4มิติ สู่คุณภาพชีวิตผู้สูงวัยในชุมชน

สาธารณสขุ 4 ศนู ย์ นอกนั้นกม็ ีบริการของทางเทศบาลทต่ี ั้งศูนยใ์ ห้บริการ อุปกรณ์ทางการแพทย์คือรับบริจาคมาแล้วให้คนท่ีต้องการแต่ไม่มีกำ� ลังซื้อไป ใช้ และศูนยร์ บั ส่งผปู้ ่วยทีผ่ ู้สูงอายุสามารถโทรเรยี กให้ไปรบั ส่งโรงพยาบาลได้ ก่อนนเี้ ราก็ดแู ลคนกลุ่มนี้อยู่แลว้ ผ่านกลไกอสม. โดยมกี ารฝึกทักษะ แล้วลงไปดูแลผู้สูงอายุตามบ้าน วันละชว่ั โมงเวียนกนั ไป สปั ดาห์ละสามวัน จนั ทร์ พธุ ศกุ ร์ ใหค้ า่ เดนิ ทาง 100 ตอ่ ครง้ั ทำ� อย ู่ 40 ราย ถา้ จำ� เปน็ กเ็ อาพยาบาล ลงดว้ ย ตอนนเี้ รากเ็ หน็ ภาพรวมมากขนึ้ เปน็ ระบบมากขนึ้ กน็ า่ จะตอ่ ยอดการดแู ล จากตรงนี้ตอ่ ไปได้ เรามีแผนที่จะอบรม อาสาสมัครดแู ลผู้สูงอายุ เพื่อไปดแู ล ทกุ วันในวนั ที่ญาตเิ ขาไม่อยู่ สังคมท่นี ี่ กลางวนั ญาตอิ าจไปท�ำงาน หรอื ถา้ มีญาติดูแล เราอาจจะ ไปแบง่ เบาภาระใหบ้ างชว่ ง เพอ่ื ชว่ ยลดความเครยี ดของผดู้ แู ลทตี่ อ้ งนง่ั เฝา้ ตะแคงตวั ตลอดเวลา อาจจะสกั 2-3 ชวั่ โมง ใหค้ นดแู ลไดไ้ ปเดนิ เลน่ ไปชอ็ ปปง้ิ มคี วามสขุ ตรงนม้ี คี า่ สำ� หรบั เขานะ ไมต่ อ้ งมาเฝา้ ตลอดเวลา ลดภาวะความเครยี ดคนใน ครอบครัวไดอ้ ีก ตอนนก้ี ำ� ลงั ท�ำหลักสตู ร และเขียนแผนอยวู่ ่าถ้าจะจดั ระบบดแู ลจรงิ ๆ อาจตอ้ งมคี ่าตอบแทนให้ อผส. ด้วย ท�ำงานจิตอาสากจ็ รงิ แตค่ นต้องกนิ ตอ้ งใช้ ตอ้ งมคี า่ รถไปลงชมุ ชน หลายคนเขากไ็ มไ่ ดร้ ำ่� รวยอะไร กต็ อ้ งมคี า่ อบแทนใหบ้ า้ ง กำ� ลงั ดวู า่ ชอ่ งทางงบประมาณ สป.สช. จะสามารถทำ� ตรงนไี้ ดไ้ หม จะจา้ งไดไ้ หม คงต้องปรกึ ษา พจิ ารณากันอีก แตถ่ า้ ท�ำได้จะดมี าก ชว่ ยท�ำให้ระบบดูแลเดนิ ไดเ้ ลยในพนื้ ท่ีเรา” จีรนันทใ์ หภ้ าพอนาคตที่ก�ำลังออกแบบ “โครงการนี้นา่ จะทำ� ต่อเนอ่ื ง แตผ่ มไมเ่ ห็นด้วยทจี่ ะใหเ้ ปน็ ภาระของ อสม. ไปดแู ล เราต้องเอาลูกหลาน ญาตเิ ขามาร่วมกับกบั เราดว้ ย ถึงจะมี ประสทิ ธิผล ถึงจะยงั่ ยืน ผูส้ ูงอายุกลุ่มนีจ้ ะเพิม่ ขน้ึ เรือ่ ย ๆ เราไม่ได้อยู่กับเขา ตลอด 24 ชัว่ โมง จากนนั้ ลกู หลานเขาดแู ล ฉะนั้นถ้าไม่ฝกึ ไมใ่ ห้ความรลู้ กู หลาน เขาดว้ ย จะไมค่ อ่ ยมปี ระโยชนเ์ ตม็ ที่ ตอนนลี้ กู หลานเขาดแู ลแบบตามยถากรรม อาจจะมคี วามรกั แตไ่ มม่ คี วามรู้” สมศกั ด์ิ สนั ตยิ านนท์ ประธานชมรม รัตนโกสินทร์ 200 ปี และประธานอสม. ใหค้ วามเหน็ แตกตา่ ง “ข้อมูลที่ชัดเจนจากการคัดกรองน่าจะมีส่วนช่วยเป็นฐานการพูดคุย ของทกุ ฝ่าย และน�ำไปส่กู ารประสานงานและสร้างระบบดแู ลที่เหมาะสมกบั ทน่ี ่ี ได”้ จีรนันทก์ ล่าว 49

1.4 บทเรียน ระหว่างเดนิ “ทดี่ อนชมพู รพสต. จะคอ่ นข้างเข้มแข็ง เชอื่ มโรงพยาบาลชมุ ชนได้ ทอ้ งถนิ่ กย็ นิ ดสี นบั สนนุ งบประมาณ ชมรมผสู้ งู อายยุ งั ไมค่ อ่ ยชดั เจนเทา่ ไร กค็ อ่ ย ๆ ขยับไป แตภ่ าคสังคมคอื ชุมชน อสม. เข้มแข็ง”พญ.ลลิตยา ผู้จดั การฯ พ้ืนที่ โคราชให้ความเหน็ ก่อนอธบิ ายเพม่ิ เติม “เมื่อคัดกรองไดผ้ ู้สงู อายพุ ึ่งพิง เจา้ หนา้ ทกี่ จ็ ะลงไปรว่ มกบั ทมี ประเมนิ คนไขล้ ะเอยี ด วางแผนการดูแลรว่ มกบั อาสาสมัครที่จะเป็นผดู้ แู ล ทีม รพสต. ก็จะบอกใหอ้ าสาสมคั รว่าจะต้องมีบทบาทเขา้ ไปดูแลอะไรบ้าง แล้วทางทีม ระดบั ต�ำบลก็จะลงไปดูแลเป็นระยะ ๆ ท่นี สี่ ามารถเชอ่ื มกับโรงพยาบาลชมุ ชนไดด้ มี าก โรงพยาบาลชมุ ชนจะ ลงมาเปน็ พี่เลย้ี งชว่ ยวางระบบ จนสามารถขยายจากดอนชมพขู ยายไปตำ� บล อนื่ ในอ�ำเภอโนนสูงได้ กเ็ ปน็ การต่อยอดไป ก็คงตอ้ งให้ มสผส. ไปจุดประเด็นให้ เขาทำ� งานในพนื้ ท”่ี พญ.ลลติ ากลา่ ว “จอหอจะเปน็ ชมุ ชนเมือง ผสู้ ูงอายุคอ่ นขา้ งเยอะ ๑,๐๐๐ เศษ ๆ พอ จะไปคดั กรองกจ็ ะเปน็ งานใหญพ่ อสมควร แตเ่ ขามศี นู ยแ์ พทยช์ มุ ชนเมอื ง ทม่ี ที มี สขุ ภาพจะค่อนขา้ งพรอ้ มกว่า มีทง้ั แพทย์ พยาบาลทคี่ อ่ นข้างจะเป็นทมี ใหญ่ เทศบาลคอ่ นขา้ งมศี กั ยภาพสงู กวา่ อบต. ทวั่ ไป ตวั รองนายกคอ่ นขา้ งใหค้ วามสำ� คญั เป็นประธาน อสม. ด้วย การเชื่อมงานค่อนข้างจะง่าย ชมรมผสู้ งู อายุถงึ จะเพิ่งตัง้ ไดป้ เี ศษ ๆ แตก่ ็ active ท�ำงานรว่ มกบั ทีม ศูนย์แพทยช์ มุ ชน ทีม อสม. ไดค้ อ่ นขา้ งดี มีงานอะไรทม่ี นั จบั ต้องได้ แลว้ ลงไป ถึงผสู้ งู อายุจริง ๆ เพยี งแตพ่ ้นื ฐานเขาเพิ่งจดั ตั้งมาไม่นาน ความเข้มแข็งถ้าเทยี บ กบั อาจจะยงั นอ้ ยกวา่ ทอี่ นื่ อาจตอ้ งเสรมิ ศกั ยภาพให้ เขาเปน็ ภาคสี ำ� คญั ภาคหี ลกั เป็นเหมือนกระบอกเสยี งสะท้อนความตอ้ งการของทอ้ งถนิ่ ใหภ้ าคีเก่ียวข้อง ตอนน้เี ขากส็ ามารถคดั กรองได้ทง้ั ๑,๐๐๐ กวา่ คนในพนื้ ท่ีไดแ้ ล้ว อยูใ่ นระหว่างจัดระบบการดูแล นอกจากน้ีเขาร่วมกบั จิตแพทยใ์ นโรงพยาบาล มหาราชพัฒนาระบบการดูแลผู้สูงอายุที่มีปัญหาหลงลืมเป็นดีเมนเชียร์หรือ อัลไซเมอรใ์ นพื้นที่ อาจจะไดเ้ ปน็ โมเดลอกี รปู แบบหนงึ่ ที่จะเสริมเข้ามา” พญ.ลลิตาอธิบาย “รังกาใหญ่ ชมรมคอ่ นขา้ งเขม้ แข็ง มกี ารจดั ระบบเพ่อื นเยีย่ มเพือ่ น 50

ในพืน้ ท่ี อะไรทีช่ มรมสามารถดแู ลไดก้ จ็ ะเข้าไปชว่ ย ท�ำงานรว่ มกบั อาสาสมัคร ทอ้ งถน่ิ และเจ้าหนา้ ท่ี รพสต. ในการดแู ลผู้สงู อายทุ ี่เจ็บป่วย พอเราไปเสรมิ มันกเ็ คลื่อนไปได้ เป็นระบบเร็วขึ้น เขาจะมคี วามเข้มแขง็ แลว้ ระดบั หน่ึง เราจะเหมอื นเข้าไปชแ้ี นะ ชเี้ ป้า เรอ่ื งสร้างเครือข่าย เสริมความรู้ มสผส. เขาก็จะมอี งค์ความรูม้ าให้ เรากจ็ ะมี หนา้ ทปี่ ระสานแลว้ กเ็ ชอ่ื มโยงถา่ ยทอดไปถงึ พนื้ ที่ แลว้ ชว่ ยจดั ระบบการดแู ลรว่ มกนั อาจต้องประสานโรงพยาบาลชุมชนให้เข้ามาร่วมทีมเพราะตอนแรกอาจจะยัง ไมร่ วู้ ่ามีการท�ำงานอย่างนี้ “ “โดยภาพรวมการดูแลระยะยาวในโคราช น่าจะอยู่ในระดับทพ่ี อใจ ระดบั หนงึ่ มกี ารเคลอื่ นงาน ตอนนที้ กุ พน้ื ทเ่ี คลอ่ื นไปใกลเ้ คยี งกนั ไมต่ า่ งกนั มาก เพยี งแตอ่ าจจะเดน่ บางพน้ื ที่เพราะเริม่ งานกอ่ น พอเราเรมิ่ มาแลกเปล่ยี นกันใน จงั หวดั พ้ืนทอ่ี ืน่ กจ็ ะเคล่ือนตาม แต่ละที่เร่ิมเป็นรูปเปน็ ร่าง จับต้องได้เปน็ รปู ธรรม เพยี งแตว่ ่าเราจะ ไปเสรมิ อย่างไรให้มนั เปน็ ระบบต่อเน่ือง ย่ังยนื ตอบสนองตอ่ ความต้องการของ ผ้สู ูงอายุในพ้นื ที่จรงิ ๆ ต้องมีการปรับรูปแบบ ประเมนิ เป็นระยะ ๆ “ ผ้จู ัดการฯ พน้ื ท่โี คราชกล่าว ดา้ น รงั สติ จีรนนั ทก์ ล่าววา่ นา่ พอใจสำ� หรับการเร่มิ ตน้ ซ่งึ มที ิศทาง ทีด่ ี หากแบบคัดกรองประมวลผลเสร็จ น่าจะเหน็ ภาพการขับเคล่ือนชัดเจนข้นึ เชน่ เดียวกบั การทำ� งานรว่ มกับภาคตี า่ ง ๆ เหลา่ นคี้ อื สว่ นหนงึ่ ความชดั เจนทเ่ี รม่ิ มากขน้ึ ตามลำ� ดบั สำ� หรบั การเรมิ่ ขบั เคลอ่ื นการดำ� เนินการ ภายใต้มิตกิ ารดแู ลระยะยาวผ้สู ูงวัยกลุ่มพ่ึงพงิ ในพนื้ ท่ี น�ำรอ่ งในระยะเรม่ิ ตน้ น้ี “การส�ำรวจคัดกรองเดนิ หน้าไปแลว้ การตอบรบั จากภาคอี ยู่ในระดับ ดพี อสมควร เชน่ เดยี วกับการอบรมเพิม่ ทักษะให้ผ้ดู ูแลผสู้ งู อายรุ ะดบั พ้ืนที่ก็เร่มิ แล้วในหลายพน้ื ท่ี “ พญ.ลัดดา ให้ภาพรวม “การคดั กรองท่ีโคราช 10 พืน้ ที่ (จากท้ังหมด 11 พนื้ ที่) ไดร้ ับการ สนับสนุนงบประมาณจากอปท. ท่สี งิ หบ์ รุ ีทัง้ 7 พืน้ ที่ น�ำไปใช้โดยประยกุ ต์ เขา้ กบั แบบคดั กรองกรมอนามยั ทท่ี ำ� อยกู่ อ่ นหนา้ นอ้ี ยา่ งตอ่ เนอื่ งอยแู่ ลว้ โดยเพมิ่ เตมิ เน้อื หาบางส่วนเข้าไปให้ครบถว้ น ด้านปทุมธานี ทำ� การสำ� รวจแล้ว 1 พื้นท่ี (เทศบาลนครรังสติ ) มีการปรับเพิม่ ขอ้ มูลทสี่ ำ� รวจตามความต้องการใช้งานของ 51

พ้ืนท่ี (เช่นอาชพี สภาพบา้ น ฯลฯ) โดยได้ใชง้ บประมาณกองทนุ สุขภาพต�ำบล ร่วมกับงบสนบั สนุนบางสว่ นของ มส.ผส. ก�ำลงั อยรู่ ะหว่างประมวลผล สว่ นอกี สองพืน้ ท่ีกำ� ลงั อยรู่ ะหว่างการปรับใชแ้ บบคัดกรอง “ ส่วนที่ประมวลผลการคัดกรองเสร็จแล้วเริ่มน�ำเข้าสู่กระบวนการ วางแผนผ่านวงเดือนล�ำดวนของพนื้ ท่ี “โคราชและสงิ หบ์ รุ ี มกี ารจดั วงเดอื นลำ� ดวนแลว้ ขณะทป่ี ทมุ ธานยี งั อยู่ ระหวา่ งการด�ำเนินการ” ในขณะที่ข้อมูลเบื้องต้นที่ได้จากการคัดกรองซึ่งเป็นระบบมากข้ึนนั้น ถกู นำ� ไปใชต้ ามความพรอ้ มของแตล่ ะพน้ื ทใ่ี นการดแู ลผสู้ งู วยั กลมุ่ พงึ่ พงิ ระหวา่ ง ทีก่ ารออกแบบระบบใหญ่กำ� ลงั ด�ำเนินการ “ท่ีโคราชมีการอบรมท�ำหลักสูตรการดูแลผู้สูงอายุร่วมกับหน่วยงาน กระทรวงพฒั นาสงั คมและความมนั่ คงของมนษุ ยใ์ นจังหวดั (พมจ.) ท่ีสิงหบ์ รุ ี พัฒนาทักษะคนดูแลต่อยอดจากงานอสม.และโครงการเพื่อนช่วยเพ่ือนท่ีท�ำอยู่ ในพนื้ ท่ี ส่วนทป่ี ทมุ ธานี แยกกนั ท�ำตามความพรอ้ ม อย่างรงั สติ อบรมทักษะผู้ ดูแลต่อเป็นปีท่ีสองด้วยงบกองทุนสุขภาพต�ำบลและเตรียมสร้างอาสาสมัคร เพ่มิ จากญาตผิ สู้ งู อายพุ ง่ึ พงิ ทสี่ นใจ โดยใช้หลกั สูตรกรมอนามยั อีกสองพนื้ ท่ี ของปทมุ ระแหงกบั หนองสามวงั อยู่ระหวา่ งเตรยี มการพฒั นาทกั ษะผดู้ แู ลฯ หลงั จากนท้ี งั้ สามจงั หวดั มแี ผนจดั เวทนี กั วชิ าชพี และอผส. เพอื่ ถา่ ยทอดประสบการณ์ และแลกเปล่ียนเรยี นรู้กัน” “มีการด�ำเนินการทีโ่ ดดเด่นใน 8 จาก 21 พ้นื ท่นี �ำร่อง 4พ้นื ทข่ี องโคราช คอื ดอนชมพู นากลาง บึงอ้อ และจอหอ เดน่ เร่อื งการคดั กรองโดยสามพน้ื ทีแ่ รก ประมวลผลเสร็จแลว้ เขา้ ส่กู ารวางแผนแลว้ 3 พนื้ ที่ในสิงหบ์ ุรี คือ ทา่ งาม โพประจกั ษ์ เดน่ เรื่องชมุ ชน (อบต. อผส.และรพ.สต.) สามารถประสานจัดทีม สหวิชาชีพลงเย่ยี มบ้านผูส้ ูงอายุ ส่วนอีกพ้ืนท่ี บ้านแปง้ เดน่ เร่อื งชุมชนสามารถ เชื่อมโยงทำ� งานกบั โรงพยาบาลชมุ ชนไดด้ ี และอีก 1 พื้นที่ในปทุมธานี คอื รงั สติ เด่นเรื่องการมีศนู ยบ์ รกิ ารยืมเคร่ืองกายอปุ กรณ์และจัดระบบ อผส.ลงไปดูแล ผสู้ งู อายเุ บอื้ งตน้ ถงึ บา้ นแตย่ งั ขาดการเชอ่ื มกบั โรงพยาบาลชมุ ชน” พญ.ลดั ดากลา่ ว 52

53

54

บทที่ 2 มติ ทิ ่ี 2 การสรา้ งงาน อาชีพและรายได้แก่ผู้สูงวยั นอกจากดา้ นสขุ ภาพ ดา้ นเศรษฐกิจเปน็ อกี มติ ทิ ี่ผูส้ ูงวยั ต้องการ การดูแลอย่างจริงจัง ผู้สงู อายตุ ้องมีรายได้อย่างน้อยเพยี งพอส�ำหรบั การมี คณุ ภาพชวี ติ ทดี่ ขี น้ั พนื้ ฐาน ปจั จบุ นั ผสู้ งู อายไุ ทยจำ� นวนมากยงั ชพี อยดู่ ว้ ยการรบั เบยี้ ยงั ชพี ถว้ นหนา้ 500 บาทต่อเดอื นจากรฐั บาล และมีรายได้เสรมิ อกี ส่วนจากลกู หลานท่มี กั จะ ไมแ่ น่นอนและไมส่ ม่�ำเสมอ เน่อื งจากสว่ นใหญห่ ยดุ ท�ำงานตามคา่ นิยมสังคม คำ� ถามคอื รายได้ดงั กล่าวเพียงพอสำ� หรับการมคี ุณภาพชีวิตข้ันพน้ื ฐานทุกวนั นี้ไดห้ รอื แนวโนม้ ท่นี า่ เปน็ หว่ งคอื ศักยภาพการแบกรับภาระการดแู ลดา้ นน้ี ของลกู หลาน (วยั แรงงาน) ก�ำลังลดลงตามล�ำดับ การศกึ ษาลา่ สดุ ระบุวา่ สดั สว่ นคนวยั แรงงานทจ่ี ะดแู ล (รวมถงึ แบกรบั ภาระดา้ นเศรษฐกจิ ) ผสู้ งู อายลุ ดลง จากปัจจุบัน 6 ต่อ 1 (วยั แรงงาน 6 คนต่อผสู้ งู อายุ 1 คน) เหลอื เพยี ง 4 ตอ่ 1 ขณะท่กี ารศกึ ษาหลายชิน้ ระบวุ า่ คนวัยสงู อายนุ ้ันโดยศักยภาพด้าน กายภาพแล้วยงั สามารถท�ำงานได้ และอาจจะทำ� ได้ดีถงึ ขนั้ จ�ำเป็นส�ำหรับงาน 55

บางประเภทซงึ่ ตอ้ งการประสบการณ์และภูมปิ ัญญาสูง ซงึ่ ผสู้ งู วัยพร้อมด้วย คณุ สมบตั ขิ ้อน้ี ทางออกทน่ี า่ สนใจทสี่ ดุ คอื ใหผ้ สู้ งู วยั มงี านทำ� สว่ นหนงึ่ เพอ่ื สรา้ งรายได้ เพม่ิ หลกั ประกันความมนั่ คงทางเศรษฐกจิ อีกสว่ นเพอ่ื สรา้ ง “คุณคา่ ” ดา้ นจิตใจ และการเข้ารว่ มกจิ กรรมทางสงั คมของผสู้ งู วัย ซงึ่ เปน็ หน่ึงในเรอื่ งส�ำคญั และ จำ� เปน็ มากส�ำหรบั คนวยั น้ี อาจเรยี กไดว้ า่ แปร “ภาระ” เปน็ “ตน้ ทนุ ” สรา้ งมลู คา่ ใหส้ งั คมทเ่ี หมาะสม กับยุคสมัย 2.1 ความจ�ำเปน็ และสถานการณ์ ความจำ� เป็นของการด�ำเนนิ การในมติ กิ ารสรา้ งงาน อาชพี และรายได้ แกผ่ สู้ งู วยั เหน็ ไดช้ ดั เจนจากสถานการณร์ ายได้ ภาวะการทำ� งานซงึ่ เปน็ แหลง่ รายได้ และเงนิ ออมของผสู้ งู วยั สว่ นงานทเ่ี หมาะสมสำ� หรบั ผสู้ งู วยั นน้ั ตอ้ งพจิ ารณาจาก ศักยภาพของท่านทมี่ อี ย่เู ป็นส�ำคัญ ดา้ นรายได้ ในผสู้ งู วัย 7.7 ลา้ นคน (ปี 2552) มี 5.6 ลา้ นคน ร้อยละ 80 (ทกุ ๆ 4 ใน 5 คน) มรี ายไดห้ ลักจากการรบั เบี้ยยังชีพ 500 บาทต่อเดือนจากรัฐบาล ส่วนหนึ่งได้รับรายได้อีกส่วนในจ�ำนวนและความถี่ที่แตกต่างกันจากลูกหลาน ด้านอาชีพหรอื ภาวะการมที ำ� งาน ในปี 2552 ในผ้สู งู อายไุ ทยทั้งหมด 7.7 ลา้ นคน เกอื บ 5 ล้านคน ไม่ได้ ท�ำงาน คดิ เปน็ รอ้ ยละ 62.8 โดยผ้หู ญงิ ไม่ทำ� งานมากกวา่ ผูช้ าย คดิ เปน็ รอ้ ยละ 72.4 และร้อยละ 50.6 ตามลำ� ดับ นั่นคือในผสู้ งู อายุทกุ ๆ 3 คนมี 2 คนไมไ่ ด้ท�ำงานแล้ว มีผู้สูงอายหุ ญิง เพยี ง 1 ใน 4 คนและผ้สู ูงอายุชาย 1 ใน 2 คนท่ยี ังคงทำ� งานอยู่ หรอื คิดงา่ ย ๆ วา่ เกนิ ครึง่ ของผู้สงู อายุท่วั ประเทศทุกภาคไมไ่ ด้ท�ำงานแล้ว ในกลุ่มทที่ ำ� งานราว 3 ลา้ นนัน้ กว่าครง่ึ เปน็ การทำ� งานในภาคเกษตร (ร้อยละ 58.6) ในแง่สถานภาพ ส่วนใหญท่ ำ� งานประกอบกจิ การส่วนตวั ไมม่ ีลกู จ้าง (ร้อยละ 62) หรอื ชว่ ยธรุ กิจครอบครัวโดยไมไ่ ด้รบั ค่าจา้ ง (รอ้ ยละ 19) โดยเปน็ 56

ลกู จา้ งภาคเอกชนรอ้ ยละ 13 และลกู จ้างรฐั บาลและรัฐวิสาหกจิ เพยี งรอ้ ยละ 2 รอ้ ยละ 91 ของผู้สงู อายทุ ที่ �ำงาน เป็นแรงงานนอกระบบ ไมม่ ีอายุ เกษยี ณชดั เจน ขาดหลักประกันความม่นั คงดา้ นรายได้ การคุ้มครองสวสั ดกิ าร และการไดร้ ับสิทธอิ ันควรตามกฎหมายแรงงาน นอกจากเกษตรกร แล้ว ผู้สูงวยั กล่มุ แรงงานนอกระบบรวมถงึ กลมุ่ ทีม่ ีรายได้ประจ�ำจากท�ำงานอสิ ระและ รบั จ้างท่วั ไป เชน่ รบั จา้ งทำ� การเกษตรตามฤดกู าล ประมง การรบั จา้ งผลิตของ คนใช้ รับจ้างท�ำงานตามบ้าน รับจ้างขับรถสาธารณะ (ตกุ๊ ตุ๊ก มอเตอร์ไซด์หรือ แทก็ ซี)่ รับจา้ งขับรถสว่ นบุคคลตา่ ง ๆ เปน็ ตน้ ซ่ึงรวมแลว้ มากถงึ 2.8 ลา้ นคน คดิ เป็นรอ้ ยละ 91 ของผู้สงู อายุทท่ี �ำงานในปี 2552 นัน่ คอื มเี พยี ง รอ้ ยละ 9 หรอื ไม่ถงึ สามแสนคน ทเ่ี ปน็ แรงงานในระบบ ที่ได้รับการค้มุ ครองตามกฎหมายและมหี ลกั ประกันดา้ นรายได้ โดยกลุ่มน้ี (ลูกจา้ งรัฐบาล รฐั วสิ าหกิจและเอกชน) จะมรี ายไดเ้ ฉลี่ย 6,831 บาทต่อเดอื น สำ� หรับการทำ� งานสัปดาห์ละ 44 ชัว่ โมง (วันละ 8 ชว่ั โมง โดยประมาณ) ผสู้ งู อายชุ ายมรี ายไดเ้ ฉลยี่ มากกวา่ ผสู้ งู อายหุ ญงิ สองเทา่ ( 8,775 และ3962บาทตอ่ เดอื นตามลำ� ดบั )ผสู้ งู อายใุ นเขตเทศบาลมรี ายไดเ้ ฉลยี่ มากกวา่ นอกเขตกวา่ สามเทา่ (14,157 และ 3,485 บาทตอ่ เดอื นตามลำ� ดบั ) และผสู้ งู อายุ ในเขตกรงุ เทพฯ มรี ายไดม้ ากทส่ี ดุ (25,919 บาทตอ่ เดอื ตามดว้ ยผสู้ งู อายทุ อี่ ยใู่ น ภาคกลาง (6,160 บาทต่อเดอื น) ภาคใต้ (4,694 บาทต่อเดือน) ภาคอีสาน (3,717 บาทตอ่ เดอื น) และต่�ำสดุ ภาคเหนือ (3,223 บาทตอ่ เดอื น) ดา้ นภาวะเงินออม แมจ้ ะไมม่ สี ถติ ิยืนยนั ชดั เจน แต่ผ้เู กีย่ วข้องเห็นตรงกันว่า มีผู้สงู วยั เพียงส่วนน้อยที่จะมีเงินออมมากพอที่จะด�ำรงชีวิตได้อย่างมีคุณภาพจนสิ้น อายุขยั ไมเ่ ปน็ ภาระตอ่ ครอบครัว แม้ว่าสถติ ภิ าพรวมการออมคนทุกวัยใน ประเทศจะสูงราวรอ้ ยละ 11.6 (การออมสว่ นบุคคลตอ่ รายได้พ่งึ จบั จา่ ยใช้สอย) ในปี 2552 ซ่ึงคนทง้ั ประเทศมีรายได้พึงจบั จ่ายใช้สอยส่วนบุคคล 87,288 บาท 57

ต่อคน รายจา่ ยสว่ นบุคคล 77,123 บาทตอ่ คน และเงนิ ออมส่วนบคุ คล 10,165 บาทต่อคน ดา้ นศกั ยภาพผู้สูงวัยในการทำ� งาน แม้จะยังไม่มีการศึกษาเรื่องน้ีอย่างเป็นระบบชัดเจนอย่างครอบคลุม ท้งั ประเทศ แตห่ ากพจิ ารณาจากโครงการดา้ นอาชพี ที่ผูส้ ูงอายทุ ง้ั รายชมรม รายกลุ่มและรายบุคคลเสนอเข้ามาขอรับการสนับสนุนด้านเงินกู้ยืมจาก กองทุนผสู้ งู อายุและไดร้ ับการอนุมัตใิ นปี 2552 จะเห็นวา่ มคี วามหลากหลาย ของอาชพี สงู มาก ซงึ่ สะทอ้ นถึงความหลากหลายของศกั ยภาพผสู้ งู อายไุ ดใ้ น ระดบั หน่งึ กจิ กรรมของโครงการทอี่ นมุ ตั แิ กช่ มรมผสู้ งู อายแุ บง่ เปน็ หลกั ๆ 6 ดา้ น คอื 1. กิจกรรมสง่ เสรมิ ความร้แู ละฝึกอบรมผู้สงู อายดุ ้านตา่ ง ๆ เชน่ ด้าน การปลูกพืชสมนุ ไพร การจดั สวัสดกิ ารชุมชน การสง่ เสริมอาชพี ท�ำดอกไม้จันทน์ พวกหรดี หรือดอกไม้แหง้ น้ำ� มันเหลือง หน่อไม้ดองเปร้ยี ว นำ้� ยาเอนกประสงค์ จักสาน ท�ำเฟอร์นเิ จอร์ไมไ้ ผ่ หรอื แปรรูปอาหารสมุนไพร เป็นต้น 2. กิจกรรมดแู ลสุขภาพ เชน่ นวดแผนไทย การฝึกสมาธิ ปาถกฐาธรรม บวชชพี ราหมณ์ การอบรมพิธีกรรมทางศาสนา เปน็ ตน้ 3. กจิ กรรมอนรุ ักษว์ ฒั นธรรมและภูมิปัญญา เชน่ ถา่ ยทอดดนตรีไทย การรอ้ งเพลงพน้ื บา้ น การผลติ เครอื่ งดนตรพี น้ื บา้ น การแสดงพน้ื ถน่ิ ศลิ ปะการตอ่ สู้ โบราณ จักสาน ทอผ้า เลา่ นิทานพืน้ บ้าน สมนุ ไพร และบายศรี หมอสูข่ วญั เปน็ 4. กจิ กรรมสร้างความเขม้ แขง็ ผู้นำ� องคก์ รและเครือขา่ ย เช่นกิจกรรม เชือ่ มสามัคคีครอบครวั หรอื เครอื ขา่ ย การสมั มนาเปน็ ต้น 5. กิจกรรมปรับสภาพแวดลอ้ มใหเ้ ปน็ มิตรกับผู้สงู อายุในพ้ืนท่ี สาธารณะ 6.กิจกรรมอาสาสมัครดูแลผู้สูงอายุที่บ้านหรือชุมชนด้านกิจกรรมของ โครงการทอี่ นมุ ัตสิ ำ� หรบั ผสู้ งู อายรุ ายกลุม่ และรายบุคคล ส่วนใหญเ่ ปน็ กจิ กรรม ทเ่ี กี่ยวเนอื่ งกับภาคเกษตร รวมถึงปศุสัตว์และประมง ค้าขาย รับจ้าง บริการ และหัตถกรรม ในปี 2552 กองทุนผ้สู ูงอายุซึ่งเปน็ แหล่งเงนิ ทุนให้ผู้สงู อายุโดยเฉพาะ ไดก้ ูย้ ืมยืนไปทำ� การประกอบอาชพี โดยไมม่ ีดอกเบีย้ ไดป้ ลอ่ ยก้ไู ปรวม 3,138 โครงการส�ำหรบั รายบุคคล และ 22 โครงการส�ำหรับรายกลุม่ (ไมเ่ กิน 5 คน) 58

โดยส่วนใหญ่เป็นโครงการเกี่ยวเนือ่ งกบั ภาคเกษตร คิดเป็นวงเงนิ ทอ่ี นมุ ตั ริ วม 53 ลา้ นบาท และอีก 200 โครงการสำ� หรับชมรมผูส้ งู อายุ (วงเงนิ 29 ล้านบาท) นอกจากน้ีมีกิจกรรมอีกส่วนที่สะท้อนศักยภาพผู้สูงอายุด้านเป็นวิทยากร ถ่ายทอดประสบการณแ์ ละเปน็ อาสาสมัคร ทเ่ี ห็นไดจ้ ากกจิ กรรมทศ่ี ูนยพ์ ัฒนา การจดั สวสั ดกิ ารสงั คมผู้สงู อายุ พม. 12 แห่งทั่วประเทศได้ดำ� เนนิ การ 2.2 ทิศที่ไป ระบบท่ตี ้องการ หนง่ึ ในกจิ กรรมอาชพี เพอื่ สรา้ งรายไดอ้ นั ดบั ตน้ ๆ คอื การผลติ สนิ คา้ ชมุ ชน ภทั รพี นั ธ์ พงศว์ ชั ร์ ผเู้ ชย่ี วชาญดา้ นการสง่ เสรมิ อาชพี กลา่ ววา่ ความ ชดั เจนเร่อื งความตอ้ งการท�ำและเป้าหมาย ตลอดจนทศั นคติในการทำ� เป็น ปัจจัยเบ้ืองต้นที่ต้องพิจารณาส�ำหรับการด�ำเนินการเร่ืองสร้างงานสร้างอาชีพ ใหท้ กุ กล่มุ รวมถงึ กลมุ่ ผ้สู ูงวัย “คำ� ถามแรกท่ตี ้องตอบใหไ้ ด้คอื เป็นความต้องการของผู้สูงอายุไหม” ภทั รีพนั ธ์ ซึง่ ปจั จุบันเป็นทง้ั ผ้อู �ำนวยการสถาบนั พฒั นาธรุ กจิ ชุมชนและผูจ้ ดั การ ร้านสินค้าชุมชน ศภุ พัฒ เกริ่น หากใช่ คำ� ถามต่อมาคอื เรือ่ งเป้าหมาย 59

“จะท�ำเพอื่ สร้างรายได้ หรอื เพอ่ื เปา้ หมายอืน่ เช่นเพอ่ื การรวมกลุ่ม เพ่อื สร้างช่อื เสยี งให้กลุ่ม เพื่อเป็นงานอดิเรกยามว่าง เปน็ ตน้ หากตอ้ งการทำ� เพอื่ รายได้ กต็ อ้ งคดิ ไวเ้ ปน็ อนั ดบั แรกเลยวา่ ตอ้ งทำ� ของ ทข่ี ายได้ จะผลติ อะไรต้องผลิตทต่ี ลาดต้องการ ตอ้ งมคี นซื้อ”ภัทรีพันธ์กล่าวตอ่ จากนน้ั จึงเป็นเร่ืองหลักคดิ ในการดำ� เนินการ บนพน้ื ฐานว่าควรเป็น อาชีพท่ีท�ำได้ในพื้นท่ีชุมชนโดยสมาชิกในชุมชนเอ้ือต่อวิถีการด�ำเนินชีวิตของ คนในชมุ ชน “ภมู ิปัญญา วตั ถุดิบ และตลาด คือปจั จัยต้นทนุ ท่ีตอ้ งพจิ ารณาเป็น หลัก 3 ประการ เพ่อื ดูวา่ หาอาชพี ท่เี หมาะสมกับผู้สงู อายุในชุมชนคอื ควรเปน็ อาชพี ท่ีคนในชุมชนมีต้นทนุ ภมู ปิ ญั ญาหรอื ประสบการณ์อยู่แล้ว หรอื มีวัตถดุ บิ ในชุมชน หรือมีตลาดในชุมชน” ภทั รีพนั ธ์อธบิ าย เมอ่ื เลอื กอาชพี ทเ่ี หมาะสมได้แลว้ ต้องเขา้ ใจว่าทกุ อาชีพมีกิจกรรม หลกั 3 ด้าน คอื การผลิต การจดั การ และตลาด ผ้อู ำ� นวยการสถาบันพัฒนา ธุรกจิ ชมุ ชนอธิบาย “ดา้ นการผลติ กจ็ ะมเี รอื่ งทต่ี อ้ งคดิ คอื ทำ� อะไรคอื ผลติ ภณั ฑ์ ทำ� อยา่ งไร คอื กระบวนการผลติ ทำ� เม่ือไร และใครท�ำซง่ึ คอื ผูส้ ูงอายรุ ายบคุ คลหรือรายกลุ่ม ด้านการจดั การแบง่ ออกเปน็ 3 ดา้ นคือ การจดั การดา้ นระบบการผลติ คือผลติ รายคนหรือรายกลุ่ม หากเป็นรายกกล่มุ จะร่วมกันผลติ หรือแยกกันผลติ การจดั การด้านวัตถุดิบซงึ่ ตอ้ งคิดรายละเอยี ดเรือ่ งตน้ ทุนด้วย และการจดั การ ดา้ นบญั ชแี ละการเงนิ ซง่ึ ตอ้ งมรี ะบบทด่ี ี ชดั เจน ตรวจสอบได้ การทำ� บญั ชกี ารเงนิ ตอ้ งมีการบนั ทกึ ทกุ อยา่ งและครอบคลมุ เรอ่ื งตน้ ทุน ยอดขาย ก�ำไร กติกาที่ชดั เจน และความโปร่งใสตรวจสอบได้ เปน็ สิ่งจำ� เปน็ มเิ ช่นนัน้ อาจจะเกดิ กรณี เงนิ เขา้ มาทางประตู ความสามคั คหี นอี อกไปทางหนา้ ตา่ ง ไดง้ า่ ย ๆ” ดา้ นตลาด คอื การตอบวา่ จะนำ� ไปขายเพอื่ สรา้ งรายไดท้ ไ่ี หน โดยหลกั การ ควรเร่ิมจากการมองตลาดภายในชุมชนก่อนเพราะจะสะดวกเร่ืองการขนส่ง การมองความตอ้ งการและการตอบรบั ของตลาดไดด้ กี วา่ สะดวกกวา่ ซงึ่ กจ็ ะมผี ล ทำ� ใหต้ น้ ทนุ ตำ�่ กวา่ ดว้ ย จากนน้ั คอ่ ยไตร่ ะดบั ไปมองตลาดระดบั จงั หวดั ระดบั ประเทศ และสง่ ออกหากเปน็ ไปได”้ ภัทรพี ันธส์ รปุ หลักการส�ำคญั ทค่ี วรรู้และเขา้ ใจ เหล่านี้เป็นหลักการท่ีสามารถใช้ได้กับการส่งเสริมอาชีพส�ำหรับคน ทกุ กลุ่ม แตส่ �ำหรับกลุม่ ผู้สูงวยั มปี ัจจัยท่ีตอ้ งพิจารณาเปน็ พเิ ศษเพมิ่ เตมิ คือ 60

ปจั จยั ขอ้ จำ� กดั ดา้ นสขุ ภาพ กายภาพและ ศกั ยภาพและความปลอดภยั ภทั รพี นั ธ์ ยำ้� หวั ใจแหง่ ความสำ� เรจ็ คอื การวเิ คราะหต์ ลาด และการมนี วตั กรรม ซงึ่ จะนำ� ไปสกู่ ารปรบั ปรงุ สว่ นทจ่ี ำ� เปน็ ทกุ ดา้ น ทงั้ ผลติ ภณั ฑเ์ ชน่ การออกแบบบรรจภุ ัณฑ์ การผลติ ช่องทางการตลาด และอนื่ ๆ ภทั รีพนั ธก์ ลา่ ว “ตอ้ งคิดและทำ� ให้ครบวงจร วเิ คราะห์ตลาดให้เป็นพรอ้ มกบั การมี นวตั กรรมตลอดในทกุ เรอื่ ง เชน่ แทนทจี่ ะขายผา้ ทอ อาจจะตอ้ งคดิ วา่ มคี วามตอ้ งการ ใชผ้ า้ ในพน้ื ทอ่ี ยา่ งไรบา้ ง ถา้ ตอ้ งใชผ้ า้ มา่ นโรงเรยี น ชดุ นกั เรยี นอยแู่ ลว้ กป็ ระยกุ ต์ ผา้ ทอใหส้ ามารถนำ� ไปใชง้ านเหลา่ นน้ั ท้งั ท�ำสญั ญาซอ้ื ขายกนั โดยตรง หรือจะ ประยกุ ต์เป็นของขวัญเวลาโรงเรยี นตอ้ งใช้ รับมาเสร็จก็ใช้งานได้จริง เหล่านี้ เป็นตัวอย่างสิ่งท่ีเรียกว่านวัตกรรมซ่ึงต้องการความคิดวิเคราะห์ประกอบกับ การสรา้ งสรรค”์ ภัทรีพันธอ์ ธิบาย ดงั นน้ั ไมส่ ามารถคาดหวงั ใหผ้ สู้ งู อายดุ ำ� เนนิ การเองทงั้ หมดทกุ กระบวนการ จึงตอ้ งการพี่เลย้ี ง และพ่เี ลย้ี งทเี่ หมาะสมทส่ี ดุ คือ องคก์ รท้องถน่ิ อยา่ ง อบต. “เราก็ไม่ควรคาดหวงั ใหผ้ ้สู ูงอายุคดิ เองท�ำเองทง้ั หมด เพราะด้วยวยั ศกั ยภาพตา่ ง ๆ ของท่านจะมีข้อจ�ำกดั คือหากในกรณีท่ีท่านทำ� ได้หมดเองก็จะ ดมี าก แต่โอกาสเจอความพรอ้ มเช่นนั้นก็ไมง่ ่าย ทางออกคอื ควรมีพี่เลี้ยงทจี่ ะ คมุ ภาพรวม คอยสง่ เสรมิ สนับสนนุ ในด้านทีท่ ่านอาจมขี ้อจำ� กัด โดยเฉพาะด้าน การตลาดและด้านการจัดการ พีเ่ ลีย้ งทีน่ า่ สนใจคือ องค์กรทอ้ งถิ่นอยา่ ง อบต. ทนี่ ่าจะเข้ามาทำ� บทบาทส�ำคัญในการเปน็ เจ้าภาพ ดูแลภาพรวมอย่างเปน็ ระบบและครบวงจร โดยเฉพาะบทบาทการเช่อื มประสานงาน การมองหาและด�ำเนนิ การเรื่องตลาด ในชมุ ชนอยู่ในขอบเขตท่อี �ำนาจหน้าทีเ่ ขาท�ำได้ เขายงั เปน็ ลกู ค้าดว้ ยหากสินคา้ ท่ีผลติ เป็นสง่ิ ทอ่ี บต.ต้องใช้อยู่แล้ว ภาคราชการ ควรถอยออกมามีบทบาทสนับสนนุ ด้านต่าง ๆ ทจ่ี ำ� เป็น เช่นการประสานและจดั หาวตั ถดุ บิ สนบั สนุนทรัพยากรต่าง ๆ การสนับสนุนส�ำคัญคือภาควิชาการจากภายนอกที่จะคอยช่วยเป็น ทีป่ รึกษาและพี่เล้ียงอีกแรง” ภทั รพี ันธ์อธิบายภาพระบบทค่ี วรเป็น ขอ้ เสนอจาก ประสบการณ์ทำ� งานหลายทศวรรษของเธอ 61

2.3 การรเิ ริม่ เรียนรู้ จากพ้นื ทนี่ �ำรอ่ ง 2.31 ประกายหวงั จากฝ่งั แมน่ ำ้� น้อย “แหม..นกึ วา่ ใคร เขา้ มา เขา้ มาขา้ งในกอ่ น เดนิ บนไมก้ ระดาน นนั่ แหละ ระวังลื่นนะ นำ้� เพิง่ ลดเมอื่ เชา้ ” เสยี งทักทายดังจากใตถ้ นุ บา้ นทรงไทยหลงั คาสูงแบบภาคกลาง เมอ่ื รถจอดนงิ่ ขา้ งปา้ ย ทท่ี ำ� การบา้ น ผใู้ หญบ่ า้ นหมู่ ๒ ต.โพประจกั ษ์ อ.ท่าชา้ ง จ.สงิ หบ์ ุรี “มานงั่ นเ่ี ลย.. ไปไงมาไงถงึ ไดแ้ วะมาได้ อาจารยส์ บายดนี ะคะ ไมไ่ ดเ้ จอกนั นานเลย” ยายประเสรฐิ ใจช�ำนิ เจา้ ของบา้ นวัย 74 เงยหน้ามาพูดและเชอื้ เชิญ ใหแ้ ขกที่ไม่ได้นดั หมายนัง่ พลางขยบั ขา้ วของบนแคร่ไมใ้ ห้มที ่ีว่าง กอ่ นเริ่มตน้ ไถถ่ ามสารทกุ ขส์ กุ ดิบ แขกท่ียายประเสรฐิ เรียกวา่ “อาจารย์” คือ สมศักดิ์ มุกทอง ประธาน ชมรมผสู้ ูงอายโุ รงพยาบาลท่าชา้ ง และวิรัตน์ สายสวุ รรณ ครภู ูมปิ ญั ญาดีเด่น จงั หวดั สิงห์บุรแี ละผสู้ ูงอายดุ ีเด่น ซงึ่ ท�ำงานชมุ ชนร่วมกบั คุณยายมาหลายปี อกี ทง้ั โพประจกั ษเ์ ปน็ ตำ� บลเลก็ ๆ ชมุ ชนเกษตรกรรมทมี่ ปี ระชากรเพยี ง 3,588 คน (985 ครัวเรือน) จึงไม่ใช่เรอ่ื งแปลก ท่ีคนนีจ่ ะค้นุ กันฉันญาติมิตรทั้งชมุ ชน “ป่ันกา้ นดอกไมน้ ะจะ๊ ” เจ้าของมวยผมสดี อกเลาตงึ เรียบอธบิ ายเมอ่ื เหน็ แขก อกี คนทีแ่ ปลกหนา้ ใหค้ วามสนใจกับกจิ กรรมคล่องแคลว่ ในมอื 62

“ยายทำ� แตส่ ว่ นกา้ น ทำ� เสรจ็ กใ็ หค้ นอนื่ เขาไปทำ� ตอ่ อกี จนเสรจ็ ใครถนดั อะไรก็ทำ� ส่วนนน้ั กลีบดอกบ้าง ใบบา้ ง รบั มาท�ำท่บี ้าน 100 อันเขาให้ 2 บาท ทำ� แลว้ เพลนิ ดี ไดต้ งั สด์ ว้ ย กด็ กี วา่ นงั่ ๆ นอน ๆ อยเู่ ฉย ๆ เราเปน็ เบาหวาน ทำ� ไป กไ็ ด้บรหิ ารนว้ิ มอื ข้อมือไปดว้ ย ว่างกท็ ำ� เมอื่ ยก็เอนหลงั งีบ ไม่กอ็ ่านหนงั สือสวด มนต์” “ตะกร้านไี่ มไ่ ด้ทำ� เอง ลูกสะไภ้เคา้ สาน กา้ นดอกยายน่ไี ด้เทา่ ไรยงั ไง เขากช็ ่วยจัดการให้หมด” “คนบา้ นนอกเราอยู่เฉย ๆ ไม่เป็นกันหรอก ทำ� นาท�ำสวนจนชิน คนแก่ แถวนถี้ า้ ไมไ่ ปวดั กอ็ ยบู่ า้ นทำ� ของพวกนี้ ชมรมของอาจารยเ์ คา้ สง่ เสรมิ ” คณุ ยาย เล่าอยา่ งอารมณ์ดี ก่อนขยับกายคล่องแคลว่ ชวนแขกหนา้ ใหม่ไปดูแปลงตะไคร้ ที่ดแู ลเองกับมือ พร้อมพาเยยี่ มชมตน้ ไมร้ อบ ๆ บริเวณบา้ นทีแ่ กบอกเป็น “เรือน หอ”และอยู่มาตลอด “มีโอกาสผา่ นมา กแ็ วะมาหาเท่ยี วบา้ นยายอีกนะจ๊ะ” ประโยคสุดทา้ ย หลังค�ำอวยพรและเอย่ ร�ำ่ ลากนั หลายหน หากมโี อกาสได้พบเจอ พูดคยุ คงยาก ทีใ่ ครจะลมื รอยยิม้ โชวฟ์ นั ซ่ดี �ำเปราะสแี ดงหมากของคุณยาย ... 63

หา่ งออกไปไม่ไกลจากละแวกบา้ นยายประเสรฐิ นัก ในบา้ นคอนกรตี ชนั้ เดยี ว หญงิ สงู วยั รา่ งทว้ มกำ� ลงั งว่ นกบั ทางมะพรา้ วทเ่ี หลาเสรจ็ แลว้ กำ� ใหญใ่ นมอื ภายในรว้ั คอนกรีตท่ีก้ันตวั บ้านออกจากพน้ื ทีส่ วนภายนอก อุดมไป ดว้ ยขา้ วของนานาชนดิ จดั วางอยเู่ ปน็ กลมุ่ ตามมมุ ตา่ ง ๆ ราวมหี มวดหมเู่ ปน็ ของ ตัวเอง ในโรงเกบ็ ของขา้ งบ้านเปน็ พนื้ ท่ีของชน้ิ ส่วนต้นมะพร้าวท้ังทางมะพร้าว ที่เหลาเอาใบออกแล้ว ยังไม่ไดเ้ อาออก มดั เป็นกองไม่หา่ งกนั กระทง่ั ใต้หลังคา สังกะสที ย่ี ่นื ออกจากตัวบา้ นเพอื่ กนั ฝนสาดยังเป็นท่อี ยขู่ องกลุม่ เครอื่ งสานไมไ้ ผ่ จำ� พวกกระบงุ ทะนาน ตะกรา้ และกระจาดตา่ ง ๆ บ่งบอกไดอ้ ยา่ งดถี ึงความ หลากหลายของกิจกรรมท่เี จ้าของบ้านท�ำอยแู่ ละเคยท�ำ “โลละ 8-10 บาท เขาซอื้ ไปทำ� ไมก้ วาดทางมะพรา้ วจะ๊ ทำ� เสรจ็ เขากข็ ายได้ อนั ละ 30” ทองคำ� เครือทอง คุณยายหมาด ๆ วัย 61 อธิบายสนนราคาทาง มะพร้าวทเี่ หลาแลว้ ก�ำใหญใ่ นมอื ทีต่ ัวเองขยับมัดอย่างคล่องแคล่ว “เกบ็ มาจากหนา้ บา้ นนแ่ี หละ มนั รว่ งกเ็ กบ็ มา บางทคี นเขากเ็ กบ็ มาใหด้ ว้ ย ไมต่ อ้ งซอ้ื หรอก” ยายชี้ไปหนา้ บ้านทอี่ ีกฟากของถนนเปน็ ดงมะพร้าวผสมสวน ไม้ผลหลากหลายชนิด ทมี่ าของวตั ถุดบิ ก่อนพดู ต่อ “ส่วนก้านทางมะพร้าวก็ ขายได้ 10 ก้าน 4 บาท ไม่ได้ท้ิงหรอก” หลงั สามเี สยี ยายทองคำ� เลย้ี งลกู สามชวี ติ เพยี งลำ� พงั ดว้ ยอาชพี ทำ� ปลารา้ มะมว่ งและกระทอ้ นดองขายในตลาด กระทั่งลกู ๆ ถึงฝ่ังกนั หมด คนโตท�ำงาน ธนาคารอิสลามแห่งประเทศไทยในกรุงเทพฯ พาน้องสุดทอ้ งไปอยู่ดว้ ยขณะ เรยี นหนงั สอื ลกู ชายคนเดยี วเปน็ ดเี จจดั รายการวทิ ยชุ มุ ชนในละแวกบา้ น ยายจงึ 64

เกษยี ณตวั เองจากงานหนกั เหลา่ นน้ั ครนั้ วา่ งนกั กไ็ มค่ อ่ ยสบายตวั ยายเลยตอ้ งหา อะไรมาทำ� ตามประสา “เคยมอื ” เป็นทีม่ าของกจิ กรรม เหลาทางมะพรา้ วขาย “สบายอยนู่ งั่ ทำ� ทบี่ า้ น เบอ่ื กไ็ ปดผู กั ดไู ม้ หลงั บา้ นปลกู ผกั สวนครวั ไวก้ นิ เหลอื ก็เก็บขายไปม่งั ว่างกท็ ำ� น�้ำยาลา้ งจาน ทำ� สบ่ไู ปขายเปน็ รายได้เสริมอีก ทาง เอาไปขายท่ตี ลาดนัด” ยายเล่าชวี ติ ประจำ� วัน ตลาดนดั ทยี่ ายทองคำ� พดู ถงึ คอื ตลาดนดั โรงพยาบาลทา่ ชา้ ง เปน็ แหลง่ ให้ชาวบา้ นไดน้ ำ� สินคา้ ท้องถ่นิ หรือของท่ผี ลติ เองไปขายได้ จดั ประจำ� ทกุ เดือน “ในสวนมอี ะไรกเ็ กบ็ ไปขาย บางทกี ท็ ำ� หนอ่ ไมด้ อง ทำ� แกงสม้ ไปขายดว้ ย แตเ่ ดยี๋ วนไี้ มค่ อ่ ยไดท้ ำ� พวกนำ�้ ยาลา้ งจานกบั สบนู่ ี่ ถา้ ไปไมไ่ ดก้ จ็ ะเอาไปฝากขาย กับทางโรงพยาบาลได้ ขายเองได้กอ้ นละ ๓๐ บาท แตถ่ า้ ขายสง่ ให้โรงพยาบาล ก็ ๒๕ บาท นำ�้ ยาลา้ งจานกข็ ายแคข่ วดละ ๑๐ บาท ไมแ่ พงหรอกจะ๊ บางทไี ปรว่ ม อบรมท่ไี หนกต็ ดิ ของพวกน้ไี ปขายดว้ ย อนั นี้ก็จะทำ� อย่เู รื่อย ๆ ขายไดต้ ลอด” สญั ชาติญาณการจัดการแบบแมค่ ้าของยายดูจะยงั อยู่ครบ แมจ้ ะทำ� งานหลากหลาย ยายทองคำ� เลอื กทเี่ รยี กตวั เองวา่ ชาวสวนมากกวา่ งานอน่ื ที่ท�ำดจู ะเป็นเรื่องเกี่ยวเนอ่ื งจากการทำ� สวนของแกเท่านั้น ชาวสวนวัย เกษยี ณคนนบ้ี อกตวั เองมโี รคประจำ� ตวั ทง้ั ความดนั ไขมนั สงู และปวดเขา่ ขดั กบั ทา่ ทางคลอ่ งแคลว่ แข็งแรงของแก และโดยเฉพาะประกายความสุขในแววตา เวลาแกเล่าถึงแตล่ ะกจิ กรรมในชวี ติ “อันนีเ้ อาไปใช้ ไมค่ ดิ ตังส์จ๊ะ” ยายทองค�ำหย่อนผลิตภัณฑส์ บู่ท�ำมอื ลงกระเป๋าผ้มู าเยอื นหลงั รับเงินค่าสบทู่ ี่แขกอดุ หนุนเพยี งราคาขายสง่ ... แดดบา่ ยเรม่ิ ลดความรอ้ นแรงลงมาก ขา้ วในนาสองขา้ งทางกำ� ลงั แตกกอหลายแปลงเรม่ิ ตงั้ ทอ้ งออกรวง ลวดลายเหลอื งเขยี วลานตา ทำ� ให้ นึกถึงค�ำพูดของหลายคนที่พบเจอที่น่ีถึงความอุดมสมบูรณ์พื้นที่ชุมชน ตนเองวา่ คนโพประจกั ษถ์ า้ ไมข่ ้ีเกยี จไม่มีอดตาย โยนเมลด็ พันธุไ์ ปตกตรง ไหนก็ได้เกบ็ กินรถลดั เลาะไปตามทางลาดยางเลยี บคลองสง่ นำ�้ ทป่ี รมิ่ จวนลน้ ผา่ น ชมุ ชนและแผงขายผกั ผลไมส้ ดเปน็ ระยะๆก่อนเขา้ สอู่ าณาเขตของเสียงสรรพสัตว์ สนุ ขั ตวั ใหญใ่ นกรงสง่ เสยี งกอ้ งตอ้ นรบั ผมู้ าเยอื นกอ่ นเพอ่ื น อกี ตวั เลอื กวงิ่ มาดมกล่นิ ส่งเสยี งงี๊ด ๆ พลางกระดิกหางแทนค�ำทกั ทาย โดยมีเสียงรอ้ งของหมู และเป็ดดงั ท่วั บรเิ วณ เชน่ เดียวกับกลิ่นจากเลา้ ของพวกมนั 65

“เหลือไม่เยอะเทา่ ไรแล้วจ๊ะ เพงิ่ ขายออกไป หมนู ีเ่ มอื่ กอ่ นเล้ียงเป็น ร้อย ๆ เลย เหลือแค่ 16 เป็นแมพ่ ันธุ์ 3 ตวั ส่วนเป็ดเม่อื ก่อนมี 700 ตวั ได้ ตอนนี้ ก็เหลอื 300” เบญจาง พงษ์พิทักษ์ คณุ ยายวยั 76 เจา้ ของบ้านเดินมาหาแขก ตามมาติด ๆ คอื บญุ ธรรม ผมเหมาะ คณุ ตาวัย 78 สามีคู่ทุกขค์ ู่ยาก “เพ่ิงกลบั จากนา แวะไปเก็บผักมาใหห้ มูกะเปด็ กนิ ” ตาบญุ ธรรมบอก ตาบญุ ธรรมและยายเบญจางอยู่กันลำ� พังสองคน ไมม่ ีลกู หลาน ยงั ชพี ดว้ ยการเลีย้ งหมูและเปด็ มานานหลายสิบปี ความจำ� เป็นในการทำ� มาหากนิ ทำ� ใหท้ ง้ั สองขยนั ขนั แขง็ ทำ� งาน พลอยมสี ขุ ภาพทดี่ ชี นดิ ทน่ี กึ ไมอ่ อกวา่ วยั เกอื บจะ 80 กันแลว้ ที่สำ� คัญทัง้ คไู่ มม่ ีโรคประจ�ำตวั “วนั กอ่ นเพ่งิ ขายลกู หมูไปหลายตวั ได้แคต่ วั ละพัน อยากจะเล้ยี งไวอ้ ยู่ แต่อาหาร (สตั ว์ส�ำเรจ็ รปู ) แพงเหลอื เกนิ สรู้ าคาอาหารไม่ค่อยไหว ไขเ่ ปด็ ตอน น้กี ็ราคาดี ใบละสามบาทกวา่ แตช่ ่วงนี้เป็ดมันผลดั ขน ไม่ค่อยออกไข่ เกบ็ ไดแ้ ค่ วันละราว ๆ 170 ฟองเทา่ น้นั ” ยายเบญจางเลา่ “น่กี ะว่าถา้ ไม่ไหวจริง ๆ กจ็ ะไปขอกชู้ มรม (ผู้สูงอายุ) มาทำ� ทนุ ต่ออยู่ เหมอื นกัน ดอกเบย้ี ถูกกว่าทีอ่ น่ื เคยกูก้ นั อยู่ เขาให้ทลี ะไมเ่ กิน 5,000 แต่กูท้ ีไร กใ็ ชค้ ืนจนหมดนะ ไม่เคยเบยี้ ว พอขายหมูขายไข่ไดก้ ็เอาไปใช้คืน หมนุ กนั ไป” คุณยายบอกเชิงแจง้ ประธานชมรมฯ ทร่ี ว่ มการเยอื นครัง้ น้ีดว้ ยอยา่ งอารมณด์ ี ฟา้ ใกลม้ ดื สองตายายขอตัวไปห่นั ผกั สำ� หรับแปรรูปเปน็ อาหารหมู และเป็ด ทางออกหนึ่งทจ่ี ะชว่ ยลดปริมาณอาหารสตั ว์ส�ำเรจ็ รปู ทร่ี าคานบั วนั เพ่ิมพรวด จบจากภารกจิ ประจำ� วนั นี้ ถึงจะเป็นชว่ งเวลาเตรียมอาหารเย็น ส�ำหรบั คนเลี้ยงอยา่ งสองตายาย 66

2.32 ความพยายามทย่ี ังไร้ผล ของชุมชนเมือง สำ� หรบั ชมุ ชนชานเมอื งกรงุ เทพอยา่ งเทศบาลรงั สติ มคี วาพยายาม สรา้ งงานสำ� หรบั ผสู้ งู วยั ทตี่ อ้ งการ แตผ่ ลทไี่ ดย้ งั หา่ งไกลจากความสำ� เรจ็ “เอากระปอ๋ งน้ำ� อดั ลมมารีไซเคิลสานเป็นหมวก เป็นของใชต้ า่ ง ๆ” ลุงชน้ั รกั สงู เนิน ประธานชุมชนซอย 53 และประธานชมรมผสู้ ูงอายุหมู่ 3 เลา่ ถึงความพยายามครั้งหน่ึงในการสร้างงานให้สมาชิกชมรมผ้สู ูงอายทุ ่ตี นดูแล “ก็มคี นมาอบรม เทศบาลสนบั สนุน คนก็สนใจมาฝกึ เยอะอยู่ แต่พอ ท�ำ ๆ ไปก็ไม่ตอ่ เน่ืองอาจจะดว้ ยใจไมร่ ัก ฝมี ือกไ็ มค่ ่อยดไี มเ่ ทา่ ไร ทำ� ออกมา กไ็ มร่ จู้ ะเอาไปขายท่ไี หน เขามาฝกึ ใหอ้ ยา่ งเดยี วไม่ไดร้ ับซอื้ ด้วย เลยไมต่ ่อเนือ่ ง หายไป” ลุงชนั้ เลา่ “กเ็ พง่ิ จะมกี ลมุ่ เดยี วทท่ี ำ� เราใหก้ องสวสั ดกิ ารชว่ ยจดั หางบประมาณให้ แล้วเรากด็ ูแลประสานกบั ทางชมรม มที ัง้ ท�ำดอกไม้ประดิษฐ์ ดอกไม้เงนิ ดอกไม้ ทอง หมวก กระเป๋า คนท�ำก็ดเู พลนิ ดี ขายไดด้ ้วย แตก่ ไ็ ม่ได้ทำ� หารายได้จรงิ จงั ท�ำนองคนแกม่ าเจอกนั พบปะพดู คุยกน็ ัง่ ท�ำกันไป ไมม่ ีท่สี ง่ ขายแนน่ อน” จรี นนั ท์ บวั ผนั จากศูนยส์ าธารณสขุ 2 กองสาธารณสุขและสง่ิ แวดล้อม เทศบาลนครรังสติ กลา่ วเสริม “เอางบไปทำ� เร่อื งอาชีพท่ที �ำมา ผมไม่ค้านนะ แต่ให้กลบั ไปวิเคราะห์ ดวู า่ ประสบผลสำ� เรจ็ ไหม คณุ ไมถ่ ามเลยวา่ สมาชกิ แตล่ ะชมรมเขาตอ้ งการอะไร ตอ้ งเอาตรงนม้ี าเปน็ ตวั ตงั้ ตา่ งหาก สว่ นคนทมี่ าสอนตอ้ งไมใ่ ชแ่ คส่ อนใหร้ ู้ตอ้ งใหท้ ำ� ได้ อย่างช�ำนาญดว้ ย แกป้ ญั หาได้ และมีเงนิ ลงทนุ ให้ด้วย พอไมม่ ี ทที่ ำ� มา มนั ก็เลยมแี ต่ปัญหา แม้แตก่ องทุนหมู่บา้ นเจง๊ เท่าไหรแ่ ลว้ เพราะอะไร ก็เพราะ 67

ลักษณะเดยี วกนั นแี่ หละ เขากล้าพูดความจรงิ กันไหมละ่ ถ้าท�ำแบบนี้ผมไม่ เห็นด้วย ผมก็ไม่ท�ำ ”สมศักดิ์ สนั ตยิ านนท์ ประธานชมรมผูส้ ูงอายหุ มูบ่ ้าน รัตนโกสินทร์ ๒๐๐ ปี ใหค้ วามเห็น ลุงช้ันอธิบายว่าการท�ำเร่ืองอาชีพในชุมชนเมืองน้ันท�ำค่อนข้างยาก ดว้ ยความหลากหลายของคนในชมุ ชนและความตอ้ งการ “ในสว่ นทเ่ี ปน็ สมาชกิ ชมรมผสู้ งู อายหุ มู่ 3 สว่ นใหญไ่ มม่ ปี ญั หาเรอ่ื งอาชพี สมาชกิ เรารบั ตงั้ แต่ 50 ปขี น้ึ ไปก็จะยังทำ� งานกนั อยทู่ งั้ ข้าราชการ บริษัทเอกชน ท่เี หลอื บางส่วนกร็ บั จ้างท่วั ไป รบั งานมาทำ� ทบี่ า้ นบ้าง หากจะท�ำกค็ งเปน็ ราย ไดเ้ สรมิ อาชพี เสรมิ มากกวา่ ทที่ �ำเป็นอาชพี หลักเขากจ็ ะท�ำเองรายบคุ คลหรือ รายกลุ่มไป ไมไ่ ดม้ าทำ� ในนามชมรม” ลงุ ชั้นอธบิ าย “ความจรงิ ความตอ้ งการอาชพี และรายไดข้ องคนในชมุ ชนมอี ยู่ เพยี งแตเ่ รา อาจจะยังไม่ได้สำ� รวจไปท่วั ทง้ั ชุมชน และโดยหนา้ ทเี่ รากจ็ ะไม่ได้ดแู ลเรือ่ งน้ี โดยตรง ตอ้ งให้ทางกองสวสั ดกิ ารเขาทำ� จะตรงกวา่ ซงึ่ ก็จะยากหนอ่ ยถ้าจะขอ ใหเ้ ขาทำ� ” จีรนันท์ เพม่ิ เติม ... ในขณะที่ชุมชนชานเมืองในต่างจังหวัดอย่างเทศบาลต�ำบล จอหอ ความหวงั ดจู ะมมี ากกวา่ หากแตด่ ว้ ยการเพงิ่ เรม่ิ ตง้ั ชมรมผสู้ งู อายุ ไดไ้ มถ่ งึ สองปที �ำให้การด�ำเนนิ การจึงยังไปไดไ้ มไ่ กลนกั “ท�ำดอกไมจ้ นั ทน์ พวงหรีด ปลาร้าบอง นำ�้ พริก” กญั ชิตา เสริมสนิ สริ ิ จากศนู ย์สขุ ภาพชมุ ชนจอหอยกตวั อยา่ งสนิ ค้าทช่ี มุ ชนก�ำลังสนใจทำ� ผ่านชมรม ผ้สู ูงอายฯุ “เดมิ ทแี ตล่ ะหมู่กจ็ ะมีกลุ่มย่อย ๆ ของเขาท�ำอาชพี เสรมิ อยแู่ ล้ว ท�ำดอกไมจ้ นั ทน์นงี่ านยอดฮติ ของผสู้ ูงอายเุ ลยทีเดยี ว อย่างหมู่ 5 เขาเดน่ เรือ่ ง ทำ� ปลาร้าบอง หมู่อนื่ เดน่ นำ�้ พริก เขาทำ� อยูแ่ ลว้ สวนหนึง่ เรากจ็ ะสานตอ่ อาจจะ ท�ำพวงหรดี เพมิ่ มอี บรมเพ่ิม แล้วช่วยดูเร่ืองชอ่ งทางตลาดให้ซึ่งเขามปี ัญหากนั อย่ผู ลติ มาแล้วไมม่ ที ี่ขาย อย่างน้อยชมรมเรากม็ ีผสู้ ูงอายุเสยี ชีวติ 5-6 รายต่อปี อยูแ่ ลว้ ตอ้ งไดใ้ ช้บริการด้วย กค็ งเรม่ิ จากเล็ก ๆ ก่อน ยงั ไม่คาดหวงั เรื่องสรา้ ง รายไดจ้ รงิ จังใหร้ ะดับบคุ คล” กัญชิตาอธิบาย ศรวี ลิ ยั แชจอหอประธานชุมชนเสริมวา่ ชมรมผูส้ ูงอายปุ จั จุบันกำ� ลัง อยู่ระหว่างการสร้างส�ำนักงานซ่ึงได้รับการสนับสนุนจากเทศบาลด้านสถานที่ 68

หลงั จากแล้วเสร็จ นอกจากจะเปน็ สำ� นกั งานชมรมแลว้ นอกเหนอื จากพืน้ ที่ กจิ กรรมอืน่ ๆ จะมพี นื้ ท่สี ่วนหน่งึ ทใี่ ช้สำ� หรับให้บริการนวดแผนไทย เพ่อื รองรบั ผสู้ งู อายทุ ต่ี อ้ งการการนวดในฐานะส่วนหนึ่งของการบำ� บดั ภายใต้การพิจารณา ของแพทย์ ซ่ึงจะสามารถชว่ ยสร้างงาน สรา้ งรายได้ ให้สมาชกิ ชมรมส่วนหน่งึ ไปพรอ้ มกนั อกี ทั้งจะแบง่ พืน้ ท่อี ีกส่วนสำ� หรบั วางขายสนิ คา้ ชมุ ชนดว้ ย 2.4 บทเรยี น ระหวา่ งเดนิ “เปน็ อะไรทที่ �ำค่อนข้างยาก” พญ.ลลติ ยา ผู้จัดการโครงการพืน้ ที่ นำ� ร่อง โคราชยอมรับ “ในพื้นที่ จรงิ ๆ มีการอบรม รวมกลมุ่ อาชีพแลว้ แต่ไมค่ ่อยย่ังยืน มปี ญั หาเรอ่ื งการรวมกลมุ่ และตลาด ตอ้ งการการจดั การ ชาวบา้ นเขาไมส่ ามารถ ทีจ่ ะท�ำได้เองหมด ต้องมีคนมาช่วย ไม่วา่ จะเป็นท้องถิน่ ทอี่ าจจะตอ้ งช่วยดู ตลาดภายในชุมชนเขาก่อน วา่ สนิ ค้าที่ผลิตเป็นความตอ้ งการในพื้นท่หี รือเปลา่ ถา้ มนั ไมใ่ ช่กต็ อ้ งไปมองหาตลาดข้างนอก กจ็ ะค่อนข้างลำ� บาก” “เราวางแผนลงไปส�ำรวจในพื้นที่ว่ามีการรวมกลุ่มอาชีพอะไรบ้าง สอดคลอ้ งกบั ความตอ้ งการในพื้นทหี่ รอื เปล่า ถ้าสอดคล้องก็จะงา่ ยขนึ้ ในการท่ี 69

จะมาบรหิ ารจัดการโดยใหท้ ้องถิ่นเปน็ เหมือนเจ้าภาพหลกั หลายพ้นื ท่ีพยายาม จัดตลาดให้ภายในชุมชน เชน่ มวี นั ตลาดนัด หรืออาจจะมีจดั พนื้ ท่ีขายให้ ถา้ มัน สอดคลอ้ งกนั จรงิ คงจะจดั การไดง้ า่ ยระดบั หนงึ่ เราจะไดเ้ นน้ สนิ คา้ ทค่ี นในชมุ ชน ตอ้ งการ มตี ลาดภายในชมุ ชน กค็ งจะตอ้ งอาศยั องคค์ วามรทู้ ่ี มส.ผส. มี เพราะเขา มีเครอื ขา่ ย เราเคยอบรมอาชพี รายได้ไปแล้วครัง้ หนึ่ง มีวทิ ยากรลงไปช่วยดู ในชมุ ชน ชว่ ยวิเคราะหท์ รัพยากรทม่ี ีอยู่ในชุมชน เพราะหลายพนื้ ท่ีท�ำแล้ว ตอ้ งไปสงั่ วตั ถดุ บิ มาจากขา้ งนอก ทนุ กจ็ ะมากขนึ้ ไมค่ อ่ ยสอดคลอ้ งกบั บรบิ ทแลว้ ถ้าเรามีวัตถุดิบในพ้ืนที่แล้วพัฒนาจากตัวนั้นก็สามารถที่จะไปเสริมอาชีพให้ได้ จดั อบรมใหไ้ ด้ ให้มันสอดคลอ้ งกับความต้องการในตลาด” “จริง ๆ เรา อบรมเยอะนะ นวดแผนไทย ทำ� ดอกไม้จนั ทำ� พมิ เสนน�ำ้ ท�ำสารพัดท�ำ ทุกคนทำ� เหมอื นกันหมด พอทำ� เหมอื นกันหมด ไมม่ ใี ครซือ้ ต้องอาศัยการจัดการในพนื้ ที่ อาจจะตอ้ งการวทิ ยากรขา้ งนอกท่จี ะชว่ ยวเิ คราะห์ แล้วจดั ระบบเชน่ ในพ้ืนที่บงึ อ้อ ขามทะเลศอ ชาวบา้ นมภี มู ปิ ญั ญาทอเสอื่ ทอแห ทอเปลญวน มนั กต็ อ้ งไปจดั ระบบใหเ้ ขา ตอ้ งไปชว่ ยเขามองวา่ ถา้ จะอบรมชาวบา้ นใหส้ านเสอ่ื ตอ้ งมคี นหนง่ึ หาวตั ถดุ บิ ซง่ึ จะมรี ายไดจ้ ากวตั ถดุ บิ ปอ้ นใหก้ ลมุ่ ทส่ี านเสอ่ื ซง่ึ จะมี รายไดจ้ ากการสาน อปท. อาจจะท�ำตลาดให้ ถา้ ขายในพนื้ ทไ่ี ดเ้ พยี งพอกข็ ายเฉพาะในพนื้ ท่ี แตถ่ า้ ตอ้ งขายนอกพน้ื ที่ เราก็อาจจะมาคยุ กนั ใน ๑๑ พื้นท่ีเราวา่ พืน้ ทีน่ ้นี ะทำ� เส่ือ ท่ีเหลือพนื้ ท่ีชว่ ยรับซอ้ื พื้นที่โนน้ ท�ำดอกไมจ้ นั พนื้ ทที่ ี่เหลอื กช็ ่วยรบั ซ้ืออะไรอยา่ งนี้ ตอ้ งพยายามให้เขา ไมท่ ำ� เหมอื นกนั ดวู ตั ถดุ บิ ในพน้ื ทเี่ ปน็ หลกั แลว้ กภ็ มู ปิ ญั ญาในพน้ื ท่ี อาจจะตอ้ งการ นกั การตลาดหรอื คนท่ีเขาทำ� พฒั นาอาชพี พวกนจ้ี รงิ ๆ เขา้ มาชว่ ยเรามอง เปน็ เร่ืองทค่ี อ่ นข้างท่จี ะยากกว่าเพ่อื น มนั ไม่ใชค่ วามช�ำนาญของหมอ อยา่ งพ่ีด้วย ไม่ถนดั ทีเ่ หลอื ๓ มติ นิ ้ีพอได้ แต่อาชพี น่ี ชักจะงงกับมนั แล้ว เขา้ ใจ ว่าโครงการลักษณะเดียวกนั อนื่ ๆ กไ็ ปไมร่ อด อย่างโอท็อปตอนนท้ี กุ ตำ� บลก็มี รา้ นโอทอปแลว้ มันก็วางอย่เู ฉย ๆ มนั ร้าง” ผจู้ ัดการฯ โคราชอธบิ าย เปน็ ภาพสะทอ้ นความยากในการรเิ ร่มิ ในมติ ิน้ใี นระดบั พ้ืนทสี่ ่วนหน่ึง “พืน้ ที่สว่ นใหญ่มีความพรอ้ มที่จะสนบั สนุนเรอื่ งอาชพี ผู้สงู วัย โดยมี งบ อปท. ตง้ั ไว้ หรอื จดั ทำ� โครงการจากภายนอก แตม่ ปี ญั หาขอ้ จำ� กดั คอื ยงั ไมท่ ราบ 70

ความตอ้ งการของผสู้ งู วัย ไม่รวู้ ่าอาชีพไหนจะเหมาะสมกบั ผู้สงู วัยพื้นที่ รวมถึง เรอ่ื งวทิ ยาการและตลาดท่ีจะรองรบั บางพน้ื ท่ที �ำได้ดี มคี นมาดงู านบอ่ ยแตก่ ย็ งั ไมม่ ีการขยายผลอยา่ งเป็นระบบ ทางออกหนึง่ คือ การตั้งทีมผเู้ ชีย่ วชาญด้าน อาชีพรายได้ผู้สูงวัยท่ีมีอยู่ในพื้นที่มาร่วมกันออกแบบว่าจะหนุนช่วยด้าน วิชาการอย่างไรด”ี พญ.ลัดดากลา่ วถึงการด�ำเนินการต่อไป หลงั จากท่ผี ่านมา ได้มกี ารฝกึ อบรมให้ความร้ดู า้ นอาชพี ไปและได้รับความสนใจพอสมควร อย่างไรก็ตาม แมจ้ ะเป็นช่วงเรม่ิ ตน้ ศกั ยภาพของพืน้ ท่ีส่งสัญญาณ มาในทางที่ดีในหลายพ้นื ที่ “ใน 21 พ้นื ท่นี ำ� ร่องก็มี 6 พ้ืนทที่ ม่ี ีการดำ� เนนิ การการคอ่ นข้างเด่น ภายใตม้ ิตนิ ้ี ที่โคราช 2 พื้นท่ี คือทบี่ งึ ออ้ และหนองงูเหลือมเริ่มมีการส�ำรวจ ความต้องการด้านอาชีพของผู้สูงวัยและหาวิทยากรท้องถิ่นมาอบรมโดยทุน ของท้องถน่ิ ของบงึ อ้อเขาสนใจเรือ่ งถักแปล เพราะมโี รงงานมาสนบั สนนุ ให้ วตั ถดุ บิ เป็นเศษผา้ อบต.พร้อมเป็นเจา้ ภาพเรอื่ งวัสดทุ ี่เหลอื และทว่ี างขาย ที่สิงห์บรุ ีมี 3 พน้ื ท่ี คอื โพประจักษซ์ ่งึ มีกลมุ่ อาชพี เยอะ ทที ำ� ไมก้ วาด ทางมะพร้าว มตี ลาดนัดประจำ� ส�ำหรบั จ�ำหนา่ ยในพ้นื ท่ี พนื้ ท่ีบ้านแป้งสนใจ การจกั สานกระเปา๋ พลาสตกิ โดยการสนบั สนนุ ของอบต. พน้ื ทท่ี า่ งามสนใจทำ� พดั ซ่งึ เปน็ ภมู ปิ ญั ญาท้องถ่ินมีการต้ังกลุ่มถา่ ยทอดให้เยาวชน มีตลาดรองรบั ใน พ้ืนที่โดยการสนับสนุนของศูนย์พฒั นาสงั คมท่ี 63 ท่ีปทุมธานีมี 1 พน้ื ท่ีคอื เทศบาลตำ� บลระแหง มีกลุ่มผ้สู ูงวัยปลูกบวั เปน็ พืน้ ทดี่ งู านของจงั หวัด มกี ารสนับสนนุ ทางวชิ าการจากสถาบันการศึกษาใน พ้ืนท่ี (สถาบันราชมงคลฯ) และมีตลาดรองรบั ” พญ.ลดั ดากล่าว 71

72

บทที่ 3 มิติท่ี 3 การปรับสภาพแวดลอ้ มใหเ้ ปน็ มติ รกับผูส้ งู วยั เทยี บการมสี ขุ ภาพกายดีและมเี งนิ ใช้ การมีสภาพบา้ นที่เหมาะกับ ผสู้ งู อายุ ดจู ะเรอื่ งสำ� คญั รองลงไปสำ� หรบั สงั คมไทยปจั จบุ นั เหมอื นสนิ คา้ แบรนดเ์ นม ยี่ห้อดงั มกี ็เทห่ ์ ไมม่ กี ไ็ มต่ าย คนจำ� นวนไมน่ ้อยคดิ เชน่ นี้ จรงิ หรอื ? นั่นข้นึ กบั ว่า เราอธบิ ายการหกลม้ ของผู้สูงอายุในบ้านและรอบตวั เรา อยา่ งไร หากคิดวา่ นัน่ คอื คราวเคราะหห์ รอื ท่านไมร่ ะวังตวั เอง ความเช่ือข้างต้น ก็คงจะจรงิ ปจั จบุ นั มคี นจำ� นวนหนง่ึ ศกึ ษาหาคำ� ตอบเรอ่ื งนอ้ี ยา่ งจรงิ จงั และพบวา่ การหกลม้ เหล่านัน้ สง่ ผลเสียอย่างคาดไม่ถึง คือทำ� ใหผ้ ู้สูงอายุบาดเจบ็ ง่ายกวา่ รนุ แรงกว่าคนวัยอนื่ หากหกลม้ แบบน้นั อันทำ� ให้ต้องเสียค่าใช้จ่ายสงู มาก ขอ้ คน้ คบอกี อยา่ งคอื การหกลม้ เหลา่ นน้ั มเี หตปุ จั จยั ชดั เจน 2 ประการคอื เกดิ จากร่างกายผู้สงู วัยมีสมรรถภาพการท�ำงานบางอย่างลดลงไป และสภาพ บา้ นหรอื ที่ท่ีทา่ นอย่ไู มเ่ อื้อกับการเปล่ียนแปลงทางกายภาพดังกล่าว ความหมายคือ การหกล้มเหลา่ นัน้ ป้องกนั ได้ ดว้ ยการออกแบบ 73

และปรบั สภาพแวดลอ้ มเหลา่ นัน้ ให้เหมาะสมกบั สังขารทเี่ ปล่ยี นไปของผูส้ ูงอายุ โดยหากออกแบบให้ดี กไ็ มจ่ ำ� เป็นต้องจา่ ยแพงเสมอไป หากมองตวั เลขผสู้ งู อายไุ ทยกำ� ลงั จะเพม่ิ พรวดปลี ะลา้ นคนภายในไมก่ ป่ี ี จากน้ี ลำ� พงั ภาวนาไมใ่ หเ้ กิดคราวเคราะหก์ ับพวกท่านอาจไม่เพยี งพอ ขอ้ เสนอ เรือ่ งปรับสภาพแวดล้อมควรต้องถูกพจิ ารณาอย่างจริงจงั อยา่ งนอ้ ยลดความ เสย่ี งใหผ้ ูส้ ูงอายุใกลต้ ัวเรา คนท่ีอาจจะเปน็ ปูย่ า่ ตายายของเรา ของเพือ่ นหรอื คนใกลช้ ิดเรา แตก่ ารทำ� ลำ� พงั ระดบั บคุ คลหรอื ครอบครวั อาจไมพ่ อเชน่ กนั เพราะผสู้ งู อายุ ท่านไมไ่ ด้อยแู่ ตใ่ นบา้ น นอกบา้ นจงึ จำ� เป็นตอ้ งปรบั ดว้ ยเชน่ กนั ค�ำถามสำ� คัญ คือ เราจะปรบั กนั อย่างไรจงึ จะเหมาะสมที่สุด 3.1 ความจ�ำเปน็ และสถานการณ์ การหกล้มเปน็ ปัญหาสำ� คญั อันดับตน้ ๆ ที่พบได้บอ่ ยในกลุม่ ผสู้ ูง อายุ เน่ืองจากมักนำ� ไปสกู่ ารบาดเจ็บรนุ แรงถึงขัน้ เปน็ อัมพฤกษ์ อัมพาต หรือ กระทั่งเสียชีวติ ได้ บอ่ ยครงั้ การหกลม้ เลก็ นอ้ ยซึ่งไมเ่ ป็นปญั หาส�ำหรับคนวยั หน่มุ สาว สามารถสง่ ผลรนุ แรงไดห้ ากเกดิ กับผู้สูงอายุ “พออายมุ ากขน้ึ รา่ งกายจะมกี ารเปลย่ี นแปลง หลายอยา่ งเราไมท่ นั ใสใ่ จ แตม่ ผี ลทำ� ให้เสี่ยงเกดิ อบุ ตั ิเหตโุ ดยเฉพาะหกลม้ ได้ง่าย” รศ.ไตรรัตน์ จารุทัศน์ ผู้เช่ียวชาญจากคณะสถาปตั ยกรรมศาสตร์ จุฬาลงกรณม์ หาวิทยาลัย กลา่ ว “ความสงู จะลดลงเฉลยี่ 2-5 เซนตเิ มตร (ซ.ม.) แปลวา่ เวลานงั่ ขอบเตยี ง ท่นี อนมาเกือบท้งั ชีวิต วนั นีเ้ ทา้ ไม่ถึงพน้ื แล้ว ก็จะพลาดล้มได้ หากตัดขาเตยี ง ให้พอดีก็ไม่หกลม้ ไหนจะความสงู เกา้ ออ้ี ะไรอีก ชักโครกอกี ละ่ ท่มี ีปญั หา ลกั ษณะเดียวกนั ขั้นบันไดปกตมิ าตรฐานจะสงู 18 ซ.ม. แตร่ ไู้ หมกา้ วของผูส้ งู อายุแค่ 15 ซ.ม. ท่านกจ็ ะเดินล�ำบาก การปรบั ให้ขัน้ บนั ไดกว้างขึ้นจาก 25 เป็น 30 ซม. ช่วยใหท้ า่ นเดินสะดวกขึน้ ลดการหกลม้ ได้ สายตากจ็ ะเส่อื ม เวลามองสอี ะไรจะกลมกลืนกนั ไป แยกไม่คอ่ ยได้ การใชส้ ตี ัดกนั ก็ชว่ ยได้” ร.ศ.ไตรรตั น์ยกตวั อยา่ ง ในทางวชิ าการ การเปลยี่ นแปลงของรา่ งกายเมอ่ื วยั สงู ขนึ้ จะมี 2 ประเภท 74

คือ การเปล่ียนแปลงทางกายภาพ คอื สภาพร่างกายจะเสื่อมตามวยั ที่ส�ำคญั เชน่ จ�ำนวนกล้ามเนือ้ ลดลง (ท�ำให้ความแข็งแรงของกลา้ มเนือ้ ลดลง เคล่อื นไหว ชา้ ลง มอื สนั่ จับของไมแ่ น่น นำ้� หนักตวั จะลดลง) กระดูกเส่ือม เปราะ (ทำ� ให้ บาดเจบ็ ปวด บวมไดง้ า่ ย) หรอื จ�ำนวนเซลล์สมองลดลง (ทำ� ให้ความจำ� เสือ่ ม) อีกส่วน การเปลีย่ นแปลงทางสรีระวทิ ยา คอื การทำ� งานของอวยั วะ หยอ่ นสมรรถภาพลง เชน่ สายตา หู ลิ้น จมกู รวมถึงระบบทางเดินหายใจ ทางเดนิ อาหาร ทางเดนิ ปสั สาวะ ฯลฯ จะทำ� งานไดน้ อ้ ยลง ทำ� ใหเ้ กดิ อาการผดิ ปกติ ตามมา เชน่ หูอื้อ ตาลาย อาหารไม่ยอ่ ย อนั้ ปัสสาวะไมอ่ ยู่ เปน็ ต้น ผลส�ำรวจในปี 2551-52 ของส�ำนักงานสำ� รวจสขุ ภาพคนไทยพบวา่ 75

ผสู้ งู อายรุ าว 1 ใน 5 (ร้อยละ 18.5) เกิดการหกล้มในรอบ 6 เดือนก่อนการส�ำรวจ จ�ำนวนเฉลยี่ สองครงั้ โดยผูส้ ูงอายุหญิงมสี ัดส่วนหกลม้ มากกวา่ ผสู้ ูงอายุชาย (รอ้ ยละ 22 และร้อยละ 14) ครงึ่ หนง่ึ หกลม้ นอกบรเิ วณบา้ น(รอ้ ยละ 50) โดยผูช้ ายมีสดั สว่ นหกลม้ มากกว่าผหู้ ญิง (ร้อยละ60 และร้อยละ 45) รองลงมาเปน็ การหกลม้ ในตัวบา้ น (รอ้ ยละ 33) โดยผหู้ ญิงมสี ดั ส่วนหกล้มมากกวา่ ผชู้ าย (ร้อยละ 38และรอ้ ยละ 24)ที่เหลือเป็นการหกล้มในบรเิ วณบา้ น (รอ้ ยละ17) โดยผู้หญงิ สดั ส่วนหกล้ม มากกว่าผูช้ าย (รอ้ ยละ 23 และรอ้ ยละ 14) ในแงก่ ลุ่มอายุ ผสู้ ูงอายวุ ัยตน้ (60-69 ปี) มีสดั ส่วนทห่ี กล้มนอกบ้าน มากทส่ี ดุ ขณะทผ่ี สู้ งู อายวุ ยั ปลาย (80 ปขี นึ้ ไป) หกลม้ ในบา้ นมากทส่ี ดุ อาจเพราะ ผสู้ ูงอายุวัยต้นจำ� นวนไม่น้อยยังท�ำงานประกอบอาชีพอยนู่ อกบา้ น ทำ� ให้ในแง่ สถานทห่ี กล้มเปน็ ทที่ �ำงานมากถึงร้อยละ 60 สามอนั ดบั สาเหตกุ ารหกลม้ คอื ลนื่ (กวา่ รอ้ ยละ 42) สะดดุ สงิ่ กดี ขวาง (กว่าร้อยละ 32) และเสยี การทรงตวั (กวา่ รอ้ ยละ 32) “ผมเรยี กวา่ เปน็ ทางสองแพรง่ ถา้ ไมป่ รบั ปรงุ กเ็ กดิ อบุ ตั เิ หตหุ กลม้ บอ่ ย โอกาสจะทุพลภาพ อมั พฤกษ์อมั พาตจนตาย หรือถงึ ขั้นเสยี ชวี ิตทนั ทีเลยได้ ถ้าปรับปรงุ ยิง่ ปลอดภยั เทา่ ไรกจ็ ะยดื อายชุ ่วงทมี่ ีคณุ ภาพชีวติ ทีด่ ไี ด้มากเทา่ น้นั จะชว่ ยลดอุบตั เิ หตุ ลดการพ่งึ พาของผูส้ งู อาย”ุ ร.ศ.ไตรรัตน์กล่าว แม้การปรับสภาพแวดล้อมให้เป็นมิตรกับผู้สูงวัยจะได้รับการยอมรับ มากขึ้นในปัจจุบนั แตใ่ นแง่การน�ำไปปฏบิ ตั ิจริงก็ยงั คงอยใู่ นระดับนา่ เปน็ หว่ ง มาก หากพิจารณาจากสถิตเิ ทา่ ที่มอี ยู่ “จากจำ� นวนอาคารราชการทง้ั ประเทศราว 48,000 อาคาร มที เ่ี ปน็ มติ ร กบั ผสู้ งู อายเุ พยี งรอ้ ยละ 10 หรอื ราว 4,000 อาคาร สว่ นอาคารสว่ นบคุ คลกจ็ ะนอ้ ย ไม่ถงึ รอ้ ยละ 5 ทางเดินน่นี ้อยมาก เราประมาณการวา่ พืน้ ทส่ี าธารณะอาทิ วัด ตลาด สวนสาธารณะ โรงพยาบาลและสถานท่รี าชการต่าง ๆ มีส่งิ อ�ำนวยความ สะดวกให้ผู้สงู อายุไม่ถงึ รอ้ ยละ 30 ” อ.ไตรรัตนเ์ ปดิ เผย 76

3.2 ทิศทไ่ี ป ระบบทต่ี ้องการ “ในบา้ น สถานทที่ จ่ี ะไป และระหว่างทางทจี่ ะไป” ร.ศ. ไตรรตั น์ กลา่ วถึง 3 พื้นท่ีหลักท่ีควรไดร้ ับการปรับสภาพแวดลอ้ มใหเ้ ปน็ มติ รกับผ้สู ูงวยั และหลกั การออกแบบ 4 ขอ้ คือ “ปลอดภยั เข้าถงึ ง่าย สรา้ งแรงกระต้นุ และ ดแู ลรกั ษางา่ ย” “ในบ้าน เรื่องท่ีควรพิจารณาคือ มดื (แสงสวา่ งไม่พอ) ลื่น (พน้ื ลนื่ ) และการตา่ งระดบั หรอื สเตป็ รวมถงึ เตียงสงู ไป พื้นตา่ งระดบั ข้นั บันไดต่าง ๆ เหล่าน้ีคอื ปจั จยั หลัก 3 ประการท่ีมักทำ� ใหผ้ ้สู ูงอายุหกล้ม การ ออกแบบก็ต้องเลี่ยงปจั จยั เหล่าน้ี แสงให้พอ พน้ื ไมล่ ื่น ใชท้ างลาดแทนพ้ืนต่าง ระดับ ทำ� ราวจบั ชว่ ยการเคล่ือนไหวและทรงตวั โดยห้องน�ำ้ กับบนั ได คือจุดนัดพบของปัจจัยเหลา่ น้ี มักจะมดื ล่ืน และ มขี นั้ บันได เป็นจดุ ตอ้ งระวงั เปน็ พิเศษ” ร.ศ.ไตรรตั น์เร่มิ อธิบาย หลักพิจารณาส�ำหรับบ้านสามารถน�ำไปปรับใช้ได้กับการออกแบบ อาคารนอกบา้ นที่ผสู้ ูงวัยจำ� เป็นต้องใช้หรอื ใชเ้ ยอะทส่ี ดุ ในชีวิตประจ�ำวัน เชน่ สถานที่ราชการอย่างศาลากลาง ที่ว่าการอำ� เภอ อบต. โรงเรยี น โรงพยาบาล วัด ตลาด หา้ งสรรพสินคา้ ค้าปลีกคา้ ส่ง หรอื ปมั้ น�้ำมัน “อย่างนอ้ ยอาคารเหล่านค้ี วรมีหอ้ งนำ�้ ทางลาด มรี าวจบั ทีเ่ ปน็ มิตร กบั ผ้สู งู อายุ หอ้ งน้ำ� ควรเป็นชักโครกแทนแบบน่งั ยอง ๆ เพราะผู้สูงอายลุ ุก ลำ� บาก และควรมรี าวจบั พน้ื ทล่ี น่ื ไมม่ สี เตป็ ยกระดบั หรอื ขอบธรณปี ระตู แสงสวา่ ง เพียงพอ มีช่องระบายอากาศ” อาจารย์ไตรรตั นก์ ลา่ ว 77

“สว่ นนอกอาคาร หรอื ทางระหวา่ งอาคาร (บา้ นหรอื อาคารนอกจากบา้ น) ใหใ้ ชห้ ลกั ง่าย ๆ คิดตัง้ แตก่ า้ วออกจากบ้านคือ บรเิ วณหนา้ บ้าน ถนน ฟุตบาท ทางเทา้ ป้ายรถเมล์ นชี่ ดุ แรก อีกชุดก็เป็นยานพาหนะ รถเมล์ รถไฟฟ้า รถใตด้ ิน ระบบขนสง่ มวลชนตา่ ง ๆ เรือ รถไฟ เครือ่ งบนิ ” นค่ี อื ภาพกวา้ งทคี่ วรเปน็ ในทางปฏบิ ตั มิ ขี อ้ ควรพจิ ารณาดา้ นอนื่ เพม่ิ เตมิ “การปรับปรงุ บ้าน อันดบั แรกคือควรอยใู่ นชุมชนเดิม เพราะวยั สูง อายุไม่พร้อมท่ีจะเปลี่ยนส่ิงแวดล้อมใหม่ทั้งโดยข้อจ�ำกัดทางกายภาพและด้าน จิตใจ อกี อยา่ งคนไทยติดท่ี เป็นปจั จัยด้านจติ ใจ ทัศนคติ อนั ดบั สอง คา่ ใชจ้ ่าย ควรเนน้ การประยกุ ตใ์ ช้วัสดใุ นพนื้ ท่เี ปน็ หลัก เพราะถกู กว่า ขนส่งสะดวกกว่า อนั ดับสาม กรณีจะสรา้ งบา้ นใหม่ ควรใส่เรื่องนเ้ี ข้าไปตัง้ แตข่ ้ันตอน การออกแบบ เพราะจะประหยดั กวา่ มาก ทส่ี ำ� คญั นก่ี ำ� ลงั เปน็ เทรนดใ์ หม่ ทจี่ ะใส่ แง่มุมการเป็นมิตรกับผู้สูงวัยเข้าไปในการออกแบบบ้านท่ีจะนิยมในอนาคต นอกเหนอื จากการใส่มิตเิ ร่อื งส่ิงแวดลอ้ มที่ผา่ นมา หลายเรอ่ื งท�ำได้ง่าย ๆ เช่น การออกแบบบ้าน ควรมีหอ้ งที่สามารถปรบั เปน็ ห้องนอนในอนาคตไดท้ ช่ี ัน้ ล่าง พรอ้ มห้องนำ้� พรอ้ มส�ำหรบั ยามเราสูงอายุ หรือหากมผี ูส้ งู อายใุ นบา้ นควร ออกแบบใหห้ ้องนอนเขาอยู่ชั้นล่างและมหี อ้ งน�้ำ ในบา้ นไม่ควรมธี รณปี ระตู การ ใช้พน้ื ทไ่ี ม่ลน่ื งา่ ย การใชแ้ สง เป็นต้น ก็จะทำ� ให้ไมต่ อ้ งเสยี คา่ ใชจ้ า่ ยปรบั ปรุง ภายหลัง หากออกแบบดี ๆ สามารถท�ำใหท้ ันสมัยไดโ้ ดยไมย่ าก” ส�ำหรบั อาคารนอกบ้านและระหวา่ งทาง เป็นโจทยท์ กี่ ำ� ลงั ทา้ ทาย ยิ่งสำ� หรบั สงั คมไทยว่า จะวางระบบให้ไปส่จู ุดท่มี อี าคารสาธารณะ ทาง ยาน พาหนะและพ้นื ทีส่ าธารณะทเี่ ป็นมติ รกับผู้สูงอายุได้อย่างไร “กฎหมายที่ใช้อยู่เรื่องน้ีตอนนี้คือกฎหมายอาคารอาคารและสถานที่ สาธารณะปี 2548 ซ่งึ ออกกฎกระทรวงบงั คับใชเ้ ฉพาะกับอาคารสาธารณะ ซงึ่ มขี อ้ จำ� กดั คอื บงั คบั ใชเ้ ฉพาะอาคารศาลากลาง ทว่ี า่ การอำ� เภอ อบต. โรงเรยี น และโรงพยาบาล เฉพาะทีม่ ีขนาด 300 ตารางเมตรข้ึนไป ไมร่ วมนอกอาคาร และเฉพาะอาคารทส่ี ร้างใหมเ่ ทา่ นนั้ ไมบ่ งั คับย้อนหลัง และไม่มีบทลงโทษ” ร.ศ.ไตรรัตน์อธบิ าย 78

แนวทางเชิงนโยบายท่ีจะสามารถผลักดันให้เรื่องน้ีเกิดขึ้นได้จริงใน ความเห็นของผู้เชยี่ วชาญอย่าง ร.ศ.ไตรรตั น์คือ 1.แกไ้ ขกฎหมายใหค้ รอบคลมุ รวมถงึ ทางและยานพาหนะดว้ ย 2.รฐั บาลประกาศเปา้ หมายการปรบั อาคารราชการใหเ้ ปน็ มติ รกบั ผสู้ งู อายุ พร้อมสนบั สนุนงบประมาณ ใหค้ วามส�ำคญั กับ “5 รายการในอาคาร 5 ประเภท” คือปรบั ที่จอดรถ ทางลาด จุดใหบ้ รกิ ารขอ้ มูล หอ้ งน�ำ้ และปา้ ย และปรบั อาคาร ของศาลากลางจังหวัด ท่วี ่าการอำ� เภอ อบต. โรงเรียนและสถานีตำ� รวจ เพ่อื เปน็ แบบอย่างประชาชน 3. มมี าตรการ ภาษกี ตัญญู ให้ลูกทปี่ รบั บ้านเพื่อผูส้ งู อายุสามารถนำ� คา่ ใช้จา่ ยมาหักภาษีได้สองเทา่ จากปกติ 4.เพิ่มสิทธิประโยชน์ของระบบประกันสังคมให้มีเบี้ยบ�ำเหน็จบ�ำบาญม าปรบั ปรุงบา้ นผสู้ งู อายุรวมถึงราชการ เช่นเดียวกบั ประสบการณใ์ นญป่ี นุ่ 5.มีศูนย์กลางอุปกรณ์ส�ำหรับปรับปรุงอาคารให้เป็นมิตรกับผู้สูงอายุเป็ นการเฉพาะ ซ่ึงจำ� หน่ายในราคาพิเศษ เชน่ ถูกกว่าปกตริ อ้ ยละ 30 เปน็ ตน้ 6.มีพื้นที่ต้นแบบที่เป็นมิตรกับผู้สูงอายุระดับชุมชนซ่ึงอาจสามารถใช้เป็ นจุดขายส�ำหรบั นกั ท่องเที่ยวกลมุ่ ผ้สู งู อายไุ ด้ด้วย “ระหว่างน้ี การรณรงคแ์ ละสร้างตน้ แบบ นา่ จะมคี วามหวงั มากกว่า” ร.ศ.ไตรรตั น์ให้ความเห็น “ตอนนี้มีพื้นท่ตี ้นแบบหลายแหง่ ทพี่ ยายามทำ� กันอยู่ กระทรวงพฒั นา สงั คมและความมน่ั คงมนษุ ยพ์ ยายามสนบั สนนุ มาสองปแี ลว้ สนบั สนนุ งบหลงั ละ หมน่ื ทจ่ี ะพฒั นาบา้ นตน้ แบบ ปนี ใี้ หส้ องหลงั ในระดบั พนื้ ทก่ี ม็ ที พ่ี ทั ยาและปา่ ตอง ภเู กต็ ซ่งึ ท�ำไปบางสว่ น พทั ยากป็ รับที่ถนนพัทยาสาย 1 ปา่ ตองปรบั ทางลาด เรียบหาด มีป้ายแสดง หลังสึนามิ ทางมส.ผส.เองก็มกี ารประกวดการออกแบบ และทดลองท�ำบา้ นและวดั ต้นแบบอกี สว่ น มีการทดลองดำ� เนนิ การทีร่ งั สติ และก�ำลังสนใจทำ� ที่สงิ ห์บรุ ”ี “มีบางพน้ื ทที่ ีน่ า่ ประทับใจ เช่นท่ีอบต.หนองตองพัฒนา อ.หางดง เชยี งใหม่ กน็ า่ สนใจเพราะทำ� ทง้ั พน้ื ทชี่ มุ ชน คนในชมุ ชนรว่ มกนั ทำ� และประยกุ ต์ ใชว้ ัสดทุ ้องถน่ิ ไดด้ ี” ร.ศ.ไตรรัตนใ์ ห้ภาพก่อนใหข้ ้อสงั เกตจุ ากประสบการณ์กว่า ห้าปที เ่ี ข้ามาทำ� เร่อื งนี้อย่างจริงจงั ว่า “ผมวา่ บทบาทชมุ ชนในเรอ่ื งนม้ี คี วามสำ� คญั นา่ สนใจและมคี วามหวมั าก” 79

3.3 การริเริ่ม เรียนรู้ ในพืน้ ทีน่ �ำร่อง จากยายสุข ถึงวัดการเวก ความหวังเบ่งบานทร่ี ังกาใหญ่ “ไปเองได”้ ร่างเล็กผอมในชดุ เสื้อกระเชา้ สีหมากสุกและผ้าน่งุ สนี �ำ้ เงินดอกขาวเลก็ ขยบั ตวั จากแครไ่ มไ้ ผใ่ ตถ้ นุ บา้ น เออื้ มมอื เลก็ ผอมท่ี เตม็ ไปดว้ ยรวิ้ รอยไปจบั เสาไม้ ดันตวั ลุก ก่อนจะทรงตัวและขยบั ขาสาว ไปข้างหน้าช้า ๆ เพื่อแสดงการยืนยนั ถึงสงิ่ ทแ่ี กพดู “คอ่ ย ๆ ไปแม่ อย่าเร็วนัก” บญุ เชื้อ จอมไพศรี ตะโกนเสียงดงั บอก ยายสขุ จอมไพศรี ผู้เปน็ แมด่ ว้ ยน้ำ� เสยี งเป็นหว่ ง ยายสขุ อายุ 103 ปี มากทสี่ ดุ ในตำ� บลรงั กาใหญ่ อ.พมิ าย โคราช อยูค่ นเดียวในบา้ นหลงั ทแี่ กอยกู่ ับสามีคู่ทกุ ขค์ ู่ยากตงั้ แตป่ ี 2510 จนคุณตา เสียชวี ิตไปเม่ือ 30 กว่าปีกอ่ น ลูกทงั้ ห้าคนแยกยา้ ยไปสรา้ งครอบครัวขา้ งนอก ยกเว้นบุญเชอ้ื ลูกสาวคนท่ี 4 ซึง่ เลือกสร้างบ้านอยใู่ นบริเวณร้วั เดียวกบั บ้าน ยายสขุ และได้รบั มอบหมายจากสมาชกิ ในครอบครัวใหเ้ ป็นผู้ดแู ลหลกั คอยมา ดูแลการกนิ อยขู่ องยายในตอนกลางวนั และมานอนเป็นเพอ่ื นยาวกลางคืน “แกไมม่ ีโรคประจำ� ตัวอะไร เทา่ ที่จำ� ไดเ้ คยนอนโรงพยาบาลแค่ หนเดยี วเอง สุขภาพปกติ หตู ายังถอื ว่าดีนะส�ำหรับวัยน้ี พูดจารู้เรอ่ื ง กนิ อาหาร เองได้ แกกนิ อาหารได้ทุกอยา่ งนะ พ่ีจะยกส�ำรบั มาวางไว้ให้ แกกจ็ ะกินเอง ไม่มี ปัญหา เปน็ อยา่ งนีท้ กุ วัน แกจะนอนขา้ งบนบ้าน เชา้ มากล็ งมาอย่ขู ้างล่างใต้ถนุ จนค่�ำ ข้ึนลงบนั ไดได้เองแต่เราก็จะคอยระวงั คอยดูแกด้วย เข้าห้องน�้ำไดเ้ อง 80

แต่จะไมร่ าดน้ำ� ก็ต้องคอยตามไปลา้ งให้” บญุ เชือ้ เลา่ “เดนิ ได้ ไปไหนมาไหนไดเ้ อง แค่ตอนลุกต้องมที ่จี ับหนอ่ ย สว้ มก็เดนิ ไปเอง ขึ้นลงบ้านเอง ไปไดห้ มด แต่ช้าหน่อย” ยายสุขอธิบายอยา่ งอารมณด์ ี กอ่ นหนั ไปเชด็ นำ้� หมากทม่ี มุ ปาก กอ่ นจะหนั ไปขยบั “อปุ กรณข์ า้ งกาย” คอื พดั ลม ตัวจิว๋ และวทิ ยเุ ลก็ ท่วี างบนแคร่ไม่ให้ขวางบรเิ วณที่แกจะกลับมานัง่ บา้ นไมห้ ลงั ใหญ่ ยกพน้ื สงู เดน่ สงา่ ใตถ้ นุ มแี ครไ่ มไ้ ผส่ ำ� หรบั นงั่ พกั รบั ลม และทำ� กจิ กรรมพนื้ ฐานของชวี ติ ในแตล่ ะวนั เกอื บทกุ อยา่ ง ทงั้ กนิ รบั แขก เอนหลงั ตา่ ง ๆ มีห้องน้�ำแยกจากตวั บา้ น เปน็ สดั ส่วนถูกสุขลักษณะตามหลักอนามยั หากย้อนไปหลายสิบปีก่อนคงเป็นบ้านท่ีถือว่มีระดับมาตรฐานท้ังการใช้งาน และบง่ บอกฐานะเจา้ ของได้เป็นอย่างดี แต่ถึงวันนี้ บา้ นทีเ่ คยตอบรับการใชช้ วี ติ มาหลายทศวรรษ ทง้ั สะดวก และสบายหลังนี้ อาจจะไม่คอ่ ย “สะดวก” สำ� หรบั คนอายุ 103 ปีอย่างยายสขุ เสยี แลว้ ด้วยขอ้ จ�ำกัดของภาวะร่างกายที่เปลี่ยนแปลงไปตามวัย “ความสูงของบา้ น (ราว 2.5 เมตร) ทำ� ให้บนั ได 9 ข้ันทีม่ ี อาจจะชันไป สำ� หรับคนแก่ แคบด้วย แถมยงั มีราวจบั เพียงขา้ งเดียว ห้องน�้ำทหี่ ่างออกไป หลายสบิ เมตรอาจไมไ่ กลสำ� หรบั คนทว่ั ไปแตส่ ำ� หรบั คนวยั ยายสขุ กจ็ ะไกลมากอยู่ เพราะเคล่ือนไหวช้า อกี ทงั้ ต้องเดินผ่านลานดินท่ีจะลน่ื ได้เวลาฝนตก” นันทวฒุ ิ 81

ฤทธไิ ฑสง นักพัฒนาชุมชนหนุ่มจากเทศบาลรงั กาใหญ่บอกบญุ เช้ือ “นา่ มคี วามเสยี่ งทจี่ ะทำ� ใหแ้ กหกลม้ เกดิ อบุ ตั เิ หตไุ ดง้ า่ ย อนั ตรายสำ� หรบั คนวยั แก เพราะถา้ ลม้ ไปกม็ โี อกาสทำ� ใหถ้ งึ ขนั้ เปน็ อมั พฤกษอ์ มั พาตไดต้ ามทห่ี มอ เขาเตือน” นันทวุฒิ อธบิ าย บุญเชือ้ เหน็ ดว้ ย และยอมรับว่า เป็นเรื่องท่ีเธอเองไมไ่ ด้ฉุกคิดมาก่อน “แม่มักจะเดนิ ไปวดั ไปเยย่ี มลูกหลานตามบา้ นแถวนี้ ไปโน่นมาน่ตี ลอด พกั หลัง ดูแกจะเดนิ ได้นอ้ ยลงพอเทศบาลเขาพดู ก็นึกออก หลัง ๆ มานีก่ พ็ ยายามไมใ่ ห้ แกเดินมากไปถ้าไม่จ�ำเป็น น่งั ๆ นอน ๆ อยู่บนแคร่นแี่ หละ แค่เดนิ ข้ึนลงบา้ นวัน ละหนกบั เข้าห้องนำ้� ก็พอ” เธอบอก แต่ความเสย่ี งยังมีอยู่ จึงนำ� ไปส่กู ารตกลงปรบั ปรงุ บา้ นให้ “ปลอดภยั ” และ “สะดวก” ส�ำหรบั ยายสขุ ภายใตก้ ารแนะน�ำและช่วยเหลอื ของหนว่ ยงาน ปกครองทอ้ งถ่ินอยา่ งเทศบาล “ปรบั บนั ไดใหม้ ชี านพกั ครงึ่ ทาง ขยายขนั้ บนั ไดใหก้ วา้ งขน้ึ ซอ่ มราวจบั เดมิ ให้แขง็ แรง เพิ่มราวจับอีกขา้ ง ส่วนหอ้ งนำ�้ จะยา้ ยเข้ามาใตถ้ นุ บา้ น เปล่ียนจาก ส้วมแบบนง่ั ยอง ๆ ท่ีมีอย่ใู หเ้ ป็นชกั โครกเพื่อให้ลุกนั่งงา่ ยขึ้น ทำ� ราวจับตรงผนงั ห้องน้ำ� พร้อมราวจบั จากหอ้ งนำ้� ถึงบนั ไดด้วย” นันทวฒุ ใิ ห้ภาพการปรับปรุง “ตอนนก้ี ำ� ลงั ใหช้ า่ งเขยี นแบบอยู่ ตามระเบยี บราชการ สว่ นงบประมาณ เตรียมไว้แลว้ นา่ จะสรา้ งเสร็จได้ภายในปีนคี้ รับ” นนั ทวฒุ บิ อกความคืบหนา้ “ดใี จจนบอกไม่ถูกที่ทางเทศบาลเขามาแนะน�ำ มาชว่ ย เราเองก็ไม่ได้ นกึ ถงึ เรอื่ งพวกนม้ี ากอ่ น ชว่ งทร่ี ออยนู่ ี้ เราพอจะมเี งนิ อยบู่ า้ งกเ็ ลยซอื้ ของบางสว่ น มาเตรยี มไว”้ บญุ เชอื้ เลา่ พลางชไ้ี ปทก่ี องอฐิ บลอ็ กและทอ่ ซเี มนตก์ ลมทมี่ มุ รมิ รวั้ บา้ น ... กรณีของ “ยายสขุ ” ไม่ใช่เรอื่ งบังเอิญทท่ี างเทศบาลมาเหน็ เลยแนะนำ� และพยายามชว่ ยเหลือ หากแต่เป็นการออกแบบ และรเิ ร่ิมด�ำเนนิ การในระดบั โดยหน่วยงานปกครองท้องถ่ินอยา่ งเทศบาล “เราเองใหค้ วามส�ำคญั กับเร่ืองผู้สงู อายุ และมีนโยบายดูแลด้านนี้ อยู่กอ่ นแล้ว” เกยี รตภิ มู ิ ศรจี ันทรร์ ัตน์ นายกเทศบาลต�ำบลรงั กาใหญก่ ล่าว “ก่อนนี้เราท�ำเร่ืองการอ�ำนวยความสะดวกในการแจกเบ้ียผู้สูงอายุ คือโดยระเบียบต้องให้ท่านมารับเองที่ส�ำนักงานเทศบาลหรือโอนเข้าบัญชี โดยตรง ซงึ่ สรา้ งความล�ำบากกับผูส้ ูงอายุ ทา่ นไปไหนมาไหนไม่สะดวกอยู่แล้ว 82

โดยวยั มาเทศบาลกไ็ กล โอนเข้าบญั ชีไปกจ็ ะล�ำบากต้องพง่ึ ลกู หลานพาไปเบกิ เสียค่ารถคา่ กินอกี เราเลยจัดให้เจ้าหน้าท่ีออกไปจ่ายให้ทห่ี มู่บ้านแทน ที่วัดบา้ ง ที่ศาลาประชาคมบา้ งแล้วแต่ความสะดวกของแต่ละหมู่บ้าน ทา่ นจะไดเ้ ดินทาง มาไมไ่ กล และได้เงิน 500 เต็ม ๆ โดยไม่ต้องเสียคา่ ใช้จา่ ยในการมารับ ตอนแรก กเ็ หมอื นจะผดิ ระเบยี บราชการ กพ็ ยายามหาชอ่ งทางแกไ้ ขจนได”้ เกยี รตภิ มู อิ ธบิ าย การเขา้ มาของ มส.ผส.ในพนื้ ท่ไี ดจ้ ุดประกายใหผ้ นู้ �ำเทศบาลซ่ึงเป็น คนรุ่นใหม่อย่างเกียรติภูมิเข้าใจสถานการณ์และปัญหาภาพรวมของผู้สูงอายุ ในระดบั ตา่ ง ๆ ชดั เจน เปน็ ระบบขน้ึ อย่างมีวชิ าการรองรับ และแน่นอนคนทีอ่ ยู่ ในพื้นที่อย่างเขาย่อมเห็นช่องทางท่ีจะท�ำเร่ืองนี้ในระดับขอบข่ายงานตัวเองได้ อย่างไมย่ าก ปรับปรุงบ้านผสู้ ูงวยั เพือ่ ใหเ้ ปน็ ตน้ แบบสำ� หรับบา้ นอนื่ ๆ ในชุมชน จงึ เปน็ ยุทธศาสตร์แรกที่เทศบาลด�ำเนินการ “เลอื กบา้ นยายสขุ เพราะแกอายเุ ยอะทส่ี ดุ ในตำ� บล และพอคุยแลว้ ครอบครัวแกก็เห็นด้วย พรอ้ มที่จะท�ำดว้ ยกัน” เกียรตภิ ูมิกล่าว 83

แลว้ กม็ าถงึ เรอ่ื งสำ� คญั งบประมาณ เกยี รตภิ มู ติ ดั สนิ ใจใชง้ บจากโครงการ ซ่อมแซมบ้านเทิดไท้องค์ราชันย์ท่ีมีอยู่แล้วแทนการต้ังงบประมาณจากเทศบาล ซึง่ ต้องรอการตัง้ งบในปีถดั ไป เป็นการแกป้ ญั หาช่วงเปลย่ี นผ่านไปก่อน ควบคู่กันน้ันก็จัดท�ำแผนส�ำหรับการปรับปรุงสภาพแวดล้อมให้เป็น มิตรกบั ผู้สูงอายใุ นพื้นท่ีวัด โดยเริม่ ทวี่ ัดการเวก และสำ� นักงานเทศบาล “เราเหน็ ดว้ ยเลยวา่ วดั ควรจะตอ้ งทำ� กอ่ นเลยเพราะเปน็ พน้ื ทส่ี ว่ นกลาง ทผี่ ู้สูงอายมุ าใช้เยอะโดยวถิ ีคนทน่ี ่ี หลกั ๆ กจ็ ะปรับปรุงเร่ืองบนั ได หอ้ งนำ้� ซง่ึ เปน็ จดุ สำ� คญั ทผ่ี สู้ งู อายตุ อ้ งระมดั ระวงั เปน็ พเิ ศษ ทำ� เสรจ็ กจ็ ะใชไ้ ดท้ ง้ั ผสู้ งู อายุ และผพู้ ิการ นอกน้นั ก็ทำ� ราวจบั ทางท่จี ะข้นึ ไปศาลาวัด ปรับพืน้ ราบใหส้ ะดวก” เกียรติภูมิให้รายละเอยี ด “ของวดั การะเวกน่จี ะใช้งบปี 2554-2555 จากน้ันค่อยขยายไปทีละ วัดจนครบ 7 วดั ในตำ� บลภายใน 3 ปนี ี้ โดยจะน�ำเข้าบรรจุไวใ้ นแผนการทำ� งาน ของเทศบาล มงี บประมาณชดั เจน สว่ นสำ� นกั งานเทศบาลจะทำ� หอ้ งนำ�้ ทางลาด ก�ำลงั ออกแบบให้เสร็จภายในปนี ”้ี เกยี รติภูมเิ ปิดเผย หลงั จากนน้ั โรงเรยี น ศนู ย์ การเรยี นรแู้ ละศาลาประชาคม เปน็ เปา้ หมายต่อไป “จะตอ่ ยอดไปเรอ่ื ย ๆ ไมจ่ บแคใ่ นสามปที รี่ ว่ มทำ� กบั มส.ผส.หรอกครบั ” เกยี รตภิ มู กิ ลา่ วกอ่ นจะเพมิ่ เตมิ วา่ ถงึ ความรสู้ กึ ตอ่ การเขา้ มาของ มส.ผส. ในพน้ื ท่ี “ดนี ะ ส่วนหน่งี เขาทำ� ใหเ้ ทศบาลมีการตน่ื ตัวดแู ลผสู้ ูงอายมุ ากขน้ึ จาก ทีท่ �ำอยู่ ท�ำให้เราร้คู วามต้องการของผสู้ งู อายชุ ดั เจนขึ้น บางครง้ั เราเองก็ไม่รู้จกั จติ ใจของผสู้ งู อายุมากแต่มูลนธิ เิ ขาทำ� เรื่องน้ีมาตลอด กจ็ ะเข้าใจดวี ่าอะไรที่ จะทำ� ใหผ้ ู้สงู อายุมคี วามสุขจรงิ ๆ เขามาท�ำให้เราเห็นความสำ� คัญเร่อื งนมี้ าก ขึ้นและจัดงบประมาณกบั แผนรองรบั ได้ ใหง้ บมาหรือไม่ ไมค่ อ่ ยกงั วลเท่าไร ค�ำแนะน�ำสำ� คญั กวา่ ” นายกเทศบาลรังกาใหญ่กลา่ ว รงั กาใหญเ่ ปน็ ชมุ ชนดง้ั เดมิ ทอี่ ยใู่ นพนื้ ทท่ี คี่ อ่ นขา้ งอดุ มสมบรู ณ์ ชาวบา้ น รงั กาใหญส่ ว่ นใหญม่ อี าชพี คา้ ขายและเกษตรกรซงึ่ รวมถงึ นาขา้ ว ไรอ่ อ้ ย ขา้ วโพด มนั ส�ำปะหลงั และปอ ปจั จบุ ันมีผสู้ ูงอายุ 1,600 คนจากประชากรทัง้ หมด 14,000 คนใน 20 หมู่บ้าน สว่ นใหญอ่ าศัยอยูก่ บั ครอบครวั “พอผนู้ ำ� เปดิ รบั หนว่ ยงานตา่ ง ๆ ในพน้ื ทท่ี งั้ ชมรมผสู้ งู อายุ โรงพยาบาล ส่งเสรมิ สุขภาพต�ำบล และวดั รวมถึงคนในชมุ ชน มันเลยโอเค” นักพัฒนาชุมชน อยา่ งนนั ทวุฒิ ใหค้ วามเห็น 84

จากยายสายบวั ถงึ วัดคลองหน่ึง ความพยายามท่ามกลางข้อจ�ำกัด ทร่ี งั สิต “ดีใจมาก”เสยี งตอบจาเจ้าของร่างเล็กผอมในชุดเสื้อคอกระเชา้ ผ้าซนิ่ สีมอ เม่ือถามถงึ ความรู้สกึ ท่ีจะไดร้ ับการช่วยเหลอื “ถ้าเขามาทำ� ราวบนั ไดอย่างที่บอก ยายกจ็ ะไดเ้ กาะลุกยนื ขึ้นบ้าง ทุกวนั น้ีอย่แู ตใ่ นบา้ น ราวทีม่ ีอยกู่ ็เก่าจนผุและมขี ้างเดียวดว้ ย เกาะลำ� บาก” คณุ ยายวยั 80อธิบายขณะนงั่ บนมุมโปรดเปน็ บริเวณชานพักบันไดหน้าบ้านไม้ ช้นั เดียวทต่ี ่อเติมเป็นเพงิ หลงั คาพาดกบั รวั้ หนา้ บ้านริมถนน ยายสายบวั นุสสกลุ อาศยั อยู่ในบ้านไม้หลังเล็กในชุมชนซอยชมุ 53 เขตเทศบาลนครรงั สิต อ.ธญั บุรี ปทมุ ธานี อาศยั อยู่กับลูกสาวซึง่ ยังโสดกับ หลานชายซงึ่ ไม่คอ่ ยสบาย ล่าสดุ มสี มาชกิ เพ่ิมอกี สามเป็นลูกชายคนเลก็ เพงิ่ หอบครอบครัวมาขออาศยั อย่ดู ้วยดว้ ยเหตุผลทางเศรษฐกจิ “ลกู ชายอกี ๒ คนกม็ ีลูกมีเมียทำ� มาหากนิ อยแู่ ถวนแ้ี หล่ะ พวกมนั ก็ ท�ำงานรับจ้างทั่วไป ไอ้คนเล็กท่ีเพิง่ พาลกู เมียมาอยดู่ ้วยกข็ ีม่ อเตอรไ์ ซค์รับจ้าง สว่ นเมยี ก็ขายของเล็กๆ นอ้ ยๆ แถวน้ี เหน็ ว่ารายได้ไม่พอจา่ ยค่าเชา่ บ้านทีเ่ คย หอบลกู หอบเมยี ขอมาอยนู่ ด่ี ว้ ย ทต่ี อ่ เพงิ หลงั คากน้ั เปน็ ทนี่ อนขา้ งลา่ งนน่ั แหละ” ยายสายบวั เลา่ กอ่ นจะหยุดเค้ยี วหมากช่ัวขณะเพ่ือขยบั ตัวจากด้านหนึง่ ของ 85

ชานไปอีกฟากเพ่อื นัง่ พิงผนงั บา้ นให้สบายตัวมากขน้ึ หลังได้ท่านั่งท่ีลงตัวคุณยายหันมาขยับอุปกรณ์ช่วยพยุงเอวและหลัง ท่ีสวมไว้ช่วงกลางล�ำตวั ตลอดให้ลงตัว “หมอเขาบอกว่าเป็นโรคกระดกู ผุ เพง่ิ เปน็ มาได้ ๒ เดอื นกวา่ ๆ น่ีแหละ่ เขาใหย้ ามากนิ แตต่ อนนตี้ อ้ งหยดุ ทงั้ ทเี่ หลอื อกี ตง้ั ๔ เมด็ เพราะยามนั แรงเหลอื เกนิ กนิ แล้วร้อนวบู ๆ วาบๆ ทั้งนอกตัวในตวั ไม่ไหวจริง ๆ” คุณยายสายบวั เร่งเสียง อีกนิดกลบเสียงเด็กร้องและหมาเห่าท่ีประสานกันเล็ดลอดออกมาจากหลังบาน ประตูทีง่ ับปดิ ดา้ นหลัง บ้านยายสายบัวเป็นบ้านท่ีได้รับการคัดเลือกว่าจะให้การช่วยเหลือใน การปรบั ปรงุ สภาพบ้านให้เหมาะสมกบั ผู้สงู อายขุ อง มส.ผส.รว่ มกับเทศบาล นครรงั สติ และชมรมผสู้ งู อายุ เพ่ือใหเ้ ป็นตน้ แบบส�ำหรบั บา้ นอน่ื และชมุ ชนอื่นท่ี สนใจ โดยคนเสนอคอื ลุงชั้น รักสูงเนิน ประธานชุมชนซอย 53 และประธาน ชมรมผสู้ งู อายุหมู่ 3 “มโี ครงการฯ เขา้ มา อยากได้บ้านตัวอย่างท่ีจะใหเ้ ป็นตน้ แบบบ้าน ที่เปน็ มติ รกับผสู้ ูงอายุ เขาอยากไดด้ ว่ นภายในสองสามวัน ผมนึกถึงยายสายบวั ขึ้นมาก็เลยลองเสนอด”ู “สภาพบา้ นกอ็ ยา่ งทเี่ หน็ แลว้ ยงั จะเรอ่ื งฐานะทางบา้ น เรอ่ื งปากทอ้ งดว้ ย ตัวแกเองก็ทำ� อะไรไม่ไหวแล้ว รายได้ก็มแี คเ่ บย้ี ยงั ชพี เดือน ๕๐๐ บาท ลูกหลาน ท่ีพึ่งได้ก็เห็นจะมีแต่ลูกสาวคนเดียวที่อยู่ด้วยกันและเป็นคนหาเงินเข้าบ้าน หลานชายท่อี ยดู่ ้วยกนั ก็เปน็ ลกู ของลกู ชายอกี คน สว่ นครอบครวั ลกู ชายคนเล็ก 86

ไปไหนไม่รอดกก็ ลบั มาอาศยั อยู่ด้วยกนั อีก สภาพบา้ นตอนน้ีก็แออดั มากขน้ึ ” ลงุ ช้ันอธิบาย ดว้ ยแนวคดิ โครงการนตี้ อ้ งการทดลองปรบั บา้ นใหเ้ ปน็ ตน้ แบบในชมุ ชน จริง การปรบั ปรงุ บา้ นยายสายบวั จึงต้องผ่านการออกแบบให้เหมาะสม มกี าร ประกวดแบบดงั กลา่ วและผชู้ นะเลศิ คอื ทมี ออกแบบจากมหาวทิ ยาลยั เทคโนโลยี ราชมงคลธญั บรุ ี “ปรับสภาพหอ้ งนำ้� ใหใ้ ชง้ านไดส้ ะดวกมากขน้ึ ประตูจากเดมิ เปน็ บาน สงั กะสผี ลักซึง่ ตอ้ งเปดิ คา้ งไวเ้ พอ่ื ให้ยายเข้าห้องน�้ำได้ จะเปล่ียนเปน็ บานเฟ้ียม ท่ีผลกั เข้าไปง่ายข้นึ ส้วมแบบนัง่ ยองๆ เปลีย่ นเปน็ ชกั โครกพร้อมมีราวจบั บน ผนังด้านขา้ ง ปพู ้ืนกันลืน่ แยกพน้ื ที่สว่ นแหง้ และเปยี ก เพิ่มฝักบัวอาบนำ�้ และ หน้าตา่ งระบายอากาศหนึง่ จดุ ” “บนั ไดกจ็ ะทำ� ราวจบั ท้ังสองขา้ ง เพือ่ ความสะดวกเวลายายสายบวั จะถัดลงบันไอมานั่งเล่นดา้ นล้าง ซงึ่ จะทำ� เปน็ พน้ื ไมย้ กระดับขึ้นมาจากพ้นื ดิน เลก็ น้อย เป็นชานพกั ทีต่ ่อเน่อื งมาจากบันไดระดับแรก บนั ไดขั้นไหนพงั ก็ ซ่อมแซมให้แขง็ แรงใชง้ านได้ดีเหมือนเดิม หลังปรับปรุง บริเวณน้นี ่าจะเปน็ พน้ื ทพี่ กั ผอ่ นระหวา่ งวนั ทย่ี ายสายบวั สามารถใชป้ ระโยชนไ์ ดม้ าก เพราะชว่ งกลางวัน จะไม่รอ้ นมาก อากาศถา่ ยเทไดด้ กี วา่ บรเิ วณอืน่ ของบ้าน” ลุงชน้ั อธบิ ายการ ปรับปรงุ ตามแบบท่ชี นะเลิศ ซ่งึ เนน้ ปรบั ปรุงตามสภาพโครงสรา้ งเดิมของบ้าน เท่าท่จี ะเป็นไปไดม้ ากท่สี ดุ และใช้วสั ดใุ นพนื้ ท่ี “ตอนแรกคุยกันว่าจะให้เจ้าของบ้านช่วยออกค่าใช้จ่ายส่วนหนึ่งด้วย แตต่ อนหลงั ไมต่ อ้ งเพราะดจู ากสภาพยายสายบวั คงจา่ ยไมไ่ หวหรอก ทางเทศบาล เลยชว่ ยดแู ลให้ ส่วนชมรมเราก็ชว่ ยลงแรงท�ำ หาข้าวหาน�้ำมาให้คนชว่ ยทำ� งาน ในวันทจี่ ะมีการปรบั ปรงุ เร็ว ๆ น้ี” ลุงช้นั เลา่ “ทำ� เสรจ็ กจ็ ะเป็นประโยชนไ์ มเ่ ฉพาะยายกับครอบครวั แก แต่จะเปน็ แบบอยา่ งใหค้ นอน่ื ไดด้ เู พอ่ื เอาไปปรบั ใชก้ บั บา้ นตนไดห้ ากสนใจ” ลงุ ชนั้ ใหค้ วามเหน็ ... นอกจากบา้ นยายสายบัว มีอีกสองสถานทซ่ี ึง่ ก�ำลงั มีการ ปรับปรงุ สภาพให้เปน็ มติ รกับผ้สู งู อายุ จากการจุดประกายและใหก้ าร ช่วยเหลือด้านวชิ าการของ มส.ผส. คือวัดคลองหนึ่งแกว้ นิมติ และ ส�ำนกั งานศูนยบ์ รกิ ารสาธารณะสุข 2 (ชุมชนรัตนโกสินทร์) 87

วดั คลองหนง่ึ แกว้ นมิ ติ เปน็ หนง่ึ ใน3วดั สำ� คญั ในเขตเทศบาลอยหู่ า่ งจาก บ้านยายสายบัวไปไม่กีซ่ อย เปน็ วัดท่มี ีผสู้ งู อายนุ ิยมไปใช้บรกิ ารจำ� นวนมาก อยา่ งนอ้ ยเดอื นละครง้ั ทชี่ มรมผสู้ งู อายหุ มู่ 3 จะไปขอใชส้ ถานทศี่ าลาเอนกประสงค์ ในวัดสำ� หรบั จดั ประชมุ ประจ�ำเดือน ซึง่ จะมปี ญั หากบั ผูส้ ูงอายทุ ี่น่งั รถเข็น “ทผ่ี า่ นมากต็ อ้ งใชว้ ธิ ยี กทง้ั คนทงั้ รถเขน็ ขน้ึ ไปนงั่ บนศาลาเพอื่ ประชมุ กนั ” ลงุ ช้ันยกตัวอยา่ ง แตค่ วามตอ้ งการปรบั ปรงุ นน้ั ตน้ คดิ ไมใ่ ชช่ มรม หากเปน็ เจา้ อาวาสวดั “พระอาจารย์ท่านมองเหน็ และคดิ จะปรบั อยูแ่ ล้ว เพยี งแตไ่ มร่ ู้วิธีว่าจะ ปรับยังไงตรงไหนถึงจะดี ทา่ นอยากปรบั แลว้ ให้มนั ดูงามตาและใชป้ ระโยชน์ได้ จริง พอประชมุ วงเดอื นล�ำดวนจะคยุ เร่อื งนก้ี เ็ ชญิ ท่านเข้ารว่ มด้วย เลยไดค้ ุยกัน” ลุงช้นั เลา่ การปรับสภาพแวดลอ้ มของวดั คลองหนง่ึ แก้วนมิ ติ นั้น จะท�ำการปรบั ๔ จดุ ด้วยกนั คอื ท�ำทางลาดขนึ้ ศาลอเนกประสงค์ ทางลาดเข้าโบสถ์ ทางลาด เขา้ หอ้ งนำ้� และปรบั ลานดนิ โลง่ หนา้ ศาลาอเนกประสงคใ์ หเ้ ปน็ สวนนง่ั เลน่ พกั ผอ่ น ของชาวชมุ ชน ท่ีสามารถนำ� รถเขา้ ไปจอดได้เวลามีงานที่วดั เป็นออกแบบโดย อาจารย์จากมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ โดยการประสานงานของ มส.ผส. “อยู่ระหว่างการด�ำเนินการส�ำรวจละเอียดว่าจะท�ำอะไรตรงไหนบ้าง เพราะทางวดั บอกวา่ งบประมาณพอมี เพยี งแต่เขาไมม่ ีคนออกแบบใหถ้ กู ตอ้ ง กลวั ท�ำไปแลว้ ผดิ แบบ ตอ้ งมาแกท้ ีหลัง” จรี นนั ท์ บัวผัน พยาบาลวิชาชพี ศูนยบ์ ริการสาธารณสขุ 2 (ชุมชนรัตนโกสินทร์) ซึ่งรว่ มดำ� เนนิ การแตแ่ รกเสรมิ สำ� หรบั การปรับปรุงส�ำนกั งาน ศูนยบ์ ริการสาธารณะสุข 2 (ชมุ ชน รตั นโกสนิ ทร)์ เอง จรี นนั ทก์ ลา่ ววา่ จะเปน็ การปรบั ปรงุ หอ้ งนำ�้ เพยี งอยา่ งเดยี ว กอ่ นโดยจะเปลี่ยนเป็นห้องน�้ำแบบชักโครก พรอ้ มมที ่ีดงึ ให้สะดวกแก่ผูส้ งู อายุ “ตอนแรกสำ� นักงานศูนย์ฯ อยู่ชน้ั บน ผสู้ งู อายุมาติดตอ่ กต็ อ้ งขน้ึ บันได ลำ� บาก พอชนั้ ล่างซ่งึ เคยเป็นกองสาธารณสขุ เขายา้ ยไปตึกใหม่ เราเลยย้ายลง มาเพือ่ ความสะดวกผู้มาติดตอ่ และถือโอกาสปรับปรงุ หอ้ งน้�ำให้เหมาะสมกบั ผู้สูงวยั ไปด้วย” จีรนันท์กล่าว สมศักด์ิ สันตยิ านนท์ ประธานชมรมผู้สงู อายหุ มู่บ้านรตั นโกสนิ ทร์ ๒๐๐ป ีอ กี หนง่ึ ภาคเี ครอื ขา่ ยหลกั การทำ� งานเรอ่ื งผสู้ งู อายใุ นพนื้ ทเ่ี ทศบาลนครรงั สติ แสดงความไมเ่ หน็ ดว้ ยทกี่ ารเรมิ่ ตน้ ปรบั ปรงุ สภาพแวดลอ้ มใหเ้ ปน็ มติ รกบั ผสู้ งู อายุ 88

ในพ้ืนท่ีเทศบาลเริม่ ต้นท่ีบ้านต้นแบบ แทนทีจ่ ะเรมิ่ ต้นในพืน้ ทส่ี าธารณะทีม่ คี น ใช้จรงิ จ�ำนวนมากกว่านัน้ “ทำ� ไมไม่ปรบั ในสถานทร่ี าชการหรือสถานทส่ี าธารณประโยชน์ ทำ� ไม ไปปรับทบ่ี ้านอย่างเดียว ปรับให้แล้วมีใครเขา้ ไปเห็นบ้าง มใี ครเขา้ ไปดแู ลบ้าง ปรบั ตรงนนั้ แลว้ ไดอ้ ะไร อยา่ งหอ้ งนำ�้ ของศนู ยอ์ นามยั มผี สู้ งู อายไุ ปใชไ้ หม ทำ� ไม ไมป่ รบั หอ้ งนำ้� ทวี่ ดั หรอื พนื้ ทส่ี าธารณประโยชนอ์ น่ื ๆ จะไดเ้ ปน็ ตวั อยา่ งใหช้ าวบา้ น ได้มาเหน็ แล้วบางทเี ขาอาจจะไปปรบั ท่ีบ้านตวั เองกไ็ ด้ นน่ี า่ จะเปน็ การเร่ิม ทผ่ี ดิ พลาด” สมศักดิ์กลา่ ว จีรนันท์ยอมรับว่าการด�ำเนินการเร่ืองปรับสภาพแวดล้อมในพื้นท่ี ชมุ ชนเมืองเป็นเรอื่ งท่ียากมาก ไมว่ า่ จะเปน็ การปรบั บ้าน หรือสถานทส่ี าธารณะ ดว้ ยเงอื่ นไขบริบทตา่ ง ๆ ทไ่ี มเ่ อือ้ “เราพยายามทำ� ให้มากทส่ี ุดเทา่ ที่จะท�ำได้ เพราะร้วู า่ แตล่ ะส่วนก็ มีประโยชนก์ บั ผูส้ งู อายกุ บั ชุมชน ในสว่ นหมู่บ้านและสภาพแวดลอ้ มในบา้ น เรายงั ลงไปไมถ่ งึ กรณบี า้ นอยอู่ าศยั นนั้ บางคนทม่ี คี วามจำ� เปน็ เขากท็ ำ� เองตามสภาพ ทนี่ ีบ่ างคนแค่มีท่ซี กุ หวั นอนก็ดีพอแลว้ ไมไ่ ด้ต้องการอะไรมากมาย ตรงนเ้ี ราเขา้ ไปกจ็ ะลำ� บากและคงทำ� ใหท้ กุ บา้ นไมไ่ ดห้ รอก ถงึ ตอ้ งทำ� ในสว่ นทเี่ ปน็ พนื้ ทส่ี าธารณะกอ่ น ถา้ เขาเหน็ วา่ สำ� คญั และดกี อ็ าจจะไปทำ� ทบี่ า้ นเขาเอง กต็ อ้ ง คอ่ ยเป็นคอ่ ยไป จะท�ำทีเดยี วเลยมนั ยาก ตอ้ งใช้งบประมาณมหาศาล” จีรนันท์ แสดงความเห็น 89

3.4 บทเรยี น ระหวา่ งเดนิ “ตอนแรกคดิ ว่าจะขน้ึ งานมติ นิ จี้ ะคอ่ นข้างล�ำบาก แต่พอรงั กาใหญ่ เรมิ่ กม็ องเหน็ โอกาสทจ่ี ะเอาเปน็ เหมอื นตน้ แบบใหแ้ ลกเปลย่ี นเรยี นรกู้ นั ใน ๑๑ พนื้ ท”่ี พญ.ลลติ ยา ผจู้ ดั การโครงการพ้ืนทน่ี ำ� ร่อง โคราช กลา่ ว “พืน้ ทจ่ี ะมองว่ามนั ต้องใช้เงนิ เขาจะเอาเงนิ มาจากไหน ไม่ใชห่ นา้ ท่ี ของ รพสต. ด้วยท่ีตอ้ งไปให้งบประมาณวัด บา้ นผสู้ ูงอายดุ ้อยโอกาสปรบั สภาพแวดล้อม แตท่ อ้ งถน่ิ มีชอ่ งทางงบประมาณตรงน้ี สามารถประสานภาคเี ครอื ขา่ ยระดบั ของจงั หวดั ดงึ งบประมาณบางสว่ น สามารถทจ่ี ะตงั้ แผนทจี่ ะมาชว่ ย ตรงนไี้ ด้ แมแ้ ต่ระดมทุนในพืน้ ทีก่ เ็ ป็นไปได้ ในพื้นที่จะมีชาวบ้านท่ีเป็นช่างอยู่แล้วแค่ไปอบรมวิธีการปรับอาคาร สถานที่งา่ ย ๆ ให้ แลว้ ประยกุ ตใ์ ช้วสั ดุที่มอี ย่ใู นทอ้ งถนิ่ เชน่ ราวเขากป็ ระยุกต์ใช้ ตั้งแตใ่ ช้ทอ่ พวี ีซี ไม้ไผ่ ปรับไดใ้ ห้มันเอ้อื กับทรพั ยากรทมี่ นั มใี นพ้ืนท่ไี ด”้ ในช่วงเร่ิมตน้ การด�ำเนนิ การในมติ ินี้ ค่อนขา้ งชดั เจนวา่ หลายพื้นที่ แสดงความสนใจทจี่ ะนำ� องคค์ วามรดู้ า้ นนไี้ ปรบั ใชก้ บั พน้ื ท่ีหลงั จากทไ่ี ดม้ กี าถา่ ยทอด ความรใู้ นมิติน้ใี ห้ภาคใี นชุมชน “พื้นทโ่ี คราชมกี ารส�ำรวจบ้านผู้สูงอายุไปแลว้ 8 พื้นที่ และมีการ ท�ำแผนปฏบิ ัติการเร่อื งน้ี ทีเ่ ด่นออกมาคอื อบต.หนองงเู หลือมทีก่ ำ� ลังทำ� บา้ น ต้นแบบ 15 หลังด้วยงบอบต. เอง พน้ื ทสี่ งิ หบ์ รุ ี อบต. 3 แหง่ คอื บางกระบอื ถอนสมอและทา่ งาม ทำ� รว่ มกบั ศนู ย์พฒั นาสงั คมที่ 63 ผ่านโครงการปรบั ปรงุ ซอ่ มแซมบ้านใหผ้ สู้ งู อายุ ซ่ึงมงี บ หลงั ละ 10,000 บาทอยแู่ ลว้ เปน็ การประยกุ ตเ์ อาองคค์ วามรมู้ ติ นิ ไ้ี ปใชใ้ นกจิ กรรม โครงการ ทำ� ไปทง้ั หมด 9 หลงั และมแี ผนขยายการทำ� งานลกั ษณะนไี้ ปในพน้ื ทอี่ นื่ ตอ่ ไปอกี โดยการสนบั สนนุ ของ พมจ. พืน้ ที่ปทมุ ธานี ม2ี อปอ. คอื รังสิตและระแหง ไดส้ �ำรวจบา้ นผู้สูงอายุ และผพู้ กิ ารแลว้ ทรี่ งั สติ เทศบาลมกี ารตงั้ คณะทำ� งานระดบั จงั หวดั ในเรอื่ งนี้ เปน็ ผล จากการสร้างส�ำนักงานใหม่ของเทศบาลและต้องปรับสถานท่ีให้เป็นมิตรกับ ผู้สงู วัยตามกฎหมาย ทำ� ใหน้ ายกเทศมนตรใี หค้ วามสนใจเรอื่ งน้ี มกี ารน�ำไปใช้ 90

กบั การปรบั อาคารสาธารณะอยา่ งศนู ยบ์ รกิ ารสาธารณะทเี่ ปน็ ทต่ี ง้ั ชมรมตา่ ง ๆ ดว้ ย รวมถงึ การปรบั ปรงุ วดั คลองหนง่ึ นายกอปท.ในพนื้ ทส่ี นใจสง่ เสรมิ แนวคดิ นต้ี อ่ ไป ด้วยการจัดประกวดอาคารสถานทเ่ี ปน็ มติ รกบั ผู้สูงวยั ในเขตเทศบาล” พญ.ลัดดากลา่ ว 91

92

บทที่ 4 ม ติ ิท่ี 4 การเตรียมความพรอ้ มสู่วัยสูงอายุ กนั ไวด้ กี ว่าแก้ คำ� กลา่ วนีย้ งั คงใช้ได้เสมอ อย่างนอ้ ยกับเรือ่ งการสร้าง คุณภาพชีวิตผู้สูงวยั แตก่ ารป้องกนั มกั จะมคี นสนใจท�ำนอ้ ย ไม่ค่อยให้ความ สำ� คัญ เพราะทำ� ยาก ใชเ้ วลา เช่นเดยี วกับ มิตกิ ารเตรยี มพรอ้ มสู่วยั สงู อายุ ในบรรดาส่ีมติ ิ มิตนิ ้มี ีขอบเขตเนอื้ หากวา้ งมากทส่ี ุด รวมเอาสามมติ ิ ก่อนหน้าเขา้ มาหมด ทสี่ �ำคัญพ่งุ เปา้ ไปทที่ ุกคนทไ่ี ม่ใชผ่ สู้ ูงอายทุ ้ังหมด ซ่งึ คือ คนกลมุ่ ใหญท่ สี่ ดุ ของสงั คม จงึ ไมแ่ ปลกทจี่ ะทำ� ยากทสี่ ดุ แตห่ ากทำ� ได้ ประสทิ ธผิ ล กจ็ ะมากท่ีสุดด้วยต้นทนุ ทีต่ ำ่� ทส่ี ุดเช่นกนั การจะมสี ขุ ภาพทด่ี ี มเี งนิ ใช้ และอยใู่ นสภาพแวดลอ้ มทเี่ หมาะสมกบั วยั ในตอนสูงอายุ จ�ำเป็นต้องมเี ตรียมการ วางแผน ออกแบบ ในทุกมติ ิ ยิ่งเรว็ เท่าไร ย่งิ ดี สขุ ภาพตอ้ งดแู ลตอ่ เนอ่ื งตง้ั แตเ่ ดก็ การออมกค็ วรเรม่ิ ตง้ั แตเ่ รมิ่ มรี ายได้ บา้ นและชุมชนที่มีสภาพทเ่ี หมาะสมก็ต้องวางแผนตง้ั แตว่ นั เรมิ่ ต้นมีครอบครวั ปัญหาใหญ่คือ ทำ� อยา่ งไร ในเมือ่ ทุกเรื่องลว้ นเตม็ ไปด้วยรายละเอยี ด ทงั้ แงว่ ิธคี ดิ และการทำ� หากจะปลอ่ ยใหเ้ ปน็ ภาระแตล่ ะคนไปดนิ้ รนคิดหาเอง 93

ทงั้ หมด ยอ่ มเปน็ ไปได้ยาก คงจะดกี ว่าหากมตี ัวชว่ ย หนงึ่ ในตวั ชว่ ยทดี่ ที ส่ี ดุ ณ วนั น้ี นา่ จะเปน็ “หลกั สตู รการเตรยี มความพรอ้ ม ส่วู ยั สงู อายุ” แต่หลักสูตรท่ีต้องการไม่น่าจะมาจากหลักวิชาการเพียงอย่างเดียว หากแต่ต้องนำ� บรบิ ทพื้นท่มี าผสมในสดั สว่ นท่ีพอดี รวมถึงภมู ปิ ัญญาทอ้ งถนิ่ ด้านตา่ ง ๆ เพ่อื สามารถนำ� ไปประยกุ ต์ใชห้ ลากหลายพ้นื ท่ี จงึ เกดิ เป็นนวตั กรรมทางความคดิ ต่อว่า คนท�ำหลกั สูตรนา่ จะเป็น คนในทอ้ งถ่ินโดยการช่วยเหลือดา้ นวิชาการจากภายนอก เม่อื ได้หลักสตู รออก มาแล้วก็ให้คนในทอ้ งถน่ิ นน้ั เป็นคนถา่ ยทอดเปน็ หลัก และเปน็ ทม่ี าของการพยายามรเิ รม่ิ กอ่ สาน “หลกั สตู รทอ้ งถนิ่ ” ในหลายพน้ื ทขี่ ณะน้ี 4.1 ความจ�ำเปน็ และสถานการณ์ “ในระดับสังคม ประชากรวัยแรงงานจะมภี าระตอ้ งรบั ผดิ ชอบดูแล ผสู้ งู อายเุ พม่ิ มากขนึ้ ในขณะทศ่ี กั ยภาพการดแู ลระดบั ครอบครวั จะลดลง เหลา่ น้ี จะสง่ ผลตอ่ คณุ ภาพชีวติ ผสู้ งู อายุระดบั บุคคลอย่างมนี ยั ส�ำคญั ซงึ่ จะอายุยนื ขน้ึ อยูน่ านขึ้นแต่คณุ ภาพชีวิตมปี ญั หา” ร.ศ.ดร.อาชญั ญา รัตนอบุ ล นักวิชาการ ผู้เชี่ยวชาญจากคณะครศุ าสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย กลา่ ว สถานการณ์ระดับประเทศ ภาระวยั แรงงานจะเพิ่มตามล�ำดบั ในปี 2553 วยั แรงงาน 7 คนมีภาระดแู ลผู้สูงอายุ 1 คนและเดก็ 2 คน ภาระจะเพ่มิ ขึน้ เรือ่ ย ๆ จนในปี 2568 จะเหลอื วยั แรงงานเพยี ง 6 คนท่ีต้องดูแลผูส้ ูงอายุ 2 คน และเด็กอกี 2 คนโดยประมาณ คาดการณล์ า่ สุดของส�ำนกั งานคณะกรรมการ การเศรษฐกจิ และสังคมแห่งชาตริ ะบุ “นอกจากสงิ คโปร์แล้ว สดั สว่ นการแบกรบั ภาระนี้ของบา้ นเราสงู ท่สี ุด ในเอเชยี ตะวนั ออกเฉยี งใต้ คอื รอ้ ยละ 16.1 โดยสงิ คโปรร์ อ้ ยละ 16.3 ราวรอ้ ยละ 9.0 ฟลิ ิปปนิ สร์ อ้ ยละ 10.7และกัมพูชารอ้ ยละ 8.9” ร.ศ.ดร.อาชัญญากลา่ ว สถานการณร์ ะดบั ครอบครัว ศักยภาพการดแู ลทง้ั เด็กและผสู้ ูงอายุ ของครอบครวั ลดลงตามลำ� ดบั เนอ่ื งจากการเปลยี่ นแปลงรวดเรว็ ของสภาพเศรษฐกจิ และสงั คมโดยเฉพาะดา้ นโครงสรา้ งครวั เรอื น สว่ นหนงึ่ ของทศิ ทางทน่ี า่ เปน็ หว่ ง 94

ซ่งึ จะมีผลต่อการดแู ลดังกลา่ วคือ การเพิม่ ข้ึนของครัวเรอื นแหว่งกลาง และ ครอบครัวเลยี้ งเด่ยี ว ในปี 2552 มคี รัวเรอื นแหวง่ กลางหรอื ครัวเรอื นท่มี ีเฉพาะผู้สูงอายุ อยตู่ ามล�ำพังกับหลาน 7 ลา้ นครัวเรือน เพิม่ ขน้ึ เกือบสามเทา่ จาก 2.3 ล้าน ในรอบ 20 ปี จากการศกึ ษาลา่ สดุ ของสถาบนั วจิ ยั เพื่อการพัฒนาประเทศไทย (ทดี ีอาร์ไอ) สาเหตสุ �ำคัญคือพ่อแมว่ ยั แรงงานย้ายไปทำ� งานหารายไดใ้ นต่างถิ่น ปเี ดยี วกนั มคี แู่ ตง่ งานใหม่ 320,878 คู่ หยา่ รา้ ง 109,277 คู่ โดยแนวโนม้ การแต่งงานใหมล่ ดลงรอ้ ยละ 9 ขณะท่ีการหยา่ รา้ งเพ่ิมขึน้ ร้อยละ 78 ในรอบ สบิ ปี จากสถิตกิ รมการปกครอง ในปี 2551 ในเด็ก 10 คน ไดอ้ ยูก่ ับพ่อและแมพ่ ร้อมหนา้ เพยี ง 6 คน อีก 4 คนอยู่กบั พ่อหรือแม่คนใดคนหนงึ่ หรอื ไมไ่ ด้อยกู่ บั ทงั้ พอ่ และแม่ ผลส�ำรวจ สำ� นักงานสถติ ริ ะบุ “ดัชนีครอบครัวอบอ่นุ อยู่ในเกณฑ์ต้องปรับปรุง” รายงาน สขุ ภาพคนไทยปี 2554 สรุป ด้านการออม แม้โดยภาพรวมในรอบ 20 ปี ครัวเรอื นไทยมีเงนิ ออม เฉลี่ยราว 5,000 บาทต่อเดือน เพ่มิ ขึ้นราว 10-12 เทา่ และจ�ำนวนครวั เรอื นที่ ไม่มีเงินออมจะลดลงเกอื บเทา่ ตวั แตใ่ นปี 2552 ครวั เรือนไทยร้อยละ 25 ยงั คง ไม่มเี งินออม สว่ นใหญ่เป็นครัวเรือนยากจน (ทดี อี าร์ไอ 2552) สถานการณ์ระดบั บุคคล ผู้สงู อายตุ อ้ งการการดูแล วยั ก่อนสูงอายมุ ี พฤติกรรมเสยี่ ง ในปี 2552 ผูส้ งู อายุท่ีประเมินวา่ ตวั เองมีสุขภาพดีหรอื ดมี ากมีเพยี ง รอ้ ยละ 38.4 ลดลงรอ้ ยละ 47.7 จากปี 2551 ในจำ� นวนนเ้ี กนิ ครง่ึ ปปี ญั หาการมองเหน็ 1 ใน 5 เปน็ ต้อกระจก 1 ใน 3 มปี ญั หาการไดย้ นิ เกนิ คร่ึงมีปัญหาฟันไม่ครบ 20 ซงี่ ทำ� ใหเ้ คี้ยวอาหารไม่ละเอยี ดเกิดปญั หาระบบทางเดินอาหารตามมา 1 ใน 3 มีปญั หากลนั้ ปัสสาวะไม่อยู่ 1 ใน 5 มปี ญั หากลั้นอจุ จาระไมอ่ ยู่ รอ้ ยละ 7 มี ปัญหาในการท�ำกจิ วัตรพ้ืนฐานประจ�ำวันไม่ไดห้ น่งึ หรอื สองอยา่ ง และเกนิ คร่งึ มีโรคเรื้อรังหรอื โรคประจำ� ตวั ในขณะทีว่ ัยกอ่ น 60 ปี มีพฤติกรรมเสี่ยงต่อปัญหาสุขภาพ ทั้งการดื่ม เครอ่ื งดมื่ แอลกอฮอล์ สบู บหุ รี่ กนิ ผกั ผลไมไ้ มเ่ พยี งพอ ออกกำ� ลงั กายนอ้ ย รวมถงึ การมเี พศสมั พนั ธโ์ ดยไม่พรอ้ ม แมแ้ นวโนม้ การดมื่ และสบู จะดขี น้ึ แตส่ ถติ ปิ ี 2551-2552 พบวา่ คนวยั 15 ปี 95

ขึ้นไปรอ้ ยละ 7 ดื่มยงั เครื่องดมื่ แอลกอฮอล์ ร้อยละ 24 ยงั สบู บหุ รี่ โดยเพศชายมี สดั ส่วนทัง้ การดมื่ และสูบมากกวา่ นอกจากน้ี ร้อยละ 18 กนิ ผกั และผลไม้ไม่เพียงพอกับความต้องการ ของรา่ งกาย (ลดจากรอ้ ยละ 22 ในปี 2546-2547) รอ้ ยละ 35 มปี ญั หาภาวะอว้ น (เพิ่มจากรอ้ ยละ 29 ในปี 2546-2547) และรอ้ ยละ 32 มปี ัญหาลงพุง (เพ่ิมจาก รอ้ ยละ 26 ในปี 2546-2547) โดยสดั สว่ นเพศหญงิ มปี ญั หาอว้ นและลงพงุ มากกวา่ วยั แรงงาน (25-59 ป)ี เพยี ง 1 ใน 4 ทอี่ อกกำ� ลงั กายประจำ� และสดั สว่ น ลดลงเลก็ น้อยจากร้อยละ21 เปน็ ร้อยละ 20 ระหวา่ งปี 2547 ขณะท่วี ยั เดก็ และวยั ร่นุ และผสู้ งู อายมุ ีสัดส่วนการออกกำ� ลังกายประจ�ำเพม่ิ ขน้ึ (จากร้อยละ 62 เป็นรอ้ ยละ 73 ในคนวยั 1-14 จากร้อยละ 34 เป็นรอ้ ยละ 40 ส�ำหรบั คนวัย 15-24 ปี และจากร้อยละ 21 เปน็ ร้อยละ 28 ในวัยเกนิ 60) สดั สว่ นแมว่ ยั รนุ่ เพม่ิ ขน้ึ ตอ่ เนอื่ งโดยเฉพาะในรอบสบิ ปที ผี่ า่ นมา ในปี 2551 รอ้ ยละ 5 ของเด็กหญิงวัย 15-19 ปีมีภาวะตง้ั ครรภ์ ในจ�ำนวนแมท่ ่คี ลอดบตุ ร ท้งั หมดในปีเดยี วกนั เปน็ เด็กวัย 10-19 ปีราวร้อยละ 16 กจิ กรรมเตรยี มความพร้อมมีเฉพาะในองค์การรฐั และเอกชน “กิจกรรมเตรียมความพร้อมสู่วัยสูงอายุตอนน้ีท�ำเฉพาะในองค์กร ภาครฐั รฐั วสิ าหกจิ และเอกชนโดยสว่ นใหญ่ เนน้ คนใกลเ้ กษยี ณ ขณะทต่ี า่ งประเทศ จะทำ� กิจกรรมส่วนนี้ตงั้ แต่วัย 40 เปิดปีละ 3-4 ครัง้ ทั้งในรูปแบบอบรมและ ปฏบิ ัติการ สว่ นบ้านเรารปู แบบกจิ กรรมแตกต่างหลากหลาย ส่วนใหญเ่ ปน็ การ ให้ความร้เู น้อื หาของภาครฐั จะเนน้ ดา้ นสุขภาพ รัฐวสิ าหกจิ เน้นการวางแผน การออมและสขุ ภาพ” อาจารย์อาชัญญากลา่ ว สถานการณท์ งั้ หมดบง่ ชดั วา่ ระดบั ความพรอ้ มของคนไทยในการกา้ วสู่ วยั สอู่ ายรุ วมทง้ั การเตรยี มความพรอ้ มยงั นอ้ ยมาก มกี ารทำ� เปน็ จดุ ๆ เพยี งระดบั องค์กรตามความพร้อม ไม่เป็นระบบ ขาดทิศทางโดยรวม ทีส่ �ำคัญคนกลุม่ ใหญ่ วัยแรงงานยังไม่สามารถเข้าถึงได้ โดยเฉพาะแรงงานนอกระบบคอ่ นประเทศ “ทสี่ ำ� คญั คอื เรอ่ื งความตระหนกั ยงั นอ้ ยอยู่ คนสว่ นใหญจ่ ะคดิ วา่ เอาไว้ ใกล้เกษยี ณคอ่ ยคดิ มันไมท่ นั แลว้ ไม่ใชอ่ ยุ๊ ตาย 59 แล้ว ปหี น้าจะเกษียณ ไดเ้ วลาคดิ ไมไ่ ดส้ ุขภาพต้องออมแต่เด็ก เงินด้วยไมใ่ ช่เหลือเทา่ ไรค่อยออม ตอ้ ง วางแผนออมกอ่ นทเ่ี หลือคอ่ ยใช้ เหล่านีต้ ้องแกไ้ ขเรอ่ื งทัศนคติ ควบคู่ไปกับการ สรา้ งระบบรองรบั ใหม้ กี ารเตรยี มตวั อยา่ งเปน็ ระบบ ทกุ คนเขา้ ถงึ ได”้ อ. อาชญั ญายำ้� 96

4.2 ทิศท่ไี ป ระบบที่ต้องการ “เรยี นรู้ตลอดชวี ิต ทุกภาคสว่ นมสี ว่ นร่วม และบูรณาการ” ร.ศ.ดร.อาชัญญากล่าวถึงหลักส�ำคัญของการจัดท�ำหลักสูตรการเรียนรู้เพื่อ เตรยี มความพรอ้ มสู่วัยสงู อายุ “ทำ� ใหค้ นวยั กอ่ น 60 เกดิ การเรยี นรตู้ ลอดชวี ติ ดงึ ทกุ ภาคสว่ นทงั้ กศน. อบต. เทศบาล เอกชน รฐั วสิ าหกจิ และกลมุ่ ตา่ ง ๆ เขา้ มามสี ว่ นรว่ ม และดำ� เนนิ การ แบบเชอ่ื มโยงองคร์ วม บรู ณาการทกุ ภาคส่วน” อาจารย์อาชญั ญาอธบิ าย “ใชว้ ธิ ขี องการศกึ ษานอกระบบและการศกึ ษาตามอธั ยาศยั เชน่ ทำ� ชดุ ความร้สู ำ� หรบั เรยี นร้ดู ว้ ยตัวเอง ท�ำค่ายเตรยี มความพรอ้ ม เป็นตน้ ให้เหมาะสม กบั บริบทแตล่ ะพ้ืนที”่ “เนอ้ื หาใหค้ รอบคลมุ 4 ดา้ นคอื การปรบั ตวั ดา้ นสขุ ภาพกาย ดา้ นสงั คม และจติ ใจ ดา้ นการเงินการออม และด้านการเรยี นร”ู้ “ดา้ นกระบวนการ ใหค้ รบ 6 ขนั้ ตอน คอื สำ� รวจสภาพปญั หาความพรอ้ ม 97

ความต้องการของผู้เข้าร่วม บรบิ ทต่าง ๆ แลว้ นำ� มากำ� หนดเป้าหมายการเรียนรู้ จดั เนื้อหาให้ครอบคลุมสาระท้ัง 4 ด้าน ใชร้ ปู แบบการศึกษานอกระบบและตาม อธั ยาศัย มกี ารตดิ ตามประเมินผล และถอดบทเรยี น” อ.อาชญั ญาฉายภาพรวม ระบบท่ตี อ้ งการ จากผลการศกึ ษาวิจัยเร่อื งนรี้ ะดับประเทศของตน “ฟงั ดอู าจจะดยู าก แตจ่ ากการทดลองทำ� ที่สงิ หบ์ ุรี เราเห็นความหวงั ความเปน็ ไปไดส้ งู มากทจี่ ะประยกุ ตใ์ ชห้ ลกั การเหลา่ นใี้ นระดบั พน้ื ท่ี ระดบั ชมุ ชน” อ.อาชญั ญากล่าว “เราลงไปส�ำรวจความต้องการในพ้นื ท่ี ดึงเครอื ขา่ ยต่าง ๆ เข้ามารว่ ม ทงั้ ชมุ ชน อบจ. อบต. สาธารณสขุ อสม. ชมรมผสู้ งู อายุ กำ� นนั ผใู้ หญบ่ า้ น ดงึ อาจารย์ ด้านต่าง ๆ ลงไปชว่ ยด้านวชิ าการ ทอนออกมาเป็นบริบทพ้ืนที่ อยา่ งจะคยุ เรอื่ ง โภชนาการก็คอื เราเอาวัตถดุ บิ ในพ้นื ที่มาทำ� เมนูสุขภาพเลย เร่ืองคนพกิ าร หรือ สายตาผสู้ งู อายกุ ใ็ หป้ ดิ ตาหรอื ใสแ่ วน่ ดำ� นง่ั รถเขน็ เลย มกี ารทำ� คมู่ อื ฉบบั การต์ นู “แผนที่ชวี ีมสี ขุ ” พร้อมสายวัดรอบเอว ส�ำหรับชาวบ้านไว้ตรวจสอบดว้ ยตวั เอง แล้วจดลงคู่มอื สว่ นตวั สำ� หรบั ดกู ารเปลย่ี นแปลงต่อไป พรอ้ มวธิ แี กไ้ ข เหลา่ น้ี เนน้ สร้างการเรียนร้ทู ่นี �ำไปสกู่ ารเปลย่ี นแปลงภายใน” “ไดผ้ ลคะ่ สมกบั ทเ่ี ราทมุ่ เทใชเ้ วลากบั กระบวนการทง้ั หมด อยา่ งวธิ สี ำ� รวจ แบบสำ� รวจสภาพปญั หาของเราท่ี กศน. เขารว่ มด้วยกส็ นใจขอนำ� ไปใช้ต่อ” อ.อาชญั ญาเลา่ อยา่ งไรกต็ าม ความเปน็ ไปไดเ้ หลา่ นจี้ ะเปน็ จรงิ ได้ ตอ้ งการการหนนุ เสรมิ หลายดา้ น รวมทง้ั ดา้ นวชิ าการ เชน่ การวเิ คราะหค์ วามตอ้ งการหลงั จากไดผ้ ลสำ� รวจ สำ� หรบั ถอดออกมาเปน็ กจิ กรรมทีเ่ หมาะสม หรือดา้ นงบประมาณซึง่ ควรไดร้ บั การสนับสนนุ จากทอ้ งถิ่น “แต่อบต.เขากม็ ักถนดั สรา้ งถนนอะไรเสียมากกว่า” “การตระหนัก ใหค้ วามส�ำคัญ ทัศนคติเป็นปญั หาใหญ่ ระดับบคุ คล ส่วนใหญ่จะคดิ ว่าเรือ่ งนีไ้ ม่ส�ำคัญ หรือยังไม่ถงึ เวลา ยังไมต่ อ้ งทำ� ตอนน้ี ระดบั หนว่ ยงานก็จะต่างคนต่างท�ำ ไม่บูรณาการซ่งึ เปน็ สง่ิ จ�ำเป็น ระดบั นโยบาย ก็จะ ใหค้ วามส�ำคญั เร่ืองอ่นื กอ่ น” “แตห่ ากดูระดับพื้นที่ นอกจากสิงหบ์ รุ ี ท่ีขอนแกน่ กน็ ่าสนใจมกี าร เรยี นรเู้ ร่อื งคอมพ์ของผสู้ งู อายุ พอเห็นภาพเช่นน้ีแลว้ จะมีความสขุ เราจะเห็น ความหวงั อยู่”อ.อาชัญญา กลา่ ว 98