TV101 TÀI LIỆU -Document

Xã hội Thông tin Dan Dorner Cần Thơ, 2018 Khoa Khoa học xã hội & Nhân văn Bộ môn Quản trị Thông tin Thư viện

Mục lục Chương 1: Xã hội thông tin ........................................................................................................3 Mục tiêu học tập: ....................................................................................................................3 Giới thiệu:...............................................................................................................................3 Chúng ta hàm ý gì khi đề cập đến “Xã hội Thông tin”?.........................................................4 Cơ sở lý thuyết........................................................................................................................5 Những mối liên hệ mật thiết của Xã hội thông tin .................................................................6 Ra quyết định......................................................................................................................6 Công nghệ thông tin và truyền thông - ICTs (Information and Communication Technologies) và khoảng cách số (digital divide ...............................................................7 Mặt trái của xã hội thông tin...............................................................................................7 Viễn cảnh tổng thể..............................................................................................................8 Câu hỏi thảo luận:...................................................................................................................8 Chương 2: Thông tin và Tri thức.............................................................................................10 Mục tiêu học tập ...................................................................................................................10 Giới thiệu..............................................................................................................................10 Khởi nguồn của vốn tri thức được ghi chép .........................................................................10 Bản chất của tri thức.........................................................................................................14 Tri thức cá nhân và tri thức xã hội....................................................................................16 Truyền thông trong các dịch vụ thông tin ............................................................................19 Truyền thông trong thời đại Internet ................................................................................19 Vai trò của ‘tài liệu’ trong truyền thông ...........................................................................21 Câu hỏi thảo luận..................................................................................................................22 Chương 3: Vai trò của công nghệ truyền thông và thông tin trong các dịch vụ thông tin và thư viện ...........................................................................................................................................24 Mục tiêu................................................................................................................................24 Giới thiệu..............................................................................................................................24 Cuộc cách mạng máy tính ....................................................................................................24 Cuộc cách mạng ICT ............................................................................................................25 Kỷ nguyên của “chủ nghĩa thông tin” ..................................................................................26 Sự phân bố mạng lưới công nghệ số và sự hội nhập xã hội .................................................28 Câu hỏi thảo luận..................................................................................................................29 Chương 4: Truyền thông học thuật...........................................................................................32 Mục tiêu................................................................................................................................32 Giới thiệu:.............................................................................................................................32 Khuôn mẫu và quy tắc ..........................................................................................................32 Sự phát triển các ngành học..................................................................................................32 Những chuyên ngành mới và những yêu cầu mới về các thư viện.......................................33 Các tạp chí học thuật ........................................................................................................34 Cấu trúc của giao tiếp học thuật .......................................................................................35 Giao tiếp học thuật và vai trò của các thư viện ....................................................................38 Câu hỏi thảo luận..................................................................................................................39 Chương 5: Kinh tế học thông tin ..............................................................................................41 Mục tiêu................................................................................................................................41 Giới thiệu..............................................................................................................................41 Vị trí của thị trường thông tin...............................................................................................41 Chúng ta nên ghi nhận những thay đổi gì trong ngành xuất bản hiện đại? ..........................42 Các thư viện và cơ quan lưu trữ có khác với các tổ chức khác không? ...............................44 Kinh tế học thông tin ............................................................................................................45 Câu hỏi thảo luận..................................................................................................................46 Chương 6: Các cơ quan thông tin cơ bản và vai trò của chúng trong xã hội ...........................48 1

Mục tiêu................................................................................................................................48 Giới thiệu..............................................................................................................................48 Các cơ quan thông tin ...........................................................................................................48 Thư viện đại học ...............................................................................................................50 Thư viện công cộng ..........................................................................................................54 Thư viện trường học .........................................................................................................55 Thư viện chuyên ngành ....................................................................................................55 Câu hỏi ôn tập.......................................................................................................................56 Bài đọc..................................................................................................................................57 Chương 7: Truy cập thông tin - Tổ chức thông tin trong thư viện ..........................................59 Mục tiêu................................................................................................................................59 Giới thiệu..............................................................................................................................59 Những lí do và các hoạt động cho việc tổ chức thông tin ....................................................60 Tổ chức thông tin trong những mội trường khác nhau.........................................................61 Thư viện............................................................................................................................61 Cơ quan lưu trữ.................................................................................................................62 Những công cụ chính cho việc tổ chức thông tin trong các thư viện ...............................63 Tổ chức thông tin điện tử - Siêu dữ liệu (Metadata) ........................................................64 Câu hỏi thảo luận..................................................................................................................66 Chương 8: Tổng quan về chính sách thông tin.........................................................................68 Mục tiêu................................................................................................................................68 Giới thiệu..............................................................................................................................68 Định nghĩa về chính sách thông tin ..................................................................................69 Sự phát triển Internet ở Việt Nam ....................................................................................70 Những mục tiêu cơ bản của chính sách thông tin.................................................................71 Các vấn đề về chính sách thông tin mà tất cả các quốc gia đang đối mặt ............................72 Xây dựng chính sách thông tin .........................................................................................73 Ban soạn thảo chính sách .................................................................................................74 Những vấn đề chính sách thông tin chủ yếu đối với các thủ thư..........................................76 Công tác kiểm duyệt .........................................................................................................76 Tiếp cận thông tin chính phủ ............................................................................................78 Sở hữu trí tuệ ....................................................................................................................80 Kết luận ................................................................................................................................82 Câu hỏi thảo luận..................................................................................................................82 Chương 9 :Tác phong nghề nghiệp và Phẩm chất chuyên môn ...............................................85 Mục tiêu................................................................................................................................85 Tác phong nghề nghiệp và phẩm chất chuyên môn .............................................................85 Giới thiệu..............................................................................................................................85 Định nghĩa về một nghề nghiệp............................................................................................87 Tác phong nghề nghiệp và các tiêu chuẩn công tác trong nghề công tác thông tin .............88 Các hội đoàn chuyên môn và các qui tắc về tác phong nghề nghiệp ...................................90 Câu hỏi thảo luận..................................................................................................................93 2

Chương 1: Xã hội thông tin Mục tiêu học tập: Kết thúc chương này, sinh viên có thể: 1. Nêu định nghĩa về “xã hội thông tin” liên quan đến bối cảnh Việt Nam 2. Thể hiện sự hiểu biết về các yếu tố cơ bản của Xã hội thông tin 3. Thảo luận các vấn đề liên quan đến thông tin trong xã hội có ý nghĩa quan trọng đối với Việt Nam và những người làm công tác thông tin ở Việt Nam Giới thiệu: Mục đích của học phần TV101 là giới thiệu đến người học về lĩnh vực quản trị thông tin - thư viện thông qua sự hiểu biết về về vai trò xã hội của thông tin và vị trí của các chuyên gia thông tin trong một xã hội đang phát triển, cần nhiều thông tin như Việt Nam. Nội dung bài học của tuần này tập trung vào vấn đề thông tin trong xã hội, với sự nhấn mạnh về các loại hình thông tin được yêu cầu bởi người dùng tin trong từng ngữ cảnh. Từ đó, sinh viên sẽ hiểu được các chuyên gia thông tin thực sự làm những công việc gì, và họ đã đóng góp cho sự tồn tại và sự phát triển của xã hội như thế nào. Xuyên suốt môn học, sinh viên sẽ được yêu cầu đọc nhiều bài báo và những những chương trong sách giáo khoa của một học giả người Anh, John Feather. Trong tuần này, sinh viên sẽ bắt đầu đọc bài giới thiệu về Xã hội Thông tin. ! Bài đọc: John Feather, “Giới thiệu – Xã hội Thông tin” trang xi-xx Trong những trang này Giáo sư Feather giới thiệu tổng quan về các vấn đề đang đối mặt với Xã hội thông tin: cuộc cách mạng thông tin; sự lan tỏa nhanh chóng của công nghệ; bản chất của xã hội dựa vào thông tin; những mô hình kinh tế ảnh hưởng đến việc chúng ta lưu trữ, sử dụng và truy cập thông tin như thế nào; và các vấn đề “mang tính chính trị” nổi bật như sự phân bố mạng lưới công nghệ số và khoảng cách giữa sự giàu và nghèo thông tin. Đây chỉ là phần giới thiệu tổng quan về những vấn đề mà sinh viên sẽ làm quen trong môn học TV101 – đẻ sinh viên hiểu được rằng nghiên cứu về thông tin học mang tính mở rộng, thú vị, phức tạp và thiết yếu đối với một quốc gia như Việt Nam. Các bạn có thể bắt đầu bằng cách liên hệ những ý kiến của Feather với những gì bạn đã biết từ kinh nghiệm bản thân. Ví dụ như công nghệ thông tin quan trọng như thế nào trong cuộc sống của bạn: bạn có sử dụng Internet, chơi games trên máy tính, hay tìm kiếm thông tin trên Web không? Với những phương tiện truyền thông khác thì sao: bạn có đọc sách, tạp chí, nhật báo, nghe đài, hay xem tivi không? Nếu câu trả lời là có với bất kỳ câu hỏi nào ở trên, điều đó có nghĩa là bạn đang chủ động hòa nhập vào xã hội thông tin. ? Những loại hình truyền thông nào (Internet, radio, v.v…) mà bạn có thể không cần đến trong cuộc sống nhất, những loại hình nào bạn lệ thuộc vào nhiều nhất? Bạn nghĩ gì về giá trị hay chất lượng của thông tin/các ý kiến mà bạn tiếp nhận từ mỗi phương tiện truyền thông? Nội dung của chúng được so sánh như thế nào? 3

Đây là những câu hỏi mà bạn cần bắt đầu nghĩ đến để trở thành những “người dùng tin có óc phản biện” và người khai thác các phương tiện truyền thông. Khi bạn là một chuyên gia thông tin, bạn biết cách đánh giá cả phương tiện truyền thông (như tivi hoặc báo chí) và thông điệp của chúng (nội dung được truyền tải bằng phương tiện truyền thông); bạn cũng sẽ biết rõ cách thức phục vụ các khách hàng của mình, và giúp họ trở thành “người dùng tin có óc phản biện.” Chúng ta hàm ý gì khi đề cập đến “Xã hội Thông tin”? Hãy bắt đầu bằng việc đọc qua Tầm nhìn tổng quan về xã hội thông tin của Hội nghị Thưọng đỉnh Thế giới về Xã hội Thông tin (WSIS) - điều này sẽ dẫn đến những quan điểm rất rõ ràng mà WSIS xem như những nhân tố cần thiết trong Xã hội Thông tin. ! Bài đọc: World Summit on the Information Society, ‘A Common Vision of the Information Society?’ Xem trên mạng theo địa chỉ: http://www.itu.int/osg/spu/wsis-themes/Vision/Vision.html Ngay trong giai đoạn khởi đầu của quá trình học tập và nghiên cứu, bạn có thể nghĩ liệu các yếu tố này đuợc phản ánh như thế nào trong bối cảnh thực tế của Việt Nam vốn được xem là một xã hội thông tin mới trỗi dậy. Cách đây khoảng 40 năm, một nhà văn người Mỹ, Alvin Toffler đã đưa ra cụm từ “future shock” (Cú sốc tương lai) (1970) để chỉ ra rằng sự thay đổi đó không chỉ là một phần bình thường của cuộc sống mà nó còn xuất hiện quá nhanh, ít nhất là với các xã hội phương Tây và các nền kinh tế châu Á đang phát triển, đến mức bây giờ chúng ta có thói quen mong đợi sự thay đổi triệt để và quyết liệt trong quãng đời của mình, và chúng ta phải học cách làm thế nào để đương đầu với vốn tri thức của một thế giới hoàn toàn khác trong thập kỉ tới. Ông nói: Bằng cách thay đổi mối quan hệ của chúng ta đối với nguồn tài nguyên xung quanh, bằng cách mở rộng phạm vi của sự thay đổi, và, quan trọng nhất là bằng cách thúc đẩy tốc độ tiến triển của nó, chúng ta đã đưa chính mình thoát khỏi cách suy nghĩ, cảm nhận, và thích ứng cổ hủ. Chúng ta đã xây dựng nên một xã hội hoàn toàn mới và bây giờ chúng ta đang chạy đua theo nó. (Toffler 1970) Một trong những nguồn tài nguyên mà Toffler đề cập đến trong bài viết của mình chính là “thông tin”. Ông so sánh nó với những nguồn tài nguyên khác mà nhân loại đã định giá trị như lực lượng lao động, đất đai, và tiền bạc. Thời kỳ đầu của lịch sử phương Tây, và cả lịch sử Châu Á, nguồn tài nguyên chính là lực lượng lao động; sau đó là đất đai; và gần đây nhất là nguồn tài chính hay nguồn vốn cho sự đầu tư và phát triển. Ngày nay, nhiều người có chung một nhận định rằng nguồn tài nguyên then chốt là thông tin. Toffler đề cập đến điều này trong một quyển sách khác, The Third Wave (Làn sóng thứ ba). Ông dùng thuật ngữ “làn sóng thứ ba” để mô tả những thay đổi xã hội phức tạp với trọng tâm là cuộc cách mạng thông tin. Đối với nền văn minh của Làn sóng thứ ba, nguồn nguyên liệu thô sơ nhất trong tất cả các nguồn tài nguyên - và không thể bị cạn kiệt – chính là thông tin, bao gồm cả khả năng sáng tạo. Thông qua khả năng sáng tạo và thông tin, con người sẽ tìm thấy các nguồn thay thế những tài nguyên có khả năng bị cạn kiệt - mặc dù sự thay thế này một lần nữa thường xuyên đồng hành với quá trình hoạt động mang tính hàn lâm. 4

Vì vậy, một yếu tố quan trọng trong xã hội thông tin là thông tin có giá trị như một nguồn tài nguyên – cho sự tăng trưởng, sự phát triển, cho việc sử dụng hiệu quả các nguồn tài nguyên khác. Dĩ nhiên, thông tin luôn có giá trị, nhưng điều này đã không được nhận thức một cách đầy đủ. Thay vào đó, mọi người có thói quen tập trung vào nguồn lao động, đất đai, và/hoặc nguồn tài chính. Ví dụ, hãy thử nghĩ, người ta xem điều gì là quan trọng nhất cho nhu cầu phát triển của họ ở Việt Nam – có thể phần lớn các cuộc tranh luận sẽ tập trung xoay quanh 3 nhân tố chính là nguồn lao động, đất đai, và nguồn tài chính; rất ít nguời trong chính phủ hay trong lĩnh vực kinh doanh nghĩ đến thông tin như là một nguồn tài nguyên chính yếu. Chúng ta cần đất đai, nguồn lao động, nguồn vốn và thông tin. Sẽ rất khó để có thể tạo nên sự giàu có mà không có tất cả các yếu tố trên. Các yếu tố này hay yếu tố kia đôi khi được xem là quan trọng hơn, nhưng không thể thiếu yếu tố thông tin. Ngày nay, tại phần lớn các nền kinh tế phát triển, nguồn lao động, đất đai, và nguồn vốn có vẻ như kém phần quan trọng hơn, có lẽ do chúng ta đã sử dụng chúng một cách có hiệu quả hơn, hay chúng ta ít cần đến chúng hơn. Trong khi đó, thông tin đã nổi lên trở thành một nhân tố hết sức trọng yếu. Điều này cũng có nghĩa là trong Xã hội Thông tin, thông tin dường như là nguồn tài nguyên chính trong việc tạo ra của cải và sự giàu có. Cơ sở lý thuyết Như phần lớn các phương diện của lĩnh vực quản trị thông tin - thư viện, phía sau các quy trình và vấn đề mang tính thực tiễn là một nền tảng lí thuyết đáng kể và chúng giữ vai trò hết sức quan trọng đối với những người làm công tác thông tin. Xã hội thông tin cũng không phải là một ngoại lệ. Trong phần này, chúng ta chỉ tóm tắt một cách ngắn gọn những điều mà một số nhà tư tưởng nói về hiện tượng này, từ đó bạn sẽ có một kiến thức nền tảng nhất định để ủng hộ cho quan điểm của riêng bạn. Với một số nhà tư tưởng, Xã hội thông tin hàm ý đến sự chuyển hóa triệt để của xã hội, chứ không chỉ là một sự tiến triển đều đặn. Những nhà tư tưởng này, được xem như “những thuyết gia thông tin”, được giới thiệu bởi Daniel Bell, người đã đưa ra một đề tài nổi bật về các xã hội thông tin vào năm 1973, The Coming of the Post-Industrial Society: A Venture in Social Forecasting (New York: Basic Books, 1973). Nhóm thứ hai, thường được xem là “những nhà có tư tưởng thông tin hóa”, thì tin rằng Xã hội thông tin chỉ là một sự tiếp nối của các mối quan hệ truyên thống, nhưng thông tin giữ vai trò to tác hơn trước đây. Frank Webster là một ví dụ điển hình của những nhà tư tưởng thuộc nhóm này, và nếu bạn có thể tiếp cận được một bản sao nào đó, bạn có thể muốn đọc bài báo khá hóc búa của ông, ‘The Information Society: Conceptions and Critique” (Xã hội thông tin: Các khái niệm và phê bình” trong quyển Encyclopedia of Library and Information Science, vol. 56, supplement 21 (New York: Marcel Dekker, 1996), 74–112. Một điều dễ hiểu là những người như Webster thường không được giới chuyên gia thông tin biết đến nhiều vì họ không đề cao sự nội bật hay tính đơn trị của thông tin mà chúng ta cho là nó xứng đáng. Ngược lại, các tác giả như Bell thì lại gây sự chú ý đối với các thủ thư và những người công tác trong lĩnh vực thông tin vì họ làm nổi bật tầm quan trọng của thông tin trong các xã hội hậu công nghiệp và hiện đại. Thực vậy, Bell đã đưa ra nhận định rằng thông tin mang lại quyền lực; vì vậy, những chuyên gia thông tin phải là những người đầy quyền lực – không có gì làm lạ khi Bell thu hút đuợc sự chú ý của các thủ thư! 5

Bell đã xác nhận rằng những thay đổi trong cấu trúc nguồn tài nguyên sẽ dẫn đến những thay đổi trong cấu trúc quyền lực, và sẽ có một tổ chức quyền lực mà nguồn tài nguyên lớn nhất của họ là thông tin mà họ sở hữu - tồn tại trong trí não của họ hoặc trong những hình thức lưu trữ mà người khác không thể tự do tiếp cận. Trong các bài viết, ông không chỉ mang đến sự nổi bật cho “tri thức lý thuyết” như là nguyên lí cơ bản của xã hội, mà ông còn khẳng định rằng những nghề nghiệp mang tính kỹ thuật và chuyên nghiệp được thúc đẩy bởi một trật tự mới sẽ thiết lập một tầng lớp xã hội mới có nhiều quyền lực hơn. Những mối liên hệ mật thiết của Xã hội thông tin Ra quyết định Đầu tiên, chúng ta phải nhớ rằng các chuyên gia thông tin thường quan tâm việc lưu trữ và phổ biến các tài liệu ghi nhận lại một vài yếu tố của tri thức xã hội. Sự sẵn có của thông tin trong xã hội hiện đại làm chúng ta phải suy nghĩ sáng suốt hơn về cách thức chúng ta sẽ phản ứng lại với môi trường này. Có phải chúng ta đang trở thành một phần của đội ngũ công nhân tri thức ưu tú, hay chúng ta đang dần trở nên thừa thãi bởi cuộc cách mạng điện tử? Bạn có ? nhìn nhận gì khi chính mình sẽ là những chuyên gia thông tin tương lai ở Việt Nam? Hãy suy nghĩ một cách khái quát xem chuyên gia thông tin có nghĩa là gì, và hãy để suy nghĩ của mình vượt khỏi những khuôn mẫu của tổ chức truyền thống. Feather (2004) chỉ ra rằng thông tin là cơ sở then chốt để đưa ra quyết định: Máy tính đã làm rõ những điều luôn tìm ẩn nhưng lại bị dấu kín, phớt lờ, và thậm chí có thể không được biết đến: đó là tất cả các những công việc liên quan đến việc ra quyết định cũng việc sử dựng thông tin. Nếu không có thông tin, những quyết định đưa ra chỉ là những phỏng đoán. Khi việc cung cấp thông tin đạt hiệu quả hơn, chính xác hơn và có thể truy cập dễ dàng hơn, cơ sở cho việc đưa ra những quyết định sẽ được cải thiện. Dù cuối cùng thì chất lượng của quyết định sẽ vẫn tùy thuộc vào kỹ năng diễn giải của người ra quyết định, nhưng ít nhất người cung cấp thông tin cũng có thể cố gắng đảm bảo được rằng những kỹ năng đó được sử dụng một cách thuận lợi nhất dựa trên nền tảng của một kiến thức toàn diện. Mặc dù nhận định này rất đúng, nhưng nó để lại nhiều câu hỏi chưa có câu trả lời. Là những chuyên gia thông tin, chúng ta thường ra những quyết định trong thời điểm nào? Cụ thể, chúng ta có đang giải quyết những vấn đề của một “bức tranh tổng thể” có tính chất quyết định đến bản chất nghề nghiệp của chúng ta: 1. Chúng ta có nên đón nhận cuộc cách mạng điện tử và đảm bảo rằng chúng ta nằm trong số những người dẫn đầu không? 2. Chúng ta có nên duy trì vai trò truyền thống của chúng ta như những người bảo quản các tài liệu in ấn, và xem đó như là cách thức đơn giản nhất và tiết kiệm nhất trong việc cung cấp sự tiếp cận đến thông tin? Việc nhìn nhận những vấn đề này ở cả hai mặt mang lại những lợi ích tích cực đặc biệt là trong một xã hội giàu thông tin và đang phát triển rất nhanh như Việt Nam. Bạn nên xem xét những câu hỏi này một cách cẩn thận. 6

? Có thể có một Xã hội thông tin mà không có các công nghệ thông tin và truyền thông (ICTs) không? Có thể có một Xã hội Thông tin mà không có những thủ thư và những nhà quản lí thông tin được đào tạo chuyên nghiệp không? Công nghệ thông tin và truyền thông - ICTs (Information and Communication Technologies) và khoảng cách số (digital divide) Ở Việt Nam hay ở bất cứ nơi nào khác, công nghệ thông tin và truyền thông (ICTs) đã và đang là nhân tố cho sự thay đổi, và một số người tranh luận rằng máy tính là nền tảng cho một xã hội thông tin hiện đại. Một số tác giả đã bày tỏ sự quan tâm rằng trong một cuộc chạy đua để thích ứng với ICTs, các nhà quản lý thông tin đã hỗ trợ cho sự mở rộng của “khoảng cách số” giữa “có” và “không có” thông tin. Điểm này được Barbara Hall (2001) trình bày rất rõ ràng, và các quan điểm của bà sẽ đồng hành với bạn trong suốt bậc học này. Vấn đề về khoảng cách số là một vấn đề trọng yếu đối với xã hội Việt Nam và sự phát triền của quốc gia này. Hãy đọc bài viết của bà một cách cẩn thận. ! Bài đọc: Barbara Hull, ‘Can Librarians Help to Overcome the Social Barriers to Access?’ New Library World, 102, no. 10 (2001): 382-388 Mặt trái của xã hội thông tin Vấn đề về sự giàu hay nghèo về thông tin nói lên rằng không phải mọi thứ trong xã hội thông tin đều tuyệt vời, và thực chất những hồi chuông cảnh báo đang vang lên trên nhiều lĩnh vực hoạt động. Một trong những nhà dự báo phản đối đầy tính thuyết phục là Theodore Roszak - người cung cấp một tầm nhìn nhiễu loạn về xã hội thông tin: Một người ngồi trước một màn hình sáng, gõ bàn phím và xem những điều đáng chú ý được chiếu trên màn hình với vận tốc của ánh sáng. Những từ ngữ, hình ảnh xuất hiện từ một nơi vô định. Như một đứa trẻ, người ta lại bắt đầu tin vào ma thuật. Và vì con người đang làm cho ma thuật xảy ra, nên nó cũng tạo ra một một quyền năng đi kèm với hành động. Con người có được nền văn hóa của cả hành tinh chỉ trên những ngón tay. Tất cả các sơ sở dữ liệu, các thư viện, cơ quan lưu trữ, và rạp chiếu bóng trên thế giới đều nằm trong một cái hộp này. Chúng ta có một tên gọi cho những viễn cảnh nhìn như thế. Chúng ta gọi đó là “những câu chuyện thần tiên.” Phiên bản gốc của máy tính quyền lực tuyệt đối là này cây đèn thần của Aladdin: đánh bóng nó và một vị thần xuất hiện và ban cho bạn mọi điều ước… Quanh giấc mơ đó, họ [những hacker] dễ dàng đan kết thành những hình ảnh tưởng tuợng của sự thông tuệ và quyền lực tuyệt đối. Cuối cùng, họ cảm thấy chắc chắn rằng chiếc máy này [sẽ] chứa mọi thứ mà bất cứ ai cũng cần – và nó sẽ đuợc gọi là “thông tin.” Người có nhu cầu về thông tin không bao giờ có thể rời khỏi căn phòng đó, cái bàn đó - không phải để làm việc hay giải trí, không phải để mua sắm hay để hòa nhập với xã hội, không phải để được kích thích trí tuệ hay thẩm mĩ. (Roszak 1990) Thế nhưng - những chuyên gia thông tin sẽ là những người giải cứu! Rozark đã không để ý đến vai trò mà các chuyên gia thông tin có thể và sẽ đảm nhận trong xã hội tương lai. Thực tế, chúng ta có thể cung cấp: • Các dịch vụ giá trị gia tăng • Kiểm soát chất lượng • Diễn giải về luật bản quyền 7

• Hệ thống hỗ trợ việc ra quyết định cho những ngữ cảnh cụ thể • Các chiến lược tìm tin phức tạp Hiện tại có thể bạn chưa hiểu rõ những chức năng này, nhưng nó sẽ trở nên quen thuộc với bạn trong suốt thời gian học tập trước mắt. Bây giờ, bạn chỉ cần hiểu rằng những dich vụ này giúp tiết chế cái nhìn của Rozard, và gắn yếu tố nhân văn vào việc truy cập thông tin qua ICTs. Viễn cảnh tổng thể Xã hội thông tin có ý nghĩa đa dạng như sự đa dạng của các ngành nghề liên quan tới nó như thủ thư, nhà quản lí thông tin, chuyên gia văn thư lưu trữ, người phụ trách bảo tàng, hay nhà quản trị tri thức… Những bài diễn văn mở đầu tại Hội nghị Thương Đỉnh thế giới về Xã hội Thông tin đã chốt lại nhiều quan điểm khác nhau, từ góc độ xã hội, kinh tế, chính trị và chuyên môn. Bạn có thể xem qua trang web WSIS và đọc một số bài diễn văn qua địa chỉ: <http://www.itu.int/wsis/geneva/coverage/archive.asp?lang=en&c_type=op|10>. Trong tất cả những tài liệu ở đó, sinh viên được yêu cần đọc bài đọc dưới đây như bài tổng kết cho bài học tuần này: Bài đọc Kofi Annan, ‘Address by the UN Secretary-General to the World ! Summit on The Information Society’’ Geneva, 10 December 2003. Xem trên mạng qua địa chỉ http://www.itu.int/wsis/geneva/coverage/statements/opening/annan.doc ? Khi bạn đọc bài diễn văn của Tổng thư ký Liên Hiệp Quốc Kofi Annan, bạn hãy tóm tắt những vấn đề chính mà ông đã nêu lên và hãy liên hệ chúng với hoàn cảnh của Việt Nam. Tầm nhìn được nêu ở đây có giống như những ý kiến của Bell hay Roszak không? Câu hỏi thảo luận: Xuyên suốt các nội dung của tuần này sinh viên sẽ được hỏi một số câu hỏi. Hy vọng các bạn đã suy nghĩ về các câu hỏi này, đã hảo luận chúng với các bạn cùng lớp và với giáo viên. Dưới đây là những câu hỏi ôn tập dựa theo những ghi chú và những tài liệu sinh viên đã đọc nhằm giúp cho sinh viên củng cố lại những gì họ đã học tuần này. Các câu hỏi có thể được thảo luận trong lớp hoặc sẽ có trong bài thi. 1. Bạn có nghĩ rằng nhận thức cao về thông tin như một nguồn tài nguyên là một lợi ích hay một vấn đề đối với xã hội và những người công tác trong lĩnh vực thông tin Việt Nam không? 2. Có phải là chúng ta đang thay đổi sang một xã hội thông tin, hay hiện tại chúng ta chưa thật sự thay đổi cấu trúc hoặc chức năng cơ bản của xã hội? Việt Nam có khác với những nước khác trong cách nhìn này hay không? 3. Có thể có một xã hội thông tin mà không có ICTs không? Có thể có một xã hội thông tin mà không có những nhà quản lí thông tin và những thủ thư đuợc đào tạo chuyên nghiệp không? 8

4. Khi bạn đọc bài diễn văn của Tổng thư ký Kofi Anna, hãy tóm tắt lại những vấn đề chính mà ông đã nêu lên, và cố gắng liên hệ những vấn đề này với hoàn cảnh ở Việt Nam. Tầm nhìn được tìm thấy ở đây giống với những ý kiến của Bell hay của Roszak? Bài đọc Annan, Kofi, ‘Address by the UN Secretary-General to the World Summit on The Information Society’’ Geneva, 10 December 2003. Available online at: http://www.itu.int/wsis/geneva/coverage/statements/opening/annan.doc Feather, John. ‘The Information Society: Myth and Reality,’ Introduction in The Information Society: A Study of Continuity and Change. 4th ed. London: Facet Publishing, 2004; pp. xi-xx Hull, Barbara. ‘Can Librarians Help to Overcome the Social Barriers to Access?’ New Library World, 102, no. 10 (2001): 382-388 World Summit on the Information Society, ‘A Common Vision of the Information Society?’ Available online at: http://www.itu.int/osg/spu/wsis-themes/Vision/Vision.html Nguồn tham khảo Bell, Daniel. The Coming of the Post-Industrial Society: A Venture in Social Forecasting. New York: Basic Books, 1973 Dearnley, James, and John Feather. The Wired World: An Introduction to the Theory and Practice of the Information Society. London: Library Association, 2001 Hornby, Susan, and Zoe Clarke (eds). Challenge and Change in the Information Society. London: Facet Publishing, 2003 Martin, William J. The Global Information Society. Aldershot: Gower, 1995 May, Christopher. The Information Society: A Sceptical View. London: Polity Press, 2002 Toffler, Alvin. Future Shock. London: Pan, 1970 Toffler, Alvin. The Third Wave. London: Pan, 1981 Webster, Frank. Theories of the Information Society. London: Routledge, 1995 World Summit on the Information Society. Final Report of the Geneva Phase of the Summit WSIS-03/GENEVA/DOC/0009 (rev. 1). Available online at: http://www.itu.int/wsis/documents/doc_multi-en-1191|0.asp 9

Chương 2: Thông tin và Tri thức Mục tiêu học tập Khi kết thúc chương này, sinh viên có thể: 1. Giải thích được nguồn gốc của văn bản và sách dạng in ấn và hoạt động kinh doanh sách 2. Đưa ra định nghĩa về dữ liệu, thông tin, tri thức và giải thích được dữ liệu đã trở thành thông tin như thế nào 3. Giải thích mô hình căn bản của quá trình luân chuyển thông tin và mối quan hệ của nó với chuyên gia thông tin 4. Mô tả cách thức các chuyên gia thông tin làm tăng giá trị cho thông tin 5. Giải nghĩa các thuật ngữ ‘document’ (tài liệu) và ‘documentation’ (tư liệu) trong phạm vi của các thư viện và các cơ quan lưu trữ. Giới thiệu Trong tuần này trọng tâm của chúng ta là bàn về nền tảng của thông tin và tri thức, và cách thức tất cả các loại hình dịch vụ thông tin tương tác với chúng. Để cung cấp cho bạn một số lí thuyết nền tảng, chúng ta sẽ khởi đầu cuộc thảo với nguồn gốc của việc in ấn và sự phát triển của hoạt động kinh doanh sách. Trong phần kế tiếp, chúng ta tiếp tục xem xét sự phát triển của các phương tiện truyền thông đại chúng và các công nghệ thông tin và truyền thông (ICTs) mới. Khởi nguồn của vốn tri thức được ghi chép Những người đầu tiên ghi chép lại những biểu tượng về thế giới của họ là những người sống ở hang động – và họ đã sử dụng các vách của hang động như là chất liệu để vẽ lại những hình ảnh miêu tả các hoạt động của cuộc sống hàng ngày. Trong khi những bức tranh này có thể dễ dàng chuyển tải những hình ảnh cụ thể như con người và động vật, chúng lại không hiệu quả trong việc truyền tải những khái niệm trừu tượng như giá trị tài chính và suy nghĩ của con người. Trong chương 1 của sách tham khảo, John Feather nhìn vào cách thức nhu cầu xã hội và những điều kiện môi trường đã thúc đẩy sự phát triển của các hệ thống truyền tải những khái niệm trừu tượng, và thực chất nó đã dẫn đến khả năng ghi chép và phổ biến kiến thức của chúng ta ngày nay. Feather đã nghiên cứu sự tiến bộ của hệ thống ghi chép thông tin từ những bức tranh hang động thời tiền sử, cho đến sự phát triển của chữ tượng hình, mật mã, mẫu tự, chữ số và cký hiệu âm nhạc. Tiếp đó, ông phân tích các phương tiện truyền thông được sử dụng để ghi lại những biểu trưng trên và kết thúc với phần thảo luận về sự phát triển của sách, công nghiệp in ấn và kinh doanh sách. ! Bài đọc John Feather, “From Script to Print,” Chương 1 của quyển The Information Society: A Study of Continuity and Change (Xã hội thông tin: nghiên cứu về sự kế thừa và thay đổi, 4th ed. (London: Facet Publishing, 2004), 1-22. 10

Gần cuối chương này, Feather thảo luận cách thức ngành công nghiệp in ấn đã đạt đến đỉnh cao trong xã hội phương Tây vào thế kỉ 19 như thế nào, thời kỳ mà các thư viện lớn được hình thành và trở thành những kho lưu trữ tri thức của thế giới. Tuy nhiên, ông chỉ ra rằng mặc dù tài liệu in ấn đóng vai trò vô cùng quan trọng vào cuối thế kỉ 19, nhưng nó đã bắt đầu bị các hình thức lưu trữ và truyền thông khác thay thế. Do những đặc thù của lịch sử xã hội, lịch sử văn hóa in ấn của Việt Nam từ thế kỉ 18 trở đi cũng có những điểm tương đồng với lịch sử in ấn ở các nước phương Tây, mặc dù dĩ nhiên cũng có nhiều điểm ngoại lệ. Một điểm đặc biệt quan trọng là sự thay đổi từ hệ thống chữ viết Hán nôm sang hệ thống chữ viết Quốc ngữ cho ngôn ngữ tiếng Việt. ? Theo bạn, sự thay đổi từ hệ thống chữ viết Hán nôm sang chữ Quốc ngữ trong ngôn ngữ tiếng Việt đã tạo điều kiện hay gây trở ngại cho sự gia nhập vào xã hội thông tin của Việt Nam? Feather đưa ra một điểm quan trọng trong phần kết của chương 1 về tầm quan trọng của thông tin truyền miệng trong thế giới của chúng ta. Thông tin mà chúng ta cần cho cuộc sống hằng ngày của chúng ta phần lớn điều được truyền miệng – và sự thật là trong nhiều xã hội khi mà kỹ năng đọc viết của người dân đặc biệt là ở những người lớn tuổi vẫn còn thấp, con người phụ thuộc hoàn toàn vào thông tin được truyền miệng. ? Giả sử người Việt Nam đang chiếm một tỉ lệ biết đọc biết viết rất cao, thì truyền thông miệng góp phần vào xã hội Việt Nam bằng cách nào? Nếu các thư viện là những nơi lưu trữ của tri thức được ghi chép lại, vai trò của các thư viện này đối với truyền thông miệng là gì? Trong xã hội hiện đại, mọi người sẽ tiếp cận thông tin hầu như ngay từ lúc họ thức dậy (nghe radio về dự báo thời tiết trong ngày), cho đến lúc họ đi ngủ (bật TV lên để tìm những kết quả thể thao mới nhất). Hai ví dụ này chỉ ra việc sử dụng các phương tiện truyền thông đại chúng, nhưng thông tin đến từ nhiều nguồn khác nhau, bao gồm sách và tạp chí, các tài liệu bản thảo như thư từ của những người định cư đầu tiên, các tài liệu của các cơ quan/tổ chức (cả ở dạng giấy và điện tử), và những tài liệu in khác như là các thời khóa biểu, các trang Web và những loại tài liệu khác. Trong thế giới hiện đại, chúng ta có thể nhận đuợc một số lượng lớn thông tin từ những nguồn nêu trên, và thực tế còn nhiều nguồn khác mà chúng ta không thể liệt kê hết. Chúng ta cũng có thể thu được thông tin từ những nguồn như hình ảnh, âm nhạc, lời nói, tranh ảnh, tác phẩm điêu khắc và có thể kể cả khiêu vũ. Những chiếc xe ô tô đời mới ở một số nước cùng đang được trang bị với Hệ thống định vị toàn cầu (Global Positioning Systems –GPS) cho phép người lái xe xác định được phương hướng của nơi họ muốn đến. Thông thường chúng ta sẽ lựa chọn nguồn thông tin dựa trên lí do tại sao chúng ta cần nó, chúng ta biết gì về việc tìm những thông tin đó, nó có định dạng như thế nào và nó được để ở đâu. Nói cách khác, cả nhu cầu thông tin và nguồn thông tin đều nằm trong những ngữ cănh cụ thể. Có một số ý kiến cho rằng thông tin là một phần tất yếu trong cuộc sống làm việc hằng ngày đối với những người mà từ “thông tin” là một phần trong tên gọi nghề nghiệp của họ (như Quản lý thông tin, hay Giám đốc thông tin - CIO). Thế nhưng, có những nghề nghiệp khác như thủ thư, nhân viên văn thư lưu trữ, và những người quản lý hồ sơ cũng đảm nhận những công việc liên quan trực tiếp đến việc quản lí và/hoặc cung cấp truy cập đến thông tin trong 11

những bối cảnh khác nhau. Và tên gọi của các tổ chức mà họ đang làm việc cũng phản ánh vai trò trung tâm của công tác quản lí thông tin, ví dụ như Dịch vụ thông tin và thư viện, Trung tâm thông tin, Trung tâm tư liệu và lưu trữ. Những người đã làm công tác trong các đơn vị quản trị thông tin có thể đưa ra tranh luận rằng nguồn tài nguyên chủ yếu mà họ phải xử lý chính là thông tin. Tuy nhiên, ở đây có một sự nghịch lí, bởi vì phần lớn những ai công tác trong lĩnh vực “quản trị thông tin” thì thường không phải là những người tạo ra thông tin, và cũng không phải là những người cuối cùng sử dụng nó. Đối với những ai chưa quen với công việc trong một thư viện hay cơ quan lưu trữ, họ thấy rằng dường như có rất ít mối liên hệ giữa các thủ thư với việc quản lí thông tin (mặc dù mối liên hệ giữa các chuyên viên văn thư lưu trữ và việc quản lí thông tin, hay giữa nhà quản lí biểu ghi với công tác quản lí thông tin thì rõ ràng hơn). Ví dụ một người quan sát bên ngoài có thề tìm thấy một hình ảnh tương đồng giữa một gian hàng ở chợ và một thư viện. Trong bức ảnh này, nhà sản xuất là những người sáng tạo và những người đi mua hàng là những khác hàng tiêu dùng sản phẩm (những cái bánh quy của một gian hàng ở chợ hay thông tin trong một thư viện), và người trong coi gian hàng có thể được so sánh với những thủ thư. Những người trông coi gian hàng cung cấp những cái bánh quy và ghi lại giá cả của mặt hàng, trong khi những thủ thư cung cấp những quyển sách cho khác hàng của họ và ghi nhận những quyển sách nào được mượn ra khỏi thư viện. ? Theo quan điểm của bạn, có phải các thủ thư (hay những nhà quản lí thông tin) có cơ sở để tranh cãi rằng những gì họ làm khác với công việc trong một gian hàng ở chợ, và thông tin không phải lúc nào cũng giống nhau như những cái bánh quy? Mặc dù một số giai đoạn xử lí có thể giống nhau, và các khách hàng có thể xem những khía cạnh của sự giao dịch như việc chia sẻ nền tảng chung giống nhau, chúng ta có thể tranh luận rằng quản lí thông tin thì khác việc bán bánh quy. Chúng ta cũng có thể tranh luận rằng một người nào đó sử dụng các dịch vụ của một người thủ thư thì không giống như một khách hàng mua một sản phẩm như bánh quy thì giống như một khách hàng đang sử dụng một dịch vụ chuyên nghiệp. Nơi để bắt đầu là câu hỏi “Mối quan hệ giữa thông tin với các thủ thư, chuyên viên văn thư lưu trữ hoặc quản lí biểu ghi là gì?”. Câu trả lời cho câu hỏi này sẽ được mở rộng dựa trên hiểu biết cơ bản về bản chất của thông tin và tri thức. Chúng ta cũng không cần thiết phải tìm hiểu quá sâu về bản chất của tri thức, vì đó là phạm vi/lĩnh vực của những nhà nhận thức luận. Mối quan tâm của chúng ta là thông tin và tri thức tác động như thế nào đến việc quản lí thông tin. Ghi chú. Ở điểm này bạn sẽ nhận thấy những từ “thông tin” và “tri thức” được sử dụng gần như đồng thời. Ở cuối chương này, hai từ này sẽ có những định nghĩa riêng biệt, dù thực tế vẫn chưa có định nghĩa nào được chấp nhận một cách rộng rãi, và một số tác giả trên thế giới vẫn sử dụng 2 từ này thay cho nhau. 12

Bài đọc Maurice B. Line, “Librarians and Knowledge,” in Knowledge and ! Communication: Essays on the Information Chain, ed. A. J. Meadows (London: Library Association, 1991), 77–89. Ở phần đầu của bài đọc, Line nói về các thủ thư: …về khía cạnh chuyên môn, họ không quan tâm đến vốn tri thức mà là đến sản phẩm dạng văn bản của tri thức được cung cấp bởi các nhà xuất bản - những người đã đóng gói tri thức để sẳn sàng cho việc sử dụng. Điều này không có nghĩa là các thủ thư không có mối liên hệ gì với tri thức, mà họ chỉ không phải là người biết rõ nhất về vốn tri thức đó như những người tạo hay sử dụng chúng. Thêm vào đó, Line cũng đưa ra một luận điểm rằng thông tin thường được chứa trong những vật mang tin như sách, báo hay tạp chí, và đôi khi những thủ thư/ những nhà quản lí thông tin lại tập trung chú ý vào vật mang tin hơn là nội dung thông tin. Vì thế, mối liên hệ ở đây chính là các thủ thư làm gì với vốn tri thức được đóng gói này. Phân tích trên của Line nói lên rằng mối quan hệ giữa tri thức và thủ thư mang tính linh động hơn là hơn là tĩnh tại vì có thêm một yếu tố về trình tự thời gian cần được xem xét. Trong 4 quá trình mà Line mô tả, một yếu tố phải đứng trước những yếu tố khác trong chuỗi trình tự thời gian, đó là sự Chọn lựa, bởi vì không có sự lựa chọn sẽ không thể có hành động kế tiếp. Hai quá trình Lưu giữ và Bảo quản thực tế song song nhau, vì cả hai đều đi theo sau quá trình Lựa chọn và cả hai đều phải đứng trước quá trình Cung cấp Mối quan hệ giữa 4 quá trình có thể được trình bày đơn giản qua sơ đồ: Hình 1. Sơ đồ lưu chuyển thông tin Lưu giữ Lựa chọn Cung cấp Bảo quản 13

? Sơ đồ lưu chuyển thông tin này có giống với hiểu biết của bạn về những gì đang diễn ra trong một thư viện hay không? Nếu có thì như thế nào? Nếu không thì tại sao? Bài đọc của Line thật sự quan trọng vì đây là những hoạt động cơ bản hình thành nên phần lớn các hoạt động hằng ngày của những người làm công tác thư viện, các hoạt động này cũng quen thuộc với những người công tác trong những tổ chức khác như các cơ quan thông tin đoàn thể, các trung tâm thông tin du lịch v.v... Line chỉ ra rằng thông tin được lưu trữ trong các thư viện không giống như hình ảnh những chiếc bánh quy trên kệ của các cửa hàng bởi vì các thủ thư đã phát triển các thủ thuật và sử dụng chúng để làm tăng giá trị cho thông tin/ tri thức thông qua việc ‘tổ chức’ và làm cho thông tin trở nên dễ dàng truy cập hơn đối với các khách hàng tiềm năng. Thông tin phụ thuộc vào từng ngữ cảnh của nó, và nếu ngữ cảnh bị thay đổi do hoạt động của thủ thư thì bản thân thông tin, bằng cách nào đó, cũng bị thay đổi. Điều này không có nghĩa là các nội dung cơ bản bị khác đi, mà là có một sự cải thiện thốt hơn cho những nội dung đó bởi vì chúng có thể dễ dàng được tiếp nhận bởi cộng đồng người sử dụng thư viện. Nếu một quyển sách được xuất bản có chứa đựng những thông tin về cơ học lượng tử, thông tin này nằm trong phạm vi công cộng có thể được tìm thấy bởi hầu hết mọi người nếu họ biết cách. Tuy nhiên, thông qua công tác bổ sung, biên mục, phân loại và lưu trữ nó trên kệ sách của thư viện với những quyển sách khác có cùng nội dung, người thủ thư sẽ giúp người tìm kiếm thông tin về cơ học luợng tử một cách dễ dàng hơn (nhanh chóng hơn và ít tốn kém hơn). Nói cách khác, chính thư viện đã làm tăng thêm giá trị cho những thông tin cơ bản được trình bày trong các quyển sách và những tài liệu khác. Như đã được đề cập ở trên, đối với một người quan sát khách quan bên ngoài, mối liên hệ giữa các chuyên viên lưu trữ và thông tin, và giữa những người quản lí tài liệu và thông tin có thể rõ ràng hơn. Tuy nhiên, một người quan sát sâu sắc sẽ ghi nhận rằng các chuyên viên lưu trữ văn thư và những người quản lí tài liệu thì khác với các thủ thư về những loại hình thông tin mà họ quản lí. Các thủ thư, như Line chỉ ra rằng, “theo định nghĩa là liên quan đến sách vở” có nghĩa là với thông tin được xuất bản. Các chuyên viên lưu trữ văn thư và những người quản lí tài liệu theo định nghĩa liên quan đến các hồ sơ, đó là với thông tin không được xuất bản. Bản chất của tri thức Bây giờ chúng ta trở lại với việc tìm hiểu “bản chất của tri thức”. Các thuật ngữ được sử dụng trong chương này làm cho vấn đề trở nên phức tạp hơn. Chúng ta hãy lấy từ ‘tri thức” (knowledge) làm ví dụ. Đó rõ ràng là một điều đáng mong đợi, và hầu hết mọi người đều thừa nhận rằng họ tìm kiếm tri thức và muốn là người “có tri thức” (knowledgeable), nhưng điều đó thật sự có ý nghĩa gì? Để có tri thức, nó đòi hỏi con người phải “biết” một điều gì đó. Vậy điều họ biết là gì? Có phải là họ biết nhiều “thông tin” không? Có lẽ là vậy, nhưng thông tin là gì? Bạn hãy thử tra từ điển cho những từ này, và bạn sẽ thấy một điều rõ ràng là người biên 14

soạn từ điển cũng chẳng hơn một đọc giả trung bình là mấy. Có vẻ như không có một định nghĩa rõ ràng nào về thông tin hay tri thức. Minh họa trên về sự mơ hồ của các định nghĩa dĩ nhiên không giúp ích gì cho việc hiểu được các thuật ngữ này, nhưng cũng cần thiết phải làm rõ rằng việc phụ thuộc vào từ điển không phải lúc nào cũng có giá trị, và mỗi người phải cố gắng xây dựng cho mình sự am hiểu về ý nghĩa của các thuật ngữ này. Đây là những từ ngữ đuợc sử dụng phổ biến nhất khi giải thích bản chất của tri thức: dữ liệu – thông tin – tri thức – sự thông thái Các thuật ngữ này được trình bày ở dạng kim tự tháp thể hiện sự sắp xếp theo trình tự thứ bậc. Sự thông thái được xem là đỉnh cao của thành tựu con người, trong khi dữ liệu thì phổ biến và thông dụng hơn. Toà tháp bắt đầu với nền tảng là các dữ liệu (data), rồi đến các phần hổ trợ kế tiếp để tạo nên sự thông thái ở trên cùng. Sự thông thái có thể là đỉnh điểm của thành tựu, nhưng không phải ai cũng thông thái như chủ tịch Hồ Chí Minh, vì thế chúng ta bắt đầu với dữ liệu và cố gắng tiến dần lên những mức tiếp theo. Bạn sẽ nhận ra rằng phần lớn các định nghĩa về tri thức tuỳ thuộc vào cách thức xử lí thông tin của con người – đó là dữ liệu không thể trở thành thông tin, thông tin cũng không thể trở thành tri thức cho đến khi nó được biến đổi bằng trí thông minh của con người. Thật tiếc rằng quan điểm này không được chấp nhận một cách rộng rãi, và vì thế chúng ta phải chấp nhận những giải nghĩa khác nhau về những thuật ngữ này. ! Bài đọc Michael W. Hill, “The Nature of Information and Knowledge,” in The Impact of Information on Society (London: Bowker Saur, 1999), 11–41. Bài đọc trên là một lời giới thiệu đơn giản và dễ hiểu cho các thuật ngữ mà bạn sẽ sử dụng xuyên suốt trong học phần TV101 và những học phần khác trong trong chương trình này. Những sự khác biệt giữa dữ liệu, thông tin, và tri thức cần được xem xét một cánh nhất quánvì ý nghĩa của các thuật ngữ được đề cập có thể khác nhau đối với từng tác giả. 15

Bất cứ ai với một nền tảng kiến thức cơ bản về triết học sẽ nghĩ rằng đây là một sự hiểu biết hạn hẹp về bản chất của dữ liệu, thông tin, và tri thức. Đó là những gì có ý nghĩa. Phần còn lại của chương này chúng ta sẽ tập hợp lại sự hiểu biết đơn giản này để nhận biết nó có những hàm ý gì đối với ngành quản trị thông tin và thư viện. Tri thức cá nhân và tri thức xã hội Chúng ta có thể dễ dàng phân biệt sự khác nhau giữa hai dạng tri thức này. Tri thức thuộc về cá nhân (tri thức riêng) có trong trí óc của cá nhân đó và chỉ sẵn có đối với cá nhân đó, hoặc thông các câu hỏi dành cho anh ta/cô ta. Các nhà triết học quan tâm chủ yếu đến dạng tri thức này. Tri thức xã hội được xử lí tập trung bởi một xã hội hay hệ thống xã hội. Nó sẵn có một cho tất cả các thành viên trong xã hội thông qua các tài liệu ghi chép. Sự khác nhau cốt yếu giữa hai dạng tri thức là ở sự sẵn có của nó. Rõ ràng, tri thức xã hội mới là sự quan tâm của thư viện, bởi vì chính các tài liệu ghi chép của loại tri thức đó đã tạo nên vốn tài liệu thư viện. Điều này không cản trở sự quan tâm đến tri thức cá nhân. Sự phân biệt trên giữa hai dạng tri thức không hoàn toàn thuyết phục. Tri thức cá nhân của một người thì không giới hạn bởi những gì có trong bộ não của anh ta, vì nó có thể mở rộng theo sự thích nghi và khả năng ghi nhớ riêng của mỗi người. Điều này đã gây ra một tình trạng khó xử cho các chuyên viên văn thư lưu trữ – những người muốn lưu giữ và cung cấp các tài liệu cá nhân như thư từ trao đổi của các nhân vật quan trọng trong xã hội – đó là, khi nào những tri thức cá nhân này sẽ trở thành tri thức xã hội? Ở nhiều nước, các văn bản pháp luật bảo vệ quyền riêng tư cá nhân ủng hộ quan điểm rằng tài liệu là của cá nhân trừ khi người sáng tạo ra nó tuyên bố chính thức với tổ chức lưu trữ rằng nó được sử dụng rộng rãi. Bắt đầu từ một quan điểm khác, hầu hết các xã hội đều có “tri thức xã hội bán phần” (semi- social knowledge) gồm các tài liệu công (như hộp thư của các quan chức chính phủ, các báo cáo nội bộ của chính phủ, v.v…), nhưng không nhằm mục đích để công chúng sử dụng. Thông tin mà những tài liệu này chứa đựng có thể có ích cho những người khác nếu chúng được phép xem, nhưng thực tế khả năng truy cập đến chúng đã bị giới hạn. Đối với các công ty tư nhân, các quyết định nhằm hạn chế việc tiếp cận các tài liệu của họ thường được đưa ra nhằm bảo vệ những lợi ích và đảm bảo lợi nhuận của doanh nghiệp, trong khi đối với các cơ quan chính phủ, những quyết định này thường được đưa ra để bảo vệ an ninh quốc gia. Mối quan hệ giữa tri thức cá nhân và tri thức xã hội rất quan trọng đối với những người quản lí thông tin - những người muốn hiểu rõ hơn liệu công việc họ làm tương thích như thế nào với tri thức tổng thể. Tri thức cá nhân và tri thức xã hội luôn có sự giao thoa với nhau và thư viện là một trong những điểm giao thoa đó. Tất cả các tri thức xã hội ở một thời điểm nhất định đều từng là tri thức cá nhân khi nó mới tồn tại trong những ý nghĩ của một cá nhân. Khi cá nhân đó viết các ý tưởng này dưới hình thức một quyển sách và xuất bản nó, khi đó những gì thuộc về cá nhân trở thành tri thức xã hội. Theo chiều ngược lại, hoàn toàn đúng khi nói rằng tri thức cá nhân cũng thường bắt đầu bằng tri thức xã hội. . 16

? Bằng cách diễn đạt của riêng mình, bạn tóm tắt sự khác biệt giữa tri thức cá nhân và tri thức xã hội như thế nào? Tri thức thuộc về cá nhân trở thành tri thức xã hội như thế nào và những người quản lí thông tin giúp ích cho quá trình này như thế nào? Khi một nhà khoa học có một khám phá vĩ đại, ông ta sẽ không chỉ dựa vào những ý tưởng gốc có trong đầu của ông, mà ông ta còn dựa vào một khối lượng lớn tri thức xã hội trước khi tự thêm vào những chi tiết cuối cùng. Không có nhà khoa học hay những nhà phát minh nào tuyên bố rằng họ không dựa vào tri thức xã hội. Khi Isaac Newton nói “Tôi sẽ thấy xa hơn nếu đứng trên vai của những người khổng lồ”, ông đã liên hệ đến tri thức xã hội được tạo ra bởi tất cả các nhà khoa học, những người đã đi trước ông. Chúng ta có thể mở rộng thêm sơ đồ lưu chuyển thông tin được rút ra từ bài đọc của Line (Hình 1). Những tài liệu được chọn lựa cho các thư viện phải đến từ một nơi nào đó. Hoàn toàn hợp lí khi cho rằng tất cả tài liệu đều trong phạm vi của tri thức xã hội và “xuất bản” dưới dạng sách, băng từ, và nhiều hình thức khác. Trước khi trở thành tri thức xã hội, các ý tưởng trong những tài liệu này chỉ tồn tại trong trí óc của những cá nhân và vì vậy chúng từng là tri thức cá nhân. Một hành động sáng tạo, hay sản sinh ra thông tin (Creation), có thể trở thành bước đầu tiên trong sơ đồ lưu chuyển thông tin. Tiếp theo là bước xuất bản (Publication) (mặc dù đây là một thuật ngữ chung được sử dụng ở đây để bao hàm các quá trình từ biên tập, soạn thảo, và những công việc khác), dẫn tới việc tạo ra ấn phẩm đầu tiên; sự tái bản nhiều lần của các ấn phẩm; sự phân phối các ấn phẩm, sau đó là tiếp thị và kinh doanh. Khi Line viết về sự cung cấp tài liệu, tác giả đã bao hàm một số quá trình khác nhau dưới cùng một tên gọi. Việc cung cấp tài liệu thường liên quan đến quá trình tìm kiếm, có thể được thực hiện bởi một nhà nghiên cứu hay một thủ thư. Một hình thức cung cấp thông tin thay thế mang tính tự động hơn có thể được đưa ra trong một tổ chức, ví dụ như dịch vụ phổ biến thông tin chọn lọc (Selective Dissemination of Information - SDI ). Tuy nhiên để làm được công việc này, thư viện và các nhân viên của thư viện phải cung cấp một chiếc cầu nối giữa vốn tài liệu và người sử dụng thông tin. Mặc dù vậy, những gì diễn ra tiếp theo thường trong phạm vi của cá nhân. Sự lưu chuyển của thông tin/tri thức giờ đây đang ở điểm mà nó được đánh giá bởi người sử dụng - người sẽ cố gắng đặt nó vào chỗi ký ức phức tạp của mình; nói cách khác, người dùng tin sẽ cố gắng tìm ra ý nghĩa từ những dữ liệu mới. Trong sơ đồ này, giai đoạn này được gọi một cách đơn giản là đánh giá (Evaluation). Sau đánh giá là giai đoạn mà ở đó tri thức xã hội được sử dụng trong bộ não của mỗi cá nhân để tạo nên những sự kết hợp mới hay những mối quan hệ mới về dữ liệu và ý tưởng. Dĩ nhiên, điều này có nghĩa là một lần nữa nó trở thành tri thức cá nhân. 17

Chúng ta có thể nhận thấy rằng điều này sẽ liên kết với giai đoạn đầu của sơ đồ lưu chuyển thông tin mà cũng là một dạng tri thức cá nhân. Để trình bày sự lưu chuyển của thông tin như là một sơ đồ hai chiều là sai lạc, vì nếu thông tin chỉ đi vòng vòng, sẽ không có sự gia tăng thông tin. Nếu bạn đọc tưởng tượng sơ đồ như một hình xoắn ốc ba chiều với điểm kết thúc của mỗi chu kỳ hoàn chỉnh cao hơn mức bắt đầu của nó, nó sẽ là một hình ảnh thích hợp hơn về cách thức dữ liệu và thông tin tiếp tục gia tăng như thế nào. Hình 2: Sơ đồ sự lưu chuyển thông tin mở rộng Publishing Creation Evaluation Selection Recording Provision Preservation ? Sơ đồ sự lưu chuyển thông tin mở rộng được vẽ từ quan điểm của một thủ thư “truyền thống”. Nếu đó là một thủ thư làm việc trong một thư viện đặc biệt như thư viện của cơ quan chính phủ thì sơ đồ này có được vẽ khác đi không? Tại sao? Giống như bất kỳ hệ thống nào, sự lưu chuyển thông tin không phải lúc nào cũng đạt hiệu quả. Người dùng tin có thể thu thập thông tin từ một thư viện, nhưng họ khám phá ra rằng điều đó vô nghĩa đối với họ - không có ý nghĩa nào được tìm thấy. Trong trường hợp đó, người dùng tin có thể thực hiện quá trình này một lần nữa, với nhận thức rằng có thể một số sự thay đổi sẽ xuất hiện hay kết quả cuối cùng vẫn không thay đổi. Cách tốt nhất đối với một một người dùng tin/khách hàng không thành công trong việc thu thập thông tin là cung thông tin phản hồi từ họ đến hệ thống. Cũng đáng để dành ra một ít thời gian nghĩ về những nơi thích hợp (hay hiệu quả nhất) để cung cấp thông tin phản hồi. Điều 18

này có thể được thực hiện trong giai đoạn đầu của chu trình – nơi mà thông tin mới được tạo ra không? Câu trả lời là có thể. Quá trình sáng tạo là quá trình chúng ta không hiểu rõ tất cả các vấn đề và chúng ta có rất ít sự kiểm soát đối với chúng – ví dụ như chúng ta có thể nài nỉ một người nào đó tìm ra một phương pháp chữa trị cho bệnh AIDS được không? Có lẽ một nơi thực tế hơn để cung cấp thông tin phản hồi là gửi đến các nhà xuất bản, nhưng nếu vậy, người ta sẽ tự hỏi rằng tại sao các thủ thư không chú trọng nhiều vào nó. Các phản hồi đến từ những người dùng tin, những người nhận ra lỗi của hệ thống nằm ở đâu đó trong quá trình chọn lọc, ghi chép, bảo quan và cung cấp thông tin. Truyền thông trong các dịch vụ thông tin Trong sơ đồ sự lưu chuyển thông tin mở rộng được cung cấp ở trên, chúng ta có thể thấy rằng các thư viện và những dịch vụ thông tin khác giữ vai trò trung gian trong quá trình kết nối những người tạo ra thông tin mới với thông tin đã có. Những người tạo ra thông tin mới (thường) muốn những người khác nhìn thấy các tác phẩm mà họ tạo ra. Họ gởi tác phẩm của họ đến các nhà xuất bản - những người chuyển đổi thông tin mới vào trong các sản phẩm như sách, các bài báo trong các tạp chí phổ thông hay học thuật. Những nhà quản lí thông tin sẽ lựa chọn, tổ chức, bảo quản và cung cấp truy cập đến các sản phẩm thông tin này để giúp những người khác tạo ra thông tin mới. Sự lưu chuyển thông tin trong quá trình này giống như những mắc xích. Mỗi khi thông tin chuyển từ người này sang người khác trong chuỗi mắc xích, sự truyền đạt thông tin phải diễn ra dưới một hình thức nào đó. Nó liên quan đến việc truyền đạt mặt đối mặt khi một người nào đó yêu cầu thủ thư giúp tìm một vài thông tin thích hợp, và khi người thủ thư cung cấp cho người này một quyển sách có liên quan, quyển sách đó sẽ chứa đựng những chữ viết cho phép tác giả truyền đạt ‘nội dung’ đến bạn đọc. ? Những hình thức truyền đạt thông tin nào có thể diễn ra tại các mắc xích của sơ đồ lưu chuyển thông tin mở rộng? Truyền thông trong thời đại Internet Không có nghi ngờ gì khi truyền thông cũng bị biến đổi bởi sự phát triển mang tính toàn cầu của Internet, và việc đánh giá sự tác động của nó đến sự truyền đạt thông tin và sự lưu chuyển thông tin là điều rất cần thiết. Chúng ta cũng dễ dàng nhận biết rằng sự lưu chuyển thông tin không còn bị giới hạn bởi thời gian và những ràng buộc về không gian vốn đã tồn tại trước khi có sự xuất hiện của Inernet. Jean Claude Burgelman đã nghiên cứu đến cách thức các công nghệ (thông tin và) truyền thông đã cho phép nhân loại chinh phục thời gian và không gian như thế nào. 19

! Bài đọc: Jean Claude Burgleman, “Traveling with Communication Technologies in Space, Time and Everyday Life: An Exploration of their Impact,” First Monday 5 (3: March 2000) (Online Reading 1) Available at: http://www.firstmonday.org/issues/issue5_3/burgelman/ ? Các công nghệ truyền thông mà Burgleman nói đến có những tác động gì đến đòi sống của chúng ta? Bạn có suy nghĩ gì về những tác động hiện tại hay những tác động sẽ có của những công nghệ này đến các thư viện, các cơ quan lưu trữ và những người làm việc ở những nơi này? Định dạng phương thức truyền thông trên Internet gần như là điều không thể vì nó là sự kết nối các mạng máy tính toàn cầu và sự ứng dụng của nhiều công nghệ. Nhưng sẽ dễ dàng hơn khi chúng ta xem xét những công nghệ cụ thể bên trong Internet. Thư điện tử là một ví dụ, nó có thể được định dạng theo khuôn mẫu như:  một người đến một người  một người đến nhiều người ? Những thuận lợi và bất của email - một mô hình truyền thông không đồng thời? Những kỹ thuật truyền thông nào mang tính đồng thời? Một người đến một người? Một người đến nhiều người? Nếu có một yêu cầu thích hợp và chính đáng, nền công nghiệp về lĩnh vực công nghệ thông tin dường như có thể đưa một giải pháp. Đối với những ai thích truyền thông đồng thời và nhận thấy rằng thư điện tử quá chậm, thì ‘giải pháp’ cho vấn đề là Internet Relay Chat (chương trình trò chuyện trên Internet) đã được đưa vào “chat rooms” trên Internet. Email chỉ là một trong những công nghệ hình thành nên Internet. Ngày nay, công nghệ nổi bật đối với những nhà quản lí thông tin là World Wide Web (mạng toàn cầu), một công nghệ dễ sử dụng cũng như dễ dàng mô tả. Mạng (Web) được thiết kế để kết hợp tất cả các công nghệ Internet và email chính là một phần của Web, bên cạnh đó còn có nhiều thứ khác nữa. Một đặc điểm của Web là nó mang lại cho chúng ta các công nghệ mang ca hai thuộc tính là “cung cấp” và “tiếp nhận”. Hai cách thức truyền thông đơn giản này có thể được sử dụng rất hiệu quả bởi những người làm việc trong những tổ chức liên quan đến thông tin. Dưới đây là các định nghĩa đơn giản về hai khái niệm này.  Công nghệ “cung cấp” phụ thuộc vào người sáng tạo và gởi thông tin. Ở khía cạnh này, việc viết một thư báo đến một đồng nghiệp hay việc gởi một thông điệp qua email là một hình thức “push” (cung cấp)  Công nghệ “tiếp nhận” phụ thuộc vào việc khách hàng đến gặp người cung cấp thông tin. Một trang web được xem là “pull” (tiếp nhận) vì nội dung của nó dựa vào nội 20

dung và cách thiết kế của mình để thu hút người khác. Một trang web không được ai tìm đến là một sự không thành công trong việc thu hút mọi người. ? Những người làm việc trong một thư viện hay trong một cơ quan lưu trữ có thể sử dụng công nghệ mang tính cung cấp (push) và tiếp nhận (pull) bằng những cách thức nào? Vai trò của ‘tài liệu’ trong truyền thông Không phải tất cả các sản phẩm thông tin đều ở dạng in ấn. Những định dạng khác bao gồm hình ảnh, tài liệu ghi âm, phim và những dạng khác có sử dụng hình ảnh, âm thanh, v.v... như những cách thức để tác giả truyền tải nội dung đến các độc giả của họ. Đôi khi thuật ngữ “tài liệu đồ hoạ” được sử dụng để mô tả bất kỳ sản phẩm thông tin nào cho phép những người sáng tạo ra nó truyền tải ‘nội dung’ thông tin đến một người hay nhóm khác mà không cần giao tiếp trực tiếp. Vì vậy, tài liệu đồ họa đó có thể có chứa một số ‘nội dung’ được viết dưới dạng văn bản và có thể được chuyển thành dạng âm thanh. Tuy nhiên, khi thuật ngữ “tài liệu” (document) được sử dụng, nó thường ám chỉ tài liệu đồ họa dạng văn bản. Khi thông tin có trên WWW, nó có thể ở trong một sản phẩm thông tin có chứa văn bản, âm thanh, hình ảnh, và chúng ta xem những loại hình tài liệu này là “tài liệu đa phương tiện”. Liệu chúng ta có thể thừa nhận rằng các định dạng đa phương tiện của thông tin cũng là những tài liệu? Michael Buckland đã cung cấp một lịch sử thú vị và những phân tích sâu sắc của khái niệm về tài liệu, cụ thể trong khoảng nửa thời gian đầu của thế kỷ 20. ! Bài đọc Michael K. Buckland, “What is a ‘Document’?” Journal of the American Society for Information Science 48, no. 9 (1997): 804-810. Nếu “sưu liệu” (documentation) (một thuật ngữ bao gồm việc lưu trữ thông tin và hệ thống truy tìm thông tin trong các thư viện hay các cơ quan lưu trữ) liên quan đến những gì các nhà quản lí thông tin làm với tài liệu (document), khi đó nghĩa của từ ‘tài liệu’ được mở rộng như thế nào, và những giới hạn đối với ‘sưu liệu’ là gì? Buckland cũng đã xem xét lại các thuật ngữ truyền thống như “thư mục” (bibliography), “khoa học thông tin” (information science), “truy hồi và lưu trữ thông tin” (information storage and retrival)), và “quản lí thông tin” (information management). Những định nghĩa nào về “tài liệu” được cung cấp bởi Buckland mà bạn nhận ? thấy rằng nó giúp ích nhất cho việc mô tả sự quản lý thông tin? Khái niệm về tài liệu có còn thích hợp trong kỷ nguyên truyền tải thông tin điện tử không? Những khác biệt nào, nếu có, giữ các loại tài liệu trong các thư viện và các loại tài liệu trong cơ quan lưu trữ? 21

Câu hỏi thảo luận Trong suốt các bài học của tuần này bạn sẽ được hỏi một số câu hỏi. Chúng tôi hy vọng rằng bạn đã suy nghĩ về chúng, thảo luận với các bạn trong lớp và với giáo viên. Bây giờ chúng tôi đưa ra một số câu hỏi ôn tập dựa vào những ghi chú và những tài liệu bạn đã đọc. Các câu hỏi này sẽ giúp bạn ôn tập lại công việc đã làm trong tuần, và chúng có thể được thảo luận trong lớp hay sẽ được cho trong bài kiểm tra. 1. Bạn có nghĩ rằng sự chuyển đổi hệ thống chữ Hán Nôm sang hệ thống chữ Quốc ngữ cho ngôn ngữ tiếng Việt đã giúp cho hay cản trở sự hội nhập của Việt Nam trong xã hội Thông tin? 2. Giả sử rằng người Việt Nam hiện tại đang chiếm một tỉ lệ học vấn rất cao, truyền thông miệng đóng góp vào xã hội Việt Nam như thế nào? Nếu thư viện là nơi lưu trữ tri thức được ghi chép, bạn suy nghĩ gì vai trò của các thư viện đối với việc truyền thông miệng? 3. Theo quan điểm của bạn, các thủ thư (hay những nhà quản lí thông tin khác) tranh cãi rằng nhữn gì họ làm khác với công việc trong một cửa hàng ở chợ và thông tin không giống như là những cái bánh quy? 4. Sơ đồ sự lưu chuyển thông tin có gắn với sự hiểu biết của bạn về những gì xảy ra trong một thư viện hay không? Nếu có, tại sao? Nếu không, tại sao? 5. Bằng những từ ngữ của mình, bạn sẽ tóm tắt sự khác biệt giữa tri thức xã hội và tri thức cá nhân như thế nào? Tri thức cá nhân trở thành tri thức xã hội như thế nào và những người nhà quản lí thông tin đã hỗ trợ như thế nào quá trình này? Hãy chuẩn bị giải thích cho câu trả lời của bạn. 6. Sơ đồ mở rộng về lưu chuyển thông tin được vẽ từ quan điểm của một thủ thư “truyền thống”. Một thủ thư trong một thư viện đặc biệt như thư viện của một cơ quan chính phủ có vẽ một sơ đồ khác biệt hơn không? Tại sao? 7. Những loại hình truyền thông nào có thể xuất hiện trong chuỗi này trong sơ đồ lưu chuyển thông tin mở rộng? 8. Những công nghệ truyền thông mà Burgleman nói đến có những tác động gì đến đời sống củ chúng ta? Bạn nghĩ gì về những tác động hiện tại hoặc những tác động tương lai của các công nghệ này đến các thư viện, cơ quan lưu trữ và những người làm việc tại đó? 9. Những thuận lợi và bất lợi bắt nguồn từ email - một phương thức truyền thông phi đồng thời, là gì? Những công nghệ truyền thông nào là đồng thời? Từ một người đến một người? Từ một người đến nhiều người? 10. Những người làm việc trong một thư viện hay một cơ quan lưu trữ sử dụng công nghệ mang tính cung cấp và mang tính tiếp nhận bằng những cách thức nào? 11. Những định nghĩa nào về “tài liệu” được cung cấp bởi Buckland mà bạn nhận thấy rằng nó giúp ích cho việc mô tả sự quản lí thông tin? 22

12. Khái niệm về “tài liệu” vẫn còn thích hợp trong kỷ nguyên truyền tải thông tin điện tử không? 13. Những sự khác biệt, nếu có, về các loại hình “tài liệu” trong các thư viện và trong các cơ quan lưu trữ là gì? Bài đọc Buckland, M.K. “What is a ‘Document’?” Journal of the American Society for Information Science 48, no. 9 (1997): 804-0. Burgleman, J.C. “Traveling with Communication Technologies in Space, Time and Everyday Life: An Exploration of their Impact,” First Monday 5 (3: March 2000). Available online at: http://www.firstmonday.org/issues/issue5_3/burgelman/ Feather, J. “From Script to Print,” Chapter 1 in The Information Society: A Study of Continuity and Change, 4th ed. (pp. 1-22). London: Facet Publishing, 2004. Hill, M.W. “The Nature of Information and Knowledge,” in The Impact of Information on Society (pp. 11–41). London: Bowker Saur, 1999. Line, M.B. “Librarians and Knowledge,” in Knowledge and Communication: Essays on the Information Chain, ed. A. J. Meadows (pp. 77–89). London: Library Association, 1991. 23

Chương 3: Vai trò của công nghệ truyền thông và thông tin trong các dịch vụ thông tin và thư viện Mục tiêu Khi kết thúc chương này, sinh viên sẽ có thể: 1. Giải thích ICTs ảnh hưởng đến những cách thức mà dịch vụ thông tin truyền tải thông tin như thế nào 2. Hiểu được giá trị của cơ sở dữ liệu và mạng lưới của các dịch vụ thông tin trong một môi trường sử dụng ICT 3. Thảo luận các vai trò của thông tin và các tổ chức thông tin trong sự phát triển của đất nước. Mô tả những nguyên nhân của sự phân bố công nghệ số và các chuyên gia thông tin có thể đóng góp như thế nào đến toàn xã hội Giới thiệu John Feather đề cập đến một loạt những cuộc cải cách về sự ứng dụng các phương tiện truyền thông. Mặc dù đây là một thuật ngữ có vẻ như mang tính cảm tính, nhưng nó gần đúng với thực tế. Qua nhiều thế kỷ, hàng loạt những sự khám phá liên quan đến việc ghi nhận và phổ biến thông tin. Những khám phá này lần lượt cách mạng hoá cách thức mà chúng ta giao tiếp với nhau, và cách thức mà các tố chức thông tin và thư viện của chúng ta phục vụ những nhu cầu về thông tin. Ở chương 2, trong tài liệu của Feather vấn đề này được gọi là “Mass Media and New Technology” (Các phương tiện truyền thông đại chúng và công nghệ mới) và nó tóm tắt những cuộc cách mạng này. Trong chương này, chúng ta sẽ tập trung vào cuộc cách mạng ICT và xem nó đã ảnh hưởng hưởng như thế nào đến cách thức mà các dịch vụ thông tin truyền tải thông tin. Do đó, bạn nên tập trung đọc phần nội dung của “Computers: The Second Communication Revolution” (Máy tính: Cuộc cách mạng các phương tiện truyền thông lần thứ hai). ! Now read John Feather, ‘Mass media and technology,’ Chapter 2 in The Information Society: A Study of Continuity and Change, 4th ed. (London: Facet Publishing, 2004), 23 – 40. Cuộc cách mạng máy tính Như Feather đề cập, chính máy tính mở ra kỷ nguyên của các phương tiện truyền thông, làm cho nó mang tính toàn cầu, nhanh chóng và có hiệu lực cho bất cứ ai với những nguồn tài nguyên thích hợp. Cụ thể, sự ra đời của máy vi toán (microcomputer) – ngày nay là máy vi tính để bàn của mọi người, cùng với sự phát triển của các cơ sở dữ liệu hữu ích chứa đựng một khối lượng lớn thông tin, đã cách mạng hoá việc chúng ta truy cập và sử dụng thông tin như thế nào. Từ quan điểm của thư viện, lợi ích lớn nhất của sự vi tính hoá nằm ở chỗ các cơ sở dữ liệu này được liên kết với các khả năng kết nối mạng mà máy tính có thể làm được. Hệ thống mạng cho phép các máy tính gởi và nhận thông tin để truyền tải, thường nó liên quan đến việc 24

truyền tải một khối lượng lớn dữ liệu xuyên qua những khoảng cách địa lý rất lớn – ví dụ như Thư viện quốc gia Việt Nam có thể liên lạc với Thư viện Anh quốc ở Vương quốc Anh, và truy cập các dữ liệu mà Thư viện Anh quốc quyết định cho tiếp cận miễn phí. Như Feather nói, “hệ thống mạng được thiết kế để cung cấp thông tin kịp lúc”, đó là nhu cầu và việc truy cập thông tin được tức thời và liên tục. Bản thân thông tin được lưu trữ trong một cơ sở dữ liệu mà nó được cấu trúc để các dữ liệu đã được chọn lựa có thể được truy hồi từ nó. Vì vậy Thư viện quốc gia Việt Nam có thể sử dụng thông tin được lưu trữ trong một cơ sở dữ liệu tại Thư viện Anh quốc để trợ giúp sinh viên tìm ra câu trả lời cho câu hỏi của bài tập trên lớp. ? Theo kinh nghiệm của bạn về các thư viện ở Việt Nam, cuộc cách mạng máy tính đã diễn ra chưa? Nếu thế, sự khác biệt gì mà bạn nghĩ nó mang lại khi bạn là một sinh viên? Như được thảo luận ở trên, các cơ sở dữ liệu được máy tính hóa và mạng lưới viễn thông cho phép thư viện truy cập thông tin được quản lí ở một nơi nào đó để đáp ứng nhu cầu thông tin của khách hàng. Hãy nghĩ đến cách thức bạn sử dụng thư viện đại học trong hiện tại, và sau đó nghĩ đến việc bạn muốn sử dụng thư viện như thế nào. Thư viện đại học sử dụng máy vi tính và công nghệ viễn thông để trợ giúp bạn khi bạn là một sinh viên như thế nào? Cuộc cách mạng ICT Tuy nhiên, bên cạnh máy tính – thiết bị đã cách mạng hóa cách thức phổ biến, truy cập và sử dụng thông tin của chúng ta, sự phát triển của các công nghệ thông tin và truyền thông (ICTs) đã tạo ra những tác động mạnh mẽ đến bộ phận thư viện. Peter Brophy đã đưa ra những ví dụ về ứng dụng ICT ở Anh – đất nước đi tiên trong phong lĩnh vực này trong những năm gần đây, và được phần đông các quốc gia học hỏi. Mặc dù vậy, nước Anh lại giống Việt Nam ở điểm các hoạt động của chính phủ được vận hành tập trung, và sự thay đổi được kiểm soát bởi những quyết định được đưa ra từ các bộ và các đoàn thể dưới bộ. Vì vậy, ví dụ của nước Anh mang lại nhiều bài học cho các chuyên gia thông tin Việt Nam. ! Peter Brophy, ‘The Impacts and Opportunities of Information and Communication Technologies,’ Chapter 5 in The Academic Library, 2nd ed. (London: Facet Publishing, 2005), 75 – 97. Brophy mở đầu chương với một ý kiến quan trọng: các thư viện tương lai sẽ lệ thuộc vào ICTs trong việc cung cấp các dịch vụ và hầu hết nếu không nói là tất cả các nội dung thông tin của thư viện. Tại sao ông và phần đông những chuyên gia thông tin có kinh nghiệm lại có quan điểm này? Thứ nhất, đây là trường hợp mà phần nhiều các tài liệu trong các thư viện ở các nước phát triển là tài liệu điện tử. Thứ hai, người dùng tin thường dựa vào các hệ thống cơ sở dữ liệu để tìm kiếm thông tin mọi lĩnh vực. Thứ ba, số hóa tài liệu toàn văn đã trở thành chuẩn mực trong những những năm gần đây, cùng với mạng lưới có thể phân phát các các tài liệu toàn 25

văn ở bất cứ nơi đâu, bất cứ lúc nào. Thứ tư, sự tồn tại của các mạng lưới kết nối mạnh mẽ (những gì mà Brophy gọi là “đường ống” của “máy bơm” điện tử) như JANET ở Vương quốc Anh và PULINET ở Thái Lan cho phép nội dung ở dạng điện tử được phân phát một cách tin cậy và nhanh chóng. Như Brophy nói “chuẩn mực hiện tại là cung cấp khả năng truy cập đến các dữ liệu toàn văn, và người dùng tin có thể truy cập độc lập một khối lượng lớn các nguồn tài nguyên thông tin trên Internet, sử dụng World Wide Web (WWW) như là một phương tiện cho việc phân phối”. Tiềm năng mà viễn cảnh này mở ra cho các thư viện là rất lớn, thậm chí nó có thể dẫn đến sự biến mất của các thư viện mà chúng ta biết đến. ? Dựa vào những gì hiện tại bạn biết về thư viện, liệu các thư viện đó có cần thiết trong một tương lai điện tử, khi tất cả những vốn tài liệu khổng lồ có sẵn ở dạng số (điện tử)? Các tổ chức thông tin và các chuyên gia thông tin có thể cung cấp các dịch vụ thông tin nào trong một tương lai như thế? Brophy tiếp tục thảo luận luận điểm nổi bật của bài báo cáo Follett trong việc mở rộng việc sử dụng công nghệ thông tin trong các thư viện (đại học) ở Anh quốc. Ông cũng thảo luận về Chương trình eLib (Electronic Libraries) - Thư viện điện tử - và cách thức nó đã thay đổi bộ mặt của các dịch vụ thư viện thông qua sử dụng số hóa và phân phối điện tử. Hãy đọc kỹ những phần nội dung này và cố gắng hình dung một tình huống mà những sự phát triển như thế có thể xuất hiện ở Việt Nam trong một tương lai gần. Cuối phần thảo luận này ông liệt kê nhiều trang web cần thiết để bạn kiểm tra; một vài trong số những trang có giá trị tham khảo cao là MIMAS và EDINA – hãy vào những trang web này và xem lướt qua để thấy những gì chúng ta có thể cung cấp dưới hình thức điện tử - <www.mimas.ac.uk>, <www.edina.ac.uk>. Hãy thử hình dung rằng hiện tại chúng ta đang ở trong khoảng thời gian của ? năm năm tới, và bạn đang đảm nhận công việc như là một nhà quản lí thông tin trong thư viện trường học hay trong một thư viện công cộng quy mô lớn. Giả sử một đội ngũ được lập ra để tìm hiểu sự ra đời của dịch vụ như EDINA ở Việt Nam. Những vấn đề chính nào sẽ được giải quyết và vượt qua? Những vấn đề này có thể được giải quyết như thế nào theo định hướng của bạn? Kỷ nguyên của “chủ nghĩa thông tin” Giai đoạn phát triển kinh tế gần đây nhất của nhiều nơi trên thế giới là chủ nghĩa tư bản toàn cầu. Daniel Bell đặc tên cho giai đoạn này là chủ nghĩa hậu công nghiệp (postindustrialism), trong khi Manual Castells gọi nó là chủ nghĩa thông tin (informationalism). Ông nói rằng chủ nghĩa thông tin đại diện cho cuộc cách mạng công nghiệp thứ ba mà nó bắt đầu từ những năm 1970 với sự phát triển của máy thu thanh bán dẫn, máy tính cá nhân, và những phương tiện thông tin viễn thông được mở rộng – nói cách khác, đó một nền kinh tế mà trong đó máy tính và Internet giữ vai trò vai trọng (Feather cũng đi theo quan điểm này của Castell). Castells nói rằng chủ nghĩa thông tin có thể được phân biệt với kỷ nguyên tiền công nghiệp bởi những đặc điểm sau:  Vai trò dẫn dắt của khoa học và công nghệ đối với sự phát triển kinh tế; 26

 Sự chuyển đổi từ nền sản sản vật liệu sang xử lí thông tin;  Sự xuất hiện và mở rộng của những hình thức tố chức công nghiệp kết nối mạng mới; và,  sự gia tăng của toàn cầu hóa kinh tế xã hội. Mỗi đặc điểm trên giữ một phần quan trọng trong việc chuyển đổi từ chủ nghĩa hậu công nghiệp sang chủ nghĩa thông tin. Theo Castells, hiệu quả sản xuất và sự phát triển kinh tế đòi hỏi sự ứng dụng khoa học và công nghệ, đi kèm với những thông tin và quản lí chất lượng cao để phục vụ sản xuất, tiêu thụ, phân phối và kinh doanh ở những cấp độ được yêu cầu. Những quốc gia như Singapore và Hàn Quốc đã thích ứng tốt do khả năng tích hợp khoa học và công nghệ một cách linh hoạt vào quá trình sản xuất. Những quốc gia này thường được nhắc đến như “những nền kinh tế tri thức” do cách thức họ nhận biết vai trò của thông tin/tri thức trong sự phát triển không ngừng của họ. Ở những nước tư bản tiên tiến, việc xử lí thông tin đã thay thế cho sản xuất hàng hóa vật chất và trở thành một hoạt động kinh tế đi đầu cả về tỉ lệ tổng sản luợng quốc gia (Gross National Product - GNP) và tỉ lệ nguồn lao động. Sự thay đổi này đưa đến sự chuyển đổi từ các hoạt động sản xuất sang dịch vụ, và bên trong bộ phận dịch vụ, cũng có một sự chuyển đổi từ các họat động phi thông tin như việc lau sàn, đến các hoạt động xử lí thông tin như viết phần mềm máy tính. Những hoạt động mới mẻ này đòi hỏi một lực lượng lao động có trình độ cao có thể thích ứng để thay đổi. ? Theo quan điểm của bạn, Việt Nam đang ở giai đoạn nào của sự phát triển? Đất nước đang thay đổi như thế nào? Các tổ chức công nghiệp ở nhưng nước tư bản tiên tiến cũng đã trải qua những sự thay đổi, họ thay đổi từ quá trình sản xuất hàng loạt được tiêu chuẩn hóa dựa vào những đơn vị sản xuất có tổ chức theo phạm vi rộng đến quá trình sản xuất theo yêu cầu người tiêu dùng và mạng lưới các đơn vị kinh tế. Trong thời kỳ đầu của thế kỷ 20, nhà máy/xí nghiệp tự động là một đơn vị sản xuất điển hình, với nhiều người lao động, mỗi người làm đi làm lại một công việc. Ngày nay, các nhà máy/xí nghiệp tự động đã thay đổi một cách nhanh chóng thành những đội ngũ chuyên gia đa chức năng, và công ty điển hình có thể xem là công ty thiết kế phần mềm. Ở đặc điểm cuối cùng, sự toàn cầu hóa, đề cập vấn đề nền kinh tế mang tính toàn cầu như thế nào, với nguồn vốn, quá trình sản xuất, việc quản lí, nguồn nhân lực, thị trường, công nghệ và thông tin được tổ chức xuyên quốc gia. Castell chỉ ra rằng việc xuất khẩu hàng hóa khắp thế giới tăng lên gấp bốn lần giữa 1965 và 1995, và những nguồn đầu tư nước ngoài vào các nước tăng tám lần trong khoảng thời gian này. ? Việt Nam gia nhập vào nền kinh tế toàn cầu như thế nào? Các thư viện và các dịch vụ thông tin Việt Nam guíp cho đất nước cạnh tranh một cách hiệu quả hơn trong nền kinh tế mang tính toàn cầu như thế nào? 27

Các công ty “click and mortar” hay “bricks and clicks” (một chiến lược kinh doanh hay một hình thức kinh doanh trong nền thương mại điện tử mà một công ty cố gắng kết hợp cả sự hiện diện trực tuyến và truyền thống) minh họa những yêu cầu của nền kinh tế thông tin. Các công ty này các tổ chức thương mại đã kiểm soát để tập hợp những đặc điểm của chủ nghĩ thông tin như một đặc điểm quan trọng của các quá trình hoạt động của họ. Trong khi nhiều công ty “dot.com” của những năm 1980 và những năm 1990 đã biến mất, các công ty “click and mortar” tồn tại bằng việc sản xuất các máy tính và truyền thông trực tuyến thông qua Internet quan trọng cho các quá trình hoạt động của họ. Một trong những ví dụ nổi bất nhất của công ty “click and mortar” là Công ty máy tính Dell. Nó sử dụng ICT tiên tiến trong tất cả các khía cạnh của quá trình hoạt động của nó: tập hợp, tinh lọc, sử dụng thông tin theo yêu cầu khác hàng về các khách hàng, thị trường mở rộng hơn, quá trình sản xuất, quá trình tiếp nhận và quản lí hàng tồn kho, sự phân phối sản phẩm và những yêu cầu dịch vụ. Chìa khóa chính cho sự thành công và lợi nhuận của công ty Dell là khả năng thu thập thông tin và biến đổi nó thành tri thức. Ở mỗi giai đoạn của hình thức kinh doanh, Dell sử dụng thông tin và các công nghệ truyền thông. Việc bán các sản phẩm cho các khách hàng của nó được thực hiện một cách trực tiếp trên Internet hoặc qua điện thoại. Khoảng 70% các khách hàng của Dell là các doanh nghiệp lớn có thể nhận được thông tin trực tuyến về việc mua sản phẩm từ Dell, vì thế giúp họ có thể kiểm soát và lập kế hoạch cho việc thay thế các máy tính của họ. Ngay khi thông tin về việc mua các sản phẩm được được đưa vào hệ thống, công ty tìm kiếm và sắp đặt hàng toàn kho từ những nhà cung cấp đề đáp ứng yêu cầu sản xuất. Nhà cung cấp và các khách hàng ở khắp mọi nơi trên thế giới, và Dell có những chi nhánh thống trị cho việc tiếp thị và bán các sản phẩm ở Mĩ, châu Âu, châu Á và Nhật Bản. Lúc Dell cần thanh toán với các nhà cung cấp của nó, công ty đã nhận được số tiền trả từ các khách hàng. Nhưng sự thành công của Dell cũng có nghĩa là các công ty khác đang thích ứng với hình thức kinh doanh thương mại của Dell và đang sử dụng các máy tính và Internet để trở thành những đối thủ trực tiếp. Họ đang kết hợp khoa học và công nghệ để phát triển những sản phẩm mới và quá trình sản xuất mới để tạo ra các sản phẩm đó. Họ đã làm tăng thêm giá trị cho quá trình xử lí thông tin, sử dụng những cấu trúc tổ chức mới và phát triển thị trường mang tính toàn cầu, tất cả thông qua việc sử dụng máy tính và các công nghệ truyền thông. Sự phân bố mạng lưới công nghệ số và sự hội nhập xã hội Nguồn gốc về khái niệm sự phân bố mạng lưới công nghệ số trùng với sự bùng nổ về Internet và dot-com từ những giữa đến cuối những năm 1990. Sự phân bố mạng lưới công nghệ số thường được mô tả như sự phân chia đã xuất hiện trong những năm gần đây giữa những cá nhân, những nhóm và những quốc gia tiếp cận ICTs và những ai không thể. Tuy nhiên đó không chỉ do việc tiếp địa lí tự nhiên tao nên sự phân bố. Việc tiếp cận ICTs được gắn với nhiều yếu tố phức tạp bao gồm những nguồn tài nguyên vật lí, số, nhân văn và xã hội và các mối quan hệ. Nội dung và ngôn ngữ, tri thức và giáo dục, cộng đồng và cấu trúc tổ chức, các thành phần kinh tế địa phương và toàn cầu phải được xem xét đến nếu chúng ta phân tích sự phân bố mạng lưới công nghệ số. Vì thế sự phân bố mạng lưới công nghệ số được liên hệ không chỉ bằng việc tiếp cận các máy tính và Internet, mà còn bằng việc tiếp cận những nguồn tài nguyên khác mà cho phép mọi người sử dụng đến công nghệ. 28

Chúng ta cũng nhớ rằng sự phân bố mạng lưới công nghệ số không phải là sự phân chia rõ ràng giữa “những người giàu thông tin” và “những người nghèo/thiếu thông tin”, tuy nhiên thường có một phần lớn của xã hội rơi vào giữa khoảng cách này. Nó cũng tương tự như khi chúng ta xem xét sự khác nhau giữa các nước. Một số người tranh luận rằng chúng ta không nên nhìn vào chiếc cầu nối sự phân bố mạng lưới công nghệ số nhưng chúng ta nên tìm kiếm những cách thức giúp mọi người tiếp cận với và sử dụng ICTs để tham gia hội nhập vào xã hội. Chúng ta thường sử dụng thuật ngữ “hội nhập xã hội” để liên hệ đến khà năng của con người hội nhập vào xã hội và kiểm soát được vận mệnh của họ, nắm bắt được các yếu tố liên quan đến lĩnh vực kinh tế, nghề nghiệp, y tế, giáo dục, nhà ở, giải trí, văn hóa và những cam kết về bổn phận công dân. Có nhiều cách thức mà chúng ta có thể xem xét những sự khác biệt tạo nên “những người giàu thông tin” và “những người nghèo thông tin” với khía cạnh sự phân bố mạng lưới công nghệ số. Những sự khác biệt này bao gồm những sự chênh lệch nhau ở những mức độc khác nhau:  Sự chênh lệch giữa các cá nhân mang tính tính toàn cầu  Sự chênh lệch bên trong những nước giàu.  sự chênh lệch bên trong giữa những nước nghèo. Những sự chênh lệch này có thể là kinh tế, kỹ thuật, giáo dục, vật lí, vị trí, ngôn ngữ,…. Những sự chênh lệch này được thảo luận bởi Rowena Cullen trong phần trình bày của bà tại hội nghị IFLA 2001. Mặc dù được viết từ viễn cảnh ở New Zealand, phần trình bày nêu lên những vấn đề liên quan đến những quốc gia như Việt Nam. ! Rowena Cullen, ‘Addressing the Digital Divide’. 67th IFLA Council and General Conference, August 16-25, 2001. Available from: http://www.ifla.org/IV/ifla67/papers/017-163e.pdf ? Bằng những cách thức nào các dịch vụ thông tin như các thư viện đóng góp cho việc hạn chế sự phân bố mạng lưới công nghệ số và gia tăng sự hội nhập xã hội ở Việt Nam? Câu hỏi thảo luận Trong suốt bài học của tuần này các sinh viên được hỏi một số câu hỏi. Chúng tôi hy vọng rằng bạn đã có suy nghĩ về chúng, thảo luận chúng với các bạn cùng lớp và với giáo viên. Dưới đây là một số câu hỏi ôn tập dựa vào những ghi chú và vào tài liệu bạn đã đọc. Những câu hỏi này giúp cho các sinh viên ôn tập lại bài học trong tuần, nó có thể được thảo luận trên lớp hay sẽ được cho trong bài kiểm tra. 29

1. Theo kinh nghiệm của bạn về các thư viện ở Việt Nam, cuộc cách mạng máy tính đã diễn ra chưa? Nếu có, bạn nghĩ sự khác biệt nào mà nó mang lại khi bạn là một sinh viên 2. Các sơ sở dữ liệu được lưu trữ trong máy tính và mạng lưới viễn thông cho phép các thư viện tiếp cận thông tin được cất giữ ở một nơi nào đó để đáp ứng nhu cần thông tin cùa người dùng tin. Hãy thử nghĩ bạn sẽ sử dụng thư viện đại học như thế nào và bạn thích sử dụng thư việ như thế nào. Bằng những cách thức nào thư viện đại học sử dụng máy tính và các phương tiện viễn thông để giúp ích cho sinh viên? 3. Dựa vào những gì hiện tại bạn biết về các thư viện, bạn có thể hình dung rằng chúng sẽ rất có ích trong một tương lai điện tử không khi tất cả các vốn tài liệu khổng lồ đều có sẵn ở dạng số? Những dịch vụ nào mà các tổ chức thông tin và các chuyên gia htông tin có thể cung cấp trong một tương lai như thế? 4. Hãy thử hình dung rằng hiện tại chúng ta đang ở trong khoảng thời gian của năm năm tới, và bạn đang đảm nhận công việc như là một nhà quản lí thông tin trong thư việc trương học hay trong một thư việc công cộng quy mô lớn. Giả sử một đội ngũ được đưa vào để điều tra việc hình thành dịch vụ như EDINA ở Việt Nam. Những vấn đề chính nào sẽ được nêu lên, và những vấn đề nào cần được khắc phục? Những vấn đề này có thể được giải quyết như thế nào theo sự chỉ dẫn/định hướng của bạn? 5. Theo suy nghĩ của bạn, Việt Nam đang ở giai đoạn nào của sự phát triển? Đất nước đang thay đổi như thế nào? 6. Việt Nam tham gia/hội nhập vào nền kinh tế toàn cầu như thế nào? Các thư viện Việt Nam và các dịch vụ thông tin giúp ích như thế nào việc đất nước cạnh tranh một cách hiệu quả hơn trong nền kinh tế mang tính toàn cầu? 7. Các dịch vụ thông tin như các thư viện đóng góp cho việc giới hạn sự phân bố mạng lưới công nghệ số và gia tăng sự hội nhập xã hội ở Việt Nam bằng những cách thức nào? Readings Bell, D. The Coming of Post-Industrial Society. A Venture in Social Forecasting. New York: Basic Books, 1973. Brophy, P. ‘The Impact and Opportunities of Information and Communication Technologies’. In The Academic Library 2nd ed. (pp. 75-97). London: Facet Publishing, 2005. Castells, M. The Rise of the Network Society. Volume 1 of The Information Age: Economy, Society and Culture. Oxford: Blackwell Publishers, 1996. Cullen, R. ‘Addressing the Digital Divide’. 67th IFLA Council and General Conference, August 16-25, 2001. Code 017-163-E. Available online at: http://www.ifla.org/IV/ifla67/papers/017-163e.pdf Feather, J. ‘Mass Media and Technology,’ Chapter 2 in The Information Society: A Study of Continuity and Change, 4th ed. (pp. 23-40). London: Facet Publishing, 2004. 30

31

Chương 4: Truyền thông học thuật Mục tiêu Khi kết thúc Phần này sinh viên có thể: 1. Giải thích cách thức các quá trình truyền thông học thuật nuôi dưỡng sự sáng tạo tri thức như thế nào, và cách thức các dịch vụ thông tin và các thư viện liên kết với quá trình truyền thông học thuật như thế nào. 2. Mô tả cách thức công nghệ thông tin và truyền thông (ICTs) đã tác động đến truyền thông học thuật như thế nào. 3. Mô tả cách thức các dự án truy cập mở (open access) có thể khắc phục được những vấn đề liên quan đến chi phí của các tạp chí mang tính thương mại. Giới thiệu: Khuôn mẫu và quy tắc Truyền thông học thuật bao gồm một chuỗi các quá trình liên quan đến tác quyền, xuất bản (theo nghĩa rộng), và việc đọc những thông tin được cung cấp bởi những thành viên của cộng đồng học thuật phục vụ cho việc giảng dạy và nghiên cứu. Một điều hết sức quan trọng là các thủ thư và những nhà quản lí thông tin, đặc biệt là những người làm việc tại các thư viện nghiên cứu và thư viện đại học cần nắm rõ cách thức các quá trình truyền thông học thuật nuôi dưỡng sự sáng tạo tri thức như thế nào, và các dịch vụ thông tin và các thư viện liên kết với quá trình truyền thông học thuật như thế nào. Bên cạnh đó, họ cũng phải hiểu được cách thức các nhà khoa học và nhà nghiên cứu nhân văn khác nhau như thế nào trong cách thức sáng tạo và phổ biến tri thức mới thông qua các quá trình truyền thông học thuật. Theo Thomas Kuhn (1996), khoa học hoạt động trong ranh giới của sự sáng tạo gọi là “khuôn mẫu”. Dĩ nhiên, khoa học không tạo ra các ranh giới, mà là các nhà khoa học, những người hoạt động trong khuôn mẫu vẽ ra những ranh giới đó, và vì thế những ý kiến của Kuhn có thể được xem là liên quan đến khía cạnh xã hội học của tri thức khoa học. Đây là vấn đề quan trọng đối với những nhà quản lí thông tin (đặc biệt đối với những thủ thư ở các thư viện đại học), những người làm việc với vốn tri thức, và với những học giả đã ra chúng. Nói một cách đơn giản, luận điểm chính của Kuhn là mỗi lĩnh vực nghiên cứu (thường được gọi là chuyên ngành) có vốn tri thức riêng của nó – vốn tri thức này có độ nhất quán nội tại rất cao. Trên bề mặt của vốn tri thức vẫn còn có những cạnh thô, và đó chính là các vấn đề mà các học giả trong lĩnh vực nỗ lực giải thích. Điều đó lý giải tại sao truyền thông học thuật là một kênh phổ biến các nghiên cứu mới. Sự phát triển các ngành học Theo truyền thống, những mối quan tâm về tri thức nhân loại gồm những chủ đề như tôn giáo, triết học, vật lí, v.v.... Những chủ đề khác dần dần được chấp nhận như những ngành học, bao gồm lĩnh vực với sự nổ lực của nhân loại trước đó là những kỷ năng nhưng ngày nay nó được xem là thích hợp với việc học tập và nghiên cứu xa hơn vì những chủ đề như thế tận dụng từ việc sử dụng những tri thức được ghi nhận lại. 32

Mỗi ngành học là một hệ thống xã hội độc lập sử dụng những cách thức hướng dẫn của nó (phương pháp) và những nguồn truyền thông chính thức và không chính thức. Bằng những cách thức làm việc trong ngành học, một thành viên của nhóm các nhà học giả có thể đưa ra kiến thức mới mà sau đó được chấp nhận hay bác bỏ bởi các đồng nghiệp sử dụng các tiêu chí để đánh giá. Những ai đưa ra tri thức mới bằng những phương thức khác, đó là bằng việc sử dụng các phương pháp không được nhận biết, hoặc những người tránh những nguồn truyền thông, sẽ nhận ra rằng khối giới học giả/khoa học sẽ loại bỏ những tri thức của họ như một loại bỏ một ý kiến. Thậm chí sự hiểu biết nhanh chóng các chuyên ngành cũng đủ để độc giả đánh giá rằng mỗi chuyên ngành có cấu trúc riêng của nó, bao gồm cả cách mà kiến thức trong chuyên ngành đó được tổ chức, và những cách thức mà các thành viên trong nhóm liên lạc với nhau. Trong nhiều lĩnh vực khoa học, sự tổ chức kiến thức mang tính phân loại, và vì thế giúp cho việc tổ chức sắp xếp tài liệu trong thư viện hoặc trong một cơ sở dữ liệu rất thuận lợi. Những lĩnh vực theo bản chất tự nhiên cũng bị thu hút trong việc phân việc phân loại các thuật ngữ được sử dụng trong chuyên ngành, và điều này cũng làm phù hợp nhu cầu của người thủ thư trong việc sử dụng hệ thống từ ngữ có cấu trúc để chỉ mục cho các nội dung tài liệu được xuất bản. Tuy nhiên đối với tài liệu viết không được xuất bản trong bộ sưu tập các tài liệu được lưu giữ trong một cơ quan lưu trữ, và đối với tài liệu được sưu tập vì lí do khác được lưu giữ trong các bộ sưu tập đặc biệt của thư viện (ví dụ như bộ sưu tập sách của một chính trị gia rất quan trọng), cách thức một chuyên viên lưu trữ văn thư hay người phụ trách ở bảo tàng tổ chức và cung cấp sự tiếp cận những nội dung không phụ thuộc vào nội dung chủ của chủ đề nào - những thuộc tính này quan trọng hơn cả cách thức mà các bộ sưu tập được tổ chức để cung cấp sự tiếp cận nội dung tài liệu. Có lẽ điều quan trọng hơn đối với những nhà quản lí thông tin là mỗi chuyên ngành có cấu trúc liên hệ riêng của nó. Điều này cũng bao gồm các tài liệu chuyên khảo và các tạp chí in ấn, cộng thêm các văn bản hội thảo và các kỷ yếu hội thảo. Thêm vào đó, cũng có những công cụ thư tịch để ghi lại những nội dung tài liệu được xuất bản, và những chuyên ngành có những bản chỉ mục và bản tóm tắt in ấn chuyên ngành. Cũng có thể các nội dung tài liệu được ở dạng in ấn trong những năm gần đây được chuyển đổi sang dạng điện tử. Các nhà khoa học gần như thích các tạp chí (cả bản sao và bản điện tử) như là một phương tiện được lựa chọn cho việc giao tiếp chính thức, trong khi đó trong khoa học nhân văn tài liệu chuyên khảo giữ lại sự quan trọng truyền thống của nó. ? Những cách thức khác nhau nào mà trong đó tri thức học thuật được giao tiếp trong các ngành khoa học, khoa học xã hội, nghệ thuật và nhân văn? tại sao bạn nghĩ rằng có những sự khác biệt này? Những chuyên ngành mới và những yêu cầu mới về các thư viện Hơn hai thập kỷ qua, các ngành khoa học đã có ba định hướng nổi bật. Thứ nhất, có sự chuyên môn hóa đang gia tăng, có nghĩa là khối tri thức gia tăng thì sự chuyên môn hóa càng ngày càng khó cho mỗi cá nhân để nắm bắt, vì thế nhân loại đã hợp lí hóa thực trạng bằng cách tập trung vào những lĩnh vực nghiên cứu nhỏ hơn. Một tác động của vấn đề này trong thế giới thư viện là sự gia tăng liên tục của nhiều tạp chí chuyên ngành trong những lĩnh vực 33

nghiên cứu nhỏ hơn. Nhiều thủ thư phàn nàn rằng chi phí của việc đăng ký mua quyền sử dụng những tạp chí này, nhưng liệu họ có sự thay thế nào không? Định hướng thứ hai là sự thúc đẩy lẫn nhau giữa các ngành học. Điều này có thể được tranh luận rằng sự quản lí thông tin trong bất kỳ những lĩnh vực nào (bao gồm cả khoa học thông tin thư viện, quản lí các biểu ghi và khoa học về văn thư lưu trữ) là một ví dụ về lĩnh vực nghiên cứu chéo giữa các ngành học, đưa ra được nội dung từ ngành quản lí, khoa học về ứng xử, khoa học về máy tính, … chỉ với ngành nghiên cứu về thư mục thuộc về nghiên cứu thư viện. Những lĩnh vực nghiên cứu chéo phát triển những phương thức gioa tiếp riêng cho họ, và mỗi lĩnh vực bắt đầu với những tạp chí mà mà các thư viện sẽ được yêu cầu để bổ sung. Một chuyên ngành mới sẽ bắt đầu như một phần của một chuyên ngành đã tồn tại, ví dụ nhhư ngành tâm lí học trước đó là một phần của triết học – và ở Đức vào thế kỉ 19 nó là một phần của sinh lí học. Cuối cùng là một chuyên ngành mới tự chia nhỏ ra và các tạp chí mới xuất hiện. sau một khoảng thời gian, tài liệu thứ yếu, đó là các bản chỉ mục và các bản tóm tắt sẽ bắt đầu. Trong một khoảng thời gian nào đó chuyên ngành mới sẽ gây ra sự bối rối cho các thủ thư cho đến khi các biểu ghi chính thức về chuyên ngành được tìm thấy – trong tài liệu của chuyên ngành chính hoặc trong những nguồn mới – nhưng điều này vẫn chưa rõ ràng. Trong giới khoa học, khuôn mẫu giao tiếp có quan hệ với những đặc điểm của khuôn mẫu khoa học đã được sử dụng. Nhiều ngành khoa học hiện đại lệ thuộc vào khuôn mẫu cần thiết cho việc chia sẻ các kết quả nghiên cứu để kiểm tra/xác nhận thông qua sự nhất trí trong giới khoa học. Vì thế các công nghệ truyền thông và thông tin nâng cao quá trình nghiên cứu khoa học. Nhiều người quan sát cho rằng ICTs tốt cho việc truyền tri thức “cụ thể/rõ ràng” hay tri thức “được mã hóa” đó là cái riêng của khoa học có thể được rút gọn thành thông tin, chúng lại lại yếu về việc truyền tri thức “tiềm ẩn”, hay sự ý thức về một khả năng thông hiểu cao hơn về một chủ đề. Nếu quan điểm này là đúng, thì chúng ta dề dàng hiểu rằng các thủ thư và các nhà quản lí thông tin sẽ liên quan đến sự chuyển đổi và tổ chức tri thức khoa học được mã hòa như thế nào (hay thông tin, như chúng ta gọi nó trong Phần 1), trong khi đó chính các nhà khoa học đánh giá tri thức tiềm ẩn cao hơn. Thông thường, các trường đại học mở/thành lập những chương trình mới trong các ngành chuyên môn và nghiên cứu chéo, nhưng cùng lúc họ lại cắt giảm kinh phí cho các thư viện. Chắc chắn các thủ thư cảm thấy rằng họ không thể cung cấp một cách cân đối cho những chuyên ngành/ngành học mới. Trong khi chúng ta vẫn giữ lại những phương pháp truyền thống của giao tiếp, dường như lại không có giải pháp đơn giản cho vấn đề (khá nổi bật) này. Các tạp chí học thuật Tạp chí là phần trọng tâm của sự giao tiếp học thuật mà bạn cần phải hiểu rõ nguồn gốc và sự phát triển của nó. Có thể những tạp chí đầu tiên được tìm thấy ở Luân Đôn và Pari năm 1665, cả hai nơi này đều gắn liền với các khối/cộng đồng học giả bắt đầu và phát triển mạnh vào thời điểm đó. Trước khi có sự xuất hiện của tạp chí, các học giả liên lạc với nhau qua thư từ. Các tạp chí mới đã mang đến cho họ phương tiện cho việc viết bài gởi đến các đồng nghiệp, và trong phạm vi ý nghĩa đó là vai trò của một tạp chí học thuật. Các tạp chí là những “containers” (vật chứa) mà bao gồm một số lượng các bài viết tách biệt nhau nhưng cùng thuộc một chuyên ngành. Một số các tạo chí hcọ thuật được xuất bản bởi các công ty thương 34

mại (ví dụ như Elsevier), hoặc bởi các tổ chức học thuật hay chuyên môn (ví dụ như The Royal Society). Các bài báo từ tạp chí đều có một định dạng chuẩn. Chúng đều có những nhan đề khá cụ thể, trong khi đó sách thì không. Một số hình thức của việc chỉ mục như “từ khóa” chỉ mục đã khuyến khích việc sử dụng các nhân đề cụ thể. Tên của tác giả được trình bày sau mỗi nhan đề, trong một số các chuyên ngành, một nhóm các nhà nghiên cứu có thể khẳng định các tác giả được liệt kê. Sự xác định thư cách của tác giả được cung cấp để người đọc biết được cách thức liên hệ với tác giả để bắt đầu một buổi đàm thoại về bài viết. Phần chính của bài viết thường tiếp theo sau phần giới thiệu (câu hỏi và mục tiêu của bài nghiên cứu), bài điểm lại và đánh giá các tài liệu nghiên cứu về một chuyên ngành nghiên cứu, phương pháp, thu thập và phân tích dữ liệu, kết luận. Bài viết kết thúc với một danh sách các tài liệu tham khảo (trích dẫn) những tác phẩm khác được đề cập trong bài viết. Một bài tóm tắt được sử dụng như thế nào và được sử dụng bởi ai? ? Phần nào trong các trích dẫn giữ vai trò trong quá trình giao tiếp học thuật? Cấu trúc của giao tiếp học thuật Giao tiếp học thuật gồm cả quá trình mà qua đó các học giả và các nhà khoa học tìm kiếm thông tin cần thiết cho tác phẩm của họ và gởi đến những người khác thông tin về tác phẩm của họ, và hệ thống mà trong đó những thông tin mang tính học thuật được tạo ra, đánh giá và làm cho nó có hiệu lực 2. Một bài viết rất hay của A.J. Meadows trình bày các vấn đề một cách rất rõ ràng. ! Now read A. J. Meadows, ‘Making Research Public,’ in Communicating Research (London and San Diego: Academic Press, 1998), 159–204. (Reading 1) ? Khi bạn đọc bài viết của Meadows, trả lời những câu hỏi tự đánh giá sau: While you read Meadows, answer the following self-assessment questions. 1. Tại sao các hình thức xuất bản khoa học khác với những hình thức xuất bản khác trong lĩnh vực nghệ thuật/nhân văn và khác nhau như thế nào? 2. Điều gì mang lại cho tạp chí học thuật “sự uy tín”? Hãy nghĩ đến các tạp chí khoa học thông tin thư viện và quyết định những tạp chí nào có sự uy tín, và tại sao các tạp chí đó có được sự uy tín? Các học giả dường như hiếm khi quan tâm đến những hợp đồng bản quyền về tác phẩm của họ. Bạn có thể giải thích điều này không? 3. Các nhà biên tập và các nhà phê bình là một phần của quá trình kiển soát chất lượng. Điều đó có thể nói rằng họ đại diện cho sự nhất trí. Hãy giải thích? 35

Ba vấn đề quan trọng được Meadows trình bày cần thiết cho những khám phá tiếp theo. • Sai phạm khi thực hiện bài nghiên cứu Sai phạm có thể là đạo văn, việc tạo và sử dụng dữ liệu sai, sử dụng sai hay không sử dụng dữ liệu. Không có gì nghi ngờ rằng vi phạm hoc thuật xuất hiện và một số lại được đưa vào tài liệu xuất bản. Những gì chúng ta không thể biết được là bao nhiêu vi phạm có trong phạm vi công cộng, và có lẽ đâylà một điều gì đó mà chúng ta không bao giờ biết vì nó quá khó nhận biết/phát hiện. Nếu chỉ có số lượng nhỏ sai phạm, khi đó nó không cần thiết là một vấn đề quan tâm chính. Nếu, mặc dù sai phạm được phơi bày chỉ là để biết qua, thì lại có nhiều điều cần phải thực hiện để đương đầu với vấn đề. Một đều chúng ta chúng ta phải biết là những người biên tập và những nhà phê bình trong giới chuyên môn có thể không nhận biết ra sai phạm nếu nó được che đậy một cách rất cẩn thận. Chúng ta cũng biết rằng các thủ thư có thể ít khi đối phó với vi phạm mà xuất hiện trong tài liệu mặ dù có lẽ có nhiều thứ có thể được hoàn thành hơn là những thứ được tiến hành hiện tại. Ví dụ, các chỉ mục chỉ dẫn đến các bài báo mà chúng được trình bày bao gồm cả những dữ liệu sai nhưng thủ thư không đưa vào những cảnh báo cho những tài liệu tham khảo này. • Các hoạt động mang tính học thuật và các phương tiện truyền thông đại chúng / Scholarship and the mass media Các phương tiện truyền thông đại chúng đôi khi tường thuật các hoạt động mang tính học thuật mặc dù một vài loại hình nghiên cứu có thể là mối quan tâm đối với cộng đồng và vì thế nó được tường thuật ngày càng nhiều trên các phương tiện truyền thông. ? Bạn có thể kể ra những loại hình nghiên cứu nào sẽ phổ biến với những phương tiện truyền thông đại chúng? Hãy tìm một ví dụ về phương tiện truyền thông đại chúng tường thuật các bài nghiên cứu và mang nó đến lớp. • Kỷ nguyên của việc xuất bản điện tử Cách đây một nài năm việc xuất bản điện tử là một vấn đề được quan tâm, một cuộc thảo luận sôi nổi trong giới học giả. Gần đây đã có một vài sự chấp nhận của việc xuất bản điện tử, đặc biệt là đối với các tạp chí (thường được biết đến như các tạp chí điện tử), mặc dù không có sự chuyển tiếp nào từ việc xuất bản in ấn sang các dạng điện tử. Rõ ràng việc xuất bản điện tử mang tính tiềm năng. Nội dung của nó có thể được chia ra là nhiều mục/phần để người đọc chỉ cần tải về (download) phần nội dung mà họ quan tâm. Các định dạng không còn bị giới hạn bởi hình thức trình bày cứng nhắc, theo hai định hướng; một số các tạp chí điện tử thử nghiệm việc thêm vào âm thanh và hình ảnh cho nội dung bài viết. Những đường link (đường dẫn) trực tiếp đến các tài liệu tham khảo cả trong và ngoài nội dung cho xuất bản phẩm giúp cho việc liên hệ với tài llệu liên quan (và những nguồn thông tin như các trang web) Sự quan tâm đối với các học giả là khả năng xuất bản tài liệu nhanh hơn ở dạng điện tử, mặc dù thực tế đều này không phải lúc nào cũng xảy ra. Một số người khởi xướng ra các tạp chí điện tử tin rằng việc xuất bản điện tử hạn chế chi phí cho việc xuất bản tạp chí, chính vì thế nó đem lại áp lực cho những nhà sản xuất thương mại những mức giá cả thấp hơn và giải phóng một số áp lực cho thư viện và giới nghiên cứu. 36

Vẫn còn một số vấn đề liên qua đến việc sản xuất điện tử mà chưa được giải quyết. Có lẽ sự cản trở chính cần vượt qua là uy tín khá thấp của phần nhiều các tạp chí điện tử, và vì vậy dẫn đến sự lưỡng lự của các học giả trong việc gởi/đệ trình các bài viết của họ cho nhà xuất bản. Làm thế nào để vấn đề này có thể được khắc phục vẫn còn ngoài khả năng của các nhà xuất bản. Vẫn chưa có cách thức thức tiêu chuẩn cho việc trích các xuất bản phẩm điện dẫn tiêu chuẩn mặc dù một số học giả đã có nhiều cố gắng để trình bày các tiêu chuẩn như thế. ! Now read Julie M. Hurd, ‘The Transformation of Scientific Communication: A Model for 2020,’ Journal of the American Society for Information Science, 51 (14) Dec 2000: 1279–1283. (Reading 2) Nhiều tác giả đã cố gắng báo trước tương lai của việc giao tiếp học thuật. Các kết quả thay đổi giữa việc tường thuật lại những gì chúng ta đã biết là sẽ xảy ra. Bài viết của Hurd là một cố gắng giản dị và đáng tin để diễn tả những gì xảy ra trong tương lai gần. Bạn có thể hỏi lại chính mình nếu cách nhìn của bà mang tính triệt để. ? Những loại hình “những sản phẩm và dịch vụ mới” nào có thể phát triển trong hệ thống giao tiếp học thuật? Một trong những khó khăn của các thư viện trong nhiều thập kỉ qua là việc gia tăng chi phí của các tạp chí học thuật, đặc biệt là các tạp chí trong các ngành khoa học. Những yêu cầu không thực tế của một số nhà xuất bản đối với việc gia tăng giá cả cho các tạp chí của họ đã dẫn dắt những dự án với mục đích sáng tạo ra những nơi lưu trữ tài liệu số cho các học giả gởi tác phẩm của họ và không qua/bỏ qua các nhà xuất bản thương mại. Peter Suber giải thích “những sáng kiến/sự khởi đầu việc truy cập mở” trong bài viết của ông trong Bản Tin Nghiên Cứu Thư Viện. ! Now read: Peter Suber, “Removing Barriers to Research: An Introduction to Open Access for Librarians,” College and Research Library News 64, no. 2 (February 2003). (Reading 3) Available at: http://www.ala.org/ala/acrl/acrlpubs/crlnews/ backissues2003/february1/removingbarriers.htm ? Suber đã xác định những cản trở gì cho việc phân phối của các tạp chí học thuật? Những lợi ích gì của việc truy cập mở được xác định bởi Suber? Các dự án về sự tiếp cận mở có mang tính khả thi ở Việt Nam không? Tại sao có và tại sao không? 37

Giao tiếp học thuật và vai trò của các thư viện Theo J.M. Ziman trong bài viết “Cộng đồng và các phương tiện liên lạc” (trong Public Knowledge: An Essay Concerning the Social Dimension of Science (Cambridge: Cambridge University Press, 1968), 102–26), nếu không có thư viện thì có thể không có khoa học. Ziman xác định những khía cạnh của thư viện là rất quan trọng đối với khoa học. Khía cạnh đần tiên trong số đó là việc lưu trữ những sự giao tiếp chính thức. Bằng những thuật ngữ đơn giản, điều này có nghĩa là việc mua và lưu trữ các tạp chí học thuật. Ziman chỉ ra rằng tạp chí đã giữ nguyên hình thức của nó gần như không đổi trong 400 năm và cung cấp những gì mọi người muốn. Thậm chí ngày nay các tạp chí điện tử về cơ bản vẫn giữ nguyên hình thức tạp chí in ấn. Ghi chú của Ziman trong việc liên hệ với tạp chí, là liên hệ đến các tài liệu của giao tiếp chính thức. Giao tiếp không chính thức thật sự diễn ra “trong hoàn cảnh thuận lợi”, không bao giờ tuỳ thuộc vào tạp chí học thuật, thậm chí đối với các tạp chí xuất hiện quá chậm và không thường xuyên cho sự giao tiếp cân đối của thông tin mới giữa các học giả. Đối với những mục đích đó, các học giả luôn sử dụng những dạng khác, với bài nghiên cứu dưới hình thức sơ bộ (bản thảo) thông dụng nhất trong một thời gian khá lâu. Các bản thảo được đánh máy hoặc được photo và sau đó được gởi đến một nhóm các học giả quan tâm đến một lĩnh vực cụ thể. Ngày nay, các bản thảo có thể được phổ biến một cách dễ dàng trên trang Web đến các học giả quan tâm đến những vấn đề cụ thể trong một lĩnh vực chuyên ngành. Nhóm các học giả này không cần có sự kết nối chính thức và thường được liên tưởng đến Invisible College. ? Trường học ảo có sự kết nối với các thư viện và các cơ quan lưu trữ không, nếu có sự kết nối/liên kết đó là gì? Bởi vì các tạp chí học thuật được lưu trữ trong các thư viện, chúng ta có thể quay lại tài liệu gốc và xem một cách chính xác những gì được nói đến, và được nói đến khi nào. Các tạp chí được lưu trữ sẽ được sử dụng theo hai lí do khác nhau nhưng có giá trị tương đương nhau. Đầu tiên, nó là một phần của sự uyên bác để xác nhận những sự khẳng định tri thức mớI: khoa học, được khẳng định là nên tự hiệu chỉnh ( xem lại Phần 1), nhưng để điều đó xảy ra, tất các các học giả phải có thể xác định và tiếp cận các tạp chí họ tìm kiếm. Sư tiếp cận tài liệu được cung cấp do sự lưu trữ, và sự xác định được cung cấp bởi công việc thuộc về thư mục (chỉ mục và biên mục) của các thư viện. Lí do thứ hai đối với việc tìm kiếm các tạp chí là tìm kiếm tri thức xã hội được ghi nhận lại khi một người thực hiện bài nghiên cứu của họ. Việc tập hợp tri thức đã tồn tại được chấp nhận bởi sự thống nhất, và nếu tác phẩm của những người khác được sử dụng trong việc xuất bản tri thức mới, sẽ có phương pháp trích dẫn được thiết lập để đưa ra sự công nhận. Các trích chỉ dẫn nhà nghiên cứu đến các tap chí được lưu trữ, vì thế quá trình trở thành một vòng kín. Viện truy cập điện tử đến việc trở lại các vấn đề về tạp chí giúp cho các học giả xây dựng tri thức đã tồn tại một cách dễ dàng hơn – nhưng chúng ta phải nhận bết rằng nhiều tài liệu học thuật không ở dạng điện tử và không hiện diện ở nhiều nơi, giới học thuật sẽ không có sự truy cập điện tử đến tài liệu này. 38

Tuy nhiên, Zinman quan điểm rằng không có các thư viện cho các học giả sử dụng, tri thức xã hội có thể không bao giờ được ghi nhận và lưu trữ một cách hiệu quả, và vì thế không có sự tiến bộ. Một bài báo gần đây của tác giả Nowick và Jenda nhìn vào vai trò của các thư viện trong quá trình giao tiếp học thuật với một sự khác biệt. Các tác giả này nhìn vào việc làm thế nào một số các thư viện liên quan đến quá trình giao tiếp học thuật điện tử như là một cách thức để đương đầu với sự gia tăng giá cả của một số tạp chí. Nowick và Jenda thảo luận những nghiên cứu trường hợp chọn lọc để chỉ ra rằng các thư viện các học giả đang đương đầu với sự khủng hoảng tạp chí khoa học như thế nào. ! Now read: Elaine Nowick and Claudia Arnold Jenda, ‘Responses to the Science Journal Crisis,’ Issues in Science and Technology Librarianship. Winter 2004. (Reading 4) Available at: http://www.istl.org/04- winter/article4.html ? Theo Nowick và Jenda, những hành động nào đang được thực hiện bởi các thư viện để đương đầu với việc trả mức giá cả cao một cách không thực tế cho các nhà xuất bản? Những hình thức mới được nhận biết bởi Nowick và Jenda đối với các tạp chí học thuật trực tuyến? Câu hỏi thảo luận Trong suốt các bài học tuần này sinh viên sẽ được hỏi một số câu hỏi. Hy vọng các bạn suy nghĩ về các câu hỏi này, thảo luận chúng với các bạn cùng lớp và với giáo viên. Các câu hỏi ôn tập dựa vào những ghi chú và những tài liệu sinh viên đã đọc. Nhưng câu hỏi này nhằm giúp cho sinh viên ôn tập lại những gì họ đã học tuần này. Các câu hỏi có thể được thảo luận trong lớp hoặc sẽ có trong bài kiểm tra. 1. Những cách thức khác nhau trong đó tri tri thức học thuật được phổ biến trong các ngành khoa học, khoa học xã hội, nghệ thuật và nhân văn? Tại sao bạn nghĩ có những sự khác biệt này? 2. Một bản tóm tắt được sử dụng như thế nào và được sử dụng bởi ai? Phần nào của các trích dẫn đóng vai trò trong qua trình giao tiếp học thuật? 3. Khi bạn đọc bài của Meadows, hãy trả lời những câu hỏi tự đánh giá sau.  Bằng cách nào và tại sao các hình thức xuất bản cho ngành khoa học khác với những hình thức xuất bản các ngành nghệ thuật và nhân văn  Điều gì mang lại cho một tạp chí học thuật sự uy tín?  Hãy thử nghĩ đến các tạp chí khoa học thông tin và thư viện và quyết định các tạp chí nào có uy tín, và tạo sao chúng lại có được sự uy tín đó?  Các học giả dường như rất ít khi quan tâm đến các hợp đồng và bản quyền của tác phẩm của họ. Bạn có thể giải thích điều này không? 39

 Những người biên tập và những người thẩm định nội dung các bài nghiên cứu là một phần của quá trình kiểm soát chất lượng. Điều đó cũng có thể được nói rằng họ trình bày “sự nhất trí”. Hãy giải thích điền đó.  Bạn có thể cho biết những loại hình nghiên cứu nào sẽ phổ biến với các phương tiện truyền thông đại chúng không? Tìm một ví dụ về phương tiện truyền thông đại chúng tường thuật một bài nghiên cứu và mang nó đến lớp. 4. Những loại hình “sản phẩm và dịch vụ mới” nào có thể phát triển trong hệ thống giao tiếp học thuật mới? 5. Những rào cản của sự phân bố các tạp chí học thuật nào được nhận biết bởi Suber? Những lợi ích của sự truy cập mở là gì? 6. Các dự án về sự tiếp cận mở có mang tính khả thi tại Việt Nam không? Tại sao và tại sao không? 7. Các trường đại học ảo có sự liên kết với các thư viện hay cơ quan lưu trữ không, nếu có sự liên kết đó là gì? 8. Theo Nowick và Jenda, những hành động nào đang được thực hiện bởi các thư viện để đương đầu với việc trả mức giá cả cao một cách không thực tế cho các nhà xuất bản? Readings Hurd, Julie M. ‘The Transformation of Scientific Communication: A Model for 2020,’ Journal of the American Society for Information Science, 51 (14) Dec 2000: 1279–1283. Meadows, A. J. ‘Making Research Public,’ in Communicating Research (London and San Diego: Academic Press, 1998), 159–204. Nowick, Elaine and Claudia Arnold Jenda. ‘Responses to the Science Journal Crisis,’ Issues in Science and Technology Librarianship. Winter 2004. Available at: http://www.istl.org/04- winter/article4.html Suber, Peter. ‘Removing Barriers to Research: An Introduction to Open Access for Librarians,’ College and Research Library News 64, no. 2 (February 2003). Available at: http://www.ala.org/ala/acrl/acrlpubs/crlnews/backissues2003/february1/ removingbarriers.htm Resources Ziman, J.M. ‘Community and Communications,’ in Public Knowledge: An Essay Concerning the Social Dimension of Science (Cambridge: Cambridge University Press, 1968), 102–126. 40

Chương 5: Kinh tế học thông tin Mục tiêu Kết thúc phần này các sinh viên có thể: 1. Giải thích được những yếu tố cơ bản về kinh tế học thông tin. 2. Chỉ rõ được các kiểu quan hệ kinh tế diễn ra giữa các tổ chức thông tin chính 3. Thảo luận những sự thay đổi gần đây trong việc xuất bản ảnh hưởng đến thị trường thông tin như thế nào. 4. Thể hiện sự hiểu biết về tình trạng căng thẳng giữa quan niệm thông tin như một thứ hàng hoá và thông tin như một sản phẩm công cộng, thảo luận vấn đề này tác động như thế nào đến các thư viện và cơ quan lưu trữ. Giới thiệu Trong quyển A Dictionary of Economics, 2nd ed. (Oxford: Oxford University Press, 2003), kinh tế học được định nghĩa như là “một ngành nghiên cứu các nguồn tài nguyên khan hiếm được hay cần phải phân phối như thế nào.” Trong bài này, chúng ta sẽ tìm hiểu về nền kinh tế thông tin – đó là, chúng ta sẽ tìm hiểu thông tin và các nguồn tài nguyên có liên hệ với sự sáng tạo, lưu trữ và phổ biến thông tin được hay cần phải phân phối như thế nào trong xã hội. Nhiều người tranh luận rằng thông tin giống như hàng hoá và vì vậy thông tin sẽ được phân phối dựa vào luật cung cầu. Tuy nhiên, như June Lester và Wallace C. Koekler, Jr., chỉ ra trong quyển Fundamentals of Information Studies thì “thông tin như một thứ hàng hoá dẫn đến những khó khăn trong lĩnh vực kinh tế học truyền thống trong đó thông tin có những đặc điểm không giống như những hàng hoá khác” (trang 161). Hãy thử nhìn vào một số các vấn đề nảy sinh khi coi thông tin như một thứ hàng hoá. Vị trí của thị trường thông tin Một bản khảo sát về việc kinh doanh sách ở các nước phương Tây chỉ ra rằng các sản phẩm thông tin luôn luôn là một phần của thị trường mà nó liên kết chặt chẽ với việc buôn bán. Thậm chí các bản thảo viết bằng tay sớm nhất được mua và bán bởi thương gia và nhà sưu tầm. Khắp cả châu Âu hoạt động giống kinh doanh sách đã xuất hiện từ thời Trung cổ. Johann Gutenberg, ông tổ của ngành in ấn sử dụng các công cụ lưu động, nhận ra rằng sử dụng máy khi in thay vì chép tay một cách chậm chạp tạo khả năng xây dựng một công ty thu lợi nhuận. Như vậy chính thị trường thông tin đã thúc đẩy một trong những sự phát minh quan trọng nất trong lịch sử loài người. Rõ ràng rằng thị trường vẫn giữ vai trò bán sách, cho thuê các cơ sở dữ liệu, và chi trả cho việc truy cập các trang web. Những ai cho rằng việc coi thông tin là hàng hoá là một sáng kiến gần đây của nền “công nghiệp thông tin” thì họ nên nhìn lại lịch sử. 41

Now read John Feather, ‘The Information Market Place,’ Chapter 3 ! in The Information Society: A Study of Continuity and Change, 4th ed. (London: Library Association Publishing, 2004), 43–75. (Reading 1) Có nhiều điểm cốt lõi xuất hiện từ bài đọc này.  Nhà xuất bản chấp nhận mạo hiểm liên quan đến bất kỳ xuất bản phẩm mới nào. Các nhà xuất bản sử dụng vốn của mình để trả nhuận bút cho tác giả (khoản tiền này thường được trả trước khi sách được đưa ra bán), chi trả cho ban biên tập, khấu hao máy móc và phân phối sản phẩm. Lợi nhuận của nhà xuất bản được tính bằng tổng số tiền bán sách trừ đi phần đầu tư ban đầu. Trong xã hội của chúng ta mọi người công nhận rằng sự mạo hiểm đáng được khen thưởng, hoặc nếu không sẽ không có động cơ để thử bất cứ điều gì đó mới mẻ. Các xưởng in của trường đại học và cộng đồng các học giả mạo hiểm với những xuất bản phẩm mới, nhưng họ làm điều đó với nguồn ngân quỹ công hơn là bằng tiền của họ. Nhiều trang web là những ví dụ của sự xuất bản mang tính hư ảo trong đó cả tác giả và nhà xuất bản đều mạo hiểm.  Phần lớn việc “Tự xuất bản” được thực hiện với chi phí rất thấp bằng cách tránh những chi phí cho việc biên tập, sắp xếp, và trình bày. Rất ít tác giả chấp nhận rằng tác phẩm của họ cần được biên tập và gần như tất cả họ điều sai. Mặc dù chúng ta không thể luôn luôn nhận ra nhưng thật sự sản phẩm trông bắt mắt luôn thu hút chúng ta và đó là lí do vì sao công việc của những thợ in và những nhà thiết kế đồ họa lại quan trọng như vậy. Các nhà xuất bản không phải chi tiền cho việc biên tập và sắp xếp chỉ vì ý thích mà họ biết công việc đó giúp bán được sản phẩm. Nhà sản xuất cũng áp dụng các kiến thức của ngành thương mại và tiếp thị vào việc phổ biến sản phẩm.  Việc xuất bản luôn luôn bao gồm nhiều tài liệu, phương tiện truyền thông thông tin, các hoạt động khác nhau và sự đa dạng đó đang gia tăng. Bằng cách mạo hiểm và ý chí quyết tâm thử các sản phẩm mới và bướcvào những lĩnh vực mới của sự xuất bản, nhà xuất bản đang giúp khách hàng của mình thỏa mãn nhu cầu thông tin của họ. Một ví dụ cho vấn đề này là các trang web với những nội dung mới đang tạo ra những nội dung có giá trị không đồng bộ, trong khi các phương tiện truyền thanh như radio và tivi chỉ hoạt động theo phương thức đồng bộ, vì thế các khách hàng có sự chọn lựa cách thức họ nhận được các bản tin. Cũng thú vị khi việc xuất bản vẫn giữ lại một số các thuật ngữ của nó thậm chí sau khi công nghệ thay đổi, và vì vậy các cơ sở dữ liệu trực tuyến vẫn được xuất bản, có nhà biên tập và nhiều yếu tố khác. Chúng ta nên ghi nhận những thay đổi gì trong ngành xuất bản hiện đại? Sự thay đổi nổi bật gần đây nhất trong ngành xuất bản là thông tin là nội dung thông tin có hiệu lực cho các khách hàng chỉ trong một thời gian giới hạn. Khi bạn mua một quyển sách, nội dung của quyển sách là của bạn trong thời gian mà bạn giữ quyển sách đó hay trong thời gian mà quyển sách đó tồn tại. Tuy nhiên, khách hàng phải trả tiền thuê theo năm hoặc hơn để truy cập vào một cơ sở dữ liệu trực tuyến. Và khách hàng còn phải trả thêm tiền khi truy cập vào mỗi biểu ghi trong cơ sở dữ liệu. Thêm vào đó, khách hàng có thể trả tiền cho các phương 42

tiện truyền thông được sử dụng trong việc tìm kiếm thông tin (mặc dù việc này liên quan đền người cung cấp các phương tiện truyền thông, không liên quan đến nhà xuất bản cơ sở dữ liệu). Nhà xuất bản không còn đưa nội dung vào vật mang tin và đem bán nó, nội dung bây giờ tồn tài và được cung cấp theo hướng có thu tiền cho khách hàng thông qua phương tiện truyền thông điện tử. Feather chỉ ra rằng trong ngành xuất bản hiện đại “thị trường hàng hóa được mở rộng từ sản phẩm đến nội dung của nó và các phương tiện tiếp cận nội dung.” Feather cũng đưa ra lời nhận xét này: Sự phát triển của công nghệ thông tin mới và những hệ thống phân phát thông tin đã thay đổi cơ bản mối quan hệ giữa người cung cấp và người dùng tin, và vai trò của người trung gian đứng giữa mối quan hệ này. Hình thức truyền thống làm cho người dùng tin, ngay cả những người không quan tâm trực tiếp đến giá cả, thiếu nhiệt tình với chi phí cung cấp (tr. 77-78) Không có gì nghi ngờ rằng việc truy cập các cơ sở dữ liệu trực tuyến “được xuất bản mang tính thương mại” giúp cho những nhà quản lí thông tin xác định chi phí được gắn với một số các sản phẩm thì dễ hơn nhiều so với trường hợp thư viện in ấn, vì mỗi việc truy cập một cơ sở dữ liệu thương mại có thể được chuyển sang chi phí cho thời gian sử dụng trên cơ sở dữ liệu, công với chi phí cho cho mỗi biểu ghi được truy cập, công với chi phí sử dụng các phương tiện viễn thông. Kết quả là một số các nhà quản lí đã nhận ra rằng thật dễ dàng để các khách hàng thư viện trả tiền cho việc tìm kiếm thông tin trên các cơ sở dữ liệu nếu những sức ép ngân sách yêu cầu họ tăng lợi tức/hoa lợi, và điều đó chính xác với những gì đã xảy ra trong các học viện trên thế giới. Việc người sử dụng trả tiền cho việc tìm kiếm thông tin trên cơ sở dữ liệu, đối với nhiều thư viện và các trung tâm thông tin, đó là điển hình của việc trả tiền của các dịch vụ thông tin. Một điểm chính yếu là các cơ sở dữ liệu đượ c cung cấp mang tính thương mại mà không được yêu cầu bởi thư viện và trung tâm thông tin, nhưng chỉ được truy cập cho việc sủ dụng không thường xuyên. Điều này thì trái ngươc với sách được xem như những vật mang tin được bán bởi nhà sản xuất như một mặt hang thông dụng/phổ biến và vì vậy có thể được lưu giữ trong các trung tâm thông tin và thư viện và làm cho nó có sẵn ở một mức giá tương đối thấp có thể thay đổi. Nhà xuất bản cơ sờ dữ liệu trực tuyến không bù lại các chi phí bằng việc bán sản phẩm , mà chỉ bằng cách bán một dịch vụ. Theo cách này, có thể thấy rất một cách rất rõ ràng vai trò người trung gian giữa thông tin và khách hàng mà vai trò này đã được mô tả ở Phần 1. Khi họ giúp một ai đó chọn lựa giữa những các cơ sở dữ liệu khác, người quản lí thông tin cũng sẽ cung cấp một dịch vụ giá trị gia tăng. Các tạp chí điện tử toàn văn khắc phục một số khó khăn mà những nhà quản lí thông tin gặp phải gắn liền với việc tìm kiếm tin trên cơ sở dữ liệu ? trực tuyến. Tại sao hình thức tạp chí điện tử toàn văn lại rất thành công trong các thư viện và trung tâm thông tin? Là một người sử dụng các sản phẩm thông tin, giữa tạp chí in ấn và tạp chí điện tử, loại hình nào bạn thích sử dụng hơn? Bạn sẽ trả chi phí thấp cho việc sử dụng một quyển sách điện tử trong một thời gian ngắn hay trả một chi phí rất cao để mua một phiên bản in ấn của quyển sách? 43

Sự xuất hiện của các cơ sở dữ liệu trực tuyến, CD-ROMs, các trang web, các dịch toàn văn, và các phương tiện truyền thông nhấn mạnh vào sự gia tăng tính đa dạng của ngành xuất bản. Mặc dù đây là một tin tốt lành cho khách hang, nó lại làm tăng sự bối rối cho các nhà xuất bản những ai mạo hiểm khi quyết định xuất bản một sản phẩm hay dịch vụ mới. Dĩ nhiên họ ý thức được rằng các phương tiện truyền thông hình thành nên những thị trường mới, và không có nghi ngờ gì khi mà một số người sử dụng trang web không chắc là họ sử dụng những hình thức khác – đặc biệt là hình thức in ấn. Các thư viện và cơ quan lưu trữ có khác với các tổ chức khác không? Vì nguồn gốc của nó, các thư việc và cơ quan lưu trữ trong khối công cộng đã bảo vệ khỏi những ảnh hưởng của thị trường, những ảnh hưởng được coi là hợp lệ với các nhân tố kinh tế, văn hóa và xã hội. Ví dụ, ở Vương quốc Anh, sự biện hộ cho việc mở ra một thư viện công cộng mới vào thế kỷ 19 là niềm hy vọng rằng nó sẽ ngăn chặn quý ông làm việc đến các bar rượu. Tuy nhiên, ngay khi các thư viện công cộng thành lập, khoảng cách giữa người tạo nên một sản phẩm thông tin như sách và người sử dụng sản phẩm đó đã có thể che giấu chi phí thật sự những người đóng thuế cho thư viện để cung cấp thông tin. Như Feather đã giải thích đơn giản rõ ràng đó không còn là sự kiện. Ở nhiều nước phương Tây vào những năm 1980, bao gồm cả Vương quốc Anh và New Zealand, đã chuyển từ chủ nghĩa nghiệp đoàn quốc gia sang một triết lý chính trị bao gồm thị trường tự do. Có những câu hỏi về giá trị của việc hỗ trợ nhiều tổ chức được trả từ ngân quỹ công, bao gồm các thư viện công cộng và cơ quan lưu trữ. Mọi người cũng tranh luận rằng thông tin không khác với bất kỳ sản phẩm nào khác mà nó có thể được mua và bán trong thị trường tự do, và chi phí thật sự cho nó có thể đếm được. Việc truy cập/tiếp cận thông tin trực tuyến là một minh họa cho sự tranh luận này, cho các cơ sở dữ liệu trực tuyến có sẵn trên thị trường cho các khách hàng sử dụng, giả sử họ trả tiền cho việc truy cập, và quy trình diễn ra như ở một thư viện công cộng. Các thủ thư và các chuyên viên lưu trữ văn thư đưa ra tranh luận rằng “các dịch vụ nòng cốt” nên được miễn đưa vào thị trường tự do, mặc dù hơi lạ rằng “nòng cốt” trong một thư viện thường được định nghĩa như việc cho mượn các tài liệu in ấn hơn là những sản phẩm thông tin khác. Có thể rằng các quyển sách trở thành một cái gì đó của hình tượng văn hóa cho các thử thư, điều mà họ tìm kiếm để bảo vệ phụ phí (theo nghĩa đen) các sản phẩm thông tin khác bên ngoài phạm vi thị trường? Trong thực tế, điều này thường thất bại khi đối mặt với áp lực kết hợp từ thị trường và triết lý chính trị. Thị trường có thể đã thúc đẩy sự thay đổi mà không có sự hổ trợ áp lực chính trị, vì như chúng ta thấy việc làm giảm khoảng cách giữ người sáng tạo và người sử dụng sản phẩm thông tin đưa ra những chi phí rõ ràng đối với tất cả những ai quan tâm. Theo quan điểm của bạn, người Việt Nam nên có sự tiếp cận miễn phí các ? dịch của thư viện và cơ quan lưu trữ không? Hay là mọi người phải trả tiền cho cho việc sử dụng các dịch vụ này (như là phí là thành viên hàng năm, hay phí mỗi lần một người nào đó sử dụng một dịch vụ cụ thể hay mượn một quyển sách)? 44

Thật thú vị khi nhiều thư viện và cơ quan lưu trữ giữ những tài liệu vô cùng quý giá trong các bộ sưu tập – và vì vậy những cơ quan này có thể được xem là rất giàu có. Tuy nhiên, Peter B. Hirtle thuộc nhóm các Chuyên viên lưu trữ văn thư Mĩ (Society American Archives – SAA) chỉ ra rằng mặc dù tài sản quý giá thật sự được chứa trong các văn thư và các nơi lưu trữ bản viết bằng tay có một giá trị thị trường rất cao, nhưng bản thân các cơ quan lại rất nghèo. Hirtle nói rằng: Nói tóm lại, các văn thư và những nơi lưu trữ bản thảo kiểm soát và quản lí tài sản có giá trị hàng trăm tỷ, nếu không nói là tỷ tỷ đô la. Tuy nhiên các văn thư lưu trữ …. Nhiều văn thư trở nên “có đất mà vẫn túng”: chúng ta có hàng triệu tài sản nhưng lại thiếu tiền để thuê đội ngũ nhân viên, duy trì điều kiện thuận lợi, hay trả các hóa đơn cho tiện ích. Kinh tế học thông tin Lester và Koehler dành thời gian cho chương về “Kinh tế học thông tin” mà trong đó họ cung cấp những sự giải thích về những khái niệm cơ bản yêu cầu sự hiểu biết thông tin như là một sản phẩm kinh tế. Ở đầu chương, tác giả yêu cầu độc giả liệt kê một số cách thức mà thông tin như là một hàng hóa có thể khác với những hàng hóa khác. Họ theo câu hỏi này với thêm một câu hỏi khác về những sự khác biệt ảnh hưởng đến một số các thay đổi về kinh tế như thế nào. ? Bằng những cách thức nào bạn nghĩ là thông tin có thể khác với những hàng hóa khác? Những sự khác nhau này ảnh hưởng đến những vấn đề như chi phí, giá cả, sự cung cầu? Hãy chuẩn bị thảo luận những câu trả lời của bạn trong lớp học. ! Now read: June Lester and Wallace C. Koehler, Jr., ‘The Economics of Information,’ Chapter 8 in Fundamentals of Information Studies: Understanding Information and its Environment. New York: Neal-Schuman, 2003. pp 161-178 Điều quan trọng là bạn hiểu các khái niệm chính được định nghĩa bởi Lester và Koehler bởi vì họ hình thành nền tảng cho nhiều cuộc thảo luận liên quan đến thông tin như một hàng hóa kinh tế. Trong A Dictionary of Business (Oxford: Oxford University Press, 2002), một hàng hóa kinh tế được định nghĩa như một loại hàng hóa như sau: Hàng hóa (good): Một hàng hóa hoặc một dịch vụ được các nhà kinh tế học xem như việc đáp ứng một nhu cầu cho con người. Một hàng hóa kinh tế là hàng hóa được cần đến và khó để điều khiển giá cả. Một hàng hoá tự do cũng được cần đến nhưng nó được cung cấp nhiều và vì vậy không cần phải mua; không khí là một ví dụ. Tuy nhiên, một hàng hóa hoặc một dịch vụ miễn phí đòi hỏi một sự nổ lực để sản xuất hay thu được thì không phải là hàng hóa tự do trong tình huống này. Vì thế, khi Lester và Koehler thảo luận về hàng hóa mang tính tư nhân, hàng hóa công cộng và hàng hóa có giá trị, họ đang nói về một hàng hóa hay một dịch vụ mà nó đáp ứng nhu cầu con người. Một người mua một hàng hóa tư nhân có được lợi ích cá nhân từ nó, và hàng hóa mang tính tư nhân có thể được tiêu thụ bởi người đó vào thời gian đó. Khi bạn mua một bữa 45

ăn trong một nhà hàng, bạn đang mua một hàng hóa mang tính tư nhân mà chỉ để bạn tiêu thụ. Loại hàng hóa mang tính tư nhân này mất đi khi nó đang được tiêu thụ. Một hàng hóa công cộng, mặc khác có thể được sử dụng cùng một lúc bởi nhiều người. Nó có thể hoặc không thể được sử dụng bởi một người trong cùng một lúc. Một hàng hóa mà nó có thể giới hạn việc sử dụng đối với những người đã trả chi phí, ví dụ như dịch vụ truyền hình cap, thường được cung cấp bởi các doanh nghiệp hoạt động thu lợi nhuận. Một hàng hóa mà được cần đến bởi công chúng nhưng nó không thể hay có thể không mong việc trả chi phí cho việc sử dụng thì được cung cấp bởi chính phủ. Ví dụ được đưa ra bởi Lester Koehler là một tổ chức quốc phòng. Đó là hàng hóa mà từ nó mọi người trong một nước nhận được lợi ích như nhau trong cùng một lúc. Một hàng hoá giá trị, theo Lester va Koehler, là “một hàng hóa mang tính tư nhân mà xã hội nghĩ là quan trọng để cung cấp cho mọi người hay can thiệp vào sở thích cá nhân khi nó được biểu lộ qua thị trường” (trang 163). Vì thế xã hội cũng có lợi ích từ sự tiêu thụ hàng hóa mang tính tư nhân của một cá nhân. Giáo dục là một ví dụ của hàng hoá giá trị. Hãy chắc chắn rằng bạn đọc về những tính chất bên ngoài và chuẩn bị để giải thích những tính chất bên ngoài đó là gì. ? Thông tin là hàng hóa công cộng, tư nhân hay giá trị? Có sự khác biệt khi một người phân chia thông tin và “vật mang tin” như một háng hóa kinh tế không? Lester và Koehler cung cấp một bài thảo luận về những đặc điểm của thông tin như là một hàng hóa kinh tế mà khó để diễn đạt trong trong các thuật ngữ kinh tế. Họ cũng thảo luận giá cả thông tin được quyết định như thế nào và vai trò của chính phủ trong việc đảm bảo việc tiếp cận thông tin. Hãy thử nghĩ tình huống ở Việt Nam và nó khác với những tình huống được mô tả trong chương sách của Lester và Koehler. Hãy chuẩn bị để trả lời những câu hỏi sau đây trong lớp. ? Những đặc điểm nào của thông tin và các dịch vụ thông tin khác với những đặc điểm của những hàng hóa và những dịch vụ khác được chuyển đổi trong thị trường? Giá trị của thông tin được quyết định như thế nào? Vai trò của chính phủ trong kinh tế học thông tin là gì? Câu trả lời cho câu hỏi này liên quan như thế nào đến cấu trúc chính trị của một xã hội? cấu trúc của xã hội ở Việt Nam tác động như thế nào đến vai trò của chính phủ trong kinh tế học thông tin? Chi phí để trả cho các thư viện và cơ quan lưu trữ ở Việt Nam là từ đâu? Câu hỏi thảo luận Qua các bài học của tuần này sinh viên sẽ được hỏi một số câu hỏi. Chúng tô hy vọng bạn đã nghĩ về những câu hỏi đó, thảo luận chúng với các bạn cùng lớp và giáo viên. Chúng tôn đưa ra một số câu hỏi ôn tập dựa vào những ghi chú và các tài liệu đã đã đọc. Những câu hỏi này 46

giúp bạn ôn tập lại công việc của tuần này, và chúng có thể sẽ được thảo luận trong lớp hay được cho trong bài kiểm tra. 1. Các tạp chí điện tử toàn văn khắc phục một số khó khăn mà những nhà quản lí thông tin gặp phải gắn liền với việc tím kiếm tin trên cơ sở dữ liệu trực tuyến. Tại sao hình thức tạp chí điện tử toàn văn lại rất thành công trong các thư viện và trung tâm thông tin? Là một người sử dụng các sản phẩm thông tin, giữa tạp chí in ấn và tạp chí điện tử, loại hình nào bạn thích sử dụng hơn? Bạn sẽ trả chi phí thấp cho việc sử dụng một quyển sách điện tử trong một thời gian ngắn hay trả một chi phí rất cao để mua một phiên bản in ấn của quyển sách? 2. Bằng những cách thức nào bạn nghĩ là thông tin có thể khác với những hàng hóa khác? Những sự khác nhau này ảnh hưởng đến những vấn đề như chi phí, giá cả, sự cung cầu? 3. Thông tin là hàng hóa công cộng, tư nhân hay merit? Có sự khác biệt khi một người phân chia thông tin và “vật mang tin” như một háng hóa kinh tế không? 4. Đặc điểm nào của thông tin và dịch vụ thông tin khác với các hàng hóa và dịch vụ khác được bán và cung cấp trên thị trường? 5. Giá trị của thông tin được xác định như thế nào? 6. Vai trò của chính phủ trong kinh tế học thông tin là gì? Câu trả lời của câu hỏi này liên quan đến cơ cấu chính trị của xã hội như thế nào? Cơ cấu chính trị của Việt Nam ảnh hưởng thế nào lên vai trò của chính phủ trong kinh tế học thông tin? Kinh phí trả cho thư viện và cơ quan lưu trữ ở Việt Nam lấy từ nguồn nào? Bài đọc Feather, John. ‘The Information Market Place,’ Chapter 3 in The Information Society: A Study of Continuity and Change, 4th ed. (London: Library Association Publishing, 2004), 43–75. Lester, June and Wallace C. Koehler, Jr. ‘The Economics of Information,’ Chapter 8 in Fundamentals of Information Studies: Understanding Information and its Environment. New York: Neal-Schuman, 2003, 161-178. Tài liệu đọc thêm A Dictionary of Economics, 2nd ed. (Oxford: Oxford University Press, 2003). Hirtle, Peter B. “Archives or assets?” Available online at: http://techreports.library.cornell.edu:8081/Dienst/UI/1.0/Display/cul.lib/2003-2 47

Chương 6: Các cơ quan thông tin cơ bản và vai trò của chúng trong xã hội Mục tiêu Kết thúc chương này các sinh viên sẽ có thể: 1. Giải thích được các chức năng chính của các cơ quan thông tin cơ bản trong xã hội 2. Hiểu được bản chất và mục đích của các thư viện công cộng và thư viện đại học. 3. Có thể giải thích rõ nhu cầu các thư viện trường học có chất lượng ở Việt Nam. 4. Giải thích những đặc điểm đáng chú ý của các thư viện chuyên ngành ở Việt Nam. Giới thiệu Trong chương trước chúng ta đã nghiên cứu các khái niệm kinh tế cơ bản và xem xét các vấn đề liên quan đến kinh tế học thông tin. Trong chương này chúng ta sẽ xem xét các cơ quan thông tin cơ bản và vai trò của nó trong xã hội. Chúng ta sẽ nghiên cứu sâu hơn một số khía cạnh kinh tế liên quan đến một trong những vai trò chủ yếu của các cơ quan thông tin – nơi cung cấp sự tiếp cận thông tin. Các cơ quan thông tin Chúng ta điều biết đến các cơ quan thông tin như các thư viện và cơ quan lưu trữ vì nó là trọng tâm của môn học này. Nhưng có nhiều loại cơ quan thông tin khác và trong số các thư viện và cơ quan lưu trữ, có những loại hình khác biệt mà chúng được tập hợp lại thành nhóm. Bạn có thể tình cờ gặp các sản phẩm và dịch vụ của một số các cơ quan này hằng ngày. ? Bạn hãy thử nghĩ những cơ quan nào liên quan đến tính sáng tạo, phổ biến và quản lí thông tin, liệt kê ra các cơ quan đó. Đối với mỗi cơ quan trong bản liệt kê của bạn, hãy viết một nhóm từ ngắn gọn mô tả chức năng chính của nó. Trong chương 5 về Fundamentals of Information Studies (Các yếu tố cơ bản về nghiên cứu thông tin, Lester và Koehler (2003) cung cấp một cái nhìn tổng quan cô đọng về các cơ quan hiện đại liên quan đến ba khía cạnh khác nhau của quá trình chuyển giao thông tin: 1. các cơ quan phát triển và sản xuất thông cho sự phổ biến. 2. các cơ quan thúc đẩy quá trình chuyển giao thông tin đến thế hệ tương lai và phát triển thông tin mới. 3. các cơ quan phân phối các biểu ghi thông tin và cung cấp việc quản lí sự truy cập các biểu thông tin. Ở phần đầu của chương, các tác giả này cung cấp sự giải thích sự phát triển của các nền công nghiệp thông tin như đã được giải thích bởi Feather. Tuy nhiên, sự giải thích của họ mở rộng dựa trên sự giải thích của Feather dẫn đến sự xem xét ba khía cạnh của quá trình chuyển giao thông tin đã được đề cập ở trên. Khi bạn đọc chương 5 của Lester và Koehler, hãy nghĩ đến 48

những điểm giống và khác nhau giữa các cơ quan liên quan đến quá trình chuyển giao thông tin ở Việt Nam và ở những nước khác - cả từ bối cảnh lịch sử đến bối cảnh hiện tại. ! Đọc: June Lester and Wallace C. Koehler, Jr., “Societal Institutions for Creation, Distribution, and Management of Information,” Chapter 5 in Fundamentals of Information Studies: Understanding Information and its Environment. New York: Neal-Schuman, 2003. pp. 65 – 96. Lester và Koehler nhận ra nhiều nhà xuất bản và những nhà cung cấp thông tin khác và ở cuối chương họ hỏi một số câu hỏi. Khi trả lời các câu hỏi đó, hãy nghĩ về hoàn cảnh ởViệt Nam khác với những gì được cung cấp bởi Lester và Koehler như thế nào và sự tác động đối với các cơ quan thông tin và người dùng tin ở Việt Nam là gì? Những chức năng cần thiết nào mà các cơ quan này thể hiện trong xã hội? Những chức năng này phân biệt bằng phương tiện truyền thông, đó là nhà cung cấp nội dung trên trang web thể hiện cùng chức năng như một nhà xuất bản sách không? ? Những chức năng đầu tiên được thể hiện bởi các tổ chức xã hội, như các thư viện, các trường học và trường đại học mà nó liên kết người dùng tin (như sinh viên, khách hàng thư viện) với nội dung thông tin trong những phương tiện truyền thông khác nhau (ví dụ như sách, băng video) không? Các dịch vụ của những tổ chức này khác nhau như thế nào? Ví dụ, bạn nhận được gì trong những thuật ngữ thông tin, từ một trường học công cộng - những thông tin mà bạn không nhận từ một thư viện? Bạn nhận được gì từ cơ quan chính phủ - những thông tin mà bạn không nhận từ một trường đại học? Trong môi trường hiện tại, những cơ quan thông tin riêng biệt trước đây thể hiện những chức năng thông tin khác biệt nhau đã hợp nhất, và những chức năng riêng biệt đã phai mờ. Ví dụ, AOL Time Warner là một khối kết nối các phương tiện truyền thông đơn giản bao gồm các công ty xuất bản rêng biệt, các hệ thống truyền hình cab, các xưởng phim, mạng vô tuyến, các công ty ghi âm ghi hình, các nhà cung cấp dịch vụ Internet. Đối với người dùng tin những kết quả của việc kết hợp các loại hình và những chức năng khác biệt trước đó là gì? Một người nào đó giải thích thế nào nhu cầu tiếp diễn đối các cơ quan cung cấp thông tin trung gian cho người sử dụng “nếu mọi thứ đều có trên Net”? Chúng ta sẽ xem xét một cách ngắn gọn các loại hình thư viện và các cơ quan thông tin, những vai trò của nó trong xã hội: thư viện đại học, thư viện công cộng, thư viện trường học, và thư viện chuyên ngành. Để hiểu biết các cơ quan này một cách rõ ràng hơn, chúng ta xem các hệ thống thông tin như một hệ thống, hệ thống này được Brophy thảo luận một cách rõ ràng , với mô hình: 49