kimya

AKLINDA OLSUN 3. Sıvının saflık derecesi Saf sıvılarda uçucu olmayan katı maddelerin çözünmesi sıvının buhar basıncını Bir çözeltinin uçucu olma- düşürür. yan katıdan gelen tanecik derişimi arttıkça buhar ba- Denge buhar basıncı; sıncı azalır. 1. Sıvı miktarına 2. Dış basınca 3. Kabın hacmine 4. Kabın şekline bağlı değildir. Kaynama olayı ve kaynamaya başlama sıcaklığı Bir sıvının buhar basıncı dış basınca eşit olduğu anda kaynama başlar. Dış basınç 1 atm iken meydana gelen kaynama sıcaklığına normal kaynama noktası denir. Kaynama noktasına etki eden faktörler 1. Sıvının cinsi Bir sıvının tanecikler arası çekim kuvveti zayıf ise o sıvı uçucudur ve kaynama noktası düşüktür. 2. Açık hava basıncı Bir sıvının kaynama noktası sıvı üzerindeki dış basınç arttıkça yükselir, dış ba- sınç azaldıkça düşer. Rakım arttıkça, açık hava basıncı düşer. 3. Sıvının saflık derecesi Sıvılarda uçucu olmayan katı maddeler çözündüğünde kaynama noktaları yük- selir. Bu katılar çözündüğünde, çözeltinin buhar basıncı düşer, çözeltinin buhar ba- sıncını dış basınca eşitlemek için sıcaklığı yükseltmek gerekir. Sıvının kütlesi, sıvının ilk sıcaklığı, ısıtıcının gücü gibi etmenler kaynama nok- tasını etkilemez. Buharlaşma – kaynama arasındaki farklar Buharlaşma Kaynama Sıvı yüzeyinde olur. Sıvının her tarafında olur. Maddenin sıvı olduğu her Belirli sıcaklıkta olur. sıcaklıkta olur. BİLGİ 30

7. Saf sıvı Buhar basıncı (mmHg) 9. ideal Şekildeki pistonlu K piston kapta 25°C sıcaklıkta X 300 su - buhar dengesi H2O(g) kurulmuştur. Y 600 (buhar) Z 500 Aynı sıcaklıkta X, Y ve Z saf sıvılarının buhar basınçları yukarıdaki gibidir. Buna göre, sıvılarla ilgili, H2O(s) I. Tanecikler arası çekim kuvvetleri Y > Z > X tir. II. Aynı ortamda kaynarken buhar basınçları Buna göre, bu sistem ile ilgili; X = Y= Z dir. I. Sabit sıcaklıkta, piston aşağıya doğru itilip III. Aynı koşullarda uçuculukları X > Z > Y dir. bekletilirse buhar basıncı artar. yargılarından hangileri doğrudur? II. Sabit sıcaklıkta piston bir miktar yukarı çekilip bekletilirse, birim hacimdeki buhar miktarı artar. A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III III. Piston sabit tutulup, kap bir süre ısıtılırsa bu- D) II ve III E) I, II ve III har molekülü sayısı artar. yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) II ve III 10. 8. Buhar basıncı 1L 2L saf su saf su (cmHg) XY Z Sıcaklık (°C) Yukarıda iki ayrı özdeş kapta 25°C'de saf su bulunmaktadır. Her iki kap özdeş ısıtıcılarla 15 X, Y ve Z saf sıvılarının buhar basıncı - sıcaklık dakika ısıtılıyor. grafiği yukarıdaki gibidir. Buna göre, Bu sıvılarla ilgili, I. Sıvıların aldıkları ısı miktarları eşittir. I. Y saf su ise Z etil alkol olabilir. II. Kaplardaki sıvıların son sıcaklıkları aynı olur. II. Aynı ortamda kaynama noktaları Z > Y > X tir. III. Sıvıların kaynamaya başlama süreleri eşittir. III. Aynı sıcaklıkta buhar basınçları X > Y > Z dir. yargılarından hangileri doğrudur? yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) II ve III E) I, II ve III KAVRAMA 1. B 2. A 3. A 4. D 5. E 6. B 7. B 8. D 9. C 10. A 32

KAVRAMA 3. Termometre sıcaklığının 30 °C olduğu bir günde X şehrinde hissedilen sıcaklık 32 °C, Y şehrinde ise hissedilen sıcaklık 40 °C dir. KAZANIM 6 Buna göre X ve Y şehirleri hangi seçenekteki gibi olabilir? 1. • Atmosferdeki su buharı miktarına I X Y denir. A) Konya Kayseri B) İzmir Antalya • Anlık nem miktarının maksimum nem miktarı- C) İzmir Muğla na oranına II denir. D) Ankara Eskişehir E) Ankara Antalya • Atmosferin su buharı açısından doygunluğa ulaşması III oluşumuna neden olur. Yukarıda verilen cümlelerde boşluklar hangi seçenekteki ifadelerle doğru olarak doldurulur? I II III Sıcaklık (°C)4. A) mutlak nem yağış bağıl nem Bağıl Nem (%) B) mutlak nem bağıl nem C) bağıl nem mutlak nem yağış 35 40 45 50 55 60 D) bağıl nem hissedilen sıcaklık yağış 34 34 35 37 38 40 42 E) hissedilen sıcaklık mutlak nem yağış 33 33 34 36 37 39 40 bağıl nem 32 32 33 34 35 36 38 31 30 31 32 33 34 35 Sıcaklık (°C)2. Bağıl Nem (%) Yukarıdaki tabloda sıcaklık, bağıl nem ve bunlara bağlı hissedilen sıcaklık değerleri verilmiştir. 20 25 30 35 40 45 34 32 32 33 34 35 37 Tabloya göre 35°C ve % 60 nem oranında his- 33 31 32 32 33 34 36 sedilen sıcaklık değeri ne olabilir? 32 30 31 31 32 33 34 A) 36 B) 38 C) 40 D) 42 E) 44 31 29 29 30 30 31 32 30 28 28 29 29 30 30 Yukarıda verilen tablo bağıl nem ve hava sıcaklığı- na göre hissedilen sıcaklık değerlerini vermektedir. Bu tabloya göre; 5. I. Değeri, termometre ile ölçülen sıcaklıktan I. Hissedilen sıcaklık değerleri gerçek sıcaklık daha yüksektir. değerlerinden farklı olabilir. II. Atmosferik olaylara göre değişiklik gösterir. II. Atmosferik olaylar (nem, rüzgar vb) hissedilen III. Nem oranına bağlı olarak değişiklik gösterir. sıcaklığı etkiler. III. Genelde nem oranı düştükçe hissedilen sı- Hissedilen sıcaklık için yukarıda verilen bilgi- caklık düşmektedir. lerden hangileri kesinlikle doğrudur? yukarıda verilen ifadelerden hangileri doğru- A) Yalnız II B) I ve II C) II ve III dur? A) I, II ve III B) II ve III C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III KAVRAMA D) I ve III E) Yalnız I 1. B 2. A 3. E 4. E 5. C 34

BİLGİ Hâl Değişim Eğrileri Basınç ve sıcaklığa bağlı olarak maddenin bir hâlden diğer bir hâle geçmesi olayına hâl değişimi denir. Süblimleşme Katı Erime Buharlaşma Sıvı Gaz Donma Yoğunlaşma Kırağılaşma (Geri-süblimleşme) Katı Æ sıvı Æ gaz yönünde olan değişimlerde; • Madde ısı alır. • Düzensizlik artar. • Maddenin enerjisi artar. • Tanecikler arası uzaklık artar. • Özkütle azalır (su hariç). • Moleküller arası çekim kuvveti azalır. AKLINDA OLSUN Gaz Æ sıvı Æ katı yönünde olan değişimlerde; Hal değişim sıcaklıkları • Madde ısı verir. madde miktarına bağlı • Düzensizlik azalır. değildir. • Maddenin enerjisi azalır. • Tanecikler arası uzaklık azalır. 40 • Özkütle artar (su hariç). • Moleküller arası çekim kuvveti artar. Isınma ve Soğuma Grafikleri Saf bir katının ısınma grafiği Sıcaklık (°C) t1 : erime noktası t2 : kaynama noktası t3 C D ısınma A noktası: erime başlar. t2 B noktası: erime biter. BİLGİ kaynama C noktası: kaynama başlar. ısınma D noktası: kaynama biter. ısınmat1AB erime t0 I II III IV V Zaman • Buharlaşma sırasında gereken enerji, erime sırasında gereken enerjiden fazladır.

Çözeltilerin ısınma eğrileri Sıcaklık (°C) Sıcaklık (°C) t2 100 Kaynamaya t1 başlar Zaman Zaman (Sıvı - sıvı çözeltisi için) (Katı - sıvı çözeltisi için) (Örn: Alkol + su) (Örn: Tuzlu su) (t1 ve t2: 1. ve 2. sıvının kaynama noktasıdır.) Sıcaklık (°C) Doymuş çözelti kaynar 100 Doymamış tuzlu su kaynar xy z 0 Zaman Doymamış tuzlu su (Deniz seviyesi) • Grafikteki x, y ve z aralıklarındaki özellik değişimleri tabloda verilmiştir. Sıcaklık x y z Buhar basıncı süresince süresince süresince Kinetik enerji artar artar Sabit Derişim artar Sabit Sabit İletkenlik artar artar Sabit artar artar Sabit artar artar Sabit Çözeltilerin soğuma eğrisi Sıcaklık (°C) 0 Zaman tdonma (Sıvı - katı çözeltisi için) (Örn: Tuzlu su) (Deniz seviyesi) BİLGİ 42

Maddenin Hâlleri TAM TUR Katılar Sıvılar Katı Türleri Viskozite ●● Sıvıların akmaya karşı gösterdiği di- Amorf Kristal rence viskozite denir. Katılar Katılar ●● Bir sıvının viskozitesi ne kadar büyük ise akışkanlığı o kadar az olur. İyonik Metalik Kovalent Moleküler ●● SI birim sisteminde viskozitenin birimi Kristaller Kristaller Kristaller Kristaller Pa.s (paskal.saniye)’dir. ●● Sıcaklığın artması, sıvıların akışkan- Amorf Katılar lıklarını artırır, viskozitelerini düşürür. ●● Sıvıda etkileşim arttıkça viskozite ar- ●● Belirli, düzgün bir geometrik yapıda olmayan tar. katılara amorf katılar denir. Buhar Basıncı ●● Örnek; cam, lastik, mum, plastik ve tereyağı. ●● Belirli bir sıcaklıkta saf bir sıvının yü- Kristal Katılar zeyinden buharlaşan taneciklerin sıvı ●● Atom, iyon ya da moleküllerin düzenli bir şekil- yüzeyinde oluşturduğu basınca buhar de istiflenerek oluşturdukları belirli düzgün geo- basıncı denir. metrik şekillere sahip katılara kristal katılar de- ●● Sıvının buhar basıncı; sıvının türüne, nir. Kristal katıların yapılarındaki kimyasal türler saflık derecesine ve sıcaklığa bağlıdır. (atom, iyon ya da moleküller) belirli bir düzende ●● Ortam basıncına bağlı değildir. istiflendikleri için üç boyutlu düzgün geometrik ●● Miktara ve kabın büyüklüğüne bağlı yapılar oluşturur. Bu düzgün geometrik yapılara değildir. kristal örgü yapısı denir. 51 Kristal Çekim Özellikleri Örnek Katı Türü Kuvvetleri Zıt yüklü iyonlar Serttirler ve kırılgandırlar. NaCl, İyonik arasındaki elekt- Erime noktaları yüksektir. rostatik çekim kuv- Katı hâlde elektriği ilet- KBr, vetleri mezler. MgCl2 Hidrojen bağları, Yumuşaktırlar, erime nok- H2O, I2, Moleküler Van der Waals taları düşüktür. Elektrik CO2, SO2 etkileşimleri akımını iletmezler. Kovalent bağ Çok serttirler ve erime Grafit, TAM TUR Kovalent noktaları yüksektir. Grafit hariç elektriği iletmezler. elmas, SiC Metalik bağ Metalik SiO2 Bazılar sert bazıları yumu- Zn, Ni, Cu şaktır. Elektriği iletirler. Al, Au, Na

●● 1 atm = 76 cmHg = 760 torr = 760 mmHg Gazlar • 1 L = 1 dm3 • K = °C + 273 ●● Gaz tanecikleri birbirinden çok uzaktadır. Bu gaz tanecikleri, kütlesi olan ancak hacmi olmayan tanecikler olarak düşünülür. Kabın hacmi, gaz hacmi olarak alınır. ●● Gaz tanecikleri; her yöne, hızlı, sürekli, doğrusal ve zikzaklı olarak hareket eder. Gaz taneciklerinin bu hare- ketlerine Brown Hareketi denir. Gaz tanecikleri, birbiriyle ve bulundukları kabın yüzeyi ile esnek çarpışmalar yaparlar. Gaz taneciklerinin arasında hiçbir etkileşimin olmadığı (itme ve çekme kuvvetleri) ve birbirinden bağımsız hareket ettikleri düşünülür. Plazma ●● İyon, elektron, uyarılmış molekül veya nötr atom içeren karışıma plazma denir. ●● Plazmalarda iyonlaşma oranı düşük ve oluşan elektron sıcaklığı gazın sıcaklığından fazla ise bu türlere soğuk plazma denir. ●● Plazmada iyonlaşma tam ise pozitif ve negatif yükler arasında termal denge varsa buna sıcak plazma denir. ●● Plazma yoğunluğu katı ve sıvıdan azdır. ●● Akışkandır. ●● Gaz gibi belli şekli ve hacmi yoktur. ●● Metallerden daha iyi iletkendir. Isı alır Atom Güçlü bağlar Çekirdek Zayıf bağlar Süblimleşme Elektron Etkileşim yok Erime Buharlaşma İyonizasyon TAM TUR Katı Sıvı Gaz Plazma Donma Yoğuşma Deiyonizasyon Geri-süblimleşme (Kırağılaşma) Isı verir 52

Yapmakta ısrar ettiğimiz şey giderek kolaylaşır. İşin doğası değiştiğinden değil, bizim yapma yeteneğimiz geliştiğinden. (Ralph Waldo Emerson) 1 AMATÖR 1. Kaynama ve buharlaşma ile ilgili; 4. İyonik kristallerle ilgili aşağıdaki açıklamalar- dan hangisi doğrudur? I. Buharlaşmada sadece yüzeydeki tanecikler buhar fazına geçer. A) İyonik kristaller birbirinden bağımsız molekül- lerden oluşur. II. Buharlaşma fiziksel, kaynama kimyasal olay- dır. B) İyonik kristallerde, iyonlar arasında zayıf çe- kim olduğu için iyonik bileşiklerin erime nokta- III. Her ikisinde de maddenin düzensizliği azalır. ları çok düşüktür. yargılarından hangileri doğrudur? C) İyonik kristallerde anyon ve katyonlar arasın- da yük denkliği vardır. A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) SiC iyonik kristallere örnektir. D) II ve III E) I, II ve III E) İyonik bileşikler katı, sıvı ve çözelti hâlinde elektrik akımını iletir. 2. X ve Y sıvılarının aynı sıcaklıktaki viskoziteleri 5. arasındaki ilişki X > Y şeklindedir. Sıcaklık (°C) Buna göre; b I. Moleküller arası çekim kuvveti: Y > X'dir. a II. Akıcılık (akış hızı): X > Y'dir. III. Aynı sıcaklıktaki uçuculukları: Y > X'dir. yargılarından hangileri yanlıştır? A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III t1 t2 t3 t4 Zaman 3. Kovalent kristallerle ilgili aşağıdaki açıklama- Saf X maddesinin ısınma eğrisi yukarıda verilmiş- AMATÖR lardan hangisi yanlıştır? tir. A) Kovalent kristallerin birim taneciği moleküller- Buna göre aşağıdaki ifadelerden hangisi doğ- dir. rudur? B) Elmas ve grafit kovalent kristallerin en tipik ör- A) t1 – t2 arasında madde katıdır. nekleridir. B) t2 – t3 arasında kinetik enerji artar. C) t1 – t2 aralığında alınan enerji, t3 –t4 aralığın- C) Grafit katmanlı bir yapıya sahip olup katman- lar arasında Van der Waals kuvvetleri bulu- dakinden daha fazladır. nur. D) “a” yoğuşma noktasıdır. D) Elmas elektriği iletmez ancak grafit elektriği iletir. E) “b” sıcaklığında madde gaz hâlindedir. E) Erime noktaları çok yüksektir. 55

6. Aşağıda hâl değişimleri ve enerji durumu belirtil- 9. A şağıdaki hâl değişimlerinden hangisi endo- termik bir olaydır? miştir. A) Çiy oluşumu Bunlardan hangisi yanlıştır? B) Kırağı oluşumu C) Kar yağması Hâl değişimi Enerji durumu D) Paten yapılan buzun erimesi A) Süblimleşme Endotermik E) Yazın soğuk içecek şişesinin üzerinde su B) Erime Endotermik damlacıkları oluşması C) Yoğuşma Ekzotermik D) Geri süblimleşme Ekzotermik 10. E) Buharlaşma Ekzotermik Katı Sıvı Gaz 7. Gazların sıkıştırılıp genleşmesi ile ilgili aşağı- XY XY da verilenlerden hangisi yanlıştır? İlk durum Son durum A) Günlük yaşantımızda LPG ve LNG sıvılaştırıl- mış yakıt olarak kullanılan gazlardır. Özdeş kaplara aynı miktarda X ve Y sıvıları ko- B) Gazların genleşmesi endotermik bir olaydır. nulup bir süre beklendiğinde yukarıdaki değişim C) Gazlar soğutulup sıvılaştırılırken gaz molekül- gözleniyor. leri üzerine basınç uygulanır. D) Gazlar sıvılaştırılarak kolay taşınabilir hâle Buna göre; getirilir. I. Y sıvısı, X sıvısından daha uçucudur. E) Sıvılaştırılmış gazlar boru hattında daha kolay II. X’in buhar basıncı aynı sıcaklıkta Y’nin buhar taşınır. basıncından fazladır. 1 III. X’in kaynama noktası, Y’ninkinden fazladır. 8. X Y yargılarından hangileri doğrudur? 2 X ve Y saf bir maddenin farklı fiziksel hâllerini A) Yalnız II B) I ve II C) I ve III göstermektedir. D) II ve III E) I, II ve III Buna göre, yukarıda verilen fiziksel değişim- lerle ilgili aşağıdaki önermelerden hangisi yan- 11. Gazlar ile ilgili; lıştır? I. Gaz moleküllerinin kendi aralarındaki etkileşi- A) X katı ise Y sıvı ya da gaz olabilir. mi yok denecek kadar azdır. B) X katı, Y sıvı ise 2 nolu değişim donmadır. II. Basınç altında soğutulup sıvılaştırılabilirler. C) X gaz ve 1 yönündeki değişme deiyonizasyon III. Basınç gazın bulunduğu kabın her noktasında aynı ölçülür. ise Y plazmadır. D) Y gaz ve X katı ise 1 yönündeki değişme süb- yargılarından hangileri doğrudur? AMATÖR limleşmedir. A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve II E) 1 yönündeki değişmenin buharlaşma olması için X'in sıvı ve Y'nin gaz olması gerekir. D) I ve III E) I, II ve III 56 1. A 2. E 3. A 4. C 5. B 6. E 7. E 8. C 9. D 10. C 11. E

Azim paha biçilmezdir: \"Çok zeki olduğumdan değil, sorunlarla uğraşmaktan vazgeçmediğimden başarıyorum.\" Albert Einstein 4 UZMAN 1. Moleküler kristaller ile ilgili, 3. I. CaO, MgF2 örnek olarak verilebilir. Katı II. Molekülleri arasında dipol - dipol etkileşimleri olabilir. I III III. Tanecikleri arasında elektrostatik çekim bulu- nabilir. Sıvı II Gaz yargılarından hangileri doğrudur? Arı bir maddenin hâl değişimleri olan I, II ve III olaylarındaki enerji dönüşümleri aşağıdakiler- A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III den hangisindeki gibidir? D) II ve III E) I, II ve III I II III A) Endotermik Endotermik Ekzotermik 2. B) Ekzotermik Endotermik Ekzotermik C) Endotermik Ekzotermik Endotermik Sıcaklık (°C) D) Ekzotermik Ekzotermik Ekzotermik E) Endotermik Endotermik Endotermik ekzotermik b Katı Sıvı Gaz endotermik 0 Zaman a 4. Gliserin bileşiğinin yapısı, Saf bir sıvının sıcaklık - zaman değişim grafiği yukarıdaki gibidir. CH2 – CH – CH2 OH OH OH – I. Sıvı kütlesini artırmak –şeklindedir. Gliserin bileşiğinin viskozitesi aynı II. Isıtıcı gücünü artırmak –koşullardaki saf suya göre daha yüksektir. III. Sıvıda uçucu olmayan katı çözmek UZMANBunun nedeni, I. mol kütlesi Buna göre, yukarıdaki işlemlerden hangileri II. tanecikler arası çekim kuvveti tek başına uygulandığında a değeri artarken b III. özkütle değeri değişmez? niceliklerinden hangileridir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) II ve III E) I ve III A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III 65

Sert suyun etkileri Sert suların oluşturduğu kireç bazik olduğundan sirke, limon suyu gibi asidik maddelerle kireçlenmiş çaydanlıklar temizlenebilir. Dünyadaki pek çok ülkenin kullandığı sertlik dereceleri farklılık gösterir. Örneğin, Fransız sertlik derecesine göre, 10 mg/L CaCO3 veya 8,4 mg/L MgCO3 = 1 Fransız sertlik derecesidir. Sertlik derecesine göre sular aşağıdaki gibi tanımlanabilir. Sertlik Derecesi (°F) Suyun Cinsi 0-7 Çok Yumuşak-Çok Tatlı 7-15 Yumuşak - Tatlı Orta Sert - Orta Tatlı 15-22 Sert - Acı 22-32 Çok Sert - Çok Acı 32-42 Aşırı Sert - Aşırı Acı 42 > Sert suların yumuşatılmasının en basit yöntemi, suyu kaynatmaktır. Kaynatılan suda, suya sertlik veren Ca2+ iyonu CaCO3 katısı şeklinde çöker, böylece su bir miktar yumuşamış olur. Su kaynadığında; Su + Ca+2 + CO3–2 √ CaCO3 + Yumuşak su 1442443 14243 Sert su Dibe çöken tortu BİLGİ Sert suyun yumuşaması 84

sını sağlar. Bu sırada H2SO4 molekülleri suda çözünür ve serbest hidrojen iyonları oluşur. Böylelikle, atmosferdeki su zerrecikleri asidik özellik taşır. H2SO4(g)+H2O(s) → HSO4– (suda) + H3O+(suda) Bu durumda yeryüzüne inen yağmur asit yağmurları şeklinde olur. Özellikle bit- kiler asit yağmurlarından çok etkilenirler. Asit yağmurları ayrıca anıtların yıpranma- sına neden olur. Toprağın etkilenmesi aynı zamanda su kirliliğine de neden olmakta- dır. Bunlar da besin zincirleriyle insanlara geçerek olumsuz sonuçlar yaratmaktadır. Karbondioksit (CO2) CO2 gazı atmosferde en düşük seviyede bulunan gazlardan biridir. CO2 gazı zehirli olmadığından havayı kirletici değildir. Normalde solunum dahil bir çok yanma olayında açığa çıkar. Ancak, çevreye etkisi çok büyüktür. CO2 gazının atmosferde birikmesi Dünya’nın enerji dengesini değiştirebilir. Fosil yakıtlar, otomobiller, enerji santralleri en büyük karbondioksit kaynaklarıdır. Aşırı karbondioksit salınımı sera etkisi yaratarak, küresel ısınmaya neden olmaktadır. Sera Etkisi CO2 gazının güneşten gelip yeryüzünden yansıyan bazı ışınları soğurma özelliği vardır. Yeryüzünde enerjisinin bir kısmını bırakan ışınlar tekrar uzay boşluğuna yayı- lacakken atmosferdeki CO2 gazı bu ışınları dünya yüzeyine geri yönlendirir. Soğuru- lan bu ışınlar yeryüzünü ısıtır. Bu etki “sera etkisi” olarak bilinir. CO2 gazının miktarının çok artması Dünya’nın çok ısınmasına neden olur. Bu olaya küresel ısınma denir. Sera etkisi yapan tek gaz CO2 değildir. Su buharı, CH4, O3, N2O, kloroflorokar- bonlar (CFC) da sera etkisi yapar. SERA ETKİSİ Uzaya geri kaçan enerji ışGıüğıneş Sera gazları Yansıyaışnıngıüneş BİLGİ Enerji soğurulması Ozon Azalımı Atmosferin alt kısımlarındaki ozon gazı (O3) havayı kirletici özellik gösterir. An- cak üst seviyelerdeki ozon gazı güneşten gelen zararlı ışınların Dünya’ya ulaşmasını engelleyen ozonosfer tabakasını oluşturur. Bu tabaka güneşten gelen ultraviyole B ve C ışınlarının dünyaya ulaşmasını engeller. Bu ışınlar cilt kanseri ve katarakt gibi problemlere neden olur. 87

BİLGİ BİLGİ Atmosferin Önemi ve Korunması Dünya, atmosfer adı verilen bir gaz kütlesi tarafından sarılmıştır. Atmosfer ya- şamımız için gerekli olan ısı, oksijen, nem gibi şeyleri sağlar. Bizleri güneşin zararlı etkilerinden korur. Atmosfer, Güneş’ten gelen zararlı ışınlardan, uzaydan çeşitli nedenlerle kopa- rak yeryüzüne düşmekte olan gök taşlarından yeryüzünü korur. Göktaşlarının yer yüzüne çarpması atmosfer tarafından engellenir. Atmosferin alt tabakası ve bizim yaşam alanımız olan troposfer aynı zamanda hava olaylarının gerçekleştiği katmandır. Atmosfer, yeryüzünü Güneş’in olumsuz etkilerinden koruyan ve yaşam için ge- rekli kimyasalları içeren bir koruma kalkanıdır. Atmosferin olmaması durumunda yer- yüzünde yaşamsal faaliyetlerin sürdürülmesi mümkün değildir. Atmosferin canlılar için önemini şöyle sıralayabiliriz. • Yaşamımız için gerekli olan oksijen, su buharı gibi gazları içerir. • Yerkürenin ısıl dengesini sağlayarak yaşam ortamı sağlar. • Dünyanın aşırı ısınma ve soğumasını engeller. • Gece gündüz sıcaklık farklılıklarının azalmasını sağlar. • Meteorolojik olayların oluşmasını sağlar. • Güneşten gelen zararlı ultraviyole (UV-B ve UV-C ) ışınlarını tutar. • Işığı dağıtarak güneş ışınlarını direkt alamayan bölgelerin aydınlanmasını sağlar. • Uzaydan dünyamıza gelen meteorların yeryüzüne ulaşmadan parçalanma- sını ve bize zarar vermesini engeller. Atmosfer kirliliği; insan ve canlı hayatına zarar veren, ekolojik dengeyi bozan katı partiküllerin, sıvı ya da gaz hâlindeki maddelerin atmosferde bulunması olarak tanımlanır. Atmosferi korumak adına temel olarak yapılacak şey bilinçli tüketici olmak ve atmosfere zararlı ürünlerin kullanımından kaçınmaktır. Ayrıca temel kirleticiler olan kükürt dioksit (SO2), azot gazları, (NOx) sera gazı olarak bilinen karbon dioksit (CO2), karbon monoksit (CO) gibi gazların atmosfere salınımını önlememiz gerekmektedir. 92

Doğa ve Kimya TAM TUR Su ve Hayat TAM TUR ●● Vücudumuzun pH dengesinin korunmasını sağlar. ●● Hücrelerdeki moleküllere ve organellere dağılma ortamı oluşturur. ●● Besinlerin ve artık maddelerin ilgili yerlere taşınmasını sağlar. ●● Enzimatik tepkimelerin gerçekleşmesini sağlar. ●● Kimyasal enerjinin oluşumunda rol alır. ●● Vücut ısısının düzenlenmesine yardımcı olur. ●● Gıda maddelerinin karışım şekline dönüştürülerek sindiriminin kolaylaştırılmasını sağlar. ●● Oksijenin dokulara, dokulardan karbondioksitin akciğerlere taşınması ve kanın nor- mal dolaşım hızı suyun varlığına bağlıdır. Kanın yaklaşık %80’i sudur. Su tasarrufu yaparken aşağıdaki önlemler alınabilir: ●● Sebzeler ve meyveler akan suyun altında yıkanmamalı, bir kabın içinde yıkanmalı- dır. Yıkama suları çiçeklerin sulanmasında kullanılabilir. ●● Elde bulaşık yıkarken mümkün olan en az miktarda deterjan kullanılması durulamak için daha az suyun kullanılmasını sağlar. ●● Bulaşık makinesi tamamen doldurulduktan sonra çalıştırılmalıdır. ●● Makarna ve sebze haşlama sularını lavaboya dökmeyip, çorbalarda kullanılabilir. ●● Çamaşır makinesi tamamen doldurduktan sonra çalıştırılmalıdır. ●● Banyoda su tasarrufu yapan duş başlığı ve sifon kullanılmalıdır. ●● Banyo suyunun ısınması beklenirken akan su bir kovaya doldurulabilir. ●● Küveti doldurarak banyo yapmak yerine duş alarak banyo yapılabilir. ●● Dişleri fırçalarken ve yüz yıkanırken su akar vaziyette bırakılmamalıdır. ●● Tıraş bıçağı, akan musluk suyunun altında değil, bir tas suyun içinde durulanmalıdır. ●● Musluklar su damlatıyorsa mutlaka tamir ettirilmelidir. ●● Damlayan muslukların altına musluk tamir edilene kadar suyun birikebileceği kaplar koyulabilir. ●● Bahçede, çiçekleri ya da bitkileri sulamak için günün serin saatleri seçilmelidir. Bu- nun için sabah ve akşam gün batımı daha iyi zamanlardır. ●● Yağmur suyunu biriktirecek büyük su tankları büyük tasarruf sağlayabilir. Yağmur suyu özellikle bahçe sulamak ve araba yıkamak için kullanılabilir. ●● Suya sertlik veren iyonlar Ca2+ ve Mg2+ iyonlarıdır. ●● İçerisinde Ca2+ ve Mg2+ katyonları bulundurmayan ya da çok az miktarda bulundu- ran sulara “yumuşak su” denir. 95

TAM TUR Çevre Kirliliği ●● Karbondioksit, metan (CH4) ve su buharı (H2O) gibi maddeler yeryüzüne ulaşan Güneş ışınlarının yeryüzünden yansıyarak uzaya geri dönüşünü engeller. Bu durum, yeryüzünün küresel olarak ısınmasına ve böylece buzulların erimesine neden olur. Bu olaya “sera etkisi” denir. ●● Karbondioksit, metan ve su buharının yanında azot oksitler, ozon (O3), kozmetik ürünlerinde itici gaz olarak kullanılan ya da klimalarda ve buzdolaplarında so- ğutucu akışkan olarak kullanılan maddeler kloroflorokarbon gazları (CFC) sera gazları olarak adlandırılır. ●● CFC, karbon tetraklorür (CCl4) ve metil klorür (CH3Cl) gibi organik çözücüler ozon tabakasına zarar vererek atmosferin koruyucu etkisini azaltır. ●● Su ve toprak kirleticileri; plastikler, deterjanlar, organik sıvılar, ağır metaller, pil- ler, endüstriyel atıklar ve tarımsal amaçlarla kullanılan tarım ilaçlarıdır. Hava, su ve toprak kirliliğini azaltmak ya da ortadan kaldırmak için alınması gereken önlemler şunlardır: ●● Endüstriyel faaliyetlerde fabrika bacalarına zararlı gaz salınımını engelleyen ya da azaltan filtreler takılmalıdır. ●● Bitmiş piller çevreye atılmamalı, geri dönüşüm kutularına atılmalıdır. ●● Taşıtlardan atmosfere salınan egzoz gazlarını azaltmak için mümkün olduğunca toplu taşıma araçları kullanılmalıdır. ●● Plastik poşet kullanımı mümkün olduğunca azaltılmalı, geri dönüşümlü poşetler kullanılmalıdır. ●● Plastik şişeler, ambalajlar, poşetler, taşıma çantaları ve diğer malzemeler do- ğaya atılmamalıdır. Bu tür plastik maddeler geri dönüşüm kutularına atılmalıdır. ●● Çeşitli gıda maddelerini kızartmak için kullanılan kızartma yağları doğrudan lava- boya dökülmemeli geri dönüşüme kazandırılmalıdır. Bunun için en yakın beledi- yenin atık yağ toplama birimi ile iletişim kurulabilir. ●● Isınma ya da farklı amaçlar için kullanılan ve atmosfere zararlı gazların salın- masına neden olan enerji kaynakları (kömür gibi) yerine güneş enerjisi, rüzgâr enerjisi gibi yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımına ağırlık verilmelidir. ●● Bina, ev ve işyerlerinde ısı yalıtımına önem verilmeli, enerji israfına neden olan faktörler ortadan kaldırılmalıdır. ●● Kloroflorokarbon gibi ozon tabakasına zarar veren kimyasal maddelerin kullanı- mı kısıtlanmalı, var olan uluslararası sözleşmeler güncellenmeli ve tüm ülkelerin bu tür kimyasalları kullanımı düzenlenmelidir. 96

DOĞA PISA Fotoğraf çekmeyi çok seven Doğa, yağmur yağdıktan sonra çektiği fotoğrafları incelerken aşağıdaki fotoğrafları gördüğünde büyük bir üzüntüye kapılır. 12 34 PISA 97

A. Doğa’nın çektiği fotoğraflar ile ilgili aşağıdaki soruları yanıtlayınız. 1. Çekilen fotoğraflarda meydana gelen değişimlerin ortak nedenini ve gerekçesini fotoğraflar ile ilgili göz- lemlerinize dayanarak aşağıda verilenler arasından seçiniz. Neden Gerekçe I. Çarpık kentleşme a) Yüksek binalar yapılmış, bunun için orman tahrip edilmiştir. II. Ağaçların bilinçsizce kesilmesi b) Yerleşim alanları açmak için ormandaki ağaçlar ke- silmiştir. III. Şiddetli rüzgârlar c) Asidik gazların havadaki su molekülleri ile tepkime- IV. Asit yağmurları ye girerek asit yağmurlarını oluşturmuştur. V. Fabrika atıkları d) Fabrika bacalarından zehirli gazlar çıkmıştır. e) İklim değişikliği nedeniyle çıkan rüzgarlar ağaçlara zarar vermiştir. 2. Asit yağmurlarının oluşmasına neden olan gazlar hangileridir? Bu gazlarının iki tanesinin su ile tepkime denklemini yazınız. 3. Çevre kirliliğine neden olan kirleticilerden beş tanesini yazınız. Bu faktörlerden bir tanesinin çevreye olan etkilerini açıklayınız. PISA 98

4. Doğa’nın çektiği fotoğraflardaki çevre kirliliğini azaltmak ya da ortadan kaldırmak için alınması gereken önlemler nelerdir? 5. Aşağıda bazı ülkelerin CO2 emisyon değerleri verilmiştir. Avustralya / Yeni Zelanda Brezilya Kanada Çin Hindistan Japonya Meksika Rusya Güney Kore ABD Buna göre aşağıdaki soruları yanıtlayınız. a. CO2 emisyon değerlerindeki artışın en önemli nedeni nedir? b. CO2 emisyon değerlerinin artış göstermesi ne tür olumsuz etkiler ortaya çıkmasına neden olur? c. CO2 emisyon değerleri en yüksek artış gösteren 2 ülke hangileridir? Bu 2 ülkedeki artışın bu kadar yüksek olmasının sebepleri neler olabilir? 99 (milyon ton m3 CO2) PISA

PISA 6. Aşağıda verilen grafik yıllara göre birincil enerji kaynaklarının kullanımındaki değişimleri göstermektedir. Kullanım %’si Yıl Grafikteki değişimler çevresel etkiler açısından hangi durumların oluşmasına neden olur? Yorumlayınız. 7. Yenilenebilir enerji ne demektir? Yenilenebilir enerji kaynakları hangileridir? Yenilenebilir enerji kaynak- larının fosil yakıtlara alternatif enerji kaynakları olarak benimsenmesinin nedenlerini açıklayınız. 100

B. Fotoğraf çekmeyi ve çevre olayları ile yakından ilgilenmeyi çok seven Doğa, “Titanik” filmini izledikten sonra Titanik adlı geminin batışına ilişkin ilginç bir bilgiye ulaşır. Birçok insan tarafından “batmaz gemi” olarak adlandırılan ve o dönem Dünya’nın en büyük buharlı yolcu gemisi olan Titanik; 15 Nisan 1912’de Kuzey Atlantik’te daha ilk seferinde bir buzdağına çarparak yaklaşık 3 saat içerisinde okyanusa gömülmüştür. Titanik; 269 m uzunluk, 28,2 m genişlik ve 52310 ton ağırlığa sahipti. Toplam 3547 yolcu ve mürettebat taşıma kapasitesine sahip bu devasa geminin yaklaşık 3 saat gibi kısa bir sürede batmış olması, bilim insanlarını Titanik’in batma sebebini araştırmaya yön- lendirmiştir. Yapılan araştırmalar sonucunda, geminin gövdesinde kullanılan çeliğin yapısında yüksek oranda kükürt bulunmuştur. Kükürt, çeliğin yapısındaki atomların istiflenme yapısını bozarak çeliğin kırılganlığını artırmıştır. Bu olay maddelerin yapısında bulunan taneciklerin istiflenme şeklinin ne kadar önemli olduğunu göstermektedir. 1. Yukarıda verilen bilgi Doğa’ya, kimya dersinde öğrendiği katı haldeki maddelerin istiflenme şekillerinin farklı olduğu bilgisini hatırlamasını sağlamıştır. Buna göre aşağıda verilen katı örneklerini istiflenme türlerine göre sınıflandırınız. Örnekler Katı Türü Kuru buz Demir İyot katısı Yemek tuzu Elmas Cam Çay şekeri Buz Grafit Bakır 2. “Maddenin Halleri” ile ilgili aşağıdaki etkinlikleri tamamlayınız. a. Doğa, hal değişimleri ile ilgili elde ettiği bilgilerin bir kısmını deney yaparak gözlemlemek istemiştir. Doğa, saf bir sıvı maddenin sıcaklık değişimini belirli zaman aralıklarında ölçerek kaydetmiştir. Doğa’nın deney sonucunda elde ettiği veriler aşağıdaki tabloda verilmiştir. Sıcaklık değişimleri Zaman (dk) Sıcaklık (°C) Sıcaklık (°C) 0 91 1 85 100 2 76 90 3 71 4 54 80 5 55 70 6 48 60 7 42 8 42 50 9 43 40 10 42 30 11 34 20 12 27 13 22 10 14 13 0 15 7 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Zaman (dk) Tabloda verilen değerleri kullanarak sıcaklık dikey eksende zaman yatay eksen olacak şekilde grafik PISA çiziniz. Çizdiğiniz grafiği adlandırınız. I. Grafiğin ısınma ya da soğuma grafiği olarak belirtiniz. I​I. Maddenin donma noktası kaç °C’tur? 101

Erişmek istedikleri bir hedefi olmayanlar, çalışmaktan da zevk 2 almazlar. (E. Raux) AMATÖR 1. I. Hava kirliliği ile oluşan asit yağmurları 4. Aşağıdakilerden hangisi suyun vücudumuz II. Yeraltı sularının fazla tüketilmesi için olan yararlarından değildir? III. Atık suların arıtılmadan su kaynaklarına veril- mesi A) Sindirim sisteminin çalışmasına yardımcı olur. Yukarıdakilerden hangileri su döngüsüne B) Vücut sıcaklığının düzenlenmesine yardımcı olur. zarar veren nedenlerdendir? C) Zararlı maddelerin taşınıp, vücuttan atılmasını A) Yalnız II B) I ve II C) I ve III sağlar. D) II ve III E) I, II ve III D) Kilo boy oranını ayarlar. E) Doku ve organların düzenli bir şekilde çalış- masını sağlar. 2. Su kirliliği ile ilgili, 5. I. Yer altı suları I. Deterjanlar ve kozmetik atıkları organik kirleti- II. Okyanuslar cilerdir. III. Nehirler II. Ağır metaller anorganik su kirleticileridir. III. Organik su kirleticileri suda çözünmeyen ve Yukarıdakilerden hangileri kullanılabilir tatlı su yoğunluğu sudan fazla olan maddelerdir. kaynaklarındandır? yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III D) II ve III E) Yalnız III A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III 3. Aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? 6. Hava kirliliğinin en tehlikeli sonuçlarından birisi atmosferin yüksek katmanlarında karbondioksit A) Fosforlu bileşikler ötrofikasyona sebep olarak tabakasının oluşmasıdır. Kömür, odun, mazot gibi su kirliliği yaratır. fosil yakıtların yanmasıyla açığa çıkan karbondi- oksitin oluşturduğu bu tabaka yeryüzünden yansı- B) Küresel ısınma ile deniz ve okyanuslardaki su yan güneş ışınlarının dünyanın dışına çıkmasını seviyeleri değişmez. engelleyerek atmosferin ısınmasına neden olur. Bu etkiye .............. adı verilir. C) Deterjanlar su kirliliği yaratır. Yukarıda boş bırakılan yere aşağıdakilerden D) Fosil yakıtlarının yanması ile oluşan CO2 gazı hangisi getirilmelidir? sera etkisi yaratır. A) Ozonun incelmesi B) Sera etkisi E) Plastikler ve atık piller toprak kirliliğine neden AMATÖR olurlar. C) Mevsim değişikliği D) İklim değişikliği E) Zehirlenme 108

7. I. Buzullar 10. Hidrokarbonların yanması sonucu, yanma tam II. Göller III. Nehirler gerçekleşirse CO2 gazı, tam gerçekleşmez ile CO IV. Yeraltı suları gazı oluşur. Yukarıda verilen kaynaklardaki toplam su mik- Oluşan bu gazların; tarlarının kıyaslanışı aşağıdakilerden hangi- I. Küresel ısınma sinde doğru verilmiştir? II. Asit yağmurları III. Hava kirliliği A) I > IV > II > III B) I > IV > III > ll yukarıdakilerden hangilerine neden olduğu C) IV > I > II > III D) IV > I > III > II söylenebilir? E) III > I > IV > II A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III 11. Kirlilik türü Örnekler 8. Sert su, yumuşatılıyor ve bir kapta biriktiriliyor. I. Hava kirliliği a. Atık piller II. Su kirliliği b. Deterjanlar Buna göre, III. Toprak kirliliği c. Kükürt oksitler I. Suyun tadı değişmiştir. II. Biriktirme kabında başlangıca göre daha az Yukarıda verilen kirlilik türlerinin örnekleri ile doğru eşleştirilmesi hangi seçenekte verilmiş- Ca2+ iyonu bulunur. tir? III. Sert su mikroorganizmalardan arındırılmıştır. A) I. a B) I. b C) I. a D) I. c E) I. c yargılarından hangileri doğrudur? II. c II. a II. b II. b II. a III. b III. c III. c III. a III. b A) Yalnız II B) Yalnız III C) II ve III D) I ve II E) I, II ve III 9. I. Tarım ilaçları 12. • SO2 II. Sentetik gübreler • NO2 III. Asit yağmurları • H2O • O2 Yukarıda verilenlerden hangileri toprak kirlili- • CO2 ğine neden olur? Yukarıda verilen gazlardan hangileri hava kirli- liğine neden olur? A) I, II ve III B) II ve III C) I ve II A) SO2 ve NO2 B) NO2, H2O ve CO2 C) SO2, NO2 ve CO2 D) O2 ve CO2 D) I ve III E) Yalnız III E) Hepsi AMATÖR 1091. E 2. C 3. B 4. D 5. C 6. B 7. A 8. D 9. A 10. D 11. D 12. C