิ เดมิ จะเรมิ่ หลงั การเกดิ ภยั พิบตั ิ (ทม่ี า : แนวทางการปฏบิ ัตงิ านสาํ หรบั ผูปฏบิ ตั งิ านภาคสนามในการจัดการความเสยี่ งจากภยั พิบตั โิ ดยอาศยั ชุมชนเปน ฐาน ในประเทศไทย)

11 ภาพที่ 2.5 แสดงใหเ ห็นถึงกิจกรรมทต่ี องทําเพอ่ื ปองกนั และลดความเสยี่ งตามแนวคดิ การจดั การภยั พบิ ัตติ ามแนวคดิ ใหม ซงึ่ จะเนน การจดั การเชิงรกุ คือ เนนทีก่ ารปอ งกนั และการลดความเสย่ี งและผลกระทบท่ีจะเกดิ จากภยั พบิ ตั ิ (ที่มา : แนวทางการปฏบิ ตั งิ านสาํ หรับผปู ฏิบตั งิ านภาคสนามในการจดั การความเสย่ี งจากภัยพบิ ตั โิ ดยอาศยั ชมุ ชนเปน ฐาน ในประเทศไทย) อยางไรก็ตาม กุญแจสําคัญดอกแรกในการไขปญหาการจัดการความเสี่ยง คือ การเขาใจภัยพิบัติ อยา งถอ งแท โดยเขาใจวา ตนกาํ ลงั เผชิญกบั ภยั อะไร เขาใจถึงสาเหตุและสามารถคาดคะเนผลที่อาจเกิดขึ้น แลวนําไปเตรียมหาแนวทางในการปองกันและลดความเสี่ยงจากผลกระทบ ท้ังนี้ผูที่จะรู เขาใจและ สามารถประเมินสถานการณท่ีจะเกิดข้นึ ในแตละชุมชนไดดีที่สุด คือ ประชาชน องคกรภาคประชาชนและ

12 องคกรปกครองสว นทองถิ่นตา งๆ ทอี่ ยูใ นพน้ื ท่ี คนในชุมชนเหลานี้เปนผูท่ีรูจักสภาพและลักษณะพ้ืนท่ีของ ชุมชนของตนและเปนผูมีประสบการณจากอันตรายมากอน อีกทั้งยังจะเปนบุคคลกลุมแรกที่อาจจะตอง เผชญิ กบั ภัยพิบัติในชุมชนในคร้ังตอไป แนวคิดในการจัดการความเสี่ยงจากภัยพิบัติในปจจุบัน จึงเล็งเห็น ความจําเปนและความสําคัญใน “การมีสวนรวมของชุมชน” ในการเปนศูนยกลางและเปนผูขับเคล่ือน เพอ่ื ใหบ รรลุผลสาํ เร็จตามเปา หมาย ศูนยเตรียมความพรอม ปองกันภัยพิบัติ แหงเอเชีย (Asian Disaster Preparedness Center- ADPC) เปนองคก รแรกในภูมภิ าคเอเชียตะวันออกเฉียงใตท่ีไดนําแนวคิดในการมีสวนรวมของชุมชนเขามา เผยแพรเพื่อใชในการจัดการความเสี่ยงจากภัยพิบัติโดยเชื่อวาแนวคิดดังกลาวจะปลูกฝงการสราง “วัฒนธรรมในการปองกัน” ซึ่งจะชวยลดความเสี่ยงและจะนําไปสูการสรางความปลอดภัยใหแกชุมชน โดย ศูนยเตรียมความพรอม ปองกันภัยพิบัติ แหงเอเชีย (Asian Disaster Preparedness Center-ADPC) ไดใหคําจํากัดความแนวคิดดังกลาวไววา “การจัดการความเสี่ยงจากภัยพิบัติโดยอาศัยชุมชนเปนฐาน (Community-Based Disaster Risk Management:CBDRM)” และไดเริ่มทําการฝกอบรมหลักสูตร น้ีมาต้ังแตป  พ.ศ. 2540 โดยทาํ การฝกการอบรมหลักสูตรดังกลาวท้ังในระดับประเทศกวา 20 หลักสูตร และทําการฝกการอบรมประเทศตา ง ๆ ในระดับภมู ภิ าคเอเชยี มาแลวกวา 15 หลกั สตู ร “การจัดการความเส่ียงจากภัยพิบัติโดยอาศัยชุมชนเปนฐาน (Community-Based Disaster Risk Management : CBDRM) ถือเปน “นวัตกรรม (Innovation)” ในการบริหารจัดการดานภัยพิบัติระดับ ชุมชนในเชิงปองกันเปนกระบวนการที่ไดรับการยอมรับและถือปฏิบัติอยางแพรหลายในปจจุบัน เน่ืองจาก เปนระบบที่มีขอมูลการบริหารทรัพยากร การวางแผนการมีสวนรวมและการจัดองคกรระดับทองถ่ิน ที่ชัดเจน มีกระบวนการเปนข้ันเปนตอนและพัฒนาอยางตอเนื่อง โดยท่ีองคกรปกครองสวนทองถิ่น อําเภอ จงั หวดั และหนวยงานตา งๆ ทุกระดบั ใหการสนับสนนุ ” 1.3 ขอจํากัดในการจดั การภยั พิบตั ทิ ่ีผา นมาในประเทศไทย ดา นเศรษฐกจิ • การมุงเข็มเพ่ือพัฒนาใหประเทศไทยเปนประเทศอุตสาหกรรม โดยกําหนดเปาหมาย การสง ออกสินคา ใหส งู ขึน้ ทําใหเกิดการเรงการเพ่ิมผลผลิตเพ่ือการสงออกท้ังในภาคเกษตรกรรม และภาคอุตสาหกรรม ทําใหอัตราการใชสารเคมีและวัตถุอันตรายมีปริมาณสูงข้ึน ขณะที่ระบบ การควบคุมการใชการขนสงและการกาํ จัดสารพิษยงั ขาดประสิทธภิ าพ จึงกอ ใหเกิดปญหาสารเคมี และสารพษิ ตกคา ง รวมท้ังการเกิดอบุ ัติเหตุจากการขนสง ดานสังคมและการพฒั นาบุคลากร • การพัฒนาทางสังคมไมสอดรับกับการเติบโตทางดานเศรษฐกิจ การขยายตัวของ ภาคอุตสาหกรรมและการขยายความเจริญจากเมืองสูชนบทที่รวดเร็วเกินไปกอใหเกิดปญหา ครอบครัว ปญหาสังคมทั้งทางรางกายและจิตใจ ทําใหเปนอุปสรรคในการเตรียมความพรอม ประชาชนใหสามารถรบั มอื กับภัยทรี่ นุ แรงข้ึนและบอยครั้งขึน้ • ขาดบุคลากรท่ีมีความรู ทักษะ และความเชี่ยวชาญในการบริหารจัดการทั้งในระดับ นโยบาย ระดบั วางแผนและระดบั ปฏิบัติ • บุคลากรที่มีความรูและมีความเชี่ยวชาญท่ีมีอยูในดานการจัดการภัยพิบัติมีไมเพียงพอ ทําใหมผี ลตอ การปองกนั และการเตรียมความพรอ มใหป ระชาชน

13 • ขาดการสรางความเขาใจใหประชาชนตระหนักถึงความสําคัญของปญหาและผลกระทบ ที่ตามมาจากการเกิดภัยพิบัติ ประชาชนไมมีสวนรวมในการรวมคิดและวางแผนเพ่ือลดความเส่ียง โดยชุมชนเอง ดานสิ่งแวดลอมและการพัฒนา • ขาดการคํานึงถึงความเชื่อมโยงระหวาง “การจัดการลดความเสี่ยงจากภัยพิบัติและ ผลกระทบดานส่ิงแวดลอม” การตัดไมทําลายปาและการทําลายระบบนเิ วศน กอปรกับประสิทธิภาพ ในการบังคับใชกฎหมายยังไมเด็ดขาดพอ มีผลทําใหธรรมชาติขาดสมดุลและเกิดภัยพิบัติตามมาซึ่ง นับวันจะถ่ีและรุนแรงข้ึน กอใหเกิดปญหาความยากจนซึ่งสวนหน่ึงเปนผลกระทบมาจากการเกิด ภัยพิบัติ ดา นการบรหิ ารจัดการ • ขาดความชัดเจนในองคก ารและองคก รหลักทจี่ ะตองรับผดิ ชอบและขาดเอกภาพในการ บริหารจัดการและส่งั การ ในอดีตท่ผี า นมามีหลายหนวยงานเขามาเกี่ยวของจริง แตไมมีเจาภาพที่ แทจริงทําใหเกิดความสับสนและมีผลตอประสิทธิภาพในการกําหนดนโยบาย การวางแผน งบประมาณรูปแบบท่ีชัดเจนในการปฏิบัติงาน การจัดเก็บขอมูลและสถิติเพ่ือนํามาศึกษา วเิ คราะหเ พอ่ื หาทางปองกันและลดปญหา • รัฐไมลงทุนในดานการบริหารจัดการในเชิงปองกันเพ่ือลดผลกระทบของความเสี่ยงจาก ภัยพบิ ัตกิ ารจัดสรรงบประมาณในเชงิ การปองกันไมเพียงพอตอความจําเปน งบประมาณท่ีจัดสรรจะ เนน การต้งั รบั คอื งบประมาณเพื่อการชว ยเหลือและบรรเทาทุกข ซง่ึ เปนการแกป ญหาที่ปลายเหตุ • ขาดการสงเสริมสนับสนุนการลงทุนในการศึกษาในดานการจัดการความเสี่ยงจากภัย พิบัติอยางจริงจัง • กลยุทธการดําเนินงานเปนแบบ “ตั้งรับ” เปนการเตรียมใหความชวยเหลือเมื่อเกิดภัย ไมม ีข้นั ตอนมาตรการการปอ งกนั หรือลดความเส่ยี ง และการลดผลกระทบทางลบ • ประชาชนและชุมชนไมมีสวนรวมในกระบวนการวางแผนและดําเนินการ รัฐเปน ผรู บั ผดิ ชอบและสงั่ การ บคุ ลากรท่รี วมวางแผนและปฏิบัตงิ านมกั ไมใ ชคนในพื้นที่ ขาดความรูและ เขา ใจในสภาพพน้ื ท่ี ทาํ ใหเกิดความคลาดเคล่ือนในการคาดการณเ และการเตรยี มความพรอม • ไมม กี ารศกึ ษา วิเคราะห เพ่ือประเมินความเส่ยี งและความลอแหลม • มีความยุงยากซับซอนในการแปลงนโยบายและแผนสูการปฏิบัติในระดับชุมชนและ ทอ งถิน่ • ไมมีการสรางระบบการเฝาระวังภัยและการแจงเตือนภัยท่ีมีประสิทธิภาพที่คํานึงถึง การผสมผสานและประยกุ ตใชเทคโนโลยกี ับภมู ิปญญาทองถ่ินท่เี หมาะสมกับแตล ะทอ งถิ่น • ขาดอุปกรณเ คร่ืองมอื และเครื่องจกั รทจ่ี าํ เปนสําหรบั ใชใ นการจดั การภยั พิบัตโิ ดยตรง • ขาดการประสานขอมูลระหวางหนวยงานตาง ๆ ในการจัดทําระบบแผนท่ีเสี่ยงภัยใน ทุกระดับ คือ ระดบั ทอ งถ่ิน ระดบั จงั หวัด ระดบั ภมู ภิ าคและระดบั ประเทศ ดานกฎหมาย กฎและระเบยี บ • กฎหมาย กฎ ระเบียบและขอปฏิบตั ติ า ง ๆ โดยเฉพาะบทลงโทษ ขาดความชัดเจนและ ลาหลงั ไมส ามารถสนองตอบตอสถานการณในปจจุบนั ไดอ ยา งเหมาะสม

14 • การบงั คบั ใชก ฎหมายและมาตรการในการปลูกสรางอาคาร โรงงาน บานเรือนท่ีรุกล้ําที่ สาธารณะ แมน ํา้ ลําคลอง ตลอดจนการทาํ ใหสภาพแวดลอ มเสยี หายขาดความมีสมดุล ขาดความ เด็ดขาดในการลงโทษผทู ําผดิ สิ่งสําคัญอันดับแรกในการเริ่มตนปฏิบัติตามแนวคิดการจัดการความเส่ียงจากภัยพิบัติโดยอาศัย ชุมชนเปนฐาน (Community-Based Disaster Risk Management : CBDRM) ใหประสบผลสําเร็จน้ัน ผูเกี่ยวของทุกคนตองเร่ิมที่การปรับเปล่ียนทัศนคติในการบริหารและปฏิบัติงาน โดยเปดใจยอมรับให ชมุ ชนซ่งึ เปนเจาของพืน้ ทไี่ ดเ ขา มามีสว นรวมในการวางแผนและบริหารจัดการอยา งแทจ รงิ 1.4 แผนปฏบิ ัตกิ ารลดความเส่ียงจากภยั พบิ ัตแิ หง ชาติในเชงิ ยทุ ธศาสตร คณะรัฐมนตรีเห็นชอบแผนปฏิบัติการลดความเสี่ยงจากภัยพิบัติแหงชาติในเชิงยุทธศาสตร พ.ศ. 2553-2562 และมอบหมายใหกระทรวงมหาดไทย (กรมปองกันและบรรเทาสาธารณภัย) เปน หนวยงานประสานงาน กํากับ ดูแลทิศทางการนําแผนปฏิบัติการดังกลาวไปสูการปฏิบัติและติดตาม ประเมินผล หลงั จากเกิดภัยพบิ ัติจากคล่ืนสึนามิ เมื่อวันท่ี 26 ธันวาคม 2547 ประเทศตางๆ ในแถบเอเชียและ แปซิฟค และประเทศในทวีปแอฟริกาไดตระหนักถึงภัยจากคล่ืนสึนามิ ภัยจากความแหงแลง และภัยจาก น้ําทวมท่ีสรางความสูญเสียแกชีวิตและทรัพยสินของประชาชน นานาประเทศ จึงไดมีการประชุมเพื่อลด ภัยพิบัติระดับโลกข้ึน ณ เมืองโกเบ ประเทศญี่ปุน (World Conference on Disaster Reduction) ผลการ ประชุมของ 168 ประเทศ มีมติใหจัดทํามาตรการลดภัยพิบัติอยางย่ังยืน ภายใตกรอบการดําเนินงานเฮียว โกะ ค.ศ.2005-2015 (Hyogo Framework for Action 2005-2015 : HFA 2005-2015) หลังจาก นั้นไดม ีการประชุมของประเทศในทวีปเอเชีย ณ กรุงปกก่ิง ประเทศสาธารณรัฐประชาชนจีน (Beijing Action for Disaster Reduction in Asia) ท่ีประชุมไดรับหลักการตามกรอบการดําเนินงานเฮียวโกะ ใหประเทศ ตางๆ ในภูมิภาคเอเชียจัดทําแผนปฏิบัติการลดความเส่ียงจากภัยพิบัติ ใหเปนแผนปฏิบัติการในการสราง สมรรถนะระดับชาติและระดับชุมชนในการจัดระบบหนาที่ และโครงสรางตางๆ สําหรับการแกไขปญหาจาก ภยั พบิ ตั ิ พรอ มทงั้ เห็นชอบใหประเทศในภูมิภาคเอเชียจัดทําแผนปฏิบัติการระดับชาติ เพ่ือลดความเส่ียงจาก ภัยพิบัตติ ามกรอบการดาํ เนินงานเฮียวโกะ การจัดทําแผนปฏิบัติการลดความเสี่ยงจากภัยพิบัติของประเทศไทย ตามกรอบการดําเนินงาน เฮียวโกะ (HFA 2005-205) ไดมีการเตรียมการจากหนวยงานภาครัฐ คือ กรมปองกันและบรรเทาสาธารณ ภัย กระทรวงมหาดไทย โดยความรวมมือของศูนยเตรียมพรอมปองกันภัยพิบัติแหงเอเชีย (Asian Disaster Preparedness Center : ADPC) และไดรับการสนับสนุนงบประมาณดําเนินการจากองคการยุทธศาสตร นานาชาติ (United Nations International Strategy for Disaster Reduction : UNISDR) กระทรวงมหาดไทย โดยกรมปองกันและบรรเทาสาธารณภัยไดจัดประชุมเชิงปฏิบัติการเพื่อระดม ความคิดเห็นรางแผนปฏบิ ตั กิ ารลดความเส่ียงจากภัยพิบตั แิ หงชาติในเชิงยุทธศาสตรสําหรับประเทศไทย พ.ศ. 2552-2561 (Strategic National Action Plan : SNAP) on Disaster Risk Reduction 2009-2018 โดยมีผูแทนจากทุกภาคสวน รวม 44 หนวยงาน จํานวน 140 คน และไดนําขอคิดเห็นท่ีไดรับจากการ ประชมุ ดังกลา วมาปรับแกไขและจัดทําแผนปฏบิ ตั ิการฯ สรปุ สาระสําคญั ไดด งั นี้ 1) วิสัยทัศน ประเทศไทยมีแผนปฏิบัติการแบบบูรณาการใหหนวยงานทุกภาคสวน ต้ังแต หนวยงานระดบั ทอ งถ่ินถึงหนวยงานระดบั ประเทศ และประชาชน ดําเนินการลดความเสี่ยงจาก ภยั พิบตั ิไปในทิศทางเดยี วกนั เพอ่ื ทาํ ใหประเทศไทยมีระดับความปลอดภัยเทียบเทาระดับสากล

15 ไดภายในระยะหนึ่งทศวรรษ (จากปจจุบันถึง พ.ศ.2561) และเปนประเทศผูนําดานการลด ความเส่ียงจากภัยพิบตั ิในระดับภูมภิ าค 2) วัตถปุ ระสงค - เพ่ือยกระดับและสนับสนุนใหมีมาตรฐานความปลอดภัยในชีวิตและทรัพยสินของ ประชาชนและนักทอ งเท่ยี วใหสงู ขน้ึ สรู ะดับสากลอยา งยง่ั ยนื - เพ่อื ใหป ระเทศไทยมีแผนปฏบิ ตั กิ ารลดความเสย่ี งจากภยั พิบัติในเชงิ ยุทธศาสตรร ะยะยาว - เพื่อเปนการแสดงเจตนารมณของรัฐบาลไทยอยางชัดเจนในการลดความเส่ียงจากภัยพิบัติ ของประเทศ - เพ่ือพัฒนาและเตรียมการจัดทําแผนปฏิบัติการลดความเสี่ยงจากภัยพิบัติของประเทศไทย ในระยะยาวตามแนวทางของกรอบดําเนินการเฮียวโกะ - เพื่อใหหนวยงานทุกภาคสวนจากระดับทองถิ่นถึงระดับประเทศมีแผนปฏิบัติการลดความ เสยี่ งจากภัยพิบตั ิระยะยาวที่มีทิศทางเดยี วกันและเสริมกําลังกันอยางบูรณาการ 3) เปาหมาย กําหนดทิศทางการลดความเส่ียงจากภัยพิบัติของประเทศไทยใหเปนระบบท่ีบูรณา การและเสริมกําลังกัน โดยใหหนวยงานทุกภาคสวนมีแผนปฏิบัติการระยะยาวสอดรับกับ แผนปฏบิ ตั กิ ารลดความเสยี่ งจากภัยพิบัติแหงชาติในเชิงยุทธศาสตร พ.ศ. 2552 – 2561 4) ยทุ ธศาสตรข องแผนประกอบดวย 4 ยทุ ธศาสตร คอื 1. การปอ งกันและลดผลกระทบ - การปรบั ปรุงทบทวนกฎหมายของหนว ยงานท่เี กีย่ วของ - การขยายการปฏบิ ตั ิการดา นการบรหิ ารจัดการภัยพิบตั ิโดยอาศยั ชมุ ชนเปน ฐาน - การจดั การระบบขอ มูลสารสนเทศดา นการบริหารจัดการภยั พบิ ัตแิ หงชาติ - การประเมินความเส่ยี งภัยและการจดั ทําแผนทเ่ี สี่ยงภยั - การพัฒนาแผนหลักและแผนปฏบิ ัติการดานการลดความเสี่ยงจากภยั พิบตั แิ หง ชาติ - การสรางความตระหนักแกประชาชนและการใหการศึกษาเพื่อลดความเสยี่ งจากภัยพิบัติ - การวจิ ยั และพฒั นาเพื่อลดความเสี่ยงจากภัยพบิ ตั ิ - การถา ยเทความเสย่ี งภยั 2. การเตรยี มความพรอ ม - การเพิ่มพูนขีดความสามารถใหระบบการแจงเตือนภัยและการกระจายขอมูลขาวสาร ระดบั ชาติ - การจัดทาํ แผนการปองกนั และบรรเทาสาธารณภัยทกุ ระดบั - การฝก ซอ มแผนทุกระดับ - การเพม่ิ พนู ขีดความสามารถดา นการเตรียมและการรบั มือภยั พิบตั ิ - การสรางความตระหนกั และการใหการศึกษาระดับชุมชน - การเตรยี มความพรอมดา นโครงสรา งพืน้ ฐาน 3. การบรหิ ารจัดการฉุกเฉิน - การจดั ตง้ั ศนู ยบริหารวกิ ฤตระดบั ชาติ - การพัฒนาศกั ยภาพของระบบการสื่อสารฉกุ เฉิน - การจัดตง้ั หนวยกชู ีพ/กูภ ยั ระดับชาติ - การประสานงานและการบัญชาการ

16 - การฝกอบรม 4. การจดั การหลังเกิดภยั - การประเมินความเสยี หายเบื้องตน - การประเมนิ ความตองการของผปู ระกนั ภัย - การจัดทาํ แผนฟน ฟบู ูรณะ - ความรว มมือกับองคก รนานาชาติในการฟนฟูบรู ณะ (ท่ปี ระชมุ คณะรัฐมนตรี นายอภสิ ิทธิ์ เวชชาชวี ะ, วันที่ 24 มนี าคม 2552) 2. แนวคิดการจัดการความเส่ยี งจากภยั พบิ ตั โิ ดยอาศัยชมุ ชนเปน ฐาน ความหมายของการจดั การความเสย่ี งจากภยั พบิ ตั โิ ดยอาศยั ชุมชนเปน ฐาน (Community- Based Disaster Risk Management: CBDRM) หมายถึง “กระบวนการบริหารจัดการที่เปนระบบครบวงจร โดยมุงเนนการมีสวนรวมของชุมชน ในการรวมคิด รวมตัดสินใจและรวมในการดําเนินการทุกข้ันตอน” นับต้ังแตการประเมินความเสี่ยงของ การเกิดภัยพิบัติ เพ่ือนําขอมูลท่ีไดไปวางแผนเตรียมความพรอมและหาแนวทางในการปองกันและลด ผลกระทบจากความเสี่ยงอันอาจเกิดจากภัยพิบัติ การวางแผนจัดการในภาวะฉุกเฉินเม่ือเกิดภัย การ เตรียมแผนการฟนฟูบูรณะหลังการเกิดภัยพิบัติ ตลอดจนการติดตาม ตรวจสอบและการประเมินผลเพ่ือ นาํ มาปรับปรุงและแกไ ข การจัดการความเสี่ยงจากภัยพิบัติโดยอาศัยชุมชนเปนฐาน มิใชเร่ืองของชุมชนหรือของรัฐฝายใด ฝายหน่งึ แตเปน เรื่องทต่ี อ งอาศัยการประสานความรวมมอื อยา งใกลชิดระหวางชุมชน องคการและองคกร ตาง ๆ ทุกระดับ ท้ังในระดับทองถิ่น ระดับภูมิภาคและระดับประเทศ ทั้งภาครัฐ ภาคเอกชนและองคกร อ่ืนๆ โดยรัฐและองคการ รวมทั้งองคก รตา งๆ เหลา นี้จะคอยใหก ารชว ยเหลอื แนะนําชุมชนในเร่ืองที่จําเปน และเกนิ ขดี ความสามารถของชมุ ชนในการดําเนนิ การจัดการภยั พิบัติไดดว ยตนเอง ความสําคัญของ “การมีสวนรวมของชุมชนและการรวมมืออยางใกลชิดกับองคการและ องคกรตาง ๆ” (วรชพร เพชรสุวรรณ, 2553) • ชุมชน คือ ผูเขาใจสภาพพ้ืนท่ี สถานการณ โอกาสและขอจํากัดของตนดีกวาผูอื่น การดําเนินการ ชวยเหลือ โดยรัฐหรือองคกรภายนอกฝายเดียวตามแนวคิดและวิธีการเดิมจึงไมเหมาะสมกับสถานการณ และไมเพยี งพอตอการตอบสนองตอความจาํ เปนของชุมชน • ไมมีใครท่ีจะใสใจทรัพยากรและคนในชุมชนรวมท้ังความจําเปนและความตองการของชุมชนไดดี เทากับคนในชุมชนนั้น การดําเนินการโดยรัฐหรือองคกรนอกชุมชนฝายเดียว อาจไมเพียงพอและไมตรงกับ ความจําเปนและความตองการของชมุ ชน • การจดั การความเสีย่ งจากภัยพิบตั ิโดยอาศัยชุมชนเปนฐานจะประสบผลสูงสุดหรือไมน้ัน ตองมีการ ประสานความรวมมือ การรวมแรงและรวมใจจากทุกฝายและทุกระดับในชุมชน สูทองถิ่น ภูมิภาค และ ระดับชาติ โดยชุมชนจะตองเปนศูนยกลางในการดําเนินการ สวนภาครัฐและองคกรภายนอกตาง ๆ จะเปน ผูคอยใหการชวยเหลือแนะนําในเร่ืองที่จําเปนและเกินขีดความสามารถของชุมชนในการดําเนินการจัดการ ภัยพิบตั ไิ ดดวยตนเอง ชุมชนจะดําเนินการจัดการภัยพิบัติ เพ่ือมุงไปสูสภาพชุมชนปลอดภัยนาอยู และการพัฒนาที่ยั่งยืน ชมุ ชนสามารถดําเนนิ การจัดการกับภัยพิบตั ิไดใ นรปู แบบใดไดบาง ซงึ่ รปู แบบการมสี ว นรว มมีดังน้ี

17 1) การเขารวมของชุมชน (Community Involvement) หมายถึง การที่ชุมชนเขารวมในการ จัดการภยั พิบตั ิของชมุ ชน ซึ่งถูกออกแบบ หรือวางแผนมาโดยหนวยงาน องคกรภายนอกชุมชน ไมใชจ ากคนในชมุ ชนเอง 2) การมีสวนรวมของชุมชน (Community Involvement Participation) หมายถึง การท่ีชุมชน มีสวนรับผิดชอบในทุกข้ันตอนของการจัดการภัยพิบัติของชุมชน ต้ังแตการวางแผน กําหนด มาตรการ ต้ังองคกรจัดการการดําเนินงานในขณะเกิดภัยและหลังเกิดภัย โดยขอการสนับสนุน จากหนวยงานองคกรภายนอกเฉพาะในส่ิงทจ่ี ําเปนและเกนิ ขดี ความสามารถของชมุ ชน เปาหมายของการจัดการความเสี่ยงจากภัยพบิ ัตโิ ดยอาศัยชุมชนเปนฐาน 1) เพือ่ ลดความเสี่ยงและความลอแหลมเปราะบางของชุมชนจากผลกระทบของภัยพิบัติในพื้นท่ี ท่ีมีโอกาสในการเกิดภัยพิบัติสูง โดยการปรับเปล่ียนแนวคิดและบทบาทของชุมชนจากผูรอ รับความชวยเหลือมาเปนผูปองกันและลดผลกระทบจากความเสี่ยงอันอาจเกิดจากภัยพิบัติ ดวยตนเอง 2) เพ่ือสรางความเขมแข็งและเสริมสรางขีดความสามารถในการพ่ึงตนเองของชุมชนในการ วิเคราะหและประเมินความเสี่ยงจากผลกระทบของภัยพิบัติ ตลอดจนการประเมินกําลัง ความสามารถของตนเอง 3) เพอ่ื ปลูกฝง ทัศนคตแิ ละสรา งวฒั นธรรมในการปองกนั มากกวา การตามแกไ ข 4) เพื่อใหเกิดการพัฒนาที่ย่ังยืนเนื่องจากชุมชนสามารถปองกันและรักษาท้ังชีวิต ทรัพยสิน ทรพั ยากรและสงิ่ แวดลอมของตนทาํ ใหรัฐประหยดั งบประมาณในการแกไขปญหาในชุมชนได นอกจากน้ี รัฐยังสามารถนํางบประมาณท่ีตองใชในการแกไขปญหาและบรรเทาทุกขมาใชใน การพฒั นาประเทศในดานอนื่ ๆ แทน ไดอยางทว่ั ถึง 5) เปา หมายสงู สุด คอื ความเปนอยแู ละการดาํ เนนิ ชีวติ ที่ปลอดภยั และคุณภาพชีวติ ทีด่ ีของชุมชน ลักษณะสาํ คัญของการจัดการความเส่ยี งจากภยั พิบัติโดยอาศยั ชุมชนเปน ฐาน 1) การจัดการความเส่ียงจากภัยพิบัติโดยอาศัยชุมชนเปนฐานมักจะเริ่มดําเนินการในพื้นท่ีท่ีมี การเกิดภัยพิบัติมากอนหรือพ้ืนที่ท่ีมีความเสี่ยงสูงและลอแหลมตอการเกิดภัยพิบัติแลวจึง ขยายผลไปยังพ้ืนท่ีอ่ืนซึ่งอาจยังไมเคยประสบกับภัยพิบัติมากอน แตอาจตองเผชิญกับ ภัยพบิ ตั ใิ นอนาคต 2) ชุมชนเปนศูนยกลางและเปนกลไกสําคัญในการลดหรือควบคุมผลกระทบจากความเสี่ยง อันอาจเกิดจากภัยพบิ ตั ิ 3) ชุมชนมีสวนรวมในทุกข้ันตอน ตั้งแตการวางแผน การปฏิบัติ การติดตามและประเมินผล ดงั นนั้ จึงมุง เนนกลยุทธในการเพ่ิมศกั ยภาพและขดี ความสามารถแกช ุมชน 4) ชุมชนเปนผูรวมกันคิดริเร่ิมและดําเนินกิจกรรมตาง ๆ ท่ีจะสงผลตอวิถีการดําเนินชีวิตที่จะ เอ้ือประโยชนแกช ุมชน สภาพแวดลอมทด่ี ีและมที รพั ยากรทีเ่ พยี งพอ 5) ข้ันตอนและกระบวนการมีความหลากหลายโดยเปนรูปแบบการประสานความรวมมือจาก หนวยงานทุกระดบั ต้งั แตร ะดับชุมชนจนถงึ ระดบั ชาติ 6) รัฐและองคกรภายนอกเปนเพียงผูสนับสนุนและอํานวยความสะดวกในส่ิงที่เกินกวาขีด ความสามารถของชุมชน

18 7) ประยุกตใชความรูแบบสหวิทยาการ คือ หลากหลายสาขาอาชีพ มีการแลกเปล่ียนขอมูล ขาวสารและความรูระหวางชุมชนตางๆ ทั้งในและนอกประเทศ อันจะนํามาซ่ึงความรวมมือ และขยายฐานการใชท รพั ยากรรวมกนั ระหวางชมุ ชนหรือหมบู าน 8) จัดลําดับความสําคัญโดยคํานึงถึงผูที่อยูในสภาวะที่มีความเสี่ยงจากผลกระทบของภัย มากทสี่ ุด 9) ชมุ ชนเปน ผูประเมินและกําหนดมาตรการในการลดความเสย่ี ง 10)การจดั การความเส่ยี งจากภัยพิบัติโดยอาศัยชุมชนเปนฐาน มีเปาหมายเพื่อลดความเสี่ยงและ เพ่ิมขีดความสามารถแกชมุ ชน 11)ตระหนักถึงความแตกตางในการรับรูของบุคคลตอความเส่ียงซึ่งมีผลมาจากระดับความรู ความเขาใจ หรือความไมร ู ในสภาพแวดลอ ม สงั คม เศรษฐกิจ สภาพความเปนอยูท่ีลอแหลม และการรับทราบสภาวะความเสี่ยงของแตละบุคคลรวมทั้งความสามารถในการปรับตัวรับ สถานการณ 12)คาํ นงึ ถงึ ความสามารถที่แตกตา งกนั ของคนในชมุ ชนรวมท้งั ทรัพยากรและการบริการในชุมชน ในการจัดการความเส่ียง การปองกัน การรับมือและฟนฟู กําลังความสามารถเหลาน้ีข้ึนอยู กบั เพศ ประสบการณ วัย อาชีพ การศึกษา ศาสนา ภาษา ที่ต้ังทางภูมิศาสตร กฎหมาย กฎ ระเบียบและขอบังคบั ตา ง ๆ 13)ตระหนกั ถงึ ความเกย่ี วขอ งเชือ่ มโยงกับการพัฒนาประเทศอยางยั่งยืนและการแกปญหาความ ยากจน โดยเนนการแกปญหาท่ีสาเหตุของการเกิดภัยพิบัติและนําไปสูการปรับปรุงดาน คณุ ภาพชีวติ ความปลอดภัยและการรกั ษาสิ่งแวดลอม ประโยชนของการจดั การความเสี่ยงจากภยั พบิ ัติโดยอาศยั ชุมชนเปน ฐาน 1) การมีสวนรวมคิดวางแผน วิเคราะหและแกไขปญหาจะชวยใหชุมชนเขาใจโอกาส ขอจํากัด และสภาพแวดลอ มของตนดีขนึ้ 2) ชุมชนมีโอกาสไดรับความรูและทักษะใหม ๆ ซ่ึงจะนําไปสูการปรับประยุกตใชในการพัฒนา ปรับปรุงชุมชนของตน 3) ชุมชนสามารถนําความรูความเขาใจและทักษะท่ีไดมาใชในการจัดการลดความเสี่ยงและ ความลอแหลม รวมท้ังการรูจักเตรียมพรอมรับภัยและการเผชิญภัยในภาวะฉุกเฉินซ่ึงจะทํา ใหช มุ ชนสามารถยนื อยูไดดว ยตนเอง 4) การทํางานรวมกัน การแบงหนาท่ีและความรับผิดชอบในชุมชนเพื่อมุงบรรลุเปาหมาย เดยี วกนั จะนาํ ไปสกู ารทํางานเปน กลมุ และความมนี ้ําหน่งึ ใจเดยี วกัน ปจ จยั หลักในการบริหารจดั การภยั พบิ ัติ 1) ชุมชน เครือขายและอาสาสมัครเพ่ือการจัดการความเสยี่ งจากภัยพิบตั ิ 2) แผนการจัดการความเสีย่ งจากภยั พบิ ตั ปิ ระจาํ ปข องชุมชน 3) กระบวนการเสริมสรางขีดความสามารถ การฝกอบรมบุคลากรฝกซอมแผนในการจัดการ ความเสี่ยงจากภัยพิบตั ิ 4) การเฝา ระวงั การแจง ขอมูลขาวสารและสถานการณเกยี่ วกับภัยพิบตั ิ 5) กฎ ระเบียบ กติกาและขอตกลงในการรวมมือกันในชุมชน ซึ่งควรสอดคลองและไมขัดตอ กฎหมายและนโยบายของประเทศ

19 6) กระบวนการติดตามการทํางานและการประเมนิ ผล กระบวนการลดความเส่ียงภัยของชุมชน 1) ความตอ งการลดความเสี่ยงในชมุ ชนจากภยั พิบัติ 2) พจิ ารณาสภาพสงั คมและกจิ กรรมในชุมชน 3) ประเมินความเสี่ยงภัยในชมุ ชน 4) วางแผนเพ่ือลดความเสี่ยงภัยในชุมชน 5) นําแผนงานไปปฏบิ ตั ิ และกาํ กับผล 6) ตดิ ตามประเมนิ ผล การวางแผนเพ่ือลดความเส่ียงภัยในชุมชน 1) ประเด็นสําคัญอยูที่การเริ่มตนและการรวมตัวของคนในชุมชน โดยอาศัยกําลังความสามารถ และทรัพยากรท่ีหาไดในชุมชน ซึ่งไมจําเปนตองเปนโครงการใหญแตตองสามารถปฏิบัติไดจริง โดยตอ งระบุกําลังคน ทรัพยากรทั้งจากภายในและภายนอกชุมชนที่ตองใช ระบุตารางงาน ระบุ เปาหมายท่ีชุมชนตองการ ซ่ึงจะตองเปนมาตรการในดานการปองกัน เตรียมความพรอมหรือ บรรเทา 2) เพ่อื เพิ่มกาํ ลังความสามารถและลดความลอแหลมในชุมชน ชุมชนอาจตกลงกับภายนอก หา ความรว มมอื สนับสนุนในรปู แบบตา งๆ เชน ชวยจดั การฝกอบรม สรางความรู ฝกซอมจําลอง สถานการณ การเผชิญภัย จัดหาอุปกรณเสริมการเรียนรู เพ่ิมขีดความสามารถของชุมชน โดยการจัดต้ังคณะกรรมการ ปภ.ชุมชน กิจกรรมสนับสนุนใหขอมูลขาวสารแกชุมชน กิจกรรมสรางความสัมพันธเพ่ือสรางเครือขายความรวมมือชวยเหลือซึ่งกันและกันกับชุมชน ขา งเคยี ง เปน ตน การนําแผนไปปฏิบตั แิ ละการกํากบั ผล การจัดต้ังองคก รจัดการภัยพิบัติของชุมชน และหาความรูความเขาใจในขอมูลตางๆ ท่ีชุมชนมีอยูจะ มีสวนชวยในการนําแผนลดความเส่ียงภัยไปสูการปฏิบัติใหไดผล ความสามารถในการประสานงาน และ รวบรวมทรัพยากรตางๆ จากภายในและภายนอกชมุ ชน มาบูรณาการใหถูกตองอยางเปนระบบ สอดคลองกัน ตามมิติของเวลา โดยอาจมีการปรับเปาหมายและแผนงานบางตามความจําเปน เพื่อใหบรรลุวัตถุประสงค ของแผนในการลดความลอแหลม และเพิ่มกําลังความสามารถของชุมชน ตามระยะเวลาของแผน และใน ระยะยาว การจัดฝกอบรมลดความเสี่ยงภัยในชมุ ชนระดับชุมชน หมูบา น 1) ประเมนิ ความเสี่ยงของชุมชน 2) ประเมินความตอ งการรบั การฝก อบรมของชมุ ชน 3) ควรจดั ข้นึ ภายในชมุ ชน ควรพจิ ารณาวนั วางของผูนาํ /แกนนําชุมชน 4) หัวขอ การอบรม ไดแ ก แนวคดิ เรอ่ื งการจัดการภัยพบิ ัติ การทําแบบฝกหัดซอมรับมือภัยตางๆ การจําลองสถานการณ การเฝาระวังและเตือนภัย ความเปนผูนําและการจัดการและการฝก เนน การบรรเทาภัยใหก ลมุ เส่ียง ผูเขารับการอบรม คัดเลือกจากหมูบานเส่ียงภัยสูงควรมีจํานวน 10 -25 คนตอชุมชน/หมูบาน ประกอบดว ยบคุ คลตอ ไปนี้

20 1) ผูใ หญบ า น หรือประธานชมุ ชน หรอื ผชู ว ย ผใู หญบ า น 1-2 คน 2) อปพร. 2-5 คน 3) สมาชกิ อบต. 1-5 คน 4) ประธานกลมุ หรอื หวั หนา กลุมจดั ตง้ั ของทางราชการ 1-5 คน 5) กรรมการหมูบา น 1-2 คน 6) ผูบริหารประชาคมหมบู าน 1-2 คน 7) ผูนําโดยธรรมชาติ และผูที่ประชาชน ใหค วามเชือ่ ถือ จํานวน 1-5 คน ผลลัพธหลังการอบรม ผูนําชุมชนที่ผานการอบรมการจัดการสาธารณภัยโดยอาศัยชุมชนเปนฐาน แลว ควรจะมีความรู ความเขาใจ และมีความสามารถ ในเรือ่ งตอ ไปน้ี 1) มีความรูความเขา ใจทวั่ ๆ ไป เกี่ยวกบั ชนิด และสาเหตุของภยั และการจดั การภยั พิบัติของไทย 2) เขา ใจเรอ่ื งความเส่ยี งภยั ความลอ แหลม สามารถประเมินความลอแหลม ประเมินความเส่ียง ไดในเบอ้ื งตน 3) เขาใจแนวทางท่ีใชในการลดความเส่ียงทั้งโดยวิธีการใชสิ่งกอสราง วิธีการไมใชส่ิงกอสราง และใชส่ิงกอ สรางบางสว น 4) เขาใจแนวทาง ความคิดพืน้ ฐานในการจดั การภัยพิบัติโดยอาศยั ชมุ ชนเปน ฐาน 5) เขาใจความสัมพันธระหวางขีดความสามารถศักยภาพของชุมชน ที่มีตอระดับความเสียหาย และสูญเสยี จากภยั พิบัติ 6) เขา ใจเรอ่ื งโครงสรา งองคกร เพ่ือจัดการภัย และภัยพิบัติของชุมชน ที่ควรจัดต้ังขึ้น ตลอดจน บทบาทหนาที่ของคณะกรรมการ ปภ. และกรรมการแตละฝา ย 7) เขาใจวงจรของภัยหลักๆ ที่ชุมชนเผชิญอยู และขั้นตอนกิจกรรมในการจัดการกับภัยโดย ชมุ ชน 8) มีขีดความสามารถในการปองกันและบรรเทาสาธารณภัย ที่เกิดในชุมชนในเบ้ืองตนและใน กรณที เ่ี กินขดี ความสามารถของชมุ ชนก็สามารถขอความสนับสนุนจากบุคคลและหนวยงานท่ี เกยี่ วของไดอ ยา งถกู ตอง และทนั เวลา คณะกรรมการ ปภ.ชุมชน/หมูบาน และคณะกรรมการฝายตางๆ ชุมชนเลือกหรือจัดตั้ง คณะกรรมการตางๆ ตามทเี่ หน็ สมควร และพิจารณาวาจําเปน ประกอบดว ย คณะกรรมการหลัก คณะกรรมการปองกันและบรรเทาสาธารณภัยชุมชน (10 - 30 คน) เปน คณะกรรมการหลกั อาจมีคณะกรรมการ ฝายตางๆ คณะละ 5 - 10 คน ดงั น้ี 1) คณะกรรมการฝา ยเตอื นภัยและเฝา ระวงั เหตุ 2) คณะกรรมการฝา ยใหความรู ฝก อบรมและประชาสมั พนั ธ 3) คณะกรรมการฝายการอพยพและบริหารศูนยอพยพ 4) คณะกรรมการฝายกําหนดแนวทางปฏิบัติเพ่ือลดความเส่ียงและบรรเทาผลกระทบ จากสาธารณภยั 5) คณะกรรมการฝายกภู ัย คนหา ชว ยชวี ติ และรักษาพยาบาลเบ้อื งตน 6) คณะกรรมการฝายรกั ษาความปลอดภยั พ้นื ทสี่ ว นหนา และสว นหลัง 7) คณะกรรมการฝายบรรเทาทุกข และประสานงานการบรรเทาทุกข 8) คณะกรรมการฝายสอ่ื สาร ติดตอ และการขนสง

21 9) คณะกรรมการฝายสํารวจความเสยี หาย และฟน ฟูบรู ณะ 10)คณะกรรมการฝา ยวิชาการ สถิตขิ อมลู เพ่ือการพัฒนาและปรบั ปรงุ งาน หนาท่ีของคณะกรรมการ ปภ.ชมุ ชน 1) เปนหนวยงานหลักของชุมชน หมูบาน ในดานการปองกันและบรรเทาสาธารณภัย ทกุ ชนดิ ทุกประเภท 2) เปนผูจัดการประชุมผูแทนครัวเรือนของชุมชนเพ่ือพิจารณา ใหความเห็นชอบและกําหนด แนวทางปฏบิ ัติตา งๆ 3) เปนผูประสานงานและรายงานตอคณะกรรมการ หมูบาน ผูใหญบาน ประธานชุมชน นายก อบต. กํานัน อปท. อําเภอ จังหวัด และสํานักงานปองกันและบรรเทาสาธารณภัยจังหวัด ตามรูปแบบและระยะเวลาซึง่ ไดก าํ หนดไวแลว 4) จัดเก็บ รวบรวมขอมูลตางๆ ของชุมชน โดยเฉพาะขอมูลดานสาธารณภัยเพ่ือนํามาใช ประโยชนในการปอ งกนั และบรรเทาสาธารณภัยของชุมชน 5) สรางการมีสวนรวมของชุมชนในการรวมดําเนินการในการตัดสินใจ และรวมเปน คณะกรรมการในคณะกรรมการฝา ยตา งๆ 6) ประเมินความเสี่ยงภยั ของชมุ ชน/หมูบ าน 7) จัดใหมีการอบรมใหความรู และสรางความตระหนักในความเสี่ยงภัยและหาวิธีลดกิจกรรม และพฤติกรรมเสี่ยง ดวยวิธีการตางๆ รวมตลอดถึงการแสวงหาแหลงความรูภายนอกมาสู ชมุ ชน 8) ประสานงานและรวมมือกับบุคคลหนวยงานองคกรตางๆ ภายนอกชุมชนเพื่อสรางและ แสวงหาความรวมมือและชว ยเหลอื 9) กําหนดมาตรการและแนวทางปฏิบตั ติ างๆ โดยความเหน็ ชอบของชมุ ชนเพื่อเสนอ อปท. และ ฝายรฐั ออกเปนมาตรการ กฎหมายและระเบยี บปฏิบตั ิตอ ไป 10)หาวิธีการเพิ่มศักยภาพและขีดความสามารถของชุมชน หมูบาน ในการปองกันและบรรเทา ภัยพิบัตติ า งๆ 11)ดําเนินการตางๆ ในเร่ืองการปองกันและบรรเทาสาธารณภัย ตามท่ีทางราชการและหรือท่ี ประชมุ ผูแทนครวั เรือนในชมุ ชนมอบหมาย เม่ือชมุ ชนพัฒนาขีดความสามารถในการจัดการภัยพิบัติอยางไดผล เขมแข็ง จะสงผลใดตอหนวยงาน ราชการภายนอกชุมชนบาง 1) จังหวัด อําเภอ อปท. เจาของพ้ืนท่ีจะลดภาระลงไดมาก ในกิจกรรมบรรเทาและชวยเหลือ ผปู ระสบภัยในพน้ื ทชี่ ุมชนเสีย่ งภัยทมี่ กี ารเตรยี มความพรอ ม มีขดี ความสามารถจัดการภยั สงู 2) งบประมาณแผนดิน และงบ อปท.จะใชจายในการสรางความพรอมของชุมชน เส่ียงภัยสวนหน่ึง และนําสวนที่เหลือไปใชจายในกิจกรรมการพัฒนาดานอื่นๆ ไดอีก เพราะ หากมีการเตรียมความพรอมท่ีดีจะลดงบประมาณในการกูภัยและชวยเหลือสงเคราะหฟนฟู หลงั เกิดภยั ลงไดจ าํ นวนมาก 3) ชุมชนทมี่ ขี ีดความสามารถสงู จะเคล่ือนไหวพัฒนาตนเองไปไดอยางตอเน่ือง สามารถรวมคิด รวมทํากับหนวยงาน องคกรตางๆ แบบเคียงบาเคียงไหลในระนาบเดียวกันลดภาระของ

22 จงั หวดั และอปท. ในการคดิ วางแผน ส่ังการ จดั การงานแบบจากบนลงลางเหมือนอดีต อปท. มเี วลาและกําลังคนไปปฏบิ ตั งิ านดานอ่ืนๆ ไดอ กี มากมาย 3. แนวคดิ การดํารงชีวิตอยา งยัง่ ยนื การดํารงชีวิตอยางยั่งยืน (Sustainable Livelihoods) หมายถึง การแสดงออกถึงศักยภาพใน การตอสูหรือรับมือกับความตึงเครียดหรือผลกระทบท่ีเกิดข้ึน โดยดํารงประสิทธิภาพทางเศรษฐกิจ หรือ ความมั่นคงของระบบนิเวศน ทรัพยากรธรรมชาติ และความเสมอภาคในสังคม โดยการดํารงชีวิตนั้นไม รุกรานคนอีกกลุมหนึ่ง หรือความสามารถของมนุษยที่จะมีชีวิตอยูและปรับปรุงคุณภาพชีวิตโดยไมสราง ความเดอื ดรอ นแกผูอ่นื ทง้ั ในปจ จุบันและอนาคต (สําราญสะรุโณ, 2550) การดาํ รงชีวิตทีย่ ่ังยนื (Sustainable livelihoods) เปน แนวคดิ ที่ไดรับการนําเสนอโดยกระทรวงเพื่อ การพัฒนาระหวางประเทศแหงสหราชอาณาจักรอังกฤษ (Department for international development : DFID) ในการนําเสนอผลงาน The UK government white paper on international development committed ในป ค.ศ. 1997 แนวคิดนีเ้ ปนวธิ ีทใี่ ชในการทาํ งานพฒั นาลดความยากจนของประชากรโลก ใหไดครึ่งหน่ึงจาก 850 ลานคน ภายในปค.ศ. 2015 ภายใตการพัฒนาจากหลายหนวยงานนานาชาติ เชน Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO), International Fund for Agricultural Development (IFAD), United Nations Development Programme (UNDP) และ World Food Programme (WFP) โดยมีกระทรวงเพื่อการพฒั นาระหวา งประเทศของประเทศอังกฤษเปนหนวยงาน หลกั ที่ใชแ นวคดิ น้ี หลกั การของแนวคดิ การดาํ รงชีวิตที่ยั่งยืน กระบวนการดํารงชีวิตทีย่ ง่ั ยนื มหี ลักการในกระบวนการศึกษาและดําเนินงาน (Terry et al, 2003) คือ 1) ใหคนเปนสําคัญ (people-centered) เร่ิมจากการวิเคราะหการดํารงชีวิตและวิถีการ เปล่ียนแปลงเม่ือเวลาผานไป ผลกระทบจากการเปลี่ยนนโยบาย การจัดองคกรที่เกิดกับคน การถือครอง และมิติของความยากจน และทํางานเพ่ือบรรลุเปาหมาย เนนความสําคัญของอิทธิพลดานนโยบายและ การจัดการสถาบันในประเด็นท่ีเก่ียวของ ซึ่งเช่ือวาความเปราะบางหรือความยากจนจะลดลง หากการ สนบั สนุนจากภายนอกทาํ งานสอดคลองกบั แนวทางของวถิ กี ารดํารงชีวติ 2) องครวม (holistic) ทุกสิ่งทุกอยางมีความเกี่ยวของเชื่อมโยงกันไมแยกสวนตามลักษณะ ภูมศิ าสตรแ ละกลุมสังคม ตองทําความเขาใจกบั ความสมั พันธระหวางอิทธิพลที่สงผลกระทบท่ีเช่ือมโยงกับ การดําเนินชีวิต เขา ใจในบรบิ ททีม่ คี วามหลากหลาย ยอมรบั วถิ ีทีห่ ลากหลายของการดํารงชวี ิต 3) พลวัต (dynamic) คนหาเพ่ือเรียนรแู ละทําความเขาใจจากการเปลยี่ นแปลงมาใชเ ปนประโยชน 4) สรา งบนความเขม แขง็ (building on strengths) สรา งความเขม แข็งใหก บั ชมุ ชน 5) เช่ือมโยงมหภาคและจุลภาค (macro-micro links) ตองเชื่อมโยงชองวางระหวางระดับ นโยบาย สถาบนั ลงมาสูระดบั ชมุ ชนและรายบุคคล 6) สรางความย่ังยืน (sustainability) ท้ัง 4 ดาน ไดแก สภาพแวดลอม เศรษฐกิจ สังคม และ สถาบัน กรอบการทํางานตามแนวคิดการดํารงชพี อยางยง่ั ยืน ในการดํารงชีวิตทย่ี ง่ั ยืนนั้น มอี งคประกอบของการดําเนินชีวิตซึ่งมีความสัมพันธตอกัน ที่นํามาใช สรางกรอบการดาํ รงชีวิตอยา งยั่งยนื ซึง่ แสดงไดด ังภาพท่ี 2.6

23 ภาพท่ี 2.6 กรอบการดําเนนิ งานในการดํารงชวี ิตอยา งยง่ั ยืน (ปรับปรงุ จาก Terry et al, 2002) องคประกอบของการดาํ รงชวี ิตท้ัง 5 ประการ มีรายละเอยี ดและความสมั พันธต อกันดังน้ี 1) บริบทของความเส่ียงและความเปราะบาง (Vulnerability Context) ใชอธิบายความเสี่ยงของ ชุมชนที่อาจเกิดความเสียหาย และสงผลเสียหายตอการดํารงชีวิต ไดแก ความเปราะบางทาง กายภาพ เชน ภัยธรรมชาติ ปญหาสุขภาพมนุษย พืช สัตว และความเปราะบางทางสังคม (Social Vulnerability) ซง่ึ Terry et al (2002) ไดใชแนวคดิ การดํารงชีวิตท่ีย่ังยืนมาศึกษาการ ดําเนินงานในการฟนฟูวิถีชีวิตชุมชนหลังภัยพิบัติและลดความเปราะบางท่ีจะเกิดข้ึนในอนาคต ดวยการเตรียมพรอมและการปองกันภัยพิบัติโดยใหความสําคัญกับการปรับปรุงคุณภาพชีวิต กลุมคนยากจนเปนหลัก โดยพิจารณาความเปราะบางทางสังคม ซึ่งมีองคประกอบ 5 ประการ คือ - ความเปนอยูขั้นพื้นฐาน (Initial well-being, strength and resilience) : ความม่ันคง ทางอาหาร สุขภาพกาย ซึ่งเปนตัวบงช้ีถึงความสามารถในการรับมือกับความเจ็บปวยและ การบาดเจ็บที่อาจไดรับจากภัยพิบัติ สวนสุขภาพจิตและจริยธรรมเปนส่ิงที่บงช้ี ความสามารถในการรับมือกับความเครียดและกําลังใจท่ีจะฟนตวั จากภัยพบิ ัติ - การฟนคืนวิถีชีวิต (Livelihood resilience) : การประกอบอาชีพ รายได ทางเลือกทาง การเงินและขอจํากัดตางๆ เปนส่ิงท่ีบงชี้ความสามารถเตรียมพรอมที่รับมือกับผลกระทบที่ จะเกิดขึน้ ตามมาหลังประสบภัย เมือ่ ความเสยี หายเกิดขึน้ กบั กิจกรรมในวิถชี ีวิต - การปกปองตนเอง (Self-protection) : ความรู ความสามารถในการปกปอง ความตั้งใจ ในการสรางความปลอดภัยตอตนเอง ครอบครัวและที่อยูอาศัยของตนเอง หรือการ หลีกเล่ียงทจ่ี ะไมต ้ังถิ่นฐานหรือทํางานอยูในพ้นื ท่ีเส่ียงภยั - การปกปองทางสังคม (Societal protection) : ความสามารถในการใหการปกปองชุมชน (ดานการเตรียมพรอมทางเทคนิคและโครงสราง) จากภัยพิบัติโดยการดําเนินงานของ

24 หนว ยงานท่เี กยี่ วขอ ง ตัง้ แตระดับชุมชน ระดับทองถ่ินไปจนถึงระดับชาติ เชน การสรางกฎ ของชมุ ชน การบรรเทาผลกระทบทจ่ี ะเกดิ ข้นึ จากภัยพบิ ตั ิ การเตรยี มสถานท่ีหลบภัย - ทุนทางสังคม (Social capital) : เปนส่ิงท่ีแสดงความสามารถในการพึ่งพาตนเองชุมชน ความสัมพันธและเครือขายทางสังคมเปนกําลังสํารองที่เชื่อมโยงความชวยเหลือเขามา สชู มุ ชน 2) ตน ทุนในการดํารงชวี ิต (Livelihood Assets) H = ทุนมนุษย (Human Capital) เชน ความรู ขีดความสามารถในการทํางาน ภาวะผูนํา สุขภาพ N = ทุนธรรมชาติ (Natural Capital) เชน พืน้ ที่ทํากนิ การชลประทาน ทรพั ยากรชายฝง F = ทนุ ทางการเงนิ (Financial Capital) เชน เงนิ เดือน กองทนุ ในชุมชน เครือ่ งมอื ทํากิน บา น P = ทุนภายภาพ (Physical Capital) เชน ถนน ไฟฟา ประปา และสาธารณปู โภคตา งๆ S = ทุนทางสังคม (Social Capital) เชน การรวมกลุม ภาคีเครือขาย ประชาสังคมที่ สนบั สนนุ เปนองคประกอบหลักที่จําเปนตอการดํารงชีวิต ท่ีไดรับผลจากความเปราะบางในการดํารงชีวิต และสงผลท้ังสองทางตอโครงสรางและกระบวนการที่กอใหเกิดการเปลี่ยนแปลง กลาวคือ โครงสรางและ กระบวนการทีก่ อใหเ กิดการเปลีย่ นแปลงน้นั สง ผลตอตน ทนุ ในการดํารงชวี ติ การดําเนนิ งานในเชิงบวกอาจ สงผลใหตนทุนในการดํารงชีวิตเพิ่มขึ้นได ในขณะที่หากตนทุนในการดํารงชีวิตตอโครงสรางและ กระบวนการท่กี อใหเ กิดการเปลย่ี นแปลงอาจสงผลในเชงิ ลบออกมาก็ไดเ ชน กนั 3) กระบวนการที่กอใหเกิดการเปลี่ยนแปลง (Transforming Structures & Processes) ใชอธิบาย ปจจัยสนับสนุนจากอิทธิพลของทรัพยากร ท่ีทําใหเกิดการเปล่ียนแปลง ซ่ึงนําไปสูการปรับปรุง การดําเนินงานท่ีสรา งความมน่ั คงในการดาํ รงชีวิต ซึ่งการวิจัยในคร้ังน้ีมีกระบวนการจัดการความ เสี่ยงภัยจากภัยพบิ ตั โิ ดยมชี มุ ชนเปน ฐานเปนกระบวนการท่สี รางการเปล่ียนแปลง 4) วิธีการดําเนนิ ชีวติ (Livelihood Strategies) ใชอธิบายแนวทางในการปรับปรุงวิธีดําเนินชีวิตใหมี ความมั่นคงมากข้ึน ใหเหมาะสมกับผลกระทบท่ีเกิดขึ้น หากชุมชนมีกลยุทธหรือมีการปรับปรุง การจัดการทเ่ี หมาะสมกับสถานการณที่เกิดขึน้ ระบบก็จะยงั คงใหผลท่สี มดลุ กับความตอ งการ 5) ผลท่ีชุมชนไดรับ (Livelihood Outcome) เปนผลไดที่เกิดจากการเลือกวิธีการดําเนินชีวิต ซ่ึง การศกึ ษาในครง้ั นีจ้ ะใหความสําคญั กับการลดความเปราะบางในการดาํ รงชีวติ เปน หลัก ดังน้ันการกําหนดกลยุทธเพ่ือปรับวิถีการดํารงชีวิต (Livelihood Strategies) ประกอบดวย กลยุทธ การเขาถึงทุนท้ัง 5 และกลยุทธดานการเปล่ียนแปลงโครงสรางดานองคการและกระบวนการเพ่ือบรรลุ ผลลัพธในการดํารงชีวิต ซ่ึงผลลัพธของการดํารงชีวิต (Livelihood Outcomes) ดังกลาว ประกอบดวย รายไดท่ีเพิ่มข้ึน ความอยูดีมีสุขที่เพ่ิมขึ้น ความดอยโอกาสท่ีลดลง ความม่ันคงทางอาหารท่ีดีขึ้น การใช ทรัพยากรธรรมชาติอยางย่ังยืนมากข้ึนและผลลัพธอื่นๆ ที่กําหนดโดยผูมีสวนไดสวนเสีย จากการใชกลยุทธ การเขาถึงทุนทั้งหา และกลยุทธดานการเปลี่ยนแปลงโครงสรา งดานองคการและกระบวนการ อันจะนําไปสู การสะสมทุนทง้ั 5 ทนุ ในวฏั จกั รรอบตอไปอยา งเปน พลวตั ร

25 4. แนวคดิ เกีย่ วกับการมสี วนรว ม ความหมายการมีสว นรวมของประชาชน ประภาศรี พิทักษสินสุข (2532 : 18) ไดกลาววาการดําเนินงานพัฒนาชนบท ประชาชนใน ชนบทจะตองเขามามีสวนรวมทุกขั้นตอนของกระบวนการพัฒนา ประชาชนจะตองมีสวนรวมในการ ตัดสนิ ใจในเรื่องตา งๆ การมสี วนรวมของประชาชนในการพัฒนาแนวคิดพนื้ ฐานของวธิ ีการพัฒนาชุมชนคือ “การชวยใหป ระชาชนชว ยตนเองได” (Help people to help themselves) Caayupan (อางถึงในชินรัตน สมสืบ, 2539) ไดยํ้าวาประชาชนตองมีสวนรวมทุกระยะของ กระบวนการพัฒนาต้ังแตกําหนดปญ หาและทรพั ยากร จนกระท่ังการใชประโยชนจากโครงการ รวมถึงการ ประเมินผลโครงการ ซึ่งจะเปนสิ่งท่ีเช่ือวากลไกนี้จะทําใหการพัฒนาชนบทท่ีแทจริงจะเกิดข้ึนในหมูบาน ตางๆ การมีสว นรวมของประชาชนจงึ มีความสาํ คญั ดงั ภาพที่ 2.7 การใช้ประโยชน์ สมรรถภาพของ การยอมรับโครงการ การมสี ว่ นร่วม ของประชาชน การบริหารโครงการ การผกู พนั ในโครงการ ภาพท่ี 2.7 ความสําคญั ของการมสี ว นรวมของประชาชนในการพฒั นาชนบท (ท่มี า R.B. Caayupan. Participation Approach : A Must in Rural Development Occasional Series on Commutiny Management Volume 1, Number 1, December 1985, p 8.) 5. แนวคิดและทฤษฎภี าวะผูน าํ ความหมายของผนู ําและภาวะผูน าํ ผนู ํา (leader) กบั ภาวะผูนํา (leadership) มคี วามหมายและคํานยิ ามท่คี วรทราบดังนี้ (เสริมศักด์ิ วศิ าลาภรณ, 2540) ผูนาํ คอื บุคคลทีม่ ลี กั ษณะอยางใดอยางหน่ึงใน 5 อยางตอไปน้ี

26 1) มบี ทบาทหรืออิทธิพลตอคนในหนวยงานมากกวา ผูอ่นื 2) มีบทบาทเหนือบคุ คลอน่ื ๆ 3) มีบทบาทสาํ คัญท่ีสดุ ท่ีทําใหหนว ยงานบรรลุเปา หมาย 4) ไดร บั เลอื กจากผูอ่ืนใหเ ปนผนู ํา 5) เปน หัวหนา ของกลุม ซ่ึงตรงกันกับ วิภาดา คุปตานนท (2544: 237) ท่ีกลาววา ผูนํา (Leader) หมายถึง บุคคลที่มี ความสามารถในการท่ีจะทําใหองคการดําเนินไปอยางกาวหนาและบรรลุเปาหมาย โดยการใชอิทธิพล เหนอื ทัศคตแิ ละการกระทําของผูอ นื่ สรุปคือ “ผูนํา” เปนบุคคลท่ีไดรับมอบหมาย หรือเลือกตั้งหรือแตงตั้งและเปนที่ยอมรับของ สมาชิกใหมีอิทธิพลและบทบาทเหนือกลุม สามารถที่จะจูงใจ ชักนํา หรือชี้นําใหสมาชิกของกลุมรวมพลัง เพอื่ ปฏบิ ตั ิภารกิจตาง ๆ ของกลมุ ใหประสบความสาํ เรจ็ สําหรับ “ภาวะผนู าํ ” นั้นไดม ีผูใ หนยิ ามไวด งั นี้ ภาวะผูนํา คือพฤติกรรมของบุคคลในการกํากับกิจกรรมของกลุมไปสูเปาหมายรวมกัน (Hemphill & Coons, 1957 ; เสรมิ ศักด์ิ วิศาลาภรณ, 2540) กลาวโดยสรุป “ภาวะผูนํา” เปนกระบวนการอิทธิพลทางสังคมที่บุคคลหนึ่งต้ังใจใชอิทธิพลตอ ผูอ่ืนใหปฏิบัติกิจกรรมตาง ๆ ตามที่กําหนด รวมทั้งการสรางสัมพันธระหวางบุคคลขององคการ ดังนั้น ภาวะผูนาํ จงึ เปนกระบวนการอทิ ธพิ ลท่ีชวยใหกลุมบุคคลสามารถบรรลุเปาหมายท่ีกําหนด จากคํานิยามท่ี กลาวมาน้ียังมีความแตกตา งกันในประเดน็ ตาง ๆ เชน ใครเปน ผูใชอ ทิ ธิพล วัตถปุ ระสงคของการใชอิทธิพล คืออะไร ลักษณะ วิธีการใชอิทธิพลเปนอยางไร และผลลัพธของการใชอิทธิพลคืออะไรเปนตน ไมมีคํา นิยามใดผิดหรือถูกเพียงนิยามเดียว แตขึ้นอยูกับการเลือกคํานิยามน้ันไปใชอธิบายเพ่ือสรางความเขาใจ เกย่ี วกบั ภาวะผูนําในแตละกรณี ซึ่งจะสังเกตไดว า ภาวะผนู าํ เปนกระบวนการ ไมใ ชต วั บคุ คล ประเภทของผูนํา แบง เปน 3 ประเภท คอื 1. ผูนําแบบอัตตาธิปไตย (Autocratic Leader) ลักษณะเผด็จการชอบสั่งการใชอํานาจกดขี่ / ยึดถือตวั เองเปน ศูนยก ลาง / การบังคับบญั ชาส่ังการจากขางบนลงลา ง/ผูช ว ย คอื ผใู ตบงั คับบัญชา 2. ผูนําแบบเสรี (Laissez-faire leader) ไมยึดกฏเกณฑตายตัว ปรับเปล่ียนไดตามผูรวมงาน เสนอ / ปลอยผูบังคับบัญชาปฏิบัติหนาท่ีไปเรื่อยๆ / ไมมีความคิดสรางสรรคงานใหม / ไมมีการ ประเมนิ ผลงาน 3. ผูนําแบบประชาธิปไตย (Democratic leader) ยึดถือความคิดกลุมเหนือความคิดตนเอง / แบงงาน/มอบหมายงานเปนระบบ / ใหคําแนะนําในการงาน / สรางสัมพันธภาพที่ดีกับผูรวมงาน โดยใช กฎเกณฑส รางสรรคงาน 6. การประเมินผลโครงการตามรูปแบบ CIPP ความหมายของการประเมินผลโครงการ วฒั นา วงศเ กยี รตริ ตั น (2541: 51) กลาวถึงความหมายของการประเมินผลแผนงาน (Programme Evaluation) ใน “กลยุทธการจัดการเพ่ือประเมินผลโครงการ” วา เปนการประเมินผลโครงภายใตแผนงาน ท่ีกําหนด โดยครอบคลุมการประเมินประสิทธิภาพ (Efficiency Evaluation) การประเมินประสิทธิผล (Effectiveness Evaluation) และการประเมินผลกระทบ (Impact Evaluation) แลวนํามาสรุปภาพรวมดวย

27 การประเมินผลตอบแทนทางเศรษฐกิจ สังคม และการเมือง ในลักษณะท่ีเปนผลตอบแทนโดยตรง (Direct Benefit) ผลตอบแทนโดยออม (Indirect Benefit) และผลตอบแทนที่คํานวณไมได (Intangible Benefit) เปรียบเทียบกับคาใชจายท่ีเปนคาใชจายคงท่ี (Fixed Cost) คาใชจายในการดําเนินงาน (Operating Cost) และคาใชจายทางออม (Indirect Cost) ทั้งน้ี การประเมินผลตอบแทนในแผนงานดานเศรษฐกิจ สังคม และ การเมือง มีจุดเนน ทีแ่ ตกตา งกัน ดงั น้ี แผนงานดา นเศรษฐกิจ แผนงานดานสังคม แผนงานดา นการเมอื ง - ผลตอบแทนโดยตรง - ผลตอบแทนโดยออมจากการ - ผลตอบแทนท่คี ํานวณไมไดจาก - ผลตอบแทนโดยออมจากการ วิเคราะหเ ชงิ ปริมาณ การวิเคราะหเชงิ คุณภาพ วเิ คราะหเชิงปริมาณ - ผลตอบแทนท่ีคํานวณไมไดจาก การวเิ คราะหเ ชงิ คุณภาพ วัฒนา วงศเ กยี รติรตั น (2545: 105) กลาวถึงการวิเคราะหปจจัยภายนอก (external factors) ในการประเมินผลโครงการวา เปนการวิเคราะหตัวแปรที่เปนเงื่อนไขภายนอกองคกรท่ีมีอิทธิพลเชิง สนบั สนุนและเชงิ อปุ สรรคตอความสําเรจ็ แบงการวเิ คราะหออกเปน 3 ระดับ ระดับการวิเคราะหป จ จัยภายนอก ปจ จยั ที่วิเคราะห - ระดบั ผลประโยชนท่ีเกิดขน้ึ กับแผนงาน สิ่งแวดลอ มทางกายภาพ การเมอื ง และ (Programme Objective) การบริหารเศรษฐกิจและการเงนิ สงั คมวฒั นธรรม - ระดบั ผลประโยชนทีเ่ กิดขน้ึ กับโครงการ (Project Purpose และ Output) และเทคโนโลยี - ระดับผลผลิตทเ่ี กดิ จากการจัดทาํ กิจกรรม บุคลากร งบประมาณ วัสดุ อุปกรณ (Activities) และการบริหารโครงการ กรมการพัฒนาชุมชน (2540:4) ไดกลาวถึงคําจํากัดความของการประเมินผลตามความหมาย ของ American Public Health Association วาเปนกระบวนการในการพิจารณากําหนดคุณคาหรือ ระดับความสําเร็จในการบรรลุถึงวัตถุประสงคท่ีกําหนดไวแตตน กระบวนการดังกลาวอยางนอย ประกอบดวยขนั้ ตอนตอไปน้ี 1. กาํ หนดวัตถปุ ระสงค 2. ระบุเกณฑม าตรฐานสาํ หรับวัดความสําเรจ็ 3. พจิ ารณาและอธบิ ายถึงระดบั ความสําเร็จ 4. เสนอแนะสําหรบั โครงการตอไป โดยสรุป การวิจัยประเมินผลเปนการประยุกตวิธีวิจัยทางสังคมศาสตรและพฤติกรรมศาสตรเพ่ือ ศึกษาถึงความสําเร็จของโครงการบริการสาธารณะประเภทตางๆ การวิจัยประเมินผลชวยใหผูบริหาร สามารถตดั สนิ ใจดาํ เนนิ งานตอ ปรบั ปรงุ สนับสนุนหรอื เลกิ โครงการไดอยา งเหมาะสม กระบวนการประเมินโครงการ กรมการพฒั นาชุมชน (2540:15) ไดสรปุ กระบวนการประเมนิ โครงการไวดงั น้ี ตามหลักการแลว การประเมินโครงการเปนการศึกษาความสัมพันธเชิงเหตุและผลระหวางตัวแปรท่ี กาํ หนดบงั คับในโครงการ กับตัวแปรตามหรือผลลัพธข องโครงการรวมท้ังเปนการเปรียบเทียบความสอดคลอง

28 ของสิ่งท่ีควรจะเปนกับสิ่งที่เปนจริง จากหลักการดังกลาว ไดจําแนกกระบวนการของการประเมินโครงการ ออกเปน 5 สวน คือ การกาํ หนดปญหา เปา ประสงคและวตั ถปุ ระสงค การสรปุ ผล การเลือกรูปแบบ และการเสนอแนะ การประเมนิ การวิเคราะห การเกบ็ รวบรวม ขอ มลู ขอ มูล ภาพที่ 2.8 กระบวนการประเมนิ โครงการ การประเมินผลโครงการตามรูปแบบ CIPP Model จําเนียร สุขหลายและคณะ (ม.ป.ป. : 221) ไดกลาวถึงความหมายของการประเมินตามแนวคิด ของ Stufflebeam วาเปนกระบวนการของการวิเคราะหเพื่อใหไดมาซ่ึงขอมูลที่เปนประโยชนในการ ตัดสินใจในทางเลือกตางๆ ที่มีอยู ทั้งนี้ Stufflebeam และคณะไดเสนอแบบจําลอง CIPP (Context- Input-Process-Product Model) เพ่ือใชใ นการประเมินผลโครงการ การประเมนิ แบบ CIPP Model นอกจากจะประเมินวาโครงการบรรลวุ ัตถปุ ระสงคหรือไมแลว ยัง เปนการประเมนิ เพอ่ื ใหร ายละเอียดตางๆ เพ่ือชวยในการตัดสินใจเก่ียวกับโครงการ มีทั้งการประเมินแบบ กาวหนา และการประเมนิ รวมสรปุ เพื่อบงชีผ้ ลสมั ฤทธิ์ของโครงการ ท้ังน้ี CIPP Model จะประเมินในดาน ตางๆ ดังน้ี 1) การประเมินบริบทหรือสภาวะแวดลอม (Context Evaluation) ซึ่งจะชวยในการตัดสินใจ เกี่ยวกับการวางแผนในการกําหนดวัตถุประสงค โดยเนนความสัมพันธที่เกี่ยวกับสภาพแวดลอม ความ ตองการ และเงอื่ นไขที่เปน จรงิ ตา งๆ วิธกี ารประเมนิ สภาวะแวดลอมมี 2 วิธี คือ 1.1 Contingency Mode เปนการประเมินสภาวะแวดลอมเพื่อหาโอกาสและ แรงผลักดันจากภายนอก (Opportunities and pressure outside of the immediate system) เพ่ือใหไดขอมูลสงเสริมโครงการใหดีข้ึน โดยใชการสํารวจปญหาภายในขอบแขตที่ กําหนดอยางกวาง คําถามที่ใชในการประเมินสภาวะแวดลอมแบบ Contingency Mode คือ คาํ ถามประเภท “ถา ...แลว ” 1.2 Congruence Mode เปนการประเมินผลโครงการเปรียบเทียบระหวางการปฏิบัติ จริงกบั เปาหมายที่ต้ังวางไวเ พอื่ ตรวจสอบวาบรรลุเปาหมายหรือไม การประเมนิ แบบนี้ทําใหทราบ วา วตั ถปุ ระสงคใ ดบา งที่ไมส ามารถจะบรรลุเปา หมายได

29 การประเมินสภาวะแวดลอมจะไดซึ่งขอมูลพ้ืนฐานท่ีจําเปนสําหรับระบบเพื่อประโยชนสําหรับ ผูบริหาร ในทางปฏิบัติควรจะประเมินสภาวะแวดลอมเพื่อใหไดมาท้ังขอมูลท่ีเปน Contingency Mode และ Congruence Mode เพราะ Contingency Mode เปนไปเพื่อการปรับปรุงในขณะที่ Congruence Mode เปน ไปเพ่อื ตรวจสอบความถูกตองของเปา หมาย 2) การประเมินปจจัยเบื้องตน (Input Evaluation) เปนการตัดสินใจเกี่ยวกับโครงสรางเพื่อ กําหนดรูปแบบของโครงการ โดยประเมินในดานความสามารถของหนวยงานหรือตัวแทนในการจัดการ โครงการ ยุทธวิธีท่ีใชในการบรรลุวัตถุประสงคของโครงการ และการไดรับความชวยเหลือในดานตางๆ เชน หนวยงานทจ่ี ะชว ยเหลือ เวลา เงินทุน อาคารสถานที่ อุปกรณเ ครื่องมือ ผลท่ีไดจากการประเมินปจจัยเบ้ืองตน คือ การวิเคราะหในรูปของตนทุนและกําไร (Cost and Benefit) ท่ีจะไดรับ โดยอาจอยูในรูปแบบท่ีเปนตัวเลขหรือไมเปนตัวเลข ซึ่งขอมูลท่ีไดจะชวยในการ ตัดสินใจวา ควรต้งั วัตถุประสงคเชิงปฏิบัติอยางไร ใชอัตรากําลังเทาไร วางแผนงานและดําเนินการอยางไร ซง่ึ จะแตกตา งจากการประเมนิ สภาวะแวดลอ มในแงท ่วี า การประเมินปจจัยเบื้องตนเปนการกระทําเฉพาะ กรณีน้นั ๆ และวิเคราะหภายในโครงการเทานัน้ 3) การประเมินกระบวนการ (Process Evaluation) จําเปนตองไดรับการเตรียมการเพื่อให ขอมูลยอนกลับ (Feedback) แกผูรับผิดชอบและผูดําเนินการทุกลําดับขั้น มีวัตถุประสงคใหญอยู 3 ประการ คือ 3.1) เพื่อหาและทํานายขอบกพรองของกระบวนการ หรือการดําเนินการตามขั้นตอนที่วาง ไว 3.2) เพอ่ื รวบรวมสารสนเทศสาํ หรับผูตดั สนิ ใจวางแผนงาน 3.3) เพือ่ เปนรายงานสะสมถงึ การปฏิบตั ติ างๆ ที่เกดิ ขน้ึ คุณคาของกระบวนการขึ้นอยูกับผลประเมินบริบทหรือสภาวะแวดลอมและการประเมินปจจัย คอื ถา สามารถประเมินสภาวะแวดลอมและปจจัยไดดีมาก ผูจัดการโครงการก็มีความมั่นใจมากขึ้นในการ เลือกดําเนินการ การทําตามกระบวนการจําเปนที่จะตองมีขอมูลยอนกลับโดยตอเน่ืองเกี่ยวกับวา ทํา อยา งไรโครงการนนั้ จึงจะทาํ หนาทไี่ ดสมบูรณท่ีสุด ดังนั้น ในกรณีเชนน้ีการประเมินกระบวนการจึงจําเปน ทส่ี ดุ ที่สามารถกระทําหนา ท่ีนี้ 4) การประเมินผลผลิต (Product Evaluation) จะชวยในการตัดสินใจเพ่ือตัดสินและดู ผลสําเรจ็ ท้งั ในระหวา งดาํ เนนิ โครงการและสนิ้ สดุ โครงการ ประเภทของการประเมนิ ประเภทของการตัดสินใจ การประเมนิ สภาวะแวดลอม การตดั สนิ ใจเลือกวตั ถปุ ระสงค การประเมินปจ จยั เบ้ืองตน เลือกแบบการจดั แผนงานทเี่ หมาะสมทส่ี ุด การประเมนิ กระบวนการ การนําแผนท่ีวางไวไ ปปฏิบตั กิ ารปรบั ปรงุ อะไรบา ง การประเมนิ ผลผลติ ควรปรับปรุงขยายแผนงานหรอื ความลมเหลว

30 ภาพที่ 2.9 แสดงความสมั พันธร ะหวางการประเมินผลกับการตัดสินใจแบบ CIPP Model (ทีม่ า: จาํ เนยี ร สุขหลาย และคณะ, 2544) สรุปไดวา แนวคิด CIPP Model เปนเคร่ืองมือประเมินผลเพื่อชวยในการตัดสินใจ โดยคํานึงถึง ปจจัยแวดลอม หรือแรงผลักจากภายนอก ซึ่งเปรียบเสมือนปจจัยภายนอก (External factors) อีกท้ังยัง เปรียบเทียบผลการปฏิบัติกับแผนที่กําหนดไว นอกจากนี้ยังมีการประเมินปจจัยเบ้ืองตนในรูปของตนทุน และกําไร 7. ทฤษฎแี ละแนวคิดเกีย่ วกบั ทัศนคติ ทัศนคติ เปน แนวความคดิ ที่มีความสําคัญมากแนวหน่ึงทาง จิตวิทยาสังคม และ การสื่อสาร และ มีการใช คําน้ีกันอยางแพรหลาย สําหรับการนิยามคําวา ทัศนคติ นั้น ไดมีนักวิชาการหลายทานให ความหมายไวด ังนี้ โรเจอร (Roger , 1978 : 208 – 209 อางถึงใน สุรพงษ โสธนะเสถียร , 2533 : 122) ได กลาวถึงทัศนคติ วา เปนดัชนีช้ีวา บุคคลน้ัน คิดและรูสึกอยางไร กับคนรอบขาง วัตถุหรือส่ิงแวดลอม ตลอดจนสถานการณตาง ๆ โดย ทัศนคติ น้ันมีรากฐานมาจาก ความเช่ือท่ีอาจสงผลถึง พฤติกรรม ใน อนาคตไดทัศนคติ จึงเปนเพียง ความพรอม ที่จะตอบสนองตอสิ่งเรา และเปน มิติของ การประเมิน เพ่ือ แสดงวาชอบหรือไมชอบ ตอประเด็นหน่ึง ๆ ซึ่งถือเปน การสื่อสารภายในบุคคล (Interpersonal Communication) ท่เี ปนผลกระทบมาจาก การรับสาร อันจะมผี ลตอ พฤตกิ รรม ตอ ไป ศักดิ์ สุนทรเสณี (2531 : 2) กลาวถึง ทัศนคติ ที่เชื่อมโยงไปถึง พฤติกรรมของบุคคล วา ทัศนคติ หมายถงึ 1. ความสลับซับซอนของความรูสึกหรือการมีอคติของบุคคล ในการที่จะสรางความพรอมที่จะ กระทําสงิ่ ใดสิ่งหนง่ึ ตามประสบการณของบุคคลน้ัน ท่ไี ดรับมา 2. ความโนมเอียง ท่ีจะมีปฏิกิริยาตอสิ่งใดส่ิงหน่ึงในทางที่ดีหรือตอตานส่ิงแวดลอมที่จะมาถึง ทางหน่งึ ทางใด 3. ในดา น พฤติกรรม หมายถึง การเตรยี มตวั หรือความพรอ มท่ีจะตอบสนอง จากคําจาํ กัดความตา ง ๆเหลาน้ี จะเหน็ ไดว า มปี ระเดน็ รวมท่ีสาํ คญั ดังนีค้ อื 1. ความรูสกึ ภายใน 2. ความพรอ ม หรือ แนวโนม ท่ีจะมพี ฤตกิ รรมในทางใดทางหนึง่ ดงั นนั้ จงึ ตรงกับ การกลา วถงึ ทัศนคติ ในความหมายของ เดโช สวนานนท (2512 : 28) วาเปน ความสัมพันธท่ีคาบเกี่ยวกันระหวางความรูสึก และความเช่ือ หรือการรูของบุคคล กับแนวโนมที่จะมี พฤติกรรมโตตอบ ในทางใดทางหนึ่งตอเปาหมายของ ทัศนคติ น้ัน โดยสรุป ทัศนคติ ในงานท่ีน้ีเปนเร่ือง ของจิตใจ ทาที ความรูสึกนึกคิด และความโนมเอียงของบุคคล ท่ีมีตอขอมูลขาวสาร และการเปดรับ รายการกรองสถานการณ ท่ีไดรับมา ซ่ึงเปนไปไดท้ังเชิงบวก และเชิงลบ ทัศนคติ มีผลใหมีการแสดง พฤติกรรม ออกมา จะเห็นไดวา ทัศนคติ ประกอบดวย ความคิดท่ีมีผลตออารมณ และความรูสึกนั้น ออกมาโดยทางพฤตกิ รรม องคประกอบของ ทัศนคติ

31 จากความหมายของ ทัศนคติ ดังกลาว ซิมบาโด และ เอบบีเซน (Zimbardo and Ebbesen , 1970 อางถึงใน พรทิพย บุญนิพัทธ ,2531 : 49) สามารถแยกองคประกอบของ ทัศนคติ ได 3 ประการคือ 1. องคประกอบดานความรู ( The Cognitive Component) คือ สวนท่ีเปนความเช่ือของบุคคล ท่ี เกี่ยวกับส่ิงตาง ๆ ท่ัวไปท้ังที่ชอบ และไมชอบ หากบุคคลมีความรู หรือคิดวาสิ่งใดดี มักจะมี ทัศนคติ ทด่ี ีตอสิ่งนน้ั แตหากมคี วามรูมากอ นวา สิง่ ใดไมดี ก็จะมี ทัศนคติ ท่ไี มด ตี อสงิ่ นน้ั 2. องคประกอบดานความรูสึก ( The Affective Component) คือ สวนที่เก่ียวของกับอารมณที่ เก่ียวเน่ืองกับสิ่งตาง ๆ ซึ่งมีผลแตกตางกันไปตาม บุคลิกภาพ ของคนนั้น เปนลักษณะ ท่เี ปนคา นยิ มของแตละบคุ คล 3. องคประกอบดานพฤติกรรม ( The Behavioral Component) คือ การแสดงออกของบุคคลตอ สง่ิ หนงึ่ หรอื บุคคลหนึง่ ซ่ึงเปนผลมาจาก องคประกอบดา นความรู ความคดิ และความรูสกึ จะเห็นไดวา การที่บุคคลมี ทัศนคติ ตอสิ่งหน่ึงสิ่งใดตางกัน ก็เนื่องมาจาก บุคคลมีความเขาใจ มี ความรูสึก หรือมี แนวความคิด แตกตางกันน้ันเอง ดังน้ัน สวนประกอบทาง ดานความคิด หรือ ความรู ความเขาใจ จึงนับไดวาเปนสวนประกอบ ขั้นพื้นฐาน ของ ทัศนคติ และสวนประกอบนี้ จะเก่ียวของ สัมพันธ กับ ความรูสึกของบุคคล อาจออกมาในรูปแบบแตกตางกัน ท้ังในทางบวก และทางลบ ซ่ึงข้ึนอยู กบั ประสบการณและการเรียนรู การเกิด ทัศนคติ (Attitude Formation) ประภาเพ็ญ สุวรรณ ( 2520 : 64 – 65) กลาวถึงการเกิด ทัศนคติ วา ทัศนคติ เปนส่ิงท่ีเกิด จากการเรียนรู (Learning) จากแหลง ทัศนคติ (Source of Attitude) ตาง ๆ ท่ีอยูมากมาย และแหลงที่ ทาํ ใหค นเกิด ทัศนคติ ทีส่ ําคญั คือ 1. ประสบการณเฉพาะอยาง (Specific Experience) เม่ือบุคคลมีประสบการณเฉพาะอยางตอสิ่ง หนึง่ ส่งิ ใดในทางที่ดหี รอื ไมด ี จะทาํ ใหเขาเกิด ทัศนคติ ตอ สิง่ น้นั ไปในทางทดี่ ีหรือไมดี จะทําใหเกิด ทัศนคติ ตอสง่ิ น้นั ไปในทศิ ทางท่ีเขาเคยมีประสบการณม ากอน 2. การติดตอสื่อสารจากบุคคลอ่ืน (Communication from others) จะทําใหเกิด ทัศนคติ จากการ รับรูขาวสารตา งๆ จากผอู ่นื ได เชน เดก็ ท่ีไดรับการส่ังสอนจากผูใหญจะเกิด ทัศนคติ ตอการกระทํา ตาง ๆ ตามทเ่ี คยรับรูมา 3. สิ่งท่ีเปนแบบอยาง (Models) การเลียนแบบผูอ่ืนทําใหเกิด ทัศนคติ ข้ึนได เชน เด็กที่เคารพเชื่อฟง พอแม จะเลยี นแบบการแสดงทาชอบ หรือไมชอบตอส่ิงหนึง่ ตามไปดว ย 4. ความเก่ียวของกับสถาบัน (Institutional Factors) ทัศนคติ หลายอยางของบุคคลเกิดข้ึน เนื่องจากความเกี่ยวของกบั สถาบนั เชน ครอบครวั โรงเรยี น หรือหนวยงาน เปนตน 8. กรอบแนวคิดในการศกึ ษา กรอบแนวคิดที่ใชในการศึกษาดัดแปลงจาก UK’s Department for International Development The Sustainable Livelihoods Framework เปน กรอบแนวคิดการดํารงชวี ิตอยางย่ังยนื

32 กรอบแนวคิดที่ดดั แปลง ประสทิ ธิภาพการป้ องกนั Livelihood outcomes และบรรเทาสาธารณภยั ใน - ความสามารถในการจดั การ Vulnerability context ชุมชน ภยั พิบตั ิในชมุ ชน - องค์กรชมุ ชนเข้มแขง็ - ความสามารถในการใช้ - แผนป้ องกนั และบรรเทาสา Capital assets ธารณภยั ชมุ ชนมคี ณุ ภาพ - ความสามารถในการประกอบ - ทนุ มนษุ ย์ - ชมุ ชนมคี วามรู้ด้านการ อาชีพมรี ายได้ - ทนุ สงั คม ป้ องกนั และบรรเทาสาธารณ - ความสามารถในการอยอู่ าศยั - ทนุ ทางธรรมชาติ ภยั ในระดบั ชมุ ชน - ทนุ ทางกายภาพ - ความสามารถในการบริโภค - ทนุ ทางการเงิน - Policies and institutions จากภยั พิบตั ิโดยอาศยั ชมุ ชนเป็ นฐาน (CBDRM) ของกรม ปภ.

บทที่ 3 วิธดี ําเนินการวิจยั ในการวจิ ยั ครงั้ นี้ เปนการศึกษาวิจัยเรื่อง การประเมินผลประสิทธิภาพการจัดการความเสี่ยงจาก อุทกภัยโดยอาศัยชุมชนเปน ฐาน กรณศี ึกษาในอาํ เภอเขาสมิง จังหวัดตราด เปนการศึกษาวิจัยเชิงคุณภาพ (Qualitative Research) โดยใชแหลงขอมูลผสม ท้ังการศึกษาวิจัยจากเอกสาร (Documentary Research) และการสมั ภาษณแ บบเจาะลึก (In-depth Interview) มรี ายละเอยี ดดังน้ี 1. ประชากรและกลมุ ตวั อยาง 2. เครือ่ งมือทใ่ี ชใ นการวจิ ยั 3. การสรางเคร่อื งมือและการทดสอบคุณภาพเคร่ืองมือ 4. การจดั กระทาํ ขอมลู 5. การเกบ็ รวบรวมขอ มลู 6. สถติ ิที่ใชในการวเิ คราะหข อมูล 1. ประชากรและกลมุ ตวั อยาง กลุม ประชาชนตวั อยา งมีทั้งหมด 23 ทาน ใชวธิ ีการเลอื กกลมุ ตวั อยา งแบบเจาะจง (Purposive Sampling) โดยการสมั ภาษณแ บบเจาะลึก ประกอบดวย 3 กลุม ไดแ ก 1. กลุมผนู ําทองถิ่น : ตวั แทนองคการบริหารสวนตําบลสะตอ จาํ นวน 2 ทาน 2. กลุมหนวยงานที่มีสวนเก่ียวของ : ตัวแทนสํานักงานปองกันและบรรเทาสาธารณภัยจังหวัด ตราด สาํ นกั สง เสรมิ การปอ งกันสาธารณภัย ปภ. จํานวน 2 ทาน 3. กลมุ ประชาชน : ผใู หญบาน อาสาสมัครปองกันภัยฝายพลเรือน(อปพร.) และประชาชนทั่วไป ของชุมชนวงศพัฒนา ชุมชนตกตัก และชุมชนทุงกระบอก ต.สะตอ อ.เขาสมิง จ.ตราด จํานวน 19 ทาน ระยะเวลาในการศึกษา 3 เดือน ตงั้ แตเ ดอื นมกราคม – มีนาคม 2556 2. ขอบเขตและพนื้ ทก่ี ารศกึ ษา การศึกษาวิจัยคร้ังน้ี เพื่อประเมินประสิทธิภาพการจัดการความเสี่ยงโดยอาศัยชุมชน เปนฐาน (CBDRM) จากการเกิดอุทกภัยในชุมชนอําเภอเขาสมิง จ.ตราด จํานวน 3 ชุมชน ไดแก ชุมชน วงศพัฒนา ชุมชนตกตกั และชุมชนทุง กระบอก 3. วธิ กี ารเกบ็ ขอ มลู และเคร่อื งมอื ทีใ่ ช ในการศึกษาวิจัยคร้ังนี้ เปนการศึกษาวิจัยเชิงคุณภาพ ขอมูลที่ใชในการศึกษาเปนขอมูลเชิง คุณลักษณะ (Qualitative Data) การจัดเก็บขอมูลจึงดําเนินการโดยอาศัยเครื่องมือหรือเทคนิควิธีแบบ ผสมผสานกนั ดังน้ี 1. การศึกษาวิจัยเอกสาร (Documentary Research) โดยรวบรวมขอมูลทุติยภูมิ (Secondary Data) จากพระราชบัญญัติ คําสั่ง หนังสือราชการ รายงานประจําป เอกสารวิชาการ รายงานการวิจัย บทความตา งๆ ท่ีเก่ยี วของ 2. การสัมภาษณแ บบเจาะลึก (In-depth Interview) เพอ่ื รบั ฟงและรวบรวมขอมูล ความคิดเห็น และขอเสนอแนะจากกลมุ บุคคลทีเ่ ก่ียวของ

34 4. การสรา งเครือ่ งมอื และการทดสอบคุณภาพเครือ่ งมือ มีขั้นตอนดงั นี้ 1. ศึกษาเนอื้ หา แนวคดิ ทฤษฎี และงานวจิ ยั ทเี่ กยี่ วของ 2. กําหนดขอบเขตและโครงสรางของเน้ือหาของแบบสอบถามที่ใชในการศึกษาวิจัย เพือ่ ใหครอบคลมุ ตามวัตถุประสงคก ารวิจัย 3. ดําเนินการสรา งแบบสมั ภาษณ 4. นําแบบแบบสัมภาษณที่ผูวิจัยสรางขึ้น หลังจากน้ันนําไปใหผูทรงคุณวุฒิ ตรวจสอบ และแกไขเพื่อใหมีความชัดเจน ในเรื่องภาษาและการสื่อความหมาย และความตรงในเน้ือหา (Content Validity) และวัตถุประสงคของการวิจัย และนําไปใหคณะกรรมการควบคุมงานวิจัยทําการตรวจสอบ ความถูกตองของการใชภาษา และความตรงในเน้ือหา แลวนํามาปรับปรุงแกไขตามคําแนะนําของ ผูทรงคณุ วฒุ ิ 5. การเก็บรวบรวมขอ มลู การวจิ ยั ครง้ั น้ี ผูว ิจยั ไดเ กบ็ รวบรวมขอ มลู จากแบบแบบสัมภาษณต ามข้ันตอนตอไปนี้ 1. กาํ หนดวนั เวลา และทําการนดั หมายกบั ผูต อบแบบแบบสัมภาษณลว งหนา 2. การจัดเตรยี มวัสดุ อปุ กรณท่ีตองใชเ พอ่ื การตอบแบบแบบสัมภาษณและการเดินทางไปอําเภอ เขาสมิง จังหวัดตราด เชน ดินสอ ปากกา กระดาษจดบนั ทกึ แบบสมั ภาษณและยานพาหนะ 3. ขั้นตอนการรวบรวมขอมูลแบบสัมภาษณ และตรวจความสมบูรณของแบบแบบสัมภาษณ หลังจากน้ันนําขอมูลจากแบบสัมภาษณมาวิเคราะหขอมูลในลักษณะการบรรยายเปรียบเทียบความเปน เหตเุ ปน ผลของปจ จัยตา งๆ ตามกรอบการศึกษา 6. การวเิ คราะหขอ มลู การวิเคราะหขอมูลสําหรับการศึกษาคร้ังนี้ เปนไปในลักษณะของการบรรยายเชิงพรรณา เปรียบเทียบความเปนเหตุผลของปจจัยตางๆ ตามกรอบการศึกษากับขอมูลท่ีไดจากการสัมภาษณกลุม บุคคลทีเ่ กีย่ วของ โดยการใชข อมูล 2 ประเภท คือ ขอ มูลปฐมภูมิ (Primary Data) โดยการสัมภาษณแบบ เจาะลึก (In-depth Interview) จากผูใหสัมภาษณที่มีความเกี่ยวของจํานวน 23 ทาน จากกลุมตัวอยาง ประชากร 3 กลุม ขอมูลทุติยภูมิ (Secondary Data) ศึกษาขอมูลเอกสารวิชาการ ไดแกขอมูลพ้ืนฐาน ดา นกายภาพ เศรษฐกจิ ประชากร สังคม วัฒนธรรม ประเพณี ตลอดจนผลกระทบจากเหตุการณอุทกภัย ในพื้นที่ศึกษา โดยการเปรียบเทียบเพื่อวิเคราะหคาตัวแปร ไดแก ภัยพิบัติทางธรรมชาติ ทุนชุมชน และ การดําเนินงานตามหลักการจัดการความเสี่ยงจากภัยพิบัติโดยอาศัยชุมชนเปนฐาน (CBDRM) โดย วเิ คราะหรายละเอียดเปรยี บเทยี บความเปน เหตุผลของปจ จัยตา งๆ ประกอบดว ย - ความรบั รูเกยี่ วกับการใชทนุ ชมุ ชน - ความรบั รูเก่ยี วกบั ความชว ยเหลือจากภาครัฐและภาคเอกชน - ความคดิ เห็นเกย่ี วกับกระบวนการบรหิ ารจัดการความเสย่ี งจากอุทกภัยโดยอาศัยชมุ ชนเปนฐาน - ปญ หาอปุ สรรคจากปจจัยท้งั ภายในและภายนอกชมุ ชน

35 - ขอเสนอแนะเก่ียวกับการบริหารจัดการความเสี่ยงจากอุทกภัยโดยอาศัยชุมชนเปนฐานใน อนาคต - การศึกษาเปรยี บเทียบความแตกตางของทุนชมุ ชนทั้ง 5 ทนุ ระหวางชมุ ชน 3 ชมุ ชน - การศึกษาเปรียบเทยี บความแตกตางของประสิทธิภาพในกระบวนการบริหารจัดการความเส่ียง จากอทุ กภัยโดยอาศยั ชุมชนเปนฐานระหวางชมุ ชน 3 ชมุ ชน - การศึกษาอิทธิพลของหนวยงานภายนอกที่มีตอประสิทธิภาพในกระบวนการบริหารจัดการ ความเสยี่ งจากอุทกภัยโดยอาศัยชุมชนเปนฐานทม่ี คี วามแตกตา งกนั ระหวางชมุ ชน 3 ชมุ ชน - การศกึ ษาอทิ ธิพลของทนุ ของชุมชนทั้ง 5 ทุนที่มีตอประสิทธิภาพในกระบวนการบริหารจัดการ ความเสีย่ งจากอทุ กภัยโดยอาศัยชมุ ชนเปน ฐานที่มคี วามแตกตางกนั ระหวา งชุมชน 3 ชุมชน - การศึกษาประสิทธิภาพในกระบวนการบริหารจัดการความเส่ียงจากอุทกภัยโดยอาศัยชุมชน เปนฐานทมี่ ีความแตกตางกนั ระหวา งชมุ ชน 3 ชุมชน ท่ีมีอิทธิพลตอการเปลี่ยนแปลงของทุนของชุมชนทั้ง 5 ทนุ ท่แี ตกตา งกนั ในระยะเวลาทีผ่ า นมา 7. ขอจาํ กัดของการศกึ ษา 1. การเลอื กตวั อยางจากกลมุ ประชากรใชว ิธีการเลือกแบบเจาะจง (Purposive Sampling) แทน การเลือกแบบวิทยาศาสตรอยางอื่น เน่ืองจากตองการคัดเลือกเฉพาะผูเก่ียวของในดานการจัดการความ เสีย่ งจากอทุ กภยั โดยอาศัยชุมชนเปน ฐาน 2. วิธีการเก็บรวบรวมขอมูลจากกลุมตัวอยาง โดยวิธีการสัมภาษณแบบเจาะลึก (In-depth Interview) โอกาสทขี่ อมูลทไ่ี ดร บั เกิดจากอคติสว นตัวของผสู ัมภาษณได

บทที่ 4 ผลของการศึกษาวิเคราะห บทนี้จะเปนการวิเคราะหเพื่ออธิบายผลจากการประเมินประสิทธิภาพการจัดการความเส่ียง จากอุทกภัยโดยอาศัยชุมชนเปนฐาน ใชขอมูล 2 ประเภท คือ 1) ขอมูลปฐมภูมิ (Primary Data) โดย การสัมภาษณแบบเจาะลึก (In-depth Interview) จากผูใหสัมภาษณท่ีมีความเกี่ยวของจํานวน 23 ทาน จากกลมุ ตวั อยางประชากร 3 กลุม 2) ขอมลู ทตุ ยิ ภูมิ (Secondary Data) ศึกษาขอมูลเอกสารวิชาการ ไดแ กข อ มูลพืน้ ฐานดา นกายภาพ เศรษฐกจิ ประชากร สงั คม วฒั นธรรม ประเพณี ตลอดจนผลกระทบจาก เหตกุ ารณอทุ กภยั ในพ้ืนทีศ่ กึ ษา ผลการวิเคราะหแ บงออกเปน 9 สวน ดงั นี้ สว นท่ี 1 การวเิ คราะหความรบั รเู กย่ี วกบั การใชทนุ ชุมชน (1) ทุนมนุษย - การเกิดอุกภัยในพ้ืนท่ีศึกษาอยางตอเนื่องในอดีต ทําใหคนในชุมชนมีประสบการณเกี่ยวกับ การเกิดอทุ กภยั และสามารถคาดการณช วงระยะเวลาของการเกดิ อทุ กภยั ในชมุ ชนได ผลจากการสัมภาษณ กลุมตัวอยางสวนใหญมีความเห็นสอดคลองไปในแนวทางเดียวกัน คือ คนในชุมชนมีการเตรียมการ ลวงหนาบางครอบครัวโดยการตอเรือตอแพเพ่ือใชอพยพขณะเกิดอุทกภัย หรือเตรียมขนยายอุปกรณ สิ่งของข้ึนบนที่สูง หรือช้ันสองของตัวบานหรือนําไปฝากไวตามบานญาติพี่นองเม่ือถึงฤดูฝน โดยชุมชน ท่ไี ดรบั ผลกระทบนอยที่สุด คือ ชุมชนวงศพัฒนาเนื่องจากลักษณะพื้นท่ีทางภูมิศาสตรเปนท่ีเนินประกอบ กับการคมนาคมสะดวกทําใหไดรับการชวยเหลือจากอบต.สะตอรวดเร็วกวาอีก 2 ชุมชน ชุมชนที่ไดรับ ผลกระทบมากท่ีสุดคือชุมชนทุงกระบอก เน่ืองจากสภาพพ้ืนที่เปนแองกะทะ อยูใกลบริเวณคลองสะตอ ทําใหมีนํ้าทวมขังเปนระยะเวลานานประกอบกับการคมนาคมเขาถึงไมสะดวกคนในชุมชนจึงไดจัดทํา กระสอบดินเพอื่ ใชเ ปนผนังกนั้ นาํ้ จากคลองสะตอเขา สูชมุ ชนลดความรุนแรงของนํ้าท่จี ะเขาสชู มุ ชน ปจจุบันการเกิดอุทกภัยในพ้ืนท่ีศึกษาลดลง แตชุมชนทุงกระบอกยังคงใชทุนมนุษยท่ีมีอยูเดิม และพัฒนาเพ่ิมข้ึน จากการเขารับการฝกอบรมหลายหนวยงาน จึงไดปรับเปลี่ยนจากการจัดทํา กระสอบดินในอดีตเปล่ียนเปนทํานบดินเพ่ือใชทําเปนคันกั้นน้ําคลองสะตอ ใหเกิดประโยชน 2 ทาง คือ กั้นน้ําในฤดูฝน และกักเก็บน้ําในฤดูแลงเนื่องจากกระสอบดินท่ีไดจัดทําในอดีตไมสามารถรองรับ แรงกระแทกของนํ้าขณะเกิดอุทกภัยและกักเก็บนํ้าไดในฤดูแลงไดนอย อีกท้ังคนในชุมชนรวมกันเสนอ โครงการเพ่ือจัดฝกซอมแผนปองกันและบรรเทาอุกทภัยในชุมชนผานอบต.สะตอ และใหชุมชนตกตัก และวงศพ ฒั นาสงตวั แทนเขารวมฝกซอ มอยา งสมา่ํ เสมอ (2) ทนุ สงั คม - ผลจากการสัมภาษณกลุมตัวอยางสวนใหญมีความเห็นสอดคลองไปในแนวทางเดียวกัน คือ เนื่องจากชุมชนในพื้นที่ตําบลสะตอยังคงความเปนสังคมชนบท ความสัมพันธแบบเครือญาติ ดังนั้น ความรวมมือในการดําเนินกิจกรรมหรือการชวยเหลือซึ่งกันและกันขณะเกิดอุทกภัยในพ้ืนท่ีจึงสามารถ ชวยเหลือกันเบ้ืองตนไดรวมท้ังสามารถพึ่งพาอาศัยในกรณีที่ไมสามารถพักอาศัยในบานของตนเองได เน่อื งจากนา้ํ ทวม

37 ปจจุบันผลจากการฝกอบรมและทบทวนการซอมแผนเผชิญเหตุการณเกิดอุทกภัยอยางตอเนื่อง ทําใหคนในชุมชนทุงกระบอก รวมถึงคนในชุมชนตกตัก ชุมชนวงศพัฒนาบางสวนสามารถเพิ่มศักยภาพ ในการชวยเหลือซง่ึ กันและกันต้ังแตกอนเกิด ขณะเกิด และภายหลังเกิดอุทกภัยในพื้นที่ไดอยางเปนระบบ มากข้ึน จากเดิมชวยเหลือกันเองภายในชุมชนก็ไดขยายพื้นท่ีระหวางชุมชนโดยใชการส่ือสารจากชุมชน ตน น้ํา (หมูท ่ี 8 ทุงกราด) สชู ุมชนระดบั ลา งตดิ คลองสะตอ (3) ทุนธรรมชาติ - ผลจากการสัมภาษณกลุมตัวอยางสวนใหญมีความเห็นสอดคลองไปในแนวทางเดียวกัน คือ แต เดิมปาไมและแมนํ้าตามธรรมชาติในพื้นท่ีศึกษามีความอุดมสมบูรณ ซ่ึงชุมชนทุงกระบอกและชุมชน วงศพ ัฒนามพี ืน้ ท่ีปาชมุ ชนหรือปาสาธารณะในชมุ ชน สว นชุมชนตกตักไมมีพ้ืนที่ปาสาธารณะและแหลงน้ํา ตามธรรมชาติดังน้ัน 2 ชุมชนแรกนั้นจึงมีกิจกรรมการดูแลรักษาปาชุมชนโดยไดรับความรูจากปาไม ในพื้นท่ี โดยเฉพาะชุมชนทุงกระบอกไดจัดต้ังกลุมอนุรักษปาไมภายในชุมชนดูแลกันเองใชกฎของชุมชน เชนใครตัดตนไมหรือนําของปาออกมาจะถูกปรับเงิน และนําเงินเขากองทุนหมูบาน เกณฑการปรับ ตั้งเกณฑโดยอาศัยประชาคมชุมชน รวมท้ังคนในชุมชนรับทราบวาปาไมและตนน้ํามีความสําคัญ ตองชว ยกนั ดูแลรักษาเพราะเปนแหลง ใหก อ ใหเ กดิ รายไดแก คนในชุมชนเน่ืองจากสวนใหญมีอาชีพเกษตร ทําสวนผลไมตองอาศัยนํ้าในการทํามาหากิน ความแตกตางทางดานภูมิศาสตรเปนขอจํากัดอีกอยางท่ี ทําใหทงั้ 3 ชุมชนมีความแตกตางกัน ดังนี้ - ชุมชนทุงกระบอกเปนพื้นท่ีแองกระทะ ไมสามารถหลีกเล่ียงการเกิดอุทกภัยเมื่อมีปริมาณฝน จาํ นวนมากได - ชมุ ชนวงศพฒั นาเปนชุมชนท่ีอยูติดกับชุมชนทุงกระบอก สวนชุมชนตกตักเปนชุมชนท่ีอยูถัดไป “2 ชุมชนนี้เปนชุมชนขอบอาง” (นายอดิศร บํารุงญาติ ผูใหสัมภาษณ) ซึ่งตรงกับการสัมภาษณคนใน ชมุ ชนเก่ยี วกับการเกิดอุทกภัยในชุมชน โดยคนในชุมชนวงศพัฒนาใหขอมูลวา การเกิดอุทกภัย ครัวเรือน ท่ีบานพักอาศัยไดรับความเสียหายประมาณ 10 กวาครัวเรือน สวนครัวเรือนที่เหลือไมสามารถสัญจรได เน่ืองจากถนนถูกตัดขาด สวนคนในชุมชนตกตักใหขอมูลวาการเกิดอุทกภัยในพ้ืนที่ทวมเพียงถนนเทาน้ัน และการคมนาคมสะดวกกวา อกี 2 ชุมชน ทําใหไ ดร บั ความชว ยเหลือจาก อบต.สะตอ ไดร วดเร็ว ปจจุบันกลุมตัวอยางสัดสวน 2 ใน 3 มีความคิดเห็นวาพ้ืนที่ปาไมมีความอุดมสมบูรณลดลง ยกเวนชุมชนทุงกระบอกที่ยังคงอนุรักษและตั้งกลุมดูแลรักษาปาไมชุมชนได แตเดิมแหลงตนน้ําบริเวณ คลองสะตอซึ่งเปนแหลงน้ํากินนํ้าใชสําหรับประชาชนทั้งตําบลไดมีการทําบอพลอยสงผลใหคลองสะตอ ต้ืนเขินเนื่องจากการชะลางดินจากการทําบอพลอยทําใหดินทับถม ปริมาณน้ําในคลองไหลชาลงจึงเกิด อุทกภัยในชุมชนชวงท่ีผานมา ปจจุบันไมมีการทําบอพลอยแลวคนในชุมชนท้ัง 3 ชุมชนเชื่อวาการเกิด อทุ กภยั ในชมุ ชนลดลงเน่ืองจากเหตผุ ลดังกลาวดว ยประการหน่ึง (4) ทุนกายภาพ - ผลจากการสัมภาษณกลุมตวั อยา งสวนใหญม คี วามเห็นสอดคลอ งไปในแนวทางเดียวกัน คือ เดิม คนในชุมชนทําไดเพียงตั้งรับการทวมของน้ํา แตปจจุบันบางครัวเรือนมีการเปล่ียนแปลงลักษณะบานพัก อาศัยโดยยกพ้ืนสูง หรือเคล่ือนยายบานพักอาศัยเน่ืองจากขวางทางน้ําไปอยูบริเวณที่เนินเพ่ือปองกัน นํ้าทวม อีกท้ังการไดรับการสนับสนุนการจัดซ้ืออุปกรณในการกูภัย เชนเรือ เสื้อชูชีพ เพ่ือใชชวยเหลือ ภายในชมุ ชน

38 (5) ทนุ การเงิน - ผลจากการสัมภาษณกลุมตัวอยางสวนใหญมีความเห็นสอดคลองไปในแนวทางเดียวกัน คือ ชุมชนมีกองทุนการออมเงินของประชาชนแตยังไมมีกองทุนเกี่ยวกับการชวยเหลือดานภัยพิบัติในชุมชน อาศัยการระดมเงินเมื่อตองการความชวยเหลือจากแกนนําในชุมชน เชนการสรางทํานบดินกั้นนํ้า ก็เปน การระดมเงินทุนของคนในชุมชนและรวมมือในการสรางภายในชุมชน รวมถึงการชวยเหลือและบรรเทา ภายหลังเกิดอุทกภยั ในชมุ ชนจะไดร ับความชว ยเหลอื จากภาครฐั ประชาชนจึงยงั ไมค วามสําคัญในขอน้ี ผลการวิเคราะหค วามรับรูเก่ยี วกับการใชทุนชุมชน ผลจากการวิเคราะหความรับรูเก่ียวกับการใชทุนชุมชนในกระบวนการบริหารจัดการ ความเส่ียงจากอุทกภัยโดยอาศยั ชมุ ชนเปนฐาน ท้ัง 3 ชุมชน ทนุ มนษุ ย เปนทุนพื้นฐานที่สําคัญอันดับแรก และสงผลตอการเพ่ิมลดของทุนอีก 4 ทุนได การเกิดอุทกภัยในอดีตที่ผานมา สงผลใหคนในชุมชนรูจัก ปรับตัว เตรียมการดูแลตนเองและคนในครอบครัว สั่งสมในทุนมนุษย อีกท้ังผูนําชุมชนใหความสําคัญ สรางความที่เขมแข็งแกชุมชน ที่จะทําใหคนในชุมชนใหความรวมมือในการปองกันและชวยเหลือภายใน ชมุ ชนกันเองเมือ่ เกดิ อทุ กภยั สรา งความตระหนักใหแกคนในชุมชน เชนชุมชนทุงกระบอกท่ีมีกิจกรรมดาน การปอ งกันภยั อยา งตอเนื่อง สมั พนั ธกับทฤษฎภี าวะผูนาํ ทนุ สงั คม เปนอีกทนุ ทีค่ รอบคลุมเครือขายและการเชอื่ มตอ ในการทํางานรวมกันของคนชุมชน วิถี ชีวิต วัฒนธรรม ของทั้ง 3 ชุมชนมีลักษณะเปนสังคมชนบท ท่ีเปนเครือญาติ มีการชวยเหลือเก้ือกูลกัน “ชุมชนเปนชุมชนเดิมๆ มีความเปนเครือญาติทําใหไดรับความรวมมือในการดําเนินกิจกรรมกับผูนํา ชุมชน” (สนธยา สนเถ็ง ผูใหสัมภาษณ) ดังน้ันเมื่อเพ่ิมขีดความสามารถใหแกทุนมนุษยโดยการฝกอบรม ใหความรูในการเตรียมการปองกันภัยตามกระบวนการบริหารจัดการความเส่ียงจากภัยพิบัติโดยอาศัย ชุมชนเปนฐานจึงสง ผลใหชุมชนมศี ักยภาพในการเตรียมการปองกันและลดความเสี่ยงจากการเกิดอุกทภัย ผา นความคดิ เหน็ และรวมมือจากคนในชุมชน สรางความตระหนักใหแกชุมชนไดอีกทาง แทนการรอความ ชวยเหลือจากภายนอก “บางครอบครัวไมสามารถชวยเหลือตนเองไดรอเพียงความชวยเหลือจากทาง ราชการ” (สุรพล ชนไทยสง ผูใหสัมภาษณ) สัมพันธกับแนวคิดการจัดการภัยพิบัติในอดีตทั่วโลกและ ประเทศไทย (นลิ บุ ล, 2549) ทุนทางธรรมชาติ สภาพพ้ืนที่ชุมชนทั้ง 3 ชุมชนยังมีความอุดมสมบูรณเพียงพอที่จะทําใหคนใน ชุมชนสามารถมีอาชีพสรางรายไดเลี้ยงครอบครัว ไมมีการโยกยายถ่ินฐานมากนัก แตสภาพภูมิศาสตร ของชมุ ชนยงั คงเปน ขอ จาํ กัด ทําใหทุนธรรมชาติของทง้ั 3 ชุมชนตา งกนั ชมุ ชนทุง กระบอกเปนพื้นที่ท่ีเส่ียง ตอ การเกดิ อทุ กภยั ถาปริมาณฝนมจี ํานวนมาก สง ผลใหคนในชมุ ชนใหความสําคัญในการจัดทําแผนปองกัน และบรรเทาอุทกภัย รวมทั้งจัดฝกซอมแผนปองกันอุทกภัยเปนประจําโดยเสนอโครงการผาน อบต.สะตอ แสดงถึงความตระหนกั ในการเตรยี มการปอ งกันเพอื่ ลดผลกระทบจากการเกิดอุทกภัย “ขาวหมอ แกงหมอ ชาวบา นทุงกระบอกกจ็ ัดฝก ซอ มแผนฯ แลว” (อรนุช โลอนุ ลมุ ผูใหสัมภาษณ) และดวยชุมชนมีความเสี่ยง มากกวาชุมชนอื่นจึงจัดตั้งทีมหน่ึงตําบลหนึ่งทีมกูชีพกูภัย (OTOS) ในชุมชนทุงกระบอกซ่ึงเปนการเสนอ รายช่ือเพื่อขอเขารับการฝกอบรมผานอบต.สะตอจากคนในชุมชนเอง เน่ืองจากตามหลักการแลวทีม OTOS จะมีเพียงตําบลละ 1 ทีม ทีมละ 10 คน เทาน้ัน เปนการเพิ่มทุนมนุษยและทุนทางสังคมของ ชุมชนทุงกระบอก สวนอีก 2 ชุมชนที่เหลือเน่ืองจากไดรับความเสียหายไมมากเทาท่ีควร สงผลใหคนใน ชุมชนใหความสําคัญในการจัดทําแผนปองกันและบรรเทาอุทกภัยนอย แตยังเขารวมการฝกซอมแผน

39 ปองกันอทุ กภยั รว มกบั ชมุ ชนทุงบอก ดงั น้นั ดว ยสภาพทุนธรรมชาติ ทาํ ใหทนุ มนุษยและทุนทางสังคมลดลง ตามลาํ ดบั ทุนทางกายภาพ จากการสังเกตถนนท่ีเขาสูชุมชนยังเปนถนนดินลูกรังเน่ืองจากคนในชุมชน ต้ังบานพักอาศัยในพื้นที่สวนผลไมโดยเฉพาะชุมชนวงศพัฒนาและชุมชนทุงกระบอก อาจทําใหการ ชวยเหลือจากอบต.สะตอหรือหนวยงานภาครัฐขณะเกิดอุทกภัยมีเกิดความลาชาได ชุมชนจึงตองพึ่งพา ตนเองกอนในอันดับแรก สงผลใหทุนมนุษยมีเพ่ิมขึ้น โดยเฉพาะชุมชนทุงกระบอกที่ไดรับการสนับสนุน หอเตือนภัยประจําชุมชน อุปกรณกูชีพ ไซเรนมือหมุนจาก GTZ และปภ. ผลจากการดําเนินกิจกรรม อยางตอเน่ือง สวนอีก 2 ชุมชนใชหอเตือนภัยรวมกับชุมชนอื่น โดยทาง อบต.สะตอไดใหการสนับสนุน อุปกรณในการชวยเหลือผูประสบอุทกภัย เชนเรือ เส้ือชูชีพเพื่อใชในชุมชน รวมทั้งจัดสรรงบประมาณ ทําทอสง นาํ้ เขาสวนใหแกค นในชุมชนในฤดแู ลง ทุนทางการเงิน ชุมชนยังไมมีกองทุนเกี่ยวกับการชวยเหลือดานภัยพิบัติในชุมชนโดยตรง แต สามารถดํารงชีพอยูได โดยการอาศยั ทนุ มนุษยแ ละทุนทางสงั คมที่มีในชุมชน ในการชวยเหลือและบรรเทา ภายหลงั เกิดอุทกภัยในชมุ ชน ดังน้ันกระบวนการของภาครัฐที่จะนําไปสูแกชุมชนเพ่ือเสริมสรางศักยภาพของชุมชนควร พิจารณาและใหความสําคัญกับทุนพ้ืนฐานทั้ง 5 ทุนน้ีเปนองคประกอบหลัก เพื่อจะทําใหโครงการแตละ โครงการสามารถดําเนินการไดอยา งตอ เนอื่ ง มีการพฒั นา ไมล ม เหลว สว นท่ี 2 การวิเคราะหความรบั รเู กย่ี วกบั ความชว ยเหลือจากภาครฐั และภาคเอกชน จากการสมั ภาษณก ลุม ตวั อยา งสวนใหญม คี วามรับรูเปนไปในแนวทางเดยี วกัน คอื รับรูวาองคการ บริหารสวนตําบลสะตอ ใหการสนับสนุนโดยดําเนินกิจกรรมฝกอบรมทบทวนอาสาสมัครปองกันภัยฝาย พลเรือน การฝกซอมแผนปองกันอุกทภัยในชุมชน การฝกอบรมทีมกูชีพกูภัยของตําบลสะตอ (OTOS) หนว ยงานของกรมปองกันและบรรเทาสาธารณภัย ดําเนินโครงการชุมชนเขมแข็งเตรียมพรอมปองกันภัย โดยกรมปภ. สวนกิจกรรมของอบต.สะตอ น้ัน สนง.ปภ.จังหวัดตราดใหการสนับสนุนวิทยากรในการ ฝกอบรม และหนวยงานที่เกี่ยวของซ่ึงอบรมเพียงเฉพาะดานไมครอบคลุมกระบวนการบริหารจัดการ ความเส่ียงโดยอาศยั ชุมชนเปน ฐาน ไดแ ก - หนวยงานภาครัฐภายนอก จัดฝกอบรมปองกันดินโคลนถลม โดยกรมทรัพยากรธรณีการ ฝกอบรมกูชีพทางนาํ้ การคน หาผสู ูญหาย โดยโรงพยาบาลเขาสมงิ - การชวยเหลือผบู าดเจบ็ จากอุทกภัย และจมน้ํา และมูลนิธิกูชีพกภู ัยจังหวัดตราด กลุมตัวอยางหนวยงานที่เกี่ยวของใหสัมภาษณเพ่ิมเติมเกี่ยวกับ กระบวนการบริหารจัดการ ความเส่ียงจากภัยพิบัติโดยอาศัยชุมชนเปนฐานมีหนวยงานภาคเอกชนจากภายนอกชุมชน ตัวอยางเชน กลุมโคเออร เปนการกลุมคาทอริกกลุมหนึ่ง มูลนิธิรักษไทย ศูนยเตรียมความพรอมปองกันภัยพิบัติแหง เอเชีย (ADPC) และสภากาดชาด หนวยงานเหลานี้เปนหนวยงานที่นํากระบวนการ CBDRM มาใช โดย กระจายตามพื้นท่ีเส่ียงตางๆ แลวแตการคัดเลือกพ้ืนที่ของแตละ หนวยงาน ซ่ึงหนวยงานเหลานี้ไมได เขาพนื้ ทีต่ าํ บลสะตอแหง น้ี

40 สว นที่ 3 การวิเคราะหค วามคิดเห็นเกยี่ วกับกระบวนการบรหิ ารจัดการความเส่ียงจากอุทกภัย โดยอาศยั ชมุ ชนเปนฐาน ผลจากการสมั ภาษณกลุม ตวั อยางสวนใหญม ีความเห็นสอดคลอ งไปในแนวทางเดยี วกนั ดงั นี้ (1) ความสามารถในการจัดการภัยพิบัติเพิ่มขึ้น กลุมตัวอยางสวนใหญมีความคิดเห็นเปนไป ในแนวทางเดียวกันวามีการเปลี่ยนแปลงจากอดีตอยูในข้ัน “ดีข้ึน” โดยภาครัฐและคนในชุมชน มีความรูในการบริหารจัดการอุทกภัยมากขึ้น มีการเตรียมการปองกันต้ังแตตน จากเดิมรอใหนํ้า มาจึงจะทําการขนยายอุปกรณ แตปจจุบันขนยายเตรียมไวลวงหนาโดยขนยายอุปกรณประกอบ อาชีพกอนเปนลาํ ดับแรก รวมถึงการชวยเหลือซง่ึ กนั และกันมีความรวดเร็วมากขึ้นเนื่องจากมีการ ฝก ซอ มแผนเผชิญเหตุอยา งตอ เน่อื ง ขอคิดเห็นเพิ่มเติมจากกลุมตัวอยางจากผูนําทองถ่ินและกลุมหนวยงานท่ีเกี่ยวของ เห็นวา ความสามารถในการจัดการภัยพิบัติเพ่ิมขึ้นเนื่องจากแตเดิมเม่ือมีการประชุมประชาคม จะมีเพียงกลุมแกนนําเฉพาะกลุมเทาน้ัน แตปจจุบันประชาชนใหความสนใจเขารวมประชุม ประชาคมเพิ่มมากข้ึน ทําใหเกิดอันตรายจากภัยพิบัติลดนอยลงเนื่องจากสามารถชวยเหลือได รวดเรว็ ขน้ึ (2) ความสามารถในการใชทรัพยากรธรรมชาติดีข้ึน กลุมตัวอยางสวนใหญมีความคิดเห็นเปนไปใน แนวทางเดียวกันวามีการเปล่ียนแปลงจากอดีตอยูในข้ัน “ดีขึ้น” โดยกลุมตัวอยางภาคประชาชน ใหความรวมมือกับภาครัฐในการรักษาปาชุมชน เฝาระวังปาในพื้นท่ีชุมชนของตนเอง มีการปลูก ปาทดแทน และขุดลอกทางน้ําเพ่ือใหมีนํ้าไวใชสําหรับการเกษตรอยางเพียงพอ และเพ่ือใหการ ระบายนํ้าในคลองสะตอดีขึ้น ปองกันน้ําทวมขังในชุมชน แตเน่ืองจากมีขอจํากัดของคลองสะตอ เพราะกน คลองเปน หนิ ดานไมส ามารถขุดลอกคลองเพื่อรองรับนํ้าใหเพียงพอสําหรับท้ัง 2 อําเภอ คอื อําเภอเขาสมิงและอาํ เภอบอไร (3) ความสามารถในการประกอบอาชีพมีรายได กลุมตัวอยางสวนใหญมีความคิดเห็นเปนไปใน แนวทางเดียวกนั วา มกี ารเปล่ียนแปลงจากอดตี อยูใ นขั้น “ดีขึ้น” ผลการเกิดอุทกภัยอยางตอเนื่อง ทําใหประชาชนปรับตวั และมีการเฝาระวงั การเกดิ อทุ กภยั ในพ้ืนที่ ผลผลติ โดยปรับเปล่ียนจากเดิม ปลูกเพียง เงาะ ทุเรียน มังคุด มีการสลับกับการปลูกไมยืนตน ปาลม หรือตนไมทนน้ําทดแทน บางพน้ื ท่ี หรือจากพน้ื ท่ที าํ นาเปลี่ยนเปนปลูกปาลม หรอื พชื ระยะสน้ั แทนเปน ตน (4) ความสามารถในการอยูอาศัยดีขนึ้ กลมุ ตัวอยางสว นใหญมีความคิดเหน็ เปนไปในแนวทางเดียวกัน วามีการเปลี่ยนแปลงจากอดีตอยูในข้ัน “ดีขึ้น” สังเกตไดจากประชาชนมีการเปล่ียนแปลงบาน จากพ้ืนที่ตํ่าไปอยูบริเวณที่เนิน เชนบานคุณสมพร ศรีไทย หรือบางบานยกพ้ืนสูงจากเดิม เน่ืองจากปอ งกนั การทว มของน้ํา เปนตน (5) ความสามารถในการมีอาหารบริโภคที่ดีขึ้น กลุมตัวอยางสวนใหญมีความคิดเห็นเปนไปใน แนวทางเดียวกันวามีการเปลี่ยนแปลงจากอดีตอยูในข้ัน “ดีข้ึน” แตเดิมประชาชนไมมีการ เตรียมการเรื่องอาหารบริโภคและถูกนํ้าทวมขังลอมรอบตองรอความชวยเหลือจากภาครัฐเพียง อยางเดียว ปจจุบันประชาชนมีการเตรียมการกักตุนอาหารในชวงฤดูฝนมากขึ้น ประกอบกับใช

41 วิทยุส่ือสารในพนื้ ที่ มีเรือท่ไี ดร ับการสนับสนุนจากอบต.สะตอ สงผลใหเขาชวยเหลือไดรวดเร็วขึ้น การขาดแคลนอาหารบริโภคจงึ ลดลง (6) สุขภาวะดีข้ึน กลุมตัวอยางสวนใหญมีความคิดเห็นเปนไปในแนวทางเดียวกันวามีการ เปลี่ยนแปลงจากอดีตอยูในข้ัน “ดีขึ้น” พบวาอัตราการเจ็บปวยภายหลังเกิดอุทกภัย เทาเดิมแตสามารถเขาไปชวยเหลือประชาชนไดรวดเร็วข้ึนโดยการประสานเครือขาย เชน อสม. ในพ้นื ที่จัดหาเรอื และยา อีกทัง้ การส่ือสารท่ีดขี ึน้ ทําใหสขุ ภาวะในพื้นที่ดีขน้ึ 1) กิจกรรมที่สําคัญและวิธีการวัดประสิทธิภาพในการบริหารจัดการความเสี่ยงจากอุทกภัย โดยอาศยั ชมุ ชนเปนฐาน ผลจากการสมั ภาษณกลุมตวั อยางสวนใหญม ีความคิดเหน็ ดังน้ี กจิ กรรมสาํ คญั วิธีวัดประสทิ ธภิ าพ ความคดิ เห็นตอประสิทธภิ าพ (ดมี าก ดี ไมด ี ไมดีมาก) องคก รชุมชนเขม แข็งในการบรหิ ารจดั การความเสีย่ งจากอุทกภัย 1. จัดตงั้ คณะกรรมการปองกัน - จดั การประชมุ ประชาคม 1) กลมุ ผูน าํ ทอ งถิ่น และบรรเทาสาธารณภัยใน เพ่อื จดั ตั้งคณะกรรมการ ดี ชุมชน ผูใหส มั ภาษณสวนใหญ ปองกันฯ 2) กลุมหนวยงานท่เี กยี่ วขอ ง มคี วามคดิ เห็นเปนไปใน ดี แนวทางเดยี วกันเห็นวา ควรให 3) กลุมภาคประชาชน ชมุ ชนจัดตัง้ คณะกรรมการ ดี ปองกนั และบรรเทาสาธารณ ภัยชมุ ชน - การจัดตั้งศนู ย 1) กลมุ ผนู ําทอ งถ่นิ เตรยี มพรอมปองกันภัยพบิ ตั ิ - ในชุมชน 2) กลุมหนว ยงานที่เกย่ี วขอ ง ดี 3) กลุมภาคประชาชน - - คณะกรรมการฯ จดั 1) กลุมผูนําทอ งถ่ิน กจิ กรรมอยา งตอเน่อื ง ดมี าก 2) กลมุ หนว ยงานที่เก่ยี วของ ดีมาก 3) กลุม ภาคประชาชน ดีมาก

42 กจิ กรรมสําคญั วิธวี ัดประสทิ ธภิ าพ ความคดิ เหน็ ตอ ประสิทธิภาพ (ดมี าก ดี ไมดี ไมดีมาก) องคก รชุมชนเขมแข็งในการบริหารจดั การความเสี่ยงจากอทุ กภัย - อาสาสมัครปองกันภัย 1) กลุม ผนู าํ ทอ งถ่นิ ฝายพลเรือนรวมเปน - คณะกรรมการแตล ะฝาย 2) กลมุ หนวยงานที่เกี่ยวของ ดมี าก 3) กลมุ ภาคประชาชน - - คณะกรรมการฯ จัด 1) กลมุ ผนู ําทอ งถิน่ กจิ กรรมฝกซอมแผน - ปองกนั ฯ เปน ประจาํ 2) กลุมหนว ยงานทเี่ กี่ยวของ ดีมาก 3) กลมุ ภาคประชาชน ดีมาก - การปฏบิ ัตหิ นา ทีเ่ ม่ือเกดิ 1) กลุมผนู าํ ทอ งถน่ิ สถานการณจริง - 2) กลุมหนวยงานทเี่ กย่ี วของ ดีมาก 3) กลมุ ภาคประชาชน ดีมาก แผนปอ งกันและบรรเทาสาธารณภยั ชมุ ชนมีคณุ ภาพ 2. จัดทําแผนปอ งกันและ - การเขา รวมกิจกรรมในการ 1) กลุมผูนําทอ งถิ่น บรรเทาสาธารณภัย อุทกภยั จดั ทาํ แผนปองกันฯ ของคน ดมี าก ชมุ ชน ในชุมชน 2) กลมุ หนวยงานทีเ่ กีย่ วของ ดมี าก 3) กลมุ ภาคประชาชน ดมี าก - การปรับปรงุ แผนปองกนั ฯ 1) กลมุ ผูน ําทอ งถิ่น ใหเ ปนปจจบุ ัน ดี 2) กลมุ หนว ยงานที่เกี่ยวของ ดีมาก 3) กลุมภาคประชาชน ดี

43 กิจกรรมสาํ คัญ วิธวี ัดประสิทธภิ าพ ความคดิ เหน็ ตอประสทิ ธิภาพ (ดมี าก ดี ไมด ี ไมด ีมาก) แผนปองกันและบรรเทาสาธารณภยั ชมุ ชนมคี ุณภาพ - การเผยแพรป ระชา- 1) กลมุ ผูน าํ ทอ งถน่ิ สมั พนั ธแ ผนปองกนั ฯ ใหแก - คนในชุมชน 2) กลมุ หนว ยงานที่เกี่ยวของ ดีมาก 3) กลุมภาคประชาชน - - ชมุ ชนสามารถนําแผน 1) กลมุ ผนู ําทอ งถนิ่ ปอ งกนั ฯ มาฝกปฏบิ ตั ิได - ตามแผน 2) กลมุ หนวยงานที่เก่ยี วขอ ง ดี 3) กลมุ ภาคประชาชน ดี ชุมชนมีความรดู านการปองกนั และบรรเทาสาธารณภยั ในระดับชมุ ชน 3. การเตรยี มการกอนเกิด - การแจง ขา วสารและให 1) กลุมผูน ําทองถ่ิน อทุ กภัย ความรู และแจงเตือนแกค น ดี ในชมุ ชนเกย่ี วกบั อุทกภัย 2) กลุมหนวยงานที่เกย่ี วขอ ง ดี 3) กลมุ ภาคประชาชน ดี - การเตรียมเครื่องมือ 1) กลมุ ผนู าํ ทองถ่ิน อปุ กรณแจง เตือน เชน ดี เครอ่ื งไซเรนมือหมุน วิทยุ 2) กลมุ หนวยงานทีเ่ กี่ยวขอ ง สือ่ สาร ดี 3) กลุม ภาคประชาชน ดี - การสํารวจพืน้ ทเ่ี สน ทาง 1) กลมุ ผูนาํ ทองถิน่ อพยพและพ้นื ท่ีปลอดภัย ดี เพื่อรองรบั การอพยพ 2) กลมุ หนว ยงานทเี่ ก่ยี วของ ดี 3) กลุม ภาคประชาชน ดี

44 กจิ กรรมสาํ คัญ วิธวี ัดประสิทธิภาพ ความคดิ เหน็ ตอประสทิ ธภิ าพ (ดีมาก ดี ไมด ี ไมด ีมาก) ชุมชนมีความรดู านการปองกันและบรรเทาสาธารณภยั ในระดบั ชุมชน - ชุมชนสามารถฝกซอมแผน 1) กลุมผูน าํ ทอ งถนิ่ ปองกนั ฯ ไดอยางเปน ระบบ - ไมส บั สน 2) กลุม หนวยงานที่เกี่ยวขอ ง ดีมาก 3) กลุมภาคประชาชน ดมี าก 4. ขณะเกดิ อุทกภยั - ชมุ ชนและเครอื ขาย 1) กลุม ผนู ําทอ งถิ่น ระหวางชมุ ชนสามารถให - ความชวยเหลืออยา งเปน 2) กลมุ หนว ยงานทีเ่ กยี่ วขอ ง ระบบ ดี 3) กลุมภาคประชาชน ดี 5. หลงั เกดิ อุทกภัย - จัดเก็บขอมลู ผปู ระสบภัย 1) กลมุ ผนู าํ ทอ งถิ่น ในชุมชนเพ่ือขอรบั การ ชว ยเหลือจากอบต.สะตอ 2) กลมุ หนว ยงานทีเ่ กยี่ วขอ ง ดี 3) กลุม ภาคประชาชน - ตารางท่ี 4.1 แสดงผลการวัดประสทิ ธภิ าพและความคิดเห็นตอ ประสทิ ธิภาพ ขอสังเกตเพิ่มเติม จากการสัมภาษณปรากฏวาชุมชนในพื้นที่ศึกษาทั้ง 3 ชุมชน มีคณะกรรมการปองกัน และบรรเทาสาธารณภัยท้ัง 3 ชุมชน แตชุมชนตกตักและวงศพัฒนาเปนคณะกรรมการชุดเดียวกันกับ คณะกรรมการหมูบาน และ 2 ชุมชนดังกลาวไมไดดําเนินการจัดทําแผนปองกันฯอุทกภัย ผูใหสัมภาษณ กลมุ หนวยงานที่เกยี่ วของและกลมุ ประชาชนบางสว นใหเ หตผุ ลวา 1) ปภ. ในฐานะหนวยงานหลักในการปองกันและบรรเทาสาธารณภัยของประเทศ มีภารกิจ สําคญั ประการหน่งึ คือสงเสรมิ การมีสว นรวมของประชาขน โดยไดน าํ แนวคิดการจัดการความ เส่ียงจากภัยพิบัติโดยอาศัยขุมชนเปนฐานมาใชและเร่ิมดําเนินการในป พ.ศ. 2547 ภายใต ช่ือโครงการเสริมสรางศักยภาพชุมชนดานการปองกันและบรรเทาสาธารณภัย ชวงเวลาน้ัน ตามโครงสรางของกรม ผูดําเนินงานหลักไดแกสํานักสงเสริมการปองกันสาธารณภัย โดยให ศูนยป องกันและบรรเทาสาธารณภัยเขต (ศูนยปภ.เขต) 3 ปราจีนบุรี (จังหวัดตราดเปนสวน ราชการภายในศูนยปภ.เขต 3) เปนผูดําเนินโครงการแตละภูมิภาค และคัดเลือกพื้นท่ีเสี่ยง ภัยจังหวัดในศูนยปภ.เขต ดําเนินการฝกอบรมผูนํา/แกนนําชุมชนในจังหวัดตราดป 2547 ไดแก อ.เกาะชาง ต.เกาะชางใต จํานวน 4 ชุมชน/หมูบาน ป 2548 ไดแก อ.บอไร ต.บอ พลอย จาํ นวน 4 ชมุ ชน/หมูบ า น และ อ.เขาสมิง ต.สะตอ จํานวน 3 ชุมชน/หมูบาน (ชุมชน วงศพ ัฒนา ตกตกั และทุงกระบอก) ซึ่งการฝกอบรมจะมีระยะเวลา 2 วัน เนนท่ีการใหชุมชน