kimya

A) Bir atomun yaymış olduğu ışığın rengi, yapısındaki elektronların nasıl düzenlendiği ile ilgilidir. Atomun içya- pısının açıklanması; periyodik sistemin, elementlerin özelliklerinin, elementlerin hangi bileşikleri oluşturabile- ceğinin ve hangi tepkimeleri verebileceğinin anlaşılmasını sağlar. Atom modellerinin geliştirilmesinde ışığın madde ile olan etkileşimleri kullanılmıştır. Aşağıda atom modelleri ile ilgili bazı ifadelere yer verilmiştir. Bu ifadelerden altı çizili olarak verilen- lerden bazıları doğru, bazıları ise yanlıştır. Doğru ifadeler için “D” yanlış ifadeler için “Y” yazınız. Yanlış olan ifadelerin doğrusunu belirtiniz. Atom modelleri ile ilgili bazı ifadeler Doğru / Doğru İfade Yanlış 1. Dalton atom modeline göre; farklı elementlerin tüm atomları kütle, hacim Y aynı ve şekil bakımından birbirinin aynıdır. PISA 2. Hidrojen atomunda elektronun çekirdeğe en yakın enerji düzeyinde (n = 1) D Dalton bulunmasına temel hâl denir. Y Louis De Broglie Y 3. Thomson atom modeline göre; bütün elementler atom adı verilen çok Y orbital küçük bölünemeyen taneciklerden oluşmuştur. Y tek 4. Max Planck, kütlesi çok küçük olduğu için elektronların da elektromanye- D Bohr tik ışınlar gibi hem dalga hem da tanecik özelliği gösterdiğini belirtmiştir. D Y Rutherford 5. Modern atom modeline göre elektronlar yörünge adı verilen bulunma ola- katot sılıklarının yüksek olduğu bölgelerde bulunabilirler. D Y Millikan 6. Bohr atom modeli, çok elektronlu atom ve iyonların ışıma spektrumlarını Y Rutherford ve elektronun davranışlarını açıklayabilmiştir. Y Y 7. İzotop atom kavramına göre bir elementin bütün atomları aynı olmayabi- lir. 8. Hidrojen atomuna belirli miktarda enerji verildiğinde hidrojen atomundaki elektronun daha yüksek enerji düzeyine geçmesine uyarılma denir. 9. Modern atom modeline göre elektron, atom çekirdeği çevresinde düzgün dairesel yörüngede bulunur. 10. Thomson atom modeline göre; negatif yüklü tanecikler pozitif küre içeri- sinde homojen olarak dağılmıştır. 11. Dalton atom modeline göre; atomda pozitif yükler çekirdek adı verilen küçük bir hacimde toplanmıştır. 12. Elektronların varlığı kanal ışınları deneyi ile ispatlanmıştır. 13. Thomson, elektronların yükünü ve kütlesini yağ damlası deneyi ile he- saplamıştır. 14. Thomson’a göre atomda pozitif yüklerin bulunduğu yere çekirdek adı ve- rilir. 66

B) Teorilerin ya da bilimsel olguların daha kolay anlaşılabilmesi ve bunların konularla ilişkisinin daha kolay algıla- nabilmesi için geliştirilen araçlar bilimsel model olarak ifade edilir. Atomun yapısını açıklamak için ortaya atılan düşünceler ve bu düşünceleri kanıtlamak için yapılan deneysel çalışmalar atom modelleri ile açıklanmıştır. Buna göre aşağıda verilen görsellerin hangi atom modeline ait olduğunu belirtiniz. Rutherford Modern Bohr Dalton Thomson C) Atomun yapısını açıklamaya yönelik yapılan çalışmalar sonucunda; proton ve elektronun eşit ancak zıt yüklü olduğu, nötronun ise yüksüz olduğu; proton ve nötronun kütlesinin birbirine çok yakın, elektronun kütlesinin çok küçük olduğu ortaya çıkmıştır. Proton ve nötronlar atom çekirdeğinde, elektronlar ise atom çekirdeği etrafında belirli enerji düzeylerindeki orbitallerde bulunur. Buna göre aşağıda verilen atom altı tanecikler ile ilgili soruları yanıtlayınız. 1. X, Y, Z ve T nötr atomları ile ilgili bazı bilgiler verilmiştir. Atom Çekirdek yükü Nötron sayısı Elektron sayısı Nükleon sayısı 24 X 18 17 Y 12 Z 16 16 T 11 12 11 Buna göre bu atomlar ile ilgili aşağıda boş bırakılan yerleri uygun şekilde tamamlayınız. I. X’in atom numarası 17 II. X’in kütle numarası 35 III. Y’nin elektron sayısı 12 IV. Z’in proton sayısı 16 V. T’in nükleon sayısı 23 2. I. OH– II. NH4+ III. H2O IV. H3O+ V. NH3 Yukarıda verilen türlerin elektron sayılarını, çekirdek yüklerini, nötron sayılarını, nükleon sayılarını karşılaştırınız. Katyon, anyon ve nötr olan türleri belirtiniz. a 1 H , 174 N , 16 O k 1 8 Elektron sayıları Çekirdek yükleri Nötron sayıları Nükleon sayıları Katyon Anyon Nötr I = II = III = IV = V II = IV > III = V > I I = III = IV > II = V IV > II = III > I = V II ve IV I III ve V PISA 67

3. a, b, c, d ve e olarak belirtilen atom veya tek atomlu iyonların proton sayısı ve elektron sayısı grafikteki gibidir. Proton sayısı 20 e 18 d c 11 ab 8 8 10 18 Elektron sayısı Buna göre aşağıda a, b, c, d ve e atom veya tek atomlu iyonları ile ilgili bazı ifadelere yer verilmiştir. Bu ifadelerden altı çizili olarak verilenlerden bazıları doğru, bazıları ise yanlıştır. Doğru ifadeler için “D” yanlış ifadeler için “Y” yazınız. Yanlış olan ifadelerin doğrusunu belirtiniz. İfadeler Doğru / Doğru İfade Yanlış 1. c ve b izoelektroniktir. D 2. e noktasındaki tanecik anyondur. Y katyondur D 3. b noktasındaki tanecik negatif yüklüdür. Y a Y 6 4. c ve b aynı elementin tanecikleridir. 5. a noktasındaki taneciğin katman elektron diziliminde son katmanında 8 elektron bulunur. PISA 68

D) Yapılan çalışmalarla ve bilimsel bilgi birikiminin artmasıyla meydana gelen teknolojik gelişmeler sayesinde on sekizinci yüzyıldan itibaren birçok yeni ele- ment keşfedilmiştir. Element sayısının artması, bilim insanlarını elementlerin özelliklerine kolayca ulaşabilecekleri, elementlerin belirli bir düzende sıralan- dığı bir sistem arayışına itmiştir. Bunun sonucunda elementlerin sistematik bir düzen içerisinde sıralandığı periyodik sistem geliştirilmiştir. Periyodik sistemin günümüzde kullanılan şekline ulaşması için birçok çalışma yapılmıştır. Bu ça- lışmalardan bir tanesi Julius Lothar Meyer (Cülyus Lotar Meyer) ve Dimitri Ivanovich Mendeleyev tarafından 1869 yılında birbirlerinden bağımsız olarak ortaya koyulmuştur. Meyer ve Mendeleyev benzer görüşleri ortaya koymala- rına rağmen Mendeleyev’in periyodik sistemi ön plana çıkmış ve daha fazla kabul görmüştür. Dimitri Ivanovich Mendeleyev (1834 - 1937) Çok sık tren yolculuğu yapan Mendeleev yine bir tren yolculuğu sırasında elementlerin isimlerini, elementlerin özelliklerini gösteren kartlar hazırlamış ve bu kartları çeşitli şekillerde sıralayarak düzenlemiştir. Mendeleev elementleri hangi özelliklerine göre sıralamıştır? Mendeleyev’in geliştirdi- ği periyodik sistem, modern periyodik sisteme hangi katkıları sağlamıştır? Kartları, elementlerin artan atom kütlelerine göre sıralamış, keşfedilmemiş elementlerin yerini boş bırakmış ve benzer kimyasal özellikteki elementleri alt alta getirerek aynı grupta yer almasını sağlamıştır. Bu sıralamayla elementlerin belirli özelliklerinin periyodik olarak tekrarlandığını ve benzer özellikte olan elementlerin alt alta gelmesi (aynı grupta bulunma- sı) gerektiğini ortaya koymuştur. Mendeleyev’in periyodik sistemi, periyotlardan oluşması ve elementleri benzer kimyasal özelliklerine göre gruplandırması nedeniyle günümüzde kullanılan periyodik sisteme benzer bir görünüme sahiptir. Men- deleyev geliştirdiği periyodik sistemde keşfedilmemiş elementlerin yerlerini boş bırakarak bu elementlerin keşfedilmesini kolaylaştırmıştır. Aynı zamanda bu elementlerin özelliklerini, bu elementlere komşu elementlerin özelliklerinden yararla- narak az bir hata oranı ile tahmin etmeyi başarmıştır. E) Moseley, periyodik sistemde elementlerin artan atom numaralarına göre sıralanması gerektiğini belirtmiştir. Periyodik sistemde elementler, artan atom numaralarına göre sıralandığında benzer özellikteki elementler alt alta gelmiştir. Moseley’in çalışmaları esas alınarak periyodik yasa “Elementlerin fiziksel ve kimyasal özel- likleri atom numarasının periyodik fonksiyonudur.” şeklinde yeniden düzenlenmiştir. Günümüzde kullanılan periyodik sistem, elementlerin artan atom numaralarına göre sıralanması ile oluşturulmuş yatay ve düşey sütunlardan oluşmaktadır. Bir elementin periyodik sistemdeki yeri temel hal elektron dizilimi yapılarak belirlenir. Buna göre; 2He, 9F, 13Al, 17Cl, 19K ve 20Ca elementlerinin katman elektron dizilimlerini yaparak periyodik sistem- deki yerini ve grup adını belirtiniz. Element Katman Elektron Periyot IUPAC’a göre Grup Grup Adı Dizilimi Numarası 2He 9F 2) 1. 18. grup Soygaz PISA 13Al 2) 7) 2. 17. grup Halojen 17Cl 2) 8) 3) 3. 13. grup Toprak metali 19K 2) 8) 7) 3. 17. grup Halojen 20Ca 2) 8) 8) 1) 4. 1. grup Alkali metal 2) 8) 8) 2) 4. 2. grup Toprak alkali metal 69

F) Periyodik sistemde elementler metaller, ametaller, yarı metaller ve soygazlar olmak üzere sınıflandırıl- mıştır. Buna göre aşağıda elementlerin sınıflarına göre renklendirilmiş periyodik sistemde renkli alan- larda bulunan elementlerin sınıflarını belirtiniz. Ayrıca bu element sınıflarına ilişkin bazı özellikler veril- miştir. Bu özelliklerden hangilerine sahip olduklarını yazınız. Periyodik sistemi Özellikler a. Bu elementler genellikle katı hâldedir. Parlak ya da mat görünümde olabilirler. Elektronik endüst- risinde yarı iletken olarak kullanılırlar. b. Bu elementler genellikle parlaktır, serttir, tel ve levha hâline getirilebilir. Isı ve elektriği iyi iletirler. c. Bu elementlerin tümü doğada gaz hâlde bulunur. Bileşik oluşturmaya istekli değildirler. d. Bu elementler ısı ve elektriği iletmezler. Katı hâldeyken kırılgandırlar. Renkler Element Sınıfı Özellikler Metal b Ametal d a Yarımetal c Soygaz PISA 70

G) Elementler, periyodik sistemde artan atom numaralarına göre sıralandığında elementlerin bazı özelliklerinin periyodik olarak tekrarlandığı gözlenmiştir. Bu özellikler; metallik-ametallik özellik, atom yarıçapı, iyonlaşma enerjisi, elektron ilgisi ve elektronegatifliktir. Periyodik sistemde atom numarası 20’ye kadar olan elementlerin 1. iyonlaşma enerjilerinin değişimi aşağıdaki grafikte verilmiştir. Buna göre aşağıda periyodik özelliklerin değişimi ile ilgili bazı ifadelere yer verilmiştir. Bu ifadelerden altı çizili olarak verilenlerden bazıları doğru, bazıları ise yanlıştır. Doğru ifadeler için “D” yanlış ifadeler için “Y” yazınız. Yanlış olan ifadelerin doğrusunu belirtiniz. İfadeler Doğru / Doğru İfade Yanlış 1. Aynı grupta iyonlaşma enerjisi yukarıdan aşağıya doğru artar. Y azalır Helyum 2. Periyodik sistemde iyonlaşma enerjisi en büyük olan hidrojen elementi- Y Azalır dir. Y D H 3. Aynı periyotta sağdan sola doğru iyonlaşma enerjisi genellikle artar. Y büyür 4. Soygazların iyonlaşma enerjisi aynı periyottaki diğer elementlerden daha Y metallerin Y genellikle büyüktür. 5. Birinci grup elementleri içerisinde atom çapı en küçük olan Li elementidir. Y D 6. Atom yarıçapı aynı periyotta sağdan sola doğru küçülür. D 7. Ametallerin iyonlaşma enerjileri düşüktür. 8. İyonlaşma enerjisi aynı periyotta soldan sağa doğru her zaman artar. 9. İyonlaşma enerjisi düşük olan elementlerin elektron ilgisi de düşüktür. 10. Metallerden elektron koparmak kolaydır. PISA 71

Mal sahibi olmak yerine, bilgi sahibi olunuz. Mal 1 sahibi, malını korumak için ömür tüketir; bilgi sa- hibi ise, bilgisi tarafından korunur. (Hz. Ali) AMATÖR 1. Bohr atom modeline göre; 4. X: Bileşik oluştururken katyon (+ yüklü) olma I. Uyarılmış elektron temel hale dönerken ışıma eğilimindedir. yapar. Y: Isı ve elektrik iletkenliği yoktur. Z: Periyodik cetvelin en sağındadır. II. Enerji seviyeleri atom çekirdeğine yakınlığına göre n = 1, 2, 3, 4 gibi tam sayılarla ifade edilir. X, Y ve Z elementleri ile ilgili yukarıda verilen bilgilere göre aşağıdaki sınıflandırmalardan III. Elektron üst enerji seviyelerine geçerken hangisi doğrudur? enerji alır. X Y Z yargılarından hangileri doğrudur? A) Ametal Metal Soygaz B) Metal Ametal Soygaz A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve II C) Metal Soygaz Ametal D) Soygaz Ametal Metal D) II ve III E) I, II ve III E) Ametal Soygaz Metal Elektron enerji alırsa üst enerji seviyelerine çıkar ancak + yüklü olma isteği metallere aittir. Ametaller ısı ve elekt- burada kararsızdır. Zamanla ışıma yaparak temel sevi- riği iletmezler. Periyodik cetvelin en sağında soygazlar yeye döner. vardır. 2. 9X, 10Y ve 11Z elementleri için, I. Elektronegatifliği en büyük olan X tir. II. 1. iyonlaşma enerjisi en büyük olan Y dir. III. Atom yarıçapı en küçük olan Z dir. yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) I, II ve III X : 2 – 7 2. periyot 7A; Y : 2 – 8 2. periyot 8A 5. Nötron sayısı Z : 2 – 8 – 1 3. periyot 1A; Z bir alt periyotta olduğundan ab atom hacmi diğerlerinden daha büyüktür. c 3. X : 2 – 8 – 1 Proton sayısı Y:2–7 Z:2–8–7 a, b ve c atomlarının nötron ve proton sayıları ara- sındaki ilişki grafikte verilmiştir. Katman elektron dizilimleri yukarıda verilen Buna göre, aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? elementlerle ilgili; A) b ve c atomları izotoptur. I. X ve Z metal, Y ametaldir. B) a ve b izotondur. II. X ve Y arasında iyonik bileşik oluşur. C) a ve b’nin fiziksel özellikleri aynıdır. III. X ve Z arasında bileşik oluşmaz. D) a ve c farklı element atomlarıdır. E) b ve c’nin fiziksel özellikleri farklıdır. yargılarından hangileri doğrudur? a ile b atomlarının nötron sayıları aynıdır. b ve c atomla- AMATÖR A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve II rının proton sayıları aynıdır. b ve c aynı elemente aittir. a elementinin b ile nötron sayısı aynı olmasına rağmen D) II ve III E) I, II ve III proton sayıları farklıdır. X : 2 – 8 – 1 1A metal; Y : 2 – 7 7A ametal Z : 2 – 8 – 7 7A ametal; X ve Z iyonik yapılı bileşik yapar. 74

6. Aşağıdakilerden hangisi Thomson atom mode- 10. 3. periyot 1A grubu elementi için aşağıdakiler- line göre yanlış bir ifadedir? den hangisi yanlıştır? A) Oda koşullarında katıdır. A) Atomda pozitif (+) ve negatif (–) yüklü tanecik- B) Metalik özellik gösterir. ler bulunur. C) Atom numarası 11 dir. D) Alkali metaldir. B) Atomda pozitif ve negatif yükler birbirini den- E) 12Mg ile aynı gruptadır. geler. Mg ile aynı grupta değil aynı periyottadır. C) Atom içerisinde negatif yüklü tanecikler rast- gele dağılmışlardır. 11. D) Atomun kütlesini pozitif yüklü tanecikler oluş- X turur. E) Atomda protonlar çekirdekte bulunur. Thomson modelinde çekirdek kavramı yoktur. K Z 7. Mg atomu ve Mg2+ iyonu ile ilgili; Y L I. Proton sayıları aynıdır. II. Mg atomunun yarıçapı, Mg2+ iyonunun yarı- Yukarıdaki periyodik tabloda bazı elementlerin yerleri belirtilmiştir. çapından büyüktür. Bu elementlerle ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? III. Kimyasal özellikleri aynıdır. A) Atom yarıçapı en büyük olan L’dir. yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız III B) I ve II C) I ve III D) II ve III E) I, II ve III Proton sayıları aynıdır. Elektron sayıları farklı olduğundan B) K bir halojendir. kimyasal özellikleri farklıdır. C) Son katmanında elektron sayısı en fazla olan 8. Aşağıda atom numarası verilen elementlerin L’dir. D) X, Y ve Z metaldir. hangisinin grup adı yanlıştır? E) X bileşiklerinde +1 değerlik alır. Aynı periyotta soldan sağa doğru atom hacmi azalır. A) 3X Alkali metal Y ve L aynı periyotta olduğundan L’nin hacmi Y’den B) 12Y Toprak alkali metal daha küçüktür. C) 13Z Toprak metali D) 8T Halojen 12. E) 2M Soygaz b T: 2 ) 6 ) olduğundan oksijen grubu (kalkojen) na aittir. a 9. X2+ iyonu ile ilgili şu bilgiler veriliyor; – Elektron sayısı 18’dir. Yukarıdaki periyodik tablo ile ilgili; – Nötron sayısı, proton sayısına eşittir. Buna göre, X2+ iyonu ile ilgili; I. a yönünde hem atom yarıçapı hem de metalik I. Atom numarası 20’dir. özellik azalır. II. Kütle numarası 40’tır. III. Çekirdek yükü 20’dir. II. b yönünde hem atom numarası hem de iyon- laşma enerjisi artar. yargılarından hangileri doğrudur? III. Elektron ilgisi hem a hem de b yönünde genel- A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II likle artar. yargılarından hangileri doğrudur? D) II ve III E) I, II ve III A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II AMATÖR D) I ve III E) I, II ve III X+2 iyonu 18 elektrona sahipse X atomu 20 protona Verilen bilgilerin tamamı doğrudur. sahiptir. A.N = 20, n = 20, K.N = 40. 1. E 2. D 3. A 4. B 5. C 6. E 7. B 8. D 9. E 10. E 11. A 12. E 75

Çalışmaktan; bir cezadan, bir sıkıntıdan kaçar gibi kaçınmak, çok kötü bir harekettir. Çalışmak; ilk sıkıntılara ve isteksizliklere üstün gelindikten sonra, şiddetli bir zevktir. Çalışmayı ceza saymak, onun güzelliğini ve iyiliklerini tanımamak, tabiata karşı haksızlık olur. (Mustafa Kemal Atatürk) UZMAN 1 1. X, Y, Z elementlerinden ikisi aynı periyotta ikisi 4. X, Y, Z elementlerinin atom numaraları ardışıktır. aynı grupta yer almaktadır. Y nin atom numarası nX, n+1Y, n+2Z elementlerinden ikisi aynı periyotta, X inkinden 4, Z ninkinden 18 fazladır. biri farklı periyottadır. Bu bilgilere göre aşağıdaki ifadelerden hangisi Buna göre aşağıdaki ifadelerden hangisi yan- yanlış olabilir? lıştır? A) Z ve Y aynı gruptadır. A) Elementlerden biri kesinlikle alkali metaldir. B) Z ikinci periyotta yer alabilir. C) Y dördüncü periyotta yer alabilir. B) Elementlerden biri metal, biri ametal olabilir. D) Z ve X aynı periyotta olabilir. E) X ve Y aynı periyotta olabilir. C) Elementlerden biri kesinlikle halojendir. Y’nin atom numarası X’inkinden 4, Z’ninkinden 18 fazla D) Elementlerden biri kesinlikle soygazdır. olduğuna göre, atom numarası en küçük olan Z dir. X in atom numarası da Z’ninkinden 14 fazladır. Bu durumda E) Elementlerden ikisi metal olabilir. elementlerimiz ancak 3, 4 ve 5 inci periyotlarda yer ala- bilir. Atom numarası en büyük olan Y, 4. periyotta yer X, Y ve Z için 3 durum olasıdır. alabilir, ancak Z, 2. periyotta yer alamaz. Örneğin 17Z, 31X, 35Y ve 19Z, 33X, 37Y bu koşulu sağlamaktadır. 1. 1X, 2Y ve 3Z 2. 2X, 3Y ve 4Z 3. 9X, 10Y ve 11Z Elementlerden biri ancak 3. olasılıkta halojendir. (VIIA). Kesinlikle ifadesi kullanılamaz. 2. I. Nükleon sayıları II. Gaz fazında bir elektron koparmak için gere- ken enerji III. Çekirdek yükü Sodyum atomu (Na) ile bu atomun elektron kaybetmesiyle oluşan sodyum iyonu (Na+) için yukarıdaki niceliklerden hangileri farklıdır? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III D) II ve III E) I, II ve III 5. X, Y ve Z elementleri aynı periyotta yer almaktadır. – Y nin atom numarası 14 tür. Bir atom ile ondan türeyen iyonun yalnızca elektron – Z atomunun elektron sayısı Y’ninkinden 3 faz- sayıları farklı olur. Elektron başına düşen çekim kuvveti ladır. de farklıdır. – X in değerlik elektron sayısı 2 dir. 3. 18 nötronu ve 17 protonu bulunan X–1 yüklü Bu elementlerin periyodik tablodaki grup tanecikle ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi numaraları aşağıdakilerden hangisidir? yanlıştır? A) Katman elektron dizilimi 2 – 8 – 8’dir. XY Z B) Anyondur. C) Elektron almıştır. A) IA IVA VIA D) Kütle numarası 36’dır. E) Çekirdek yükü + 17’dir. B) IA IVA VIIA Kütle numarası (p+n) olacağından 18 + 17 = 35 olur. C) IIA VA VIIIA UZMAN78 D) IIA IIIA VIA E) IIA IVA VIIA Y : 2 – 8 – 4 3. periyot IVA Z : 3. periyot VIIA; X 3. periyot IIA

6. Hidrojen, Döteryum ve Trityum atomları için; 9. Aşağıda tanecik sayıları verilen atom ya da I. Çekirdek yükleri iyonlardan hangisinin + 2 değerlikli olduğu II. Elektron sayıları kesindir? III. Nötron sayıları A) 8 nötron, 10 elektron niceliklerinden hangileri aynıdır? B) 12 proton, 10 elektron A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III C) 12 proton, 8 elektron D) I ve II E) II ve III D) 8 proton, 10 elektron Verilenler izotop olup proton sayıları aynı nötron sayıları farklıdır. Nötr halde elektron sayıları da aynıdır. E) 15 nötron, 13 elektron İyon yükü için proton ve elektron sayısı önemlidir. + 2 değerlikli olmak için proton sayısı elektron sayısın- dan 2 fazla olmalıdır. 7. I II 10. Ağır su olarak ifade edilen su molekülü ile nor- mal su molekülünün kütlelerinin farklı olması- Periyodik cetvelde yer alan elementlerin özel- nın nedeni aşağıdakilerden hangisi olabilir? likleri ile ilgili olarak I ve II yönündeki değişim- ler hangi seçenekte doğru verilmiştir? A) Moleküllerde farklı sayıda H atomu bulunma- sından Özellik I. yönü II. yönü A) Atom kütlesi Artar Azalır B) Moleküllerde hidrojen yerine başka atom bu- B) Atom yarıçapı Artar Artar lunmasından C) Metalik özellik Artar Artar C) Moleküllerde hidrojenin farklı izotoplarının bu- D) İyonlaşma enerjisi Artar Azalır lunmasından E) Elektronegatiflik Artar Artar D) Moleküllerde toplam atom sayısının aynı ol- mamasından E) Moleküllerde hidrojen ile izobar olan atom bu- lunmasından Kütle farkı atomların izotop yapılarından (kütlelerinin farklı olmasından) kaynaklanır. Atom kütlesi iki yönde de artar. Atom hacmi I yönünde azalır. Metalik özellik I yönünde azalır. Elektronegatiflik II. yönünde azalır. 8. 11. X T K Li Y Na O F Ne Z Al Yukarıda verilen periyodik tablodaki element- Periyodik tabloda yerleri belirtilen elementler UZMAN lerin bileşik oluştururken oluşan iyonlarından için aşağıda verilenlerden hangisi yanlıştır? hangisinin katman elektron dizilimi Ne atomu- A) Atom yarıçapı en küçük olan X’tir. nunkine benzeyemez? B) Z bir geçiş metalidir. C) K bir asal gazdır. A) Li B) Na C) Al D) F E) O D) X, Y ve Z metaldir. E) T bir halojendir. Li metaldir ve bileşiklerinde e– verir. Elektron dağılımı 2 – 1 olduğundan dublete ulaşır. X IA grubunda olmasına rağmen Hidrojen atomunu tem- 79 sil eder, hidrojen ametaldir. 1. B 2. B 3. D 4. C 5. E 6. D 7. D 8. A 9. B 10. C 11. D

Bir şeyi gerçekten yapmak isteyen bir yol bulur; iste- 2 meyen mazeret bulur. (E. C. McKenzie) UZMAN 1. 1224X2+, 2131Y1+ ve 3162Z6+ iyonları ile ilgili; 4. Bir atomun sahip olduğu elektronların gösterimin- I. Hepsinin elektron sayısı eşittir. de katman sayısı (temel enerji seviyesi) n ile gös- II. X ve Y’nin nötron sayıları eşittir. terilmektedir. III. Hepsi farklı kimyasal özelliklere sahiptir. Buna göre, yargılarından hangileri doğrudur? I. 2n2 değeri bir atomun, n katmanındaki sahip A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III olabileceği toplam elektron sayısını verir. II. n = 1 düzeyinde maksimum 2 elektron bulu- D) I ve II E) I, II ve III nur. İyonların hepsinin elektron sayısı 10, I. doğrudur. X ve Y III. n değeri sıfırdan büyük bir tam sayıdır. her ikisinin de 12 nötronu vardır. II doğrudur. Kimyasal özellikleri farklıdır, III doğrudur. yargılarından hangileri doğrudur? 2. X Y A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II Z L M D) I ve III E) I, II ve III Elektron sayısı 2n2 dir. n = 1 birinci enerji düzeyinde 2 elektron vardır. n = 1, 2, 3 ... değerlerini alır. Periyodik cetvelde yerleri belirtilen elementler 5. I. Bir elementin bütün atomları birbirinin aynıdır. ile ilgili aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? A) Y’nin değerlik elektron sayısı 2’dir. II. Elektronlar, çekirdek çevresindeki belirli enerji B) X ve Z metaldir. seviyelerinde hareket ederler. C) Y soygazdır. D) M halojendir. III. Bir atomun kütlesinin yaklaşık yarısını atom- E) Elektronegatifliği en fazla olan L’dir. daki pozitif yükler oluşturur. X ile gösterilen element hidrojendir. Hidrojen IA grubun- da olmasına rağmen ametaldir. 3. X2– iyonu X1+ iyonu haline geçerken, Yukarıdaki açıklamalar hangi atom modelleri- I. Proton sayısı ne aittir? II. Elektron sayısı III. Çekirdek yükü I II III nicelikleri nasıl değişir? I II III A) Dalton Rutherford Bohr A) Değişmez Azalır Artar B) Değişmez Azalır Değişmez B) Bohr Dalton Rutherford C) Değişmez Artar Değişmez D) Artar Azalır Artar C) Thomson Rutherford Dalton E) Azalır Artar Değişmez D) Dalton Bohr Rutherford E) Dalton Thomson Rutherford UZMAN Bu geçiş sırasında X–2 iyonu 3 elektron verir. Bu işlem Dalton: Aynı elementteki tüm atomlar aynı özelliği göste- çekirdeği etkilemez. I ve III değişmez. II azalır. rir. Rutherford: Atomun kütlesini çekirdek oluşturur. Bohr: Çekirdek etrafında elektronların bulunduğu belli enerjilere sahip yörüngeler vardır. 80

6. 19Xa, 16Yb ve 20Zc iyonları aynı soygaz elektron 10. X+ iyonunda 18 elektron 19 nötron vardır. dizilimine sahiptir. Y– iyonunda 17 proton 19 nötron vardır. Z+2 iyonunda 10 elektron 13 nötron vardır. Bu iyonlarla ilgili; I. a = +1, b = –2, c = +2 dir. Yukarıda verilen bilgilere göre, X, Y, Z atomları II. Kimyasal özellikleri aynıdır. ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlış- III. Elektron sayıları aynıdır. tır? A) X’in çekirdek yükü 17’dir. yargılarından hangileri doğrudur? B) X+ ve Y– izoelektroniktir. C) Nükleon sayıları X > Y > Z’dir. A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve III D) Z’nin atom numarası 12’dir E) X ve Y izotondur. D) II ve III E) I, II ve III X için p = 19 e– = 18 n = 19 X’in çekirdek yükü 19 dur. İyonlar soygaza benzeyeceğinden elektron dizilişleri Y için p = 17 e– = 18 n = 19 2 – 8 – 8 olacaktır. Bu durumda a = +1, b = –2, c = +2 Z için p = 12 e– = 10 n = 13 dir. I doğru, II yanlış, III doğrudur. 7. H2O ve H3O+ ile ilgili, I. Proton sayıları II. Nötron sayıları III. Elektron sayıları niceliklerinden hangileri aynıdır? ( 1 H, 186 O ) 1 A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II 11. Fe2+ ve Fe3+ birbirinin izotopu olan iyonlardır. D) I ve III E) II ve III Bu iyonlara ilişkin; I. Kimyasal özellikleri H2O → p : 10, e– : 10, n : 8 II. Nötron sayıları H3O+ → p : 11, e– : 10, n : 8 III. Elektron sayıları verilenlerden hangileri farklıdır? 8. Dalton’a göre bir kimyasal tepkime sırasında; A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III I. Atomlar arasında elektron transferi II. Atomların başka atomlara dönüşmesi D) II ve III E) I, II ve III III. Atomların kendi aralarında tekrar düzenlen- mesi Yükleri farklı olduğundan elektron sayıları farklıdır, kim- yasal özellikleri farklıdır. İzotop olduklarından nötron olaylarından hangileri gerçekleşir? sayıları farklıdır. A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III Daltona göre atomlarda atom altı tanecik yoktur. Değişi- 12. 8X ve 13Y atomları aşağıda verilen iyon yükle- me uğramazlar, bileşik yaparken tekrar düzenlenirler. rinden hangisine sahip olduklarında eşit sayı- da elektron içerir? 9. X ve Y bir elementin izotop atomlarıdır. X Y A) –5 +3 Buna göre, B) –3 +3 I. XCl2 ve YCl2 nin formül (molekül) kütleleri C) +2 –3 II. X ve Y nin elektron sayıları D) –2 –2 III. X ve Y nin nötron sayıları E) –2 +3 niceliklerinden hangileri birbirine eşit değildir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II UZMAN D) I ve III E) I, II ve III X : 2 – 6 ikinci periyot 6A; Y : 2 – 8 – 3 üçüncü periyot 3A eşit sayıda elektron içermeleri için X atomunun elekt- İzotopların kütleleri farklı olduğundan oluşturdukları mole- ron alması, Y elementinin elektron vermesi gerekir. kül kütleleri de farklıdır. İzotopların nötron sayıları farklıdır. X : –2 ve Y : +3 olur. 1. E 2. B 3. B 4. E 5. D 6. C 7. E 8. B 9. D 10. A 11. E 12. E 81

ÇIKMIŞ SORULAR 1. 4Be, 6C, 9F elementleriyle ilgili aşağıdaki ifa- 4. 9F elementiyle ilgili, delerden hangisi doğrudur? I. Son elektron katmanında 7 elektron bulunur. II. 1 elektron alarak oktetini tamamlar. A) C elementi metal olarak sınıflandırılır. III. Bileşiklerinde yükseltgenme basamağı –1’dir. B) Birinci iyonlaşma enerjisi en küçük olan ele- IV. Periyodik çizelgede 5A grubunda bulunur. ment F’dir. yargılarından hangileri doğrudur? C) Atom yarıçapı en büyük olan element Be’dir. A) Yalnız I B) I ve II C) II ve III D) Be’nin elektron alma eğilimi, C’ninkinden daha fazladır. D) I, II ve III E) II, III ve IV 2016 / YGS E) C’nin elektronegatifliği, F’nin elektronegatifli- ğinden daha büyüktür. 2018 / TYT 2. 11Na ve 12Mg elementleriyle ilgili, 5. Aşağıdaki elementlerden hangisi, en az sayı- I. Periyodik sistemde Na 1. grupta (1A), Mg ise da elektron alarak katman elektron dizilimi 2. grupta (2A) bulunur. kendisine en yakın soy gazın katman elektron dizilimine ulaşır? II. Her iki element de yarı metal olarak sınıflan- dırılır. A) 17CI B) 15P C) 7N D) 8O E) 16S 2016 / YGS III. Periyodik sistemde her iki elementin de peri- yot numarası 3’tür. yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve III D) II ve III E) I, II ve III 2017 / YGS 6. AIF3 bileşiğindeki alüminyum iyonu ve flor iyonu izoelektronik olup flor iyonunun elektron sayısı 10’dur. 3. Nötr hâlde 16 elektronu bulunan elementle Buna göre, ilgili, I. Al elementi 3. periyot 3A grubundadır. I. Katman elektron dizilimi; 2, 8, 6 şeklindedir. II. F elementi 2. periyot 7A grubundadır. II. Ametaldir. III. Bileşikte Al ve F atomları oktetini tamamla- III. 2 elekron vererek oktetini tamamlar. mıştır. yargılarından hangileri doğrudur? yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) II ve III A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III 2017 / YGS ÖSYM D) II ve III E) I, II ve III 2016 / LYS 88

Kimya 9 3. FASİKÜL Kimyasal Türler Arası Etkileşimler ➤ 313 soru ➤ Müfredat Dışı Konu Uyarıları ➤ Bilgi Teknolojileri Uyarlamaları ➤ PISA Tarzı Sorular ➤ ÖSYM Çıkmış Sınav Soruları ➤ Video Çözümler

Teşekkürler… Değerli öğretmenimiz Bülent ERTEN'e katkılarından dolayı teşekkür ederiz. Bu kitap MİLLİ EĞİTİM BAKANLIĞI TALİM VE TERBİYE KURULU BAŞKANLIĞI’nın 19.01.2018 tarih ve 30 sayılı kararı ile belirlenen ORTAÖĞRETİM KİMYA DERS PROGRAMINA GÖRE HAZIRLANMIŞTIR. Bu kitabın her hakkı GENEL YAYIN YÖNETMENİ İLETİŞİM Çap Yayınları’na aittir. Oğuz GÜMÜŞ 5846 ve 2936 sayılı Fikir ve ÇAP YAYINLARI® Sanat Eserleri Yasası’na EDİTÖR göre Çap Yayınları’nın Gülten YILDIRIM - Hazal ÖZNAR Ostim Mah. 1207 Sokak yazılı izni olmaksızın, No: 3/C–D Ostim / Ankara kitabın tamamı veya bir DIZGI Tel: 0312 386 00 26 • 0850 302 20 90 kısmı herhangi bir yöntemle Çap Yayınları Dizgi Birimi basılamaz, yayınlanamaz, 0 553 903 65 51 bilgisayarda depolanamaz, SAYFA TASARIM - KAPAK Fax: 0312 394 10 04 çoğaltılamaz ve dağıtım F. Özgür OFLAZ www.capyayinlari.com.tr [email protected] yapılamaz. 1. BASKI twitter.com/capyayinlari Mayıs 2019 facebook.com/capyayinlari instagram.com/capyayinlari

Gelecek için hazırlanan vatan evlâtlarına, hiçbir güçlük karşısında yılmayarak tam bir sabır ve metanetle çalışmalarını ve öğrenim gören çocuklarımızın ana ve babalarına da yavrularının öğreniminin tamamlanması için hiçbir fedakârlıktan çekinmemelerini tavsiye ederim.

Ön Söz Değerli Öğrenciler, Çap Yayınları olarak konuları en iyi şekilde kavrayabilmeniz için yeni bir anlayışla elinizdeki fasikülleri oluşturduk. Fasiküllerimiz aşağıdaki içeriklere sahiptir: Kazanım Sayfası: Bir konunun hangi sırayla ve toplam kaç kazanımda anlatılacağını gösterir. Bilgi ve iletişim teknolojileri kullanımı başlığı altında derslerde kullanılabilecek internet siteleri tavsiye edilmiştir. Bilgi Sayfası: Her alt konu ile ilgili gerekli bilgilerin ve kısa örneklerin yer aldığı sayfalardan oluşmuştur. Uygulama Alanı: Konu içinde öğrenilen kavramların pekiştirilmesi amacıyla hazırlanan etkinliklerden oluşturul- muştur. Konu Kavrama Sayfaları: Her alt konuyu ilgilendiren bütün soru türleri ‘kazanım’ başlığı altında kolaydan zora doğru ve sizi her soruda bir basamak yukarıya taşıyacak şekilde titizlikle oluşturulmuştur. Bu sorular duruma göre açık uçlu ya da çoktan seçmeli olarak planlanmıştır. Pekiştirme testi: Anlatılan konuların sizler tarafından iyice pekiştirilmesini sağlamak için biraz da farklı sorulara yer verilerek oluşturulmuştur. Bu testlerin tamamının VİDEO ÇÖZÜMLERİ bulunmaktadır. PISA: Ünite bitiminde okulda öğrendiğiniz bilgi ve becerileri günlük yaşamda kullanma, okuduğunu anlama ve yorumlama becerilerinizi ölçmek için hazırlandı. Tam Tur: Karma testlere geçmeden önce ünitede öğrendiğiniz tüm bilgileri toplu halde bulabilmeniz ve konu tekrarlarında sizlere yardımcı olması amacıyla hazırlanan bölümdür. Acemi, Amatör, Uzman ve Şampiyon Testleri: Ünite bitiminde dört ayrı zorluk seviyesine göre oluşturulmuş TAMAMI VİDEO ÇÖZÜMLÜ olan karma sorulardan oluşmaktadır. Sizi acemi seviyesinden alıp şampiyon seviyesine taşımak hedeflenmiştir. ÖSYM Soruları: Üniversite giriş sınavlarında sorulmuş sorular, en son yapılan sınavdan geriye doğru ve yine TAMAMI VİDEO ÇÖZÜMLÜ bir şekilde sunuldu. Çözüm videolarına yayınevimize ait olan akıllı telefon uygulamaları (cApp ve capegitim), www.capyayinlari.com.tr veya www.capegitim.com adreslerinden ulaşılabilmektedir. Sağlıklı ve başarılı bir öğretim yılı geçireceğinize inanarak hepinize başarılar diliyoruz. Hakan GÜLER Burhan ACARSOY Dr. Barış DEMİRDAĞ [email protected] [email protected] [email protected]

İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER KİMYASAL TÜRLER ARASI ETKİLEŞİMLER (22 saat) Ünite Kazanımları......................................................................................................................... 6 Kimyasal Türler.......................................................................................................................... 7 Konu Kavrama (Kazanım 1) ........................................................................................... 8 Kimyasal Türler Arası Etkileşimler........................................................................................... 9 Konu Kavrama (Kazanım 2) ........................................................................................... 11 Uygulama Alanı - 1.......................................................................................................... 12 Güçlü Etkileşimler – İyonik Bağlar........................................................................................... 13 Konu Kavrama (Kazanım 3) ........................................................................................... 15 İyonik Kristaller.......................................................................................................................... 17 Konu Kavrama (Kazanım 4) .......................................................................................... 19 Pekiştirme Testi 1 ........................................................................................................... 20 İyonik Bileşiklerin Sistematik Adlandırılması.......................................................................... 22 Konu Kavrama (Kazanım 5) ........................................................................................... 24 Pekiştirme Testi 2............................................................................................................ 26 Kovalent Bağlar.......................................................................................................................... 28 Konu Kavrama (Kazanım 6) ........................................................................................... 31 Bağ Polarlığı ve Molekül Polarlığı............................................................................................. 33 Konu Kavrama (Kazanım 7) ........................................................................................... 35 Kovalent Bağlı Bileşiklerin Adlandırılması.............................................................................. 37 Konu Kavrama (Kazanım 8) ........................................................................................... 38 Uygulama Alanı - 2.......................................................................................................... 39 Pekiştirme Testi 3............................................................................................................ 40 Metalik Bağ................................................................................................................................. 42 Konu Kavrama (Kazanım 9) .......................................................................................... 43 Pekiştirme Testi 4............................................................................................................ 44 Zayıf Etkileşimler – Van der Waals Etkileşimleri..................................................................... 46 Konu Kavrama (Kazanım 10) ......................................................................................... 49 Zayıf Etkileşimler – Hidrojen Bağı............................................................................................ 51 Konu Kavrama (Kazanım 11) ......................................................................................... 53 Pekiştirme Testi 5............................................................................................................ 54 Fiziksel ve Kimyasal Değişimler............................................................................................... 56 Konu Kavrama (Kazanım 12) ......................................................................................... 58 TAM TUR..................................................................................................................................... 59 PISA ......................................................................................................................................... 60 Acemi Testleri 1.......................................................................................................................... 64 Amatör Testleri 1, 2.................................................................................................................... 66 Uzman Testleri 1, 2, 3................................................................................................................. 70 Şampiyon Testleri 1................................................................................................................... 76 ÖSYM Soruları............................................................................................................................ 78 Cevap Anahtarı .......................................................................................................................... 80 5

KAZANIMLAR Kazanım 1 : Kimyasal türleri açıklar. Kazanım 2 : Kimyasal türler arasındaki etkileşimleri sınıflandırır. Bağlanan türlere ve bağın sağlamlığına Kazanım 3 : göre sınıflandırma yapar. Kazanım 4 : İyonik bağın oluşumunu iyonlar arası etkileşimler ile ilişkilendirir. Kazanım 5 : Kazanım 6 : İyonik bileşiklerin kristal yapılarını kavrar, iyonik bileşiklerin yapısal birimleri ile molekül kav- Kazanım 7 : ramı arasındaki farklılıkları ifade eder. İyonik bağlı bileşiklerin sistematik adlandırmasını yapar. Kazanım 8 : Kazanım 9 : Kovalent bağın oluşumunu atomlar arası elektron ortaklaşması temelinde açıklar. : Kazanım 10 Polar ve apolar kovalent bağların özelliklerini ifade eder, bazı temel moleküller üzerinden molekül polarlığını açıklar. Kazanım 11 : Kovalent bağlı bileşiklerin sistematik adlandırmasını yapar. Metalik bağın oluşumunu açıklar. Metalik bağın açıklanmasında elektron denizi modeli kullanılır. Kazanım 12 : Zayıf ve güçlü etkileşimleri bağ enerjisi esasına göre ayırt eder. a. Van der Waals kuvvetlerinin oluşumunu açıklar. b. Dipol-dipol etkileşimleri, iyon-dipol etkileşimleri ve London kuvvetlerinin etkileşme güçleri karşılaştırılır. Hidrojen bağları ile maddelerin fiziksel özellikleri arasında ilişki kurar. a. Hidrojen bağının oluşumu açıklanır. b. Uygun bileşik serilerinin kaynama noktası değişimleri grafik üzerinde, hidrojen bağları ve diğer etkileşimler kullanılarak açıklanır. Fiziksel ve kimyasal değişimi, kopan ve oluşan bağ enerjilerinin büyüklüğü temelinde ayırt eder. Anahtar Kelimeler Sembollerin ve Kısaltmaların Okunuşu Molekül İyon atm : Atmosfer mol : Mol İyonik bağ Kovalent bağ °C : Celcius A : Kütle numarası Polar kovalent bağ Moleküller arası etkileşimler cm : Santimetre P : Basınç (gaz basıncı) Bağ enerjisi Metalik bağ dk : Dakika p : Proton sayısı Apolar kovalent bağ Değerlik elektron sayısı g : Gram e : Elektron sayısı Kimyasal bağ K : Kelvin t : Sıcaklık kj : Kilojoule V : Hacim L : Litre n : Mol mL : Mililitre Z : Atom numarası KAZANIMLAR Bilgi ve İletişim Teknolojisi Kullanımı www.phet.colorado.edu/tr adresinden molekül polarlığı ve molekül şekilleri ile ilgili interaktif animasyonlara ulaşabilirsiniz. 6

BİLGİKimyasal Türler Arası Etkileşimler Kimyasal türler arası etkileşimleri atomlar arasında, moleküller arasında ve iyon- lar arasındaki etkileşimler olarak sınıflandırmak doğru değildir. Örneğin gümüş me- talinde gümüş atomlarını, su molekülünde hidrojen ve oksijen atomlarını bir arada tutan kuvvetler güçlü etkileşimlerdir. Ancak asal gaz atomları arasındaki etkileşimler çok zayıftır. Bu farklılığı atomlar arası etkileşimler ile açıklamak zordur. Bağlanan Türlere Göre Sınıflandırma Bağlanan türe göre atomlar arası veya moleküller arası olarak iki farklı sınıflan- dırma yapabiliriz. He atomları arasındaki etkileşim, Al atomları arası etkileşim H2O içerisinde H – O arasındaki etkileşim atomlar arası etkileşime örnektir. H2O molekül- leri arasındaki veya CO2 moleküllerinin arasındaki etkileşimler ise moleküller arası etkileşimlere örnektir. Etkileşimin atomlar veya moleküller arası olması onun zayıf ya da güçlü etkileşim olduğunu göstermez. Aşağıdaki tabloya bakacak olursak hem atomlar arası hem de moleküller arası etkileşimler zayıf ya da güçlü olabilir. Bağ Bağın Türü Oda Bağın Koşullarında Gücü He – He Atomlar Fiziksel Hali Zayıf arası Gaz Güçlü Al – Al Atomlar Güçlü arası Katı Zayıf O Atomlar Zayıf HH arası Sıvı H2O – H2O Moleküller CO2 – CO2 arası Sıvı Moleküller arası Gaz Bu nedenle tanecikler arası etkileşimlerde bağlanan türe göre sınıflandırma çok tercih edilmez. Bu nedenle türler arası etkileşimleri, bağın sağlamlığına göre güçlü ya da zayıf etkileşimler olarak sınıflandırmak daha doğrudur. Kimyasal etkileşimler gerçekleşirken atomlar birbirlerine yaklaştığında; 1. Elektronlar birbirlerini iter (Aynı yükler birbirini iter). 2. Atomların çekirdekleri birbirlerini iter (Aynı yükler birbirini iter). 3. Atom çekirdekleri ile elektronlar birbirini çeker (Zıt yükler birbirini çeker). BİLGİ 9

Çekirdekler ve elektronlar arasındaki itme kuvvetleri Elektron Çekirdekler ve elektronlar arasındaki çekme kuvvetleri Çekirdek İki hidrojen atomunun birbirine yaklaşması durumunda itme ve çekme kuvvetleri ●● Kimyasal türler arasında çekme kuvvetleri itme kuvvetlerinden çok büyükse güçlü etkileşimler meydana gelir. ●● Çekme kuvvetleri, itme kuvvetlerinden büyük ancak aradaki fark birbirine ya- kın ise zayıf etkileşimler meydana gelir. ●● Güçlü etkileşimlerin ortadan kaldırılması, maddelerin kimyasal yapılarının değişmesine, zayıf etkileşimlerin ortadan kaldırılması ise maddelerin fiziksel yapılarının değişmesine neden olur. ●● Bu nedenle güçlü etkileşimler kimyasal bağ, zayıf etkileşimler de fiziksel bağ olarak ifade edilebilir. Kimyasal Türler Arası Etkileşimler Güçlü Zayıf Etkileşimler Etkileşimler (Kimyasal Bağlar) (Fiziksel Bağlar) İyonik Bağ Van der Waals Hidrojen Etkileşimleri Bağı Kovalent Bağ İyon – dipol Metalik Bağ etkileşimleri Dipol – dipol etkileşimleri London Kuvvetleri BİLGİ İyon – İndüklenmiş dipol Dipol – İndüklenmiş 10 dipol etkileşimleri

UYGULAMA ALANI - 1 1. Aşağıda kimyasal türlerin sınıflandırılması ile ilgili bazı ifadeler verilmiştir. Bu ifadelerde altı çizili olarak verilen- lerden bazıları doğru, bazıları ise yanlıştır. Bu ifadelerin doğru olanları için “D” yanlış olanları için “Y” yazınız. Yanlış olan ifadelerin doğrusunu belirtiniz. İfade Doğru / Doğru İfade Yanlış a. İki kimyasal tür arasında çekme kuvvetleri itme kuvvetlerinden büyük an- Y zayıf etkileşimler cak aradaki fark birbirine yakın ise güçlü etkileşimler meydana gelir. b. Güçlü etkileşimler ortadan kaldırıldığında, maddelerin kimyasal yapısı D değişir. c. Kimyasal tepkimeler esnasında üzerinde eşleşmemiş elektronu bulunan, Y radikal kararsız, yüksek enerjili türlere molekül denir. d. Güçlü etkileşimler sonucunda açığa çıkan enerji, zayıf etkileşimler sonu- Y fazladır cunda açığa çıkan enerjiden azdır. 2. Aşağıda verilen kimyasal türleri atom, molekül ya da iyon olarak sınıflandırınız. NO2 Cu Al3+ NO3– Fe Ne Atom H2O Cl– Cu İyon Molekül Al3+ Fe Ne NO2 NO–3 Cl– H2O UYGULAMA ALANI 12

AKLINDA OLSUN He atomunun 1. katmanı tam dolu ve soygaz olduğundan bağ yapmaz. Bu ne- denle elektronlar çift olarak gösterilir. İyonik bileşikler kristal örgü yapısına sahiptir. Atomlar üç türlü kuvvetli etkileşim sergilerler; 1. İyonik bağ 2. Kovalent bağ 3. Metalik bağ İyonik Bağ Metaller bağ oluştururken elektron verirler, ametaller ise metallerden elektron alırlar. Bu sırada metaller katyon oluştururken ametaller de anyon oluşturur. Zıt yük- lü bu iyonlar arasında oluşan elektrostatik çekim güçlü etkileşim, iyonik bağ olarak tanımlanır. +– Na Cl Na+ Cl– + – NaCl İyonik Bileşiklerin Lewis Nokta Yapısı: NaCl oluşumu Öncelikle elementlerin katman elektron dağılımını yazalım. 11Na 2 8 1 17Cl 2 8 7 AKLINDA OLSUN Na atomu metaldir ve 1 tane değerlik elektronu vardır. Cl atomu ametaldir ve 7 tane değerlik elektronu vardır. Na atomu 1 elektron verip katyon haline geçerek MgF2 nin Lewis yapısı soygaz elektron düzenine ulaşırken, Cl atomu da 1 elektron alıp anyon oluşturarak soygaz elektron düzenine ulaşır. İyonik bileşiklerde toplam alınan ve verilen elekt- –– ronlar eşittir. F Mg2+ F Na + Cl şeklinde de gösterilebilir. Na+ Cl Aynı kuralları farklı örnekler için de uygulayalım: CaO oluşumu Ca 2 8 8 2 8O 2 6 Ca + O 2– 20 Ca2+ O MgF2 oluşumu 9F 2 7 Mg + F Mg2+ F F 12Mg 2 8 2 2 BİLGİ Her F atomu bir elektron aldığından 2 tane F kullanılır. Böylece Mg atomu iki elektronu verebilir. 14

BİLGİ İyonik Bileşiklerin Sistematik Adlandırılması İyonik bileşiklerin adlandırılabilmesi için aşağıda verilen katyon ve anyonların bilinmesi gerekir. Katyonlar 1+ yüklü 2+ yüklü 3+ yüklü Al3+ Alüminyum H+ Hidrojen Be2+ Berilyum Li+ Lityum Mg2+ Magnezyum Na+ Sodyum Ca2+ Kalsiyum K+ Potasyum Ba2+ Baryum Ag+ Gümüş Zn2+ Çinko NH4+ Amonyum Anyonlar 1– yüklü 2– yüklü 3– yüklü Florür N3– Nitrür F– Klorür O2– Oksit P3– Fosfür Cl– Bromür PO43– Fosfat Br– İyodür S2– Sülfür I– Hidroksit OH– Siyanür CO32– Karbonat CN– SO42– Sülfat NO3– Nitrat CH3COO– Asetat AKLINDA OLSUN İyonik bileşiklerin formüllerinin yazılışını hatırlayalım. Öncelikle yükler toplamının sıfır olması gerektiği ve katyonun önce yazıldığını Metal ve ametal arasında unutmayalım. oluşan bileşikte kullanılan Örneğin; Na+ ve O2– iyonlarını ele alalım. ametal, Na+ katyon olduğundan önce yazılır. Ancak yükü +1 dir. O2– ise –2 yüklü ol- duğundan Na+ iyonundan 2 tane kullanılır. Bunu genellikle çaprazlama ile yaparız. ●● C ise karbür Na+ O2– Na2O1 ●● N ise nitrür ●● P ise fosfür 1 rakam olarak yazılmaz. Na2O olur. ●● H ise hidrür • Eğer yükler eşitse çaprazlara rakam yazılmaz. Örneğin, Mg2+ O2– MgO olarak birebir yazılır. Pb4+ ve O2– de Pb2O4 yerine sadeleştirilip PbO2 olarak okunur. olarak yazılır. BİLGİ • Kök iyonlarda yükün kök iyonun tamamına ait olduğu unutulmamalıdır. Kök iyondan birden fazla kullanılacaksa iyon parantez içine alınmalıdır. Cu2+ ve NO3– iyonları arasında oluşan bileşik Cu(NO3)2 formülüne sahiptir. 22

KAZANIM 9 KAVRAMA 1. Element Bağ 4. 4Be, 12Mg ve 20Ca elementleri ile ilgili aşağıda- Zn İyonik kilerden hangisi yanlıştır? C Kovalent Na Metalik A) Aynı grupta yer alırlar. Yukarıdaki elementler ve kendi atomları ara- sında oluşturabilecekleri bağlar hangi seçe- B) Elektriği iyi iletirler. nekte doğru eşleştirilmiştir? A) B) C) D) E) C) Atom çapı en büyük olan Ca’dır. Zn ve Na metaldir. Metalik bağ yaparlar. C ametaldir D) Erime noktası en düşük olan Be’dir. kovalent bağ yapar. İyonik bağ metal ve ametal arasında olacağından atomlar kendi arasında bağ yapmaz. E) Değerlik elektron sayıları 2’dir. Be : 2 ) 2); Mg : 2 ) 8 ) 2 ); Ca : 2 ) 8 ) 8 ) 2 ) Hepsi 2A grubundadır. Metaldirler ve elektriği iletirler. Grupta yukarıdan aşağı atom hacmi arttıkça bağ kuvveti azalır, erime noktası düşer. 5. Aşağıda verilmiş tanılayıcı dallanmış ağaç etkinliğindeki tüm ifadeleri hatasız olarak tamamlayan öğrenci hangi çıkışa ulaşır? 2. X, Y ve Z metallerinin erime noktaları arasında Metallerde iyonlaşma X > Z > Y ilişkisi vardır. enerjisi genellikle düşüktür. Buna göre, X, Y ve Z element atomları periyo- dik cetvelde nasıl yerleşemezler? DY Metallerde değerlik Metaller tel ve levha elektron sayısı haline getirilebilirler. fazladır. A) Y Z X B) Y Z C) X DY D Y X Z Y Doğadaki Demir hem iyonik elementlerin büyük Metallerin çoğunluğu hem de metalik çoğunluğu metaldir. oda koşullarında bağ oluşturur. katı haldedir. DY D) Z X E) X DY DY Y YZ 56 1 23 4 A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5 Periyodik cetvelde yukarıya ve sağa doğru gidildikçe İlk ifade doğrudur. Metallerde değerlik orbital sayısı fazla- metallerin erime noktası artar. dır. Devam eden ifade yanlış olur. Metallerin çoğu oda koşullarında katı olduğundan 3. çıkışa ulaşılır. 3. Aynı ortamda bulunan 11Na, 12Mg ve 13Al ele- 6. I. Elektron alma eğilimleri yüksektir. mentleri ile ilgili; I. Üçü de metalik bağ içerir. II. İyonlaşma enerjileri düşüktür. II. Metalik bağ kuvveti en fazla olan Na elementi- III. Değerlik elektron sayısı azdır. dir. Yukarıda verilenlerden hangileri metallerin özel- III. Metalik özelliği en yüksek olan Al elementidir. liklerindendir? yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız II B) I ve II C) I ve III A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) II ve III E) I, II ve III KAVRAMA D) II ve III E) I, II ve III Metalik özellikler değerlik elektronlarının serbestçe dolaş- Sırasıyla Na – IA, Mg – IIA ve Al – IIIA grubu elementidir. ması ile ortaya çıkar. Bunu da II. ve III. öncül sağlar. Üçü de metaldir. I. doğrudur. Soldan sağa metalik özellik azalırken metalik bağ kuvveti artar. 1. B 2. B 3. A 4. D 5. C 6. D 43

Yemek tuzunun suda çözünmesi AKLINDA OLSUN Polar moleküller NaCl katısı suda çözündüğünde Na+ iyonu suyun oksijen tarafı ile, Cl– iyonu arasındaki dipol - dipol suyun hidrojen tarafı ile iyon-dipol etkileşimi oluşturur. kuvvetleri London kuvvetlerinden daha London Kuvvetleri güçlüdür. Apolar moleküller ve soygaz atomlarını katı ve sıvı fazda bir arada tutan etkile- AKLINDA OLSUN şime London kuvvetleri denir. London kuvvetleri ile Van der Waals kuvvet- Apolar moleküllerin veya soygazların elektron dağılımları her zaman dengeli ol- leri eş anlamlı değildir. maz, molekül ve elektron hareketlerinden dolayı anlık olarak molekülün bir tarafında elektron yoğunlaşması olabilir. AKLINDA OLSUN Apolar moleküllerde Bu durum molekülde veya atomda geçici bir kutuplaşmaya yol açar. Kutuplaşan ve soygazlarda toplam molekül veya atom, komşu atom veya molekülün de kutuplaşmasına neden olur ve elektron sayısı arttık- zayıf da olsa etkileşim gerçekleşir. ça, London kuvveti de artar. Böylelikle He (A) He (B) H–H H–H kaynamaya başlama H2 (A) H2 (B) sıcaklıkları da artar. δ– δ+ He (A) He (B) δ– δ+ H–H 47 H–H H2 (B) H2 (A) δ– δ+ δ– δ+ δ– δ+ δ– δ+ H–H H–H He (A) He (B) H2 (A) H2 (B) A ve B atomları A ve B molekülleri arasında geçici arasında geçici dipol oluşur. dipol oluşur. Geçici oluşan bu etkileşime indüklenmiş dipol – indüklenmiş dipol etkileşimi de- BİLGİ nir. İlk olarak Fritz London tarafından açıklanmıştır. Bu nedenle London kuvvetleri olarak bilinir. London kuvvetleri moleküller arasındaki bağların en zayıf olanıdır. London kuv- vetleri anlık oluşur ve geçicidir. Apolar moleküller veya tek atomlu soygazlarda yapı büyüdükçe elektron yoğun- luğu ve geçici kutuplaşma artacağından London kuvvetleri de artar. 8A grubunda yukarıdan aşağıya kaynama noktalarının artması, London kuvvetlerinin artmasından kaynaklanır. Molekül formülü aynı ancak yapı formülü farklı yapılarda yüzey alanı arttıkça, London kuvvetleri de artar.

KAZANIM 10 KAVRAMA 1. Aşağıda verilen etkileşimler ve bu etkileşimle- 4. re verilen örneklerden hangisi yanlıştır? Etkileşim Örnek H2O(s) CCI4(s) A) London kuvvetleri B) İyon - dipol He – He I II C) İyon - indüklenmiş dipol Na+ – H2O D) Dipol - dipol Cl– – CCl4 Yukarıdaki kaplara NaCl katısı ilave edilip karış- E) Dipol - indüklenmiş dipol Mg2+ – Cl– tırılıyor. Buna göre ilave edilen katı ile kaplardaki sıvı- CCl4 – H2O lar arasındaki etkileşim türü hangi seçenekte doğru verilmiştir? D'de verilen iyonik bağdır. HCl – HCl dipol – dipol etkile- şime örnek olur. I. Kap II. Kap 2. İyot katısının suda çözünme oranı çok düşüktür, A) Dipol - Dipol İyon - Dipol genellikle çözünmez diye kabul edilir. B) Dipol - Dipol İyon - indüklenmiş dipol Birkaç tane iyot kristali suya atılıp çok az da olsa çözündüğünde su ile arasında ne tür bir C) İyon - Dipol İndüklenmiş Dipol - İn- etkileşim oluşur? düklenmiş dipol A) Dipol - dipol etkileşimi D) İyon - İndüklen- Dipol - İndüklenmiş di- B) İyon - indüklenmiş dipol etkileşimi miş dipol pol C) Dipol - indüklenmiş dipol etkileşimi İyon - İndüklenmiş dipol D) London kuvvetleri E) İyon - Dipol E) İyon - dipol etkileşimi NaCl iyonlaşır, su ile iyon - dipol etkileşimi ve CCl4 ile I2 apolardır. H2O polardır. Dipol – indüklenmiş dipol etki- iyon - indüklenmiş dipol etkileşimi gösterir. leşimi oluşur. 5. Aşağıda molekül modeli verilen maddelerden hangisi dipol - dipol etkileşimi oluşturabilir? A) B) C) D) E) 3. I. Ne Polar moleküllerde dipol-dipol etkileşimi bulunur. C’deki molekül modeli polar yapılıdır. II. CCl4 6. H III. H2S B S CS H Cl Yukarıda verilen moleküllerden hangileri tane- HH cikleri arasında yalnızca London kuvvetleri oluşturur? I II III A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II Yukarıda verilenlerden hangilerinde kendi mole- KAVRAMA külleri arasında dipol - dipol etkileşimi vardır? D) II ve III E) I, II ve III A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve III Ne, monoatomik ve CCl4 apolar moleküldür. Yoğun fazda D) I ve II E) II ve III sadece London kuvvetleri görülür. H2S molekülleri arası dipol - dipol etkileşim baskındır. Dipol – dipol etkileşim polar moleküllerde olur. BH3 ve 49 CS2 apolar, HCl polar moleküllerdir.

BİLGİZayıf Etkileşimler Hidrojen Bağı Hidrojen bağı aslında bir çeşit dipol – dipol etkileşimidir. H atomunun polar mo- lekül içerisinde N – H, O – H, veya F – H bağlarından en az birini yaptığı durumlarda molekülün bu kısımlarında büyük bir polarlık oluşur. Bu durum, F, O, N elementlerinin elektronegatifliklerinin H atomuna göre büyük olmasından kaynaklanır. Dolayısıyla bağdaki elektronegatiflik farkı büyük olur ve moleküller arası etkileşim de büyük olur. Hidrojen bağı Kovalent bağ Hidrojen bağı Van der Waals etkileşimlerinden daha kuvvetlidir. Aşağıdaki grafiğe bakılırsa, H atomunun aynı grupta yer alan elementlerle yaptı- ğı bileşiklerde kaynama noktalarının genelde yukarıdan aşağıya doğru arttığı gözle- nir. Bunun nedeni de elektron sayısı arttıkça London kuvvetlerinin artmasıdır. Ancak bu eğilimde hidrojen bağı yapmış moleküller istisnadır. Hidrojen bağı aynı moleküller arasında olduğu gibi farklı moleküller arasında da BİLGİ olur. Örneğin, NH3 ve H2O veya HF ve CH3OH. Yapısında H ve O olan her molekül de hidrojen bağı yapmaz. Örneğin CH3 –  O  –  CH3 bileşiği dimetil eterdir. Burada O atomu C atomları ile bağ yapar, O – H bağı yoktur. Bu nedenle CH3 – O – CH3 bileşiğinin molekülleri arasında hidrojen bağı oluşmaz. 51

BİLGİ Moleküllerin bağ kuvvetleri arttıkça erime ve kaynama noktaları da artar. 1. Hidrojen bağı 2. İyon – dipol etkileşimi 3. Dipol – dipol etkileşimi 4. London kuvvetleri Bağ kuvvetleri; 1 > 2 > 3 > 4 şeklinde sıralanır. Hidrojen Bağının Canlılar İçin Önemi Suya özel bir durum olarak, bir su molekülü 4 farklı su molekülü ile etkileşim kurar. Kaynama noktası nispeten yüksektir. Donarken hacmi genişler, buzun yo- ğunluğu sudan az olur. Su donarken donma yüzeyden başlar. Böylece su altında canlı yaşamı devam eder. Hava sıcaklığı çok çabuk değişse bile suyun sıcaklığı yavaş yavaş artar ve azalır. Bu durum vücudunun büyük bir kısmı su olan insanın sıcaklık değişmelerin- den daha az etkilenmesini sağlar. Bunun nedeni de hidrojen bağlarıdır. Hidrojen bağları protein ve DNA yapısında da vardır. DNA'nın sarmal yapısın- da zincirler hidrojen bağı ile bir arada durur, DNA'nın kendini kopyalaması sırasın- da bu bağlar kopar ve tekrar oluşur. Hidrojen bağları DNA’nın yapısındaki hidrojen bağları Yüksek ağaçlarda yapraklara kadar su taşınımı yine hidrojen bağlarının etkisi ile açıklanabilir. Bu bağlar sayesinde su molekülleri birbirine tutunur ve kılcallık etkisi ile köklerden yapraklara kadar taşınır. 52

Kimyasal Türler Arası Etkileşimler TAM TUR Kimyasal Tür Nedir? Atom Molekül İyon Radikal ––––––– ––––––– ––––––– ––––––– Kimyasal türler; atom, molekül ya da iyondur. Bu üç kimyasal türün dışında radikal adı verilen kimyasal türler de Fe O2 Li+ N vardır. Radikaller, kimyasal tepkimeler esnasında atom, mo- lekül ya da iyonlardan oluşan üzerinde eşleşmemiş elektronu Ar CO2 CO32– CH3 bulunan kararsız, yüksek enerjili kimyasal türlerdir. Ni N2O3 Cl– Cl Kimyasal Türler Arası Etkileşimler Güçlü Etkileşimler Zayıf Etkileşimler Kimyasal özellikler ile ilgilidir. Fiziksel özellikler ile ilgilidir. Yaklaşık 40 kj den büyüktür. Yaklaşık 40 kj den küçüktür. İyonik Bağ Metalik Bağ Van der Waals Hidrojen Bağı Bağları N, O ve F Katyon ve anyondan Kovalent Bağ Metallerin değerlik atomlarının oluşur. İyonik bileşikler Ametal atomları elektron sayıları • Dipol - dipol polar yapılı arasında elektron arttıkça HCl - HCl hidrojenli birim hücrelerden ortaklığına dayalıdır. metalik bağın oluşur. kuvveti artar. • İyon -dipol bileşiklerinde Na+ - H2O moleküller –– Metalik bağ kuvveti arasındaki • London H2 - H2 etkileşimdir. Cl Ca2+ Cl daha yüksektir. Apolar Kovalent Polar Kovalent büyük olan metallerin Aynı erime noktaları Farklı ametaller daha yüksektir. ametaller arasında arasında F2, O2, N2, Cl2 H2O, NH3, CO2 F F H Cl Fiziksel Değişimler Kimyasal Değişimler Maddelerin dış görünüşü ile ilgili olan, gözlene- Maddelerin kimlik özelliklerine kimyasal özellik bilen ve ölçülebilen özellikler fiziksel özellik olarak denir. Yanıcı olma, yakıcı olma, kimyasal tepkimeye adlandırılır. Sertlik, fiziksel hâl (katı, sıvı ve gaz), yo- girme yatkınlığı (aktiflik), kimyasal tepkimeye girme ğunluk, erime noktası, kaynama noktası, akışkanlık, isteğinin çok az olması ya da hiç olmaması (asallık), çözünürlük, renk, şekil, genleşme fiziksel özelliklerdir. asitlik, bazlık bu özelliklerdendir. Maddenin kimlik özel- Fiziksel özelliklerde meydana gelen değişimlere fizik- liklerinde meydana gelen değişimler kimyasal deği- sel değişim denir. şim olarak adlandırılır. ●●Kağıdın yırtılması ●●Süblimleşme ●●Kömürün yanması ●●Demirin paslanması TAM TUR ●●Camın kırılması ●●Sulu boyanın kuruması ●●Yumurtanın pişmesi ●●Gümüşün kararması ●●Mumun erimesi ●●Odunun kırılması ●●Üzümden sirke yapılması ●●Yaprağın sararması ●●Suyun buharlaşması ●●Buzun erimesi ●●Sütten yoğurt yapılması ●●Ekmeğin küflenmesi 59

PISA KERTENKELE 9. sınıfta öğrenim gören Ahmet, kimyasal türler arası etkileşimlere günlük yaşantımızda örnekler bulması için öğretmeni tarafından görevlendirilmiştir. Bu konuda araştırmalar yapan Ahmet çok ilginç bir bilgiye rastlamıştır. Ahmet’in bulduğu bilgi aşağıdaki gibidir. Bazı kertenkeleler, cam gibi pürüzsüz bir yüzeyde rahatça yürüyebilmektedir. Kertenkeleler bu yetenekle- rini Van der Waals bağlarına borçludur. Kertenkelelerin ayak yüzeyleri, temas ettikleri pürüzsüz yüzeyler ile Van der Waals bağları oluşturur. Böylece kertenkele bu yüzeye tutunabilir. Bazı örümcek türlerinde de bu özellik keşfedilmiştir. Van der Waals bağları kimyasal türler arasındaki etkileşimlerden biridir ve günlük yaşantımızda buna benzer birçok örneğe rastlanmaktadır. A) Yukarıdaki bilgiden yola çıkan Ahmet, kimyasal türler arasındaki etkileşimler ile ilgili bir şema hazırlamaya karar vermiştir. Buna göre aşağıda verilen şemada Ahmet boş bırakılan yerlere hangi etkileşim türlerini yazmalıdır? Şemayı tamamlayınız. I. Güçlü etkileşimler II. Zayıf etkileşimler Kimyasal Türler Arası Etkileşimler III. Kovalent bağ IV. Metalik bağ V. Hidrojen bağı I II VI. Van der Waals bağları VII. İyon – indüklenmiş dipol İyonik III IV V VIII. Dipol – indüklenmiş dipol Bağ VI IX. London kuvvetleri PISA VII VIII IX 60

B) Bir öğretmen kimya dersinde farklı sulu çözeltiler kullanarak yaptığı bir deneyde çözeltilerin elektriği iletme durumlarının farklılık gösterdiğini öğrencilerine göstermiştir. Bu deneylere ilişkin görseller aşağıdaki gibidir. I II III I numaralı deney düzeneğine elektrik verildiğinde lamba yanmazken, II numaralı deney düzeneğinde lamba- nın yandığı, III numaralı deney düzeneğinde ise lambanın az yandığı gözlenmiştir. Bu bilgiler ışığında öğretmen öğrencilerinden aşağıdaki soruları yanıtlamalarını istemiştir. Sizce öğ- rencilerin bu sorulara yanıtları ne olmalıdır? 1. I, II ve III numaralı çözeltilerde hangi kimyasal türler bulunmaktadır? Tahmin ediniz. I. Molekül II. Çok iyon ve Molekül III. Az iyon ve molekül 2. I, II ve III numaralı çözeltilerde bulunan kimyasal türler arasında hangi etkileşimler vardır? Adlarını yazınız. I. Dipol-dipol, hidrojen bağları, London kuvvetleri II. İyon-dipol, dipol-dipol, hidrojen bağları, London kuvvetleri III. İyon-dipol, dipol-dipol, hidrojen bağları, London kuvvetleri 3. I, II ve III nolu deneylerdeki çözeltilerde çözünen maddeler ile ilgili aşağıda verilen kimyasal tür mo- dellerinden hangileri ile eşleştirilebilir? a b c I. c PISA II. b III. a 61

C) Türler arasındaki etkileşimler sonucunda yeni maddeler oluşur. Bu maddelerin sistematik olarak adlandırıl- ması IUPAC kurallarına göre yapılır. Buna göre aşağıdaki etkinliği tamamlayınız. 1. Aşağıda formülleri verilen bileşiklerin adını yazınız. NaOH : LiCl : MgSO4 : : NH4Cl : CH3COOK : Al2O3 : SO3 : PbO2 : N2O : CuO : IF3 : Cu2Cl2 : CF4 : Hg2Cl2 : N2O5 : PbI2 : NO : FeSO4 : NaCH3COO : CuCl2 : Cu(OH)2 NH4NO3 : CO2 : SO2 : 2. Aşağıda adları verilmiş bileşiklerin formüllerini yazınız. Azot dioksit : Bakır (I) oksit : Kükürt hekzaflorür : Azot triflorür : Karbon monoksit : Potasyum sülfat : Alüminyum klorür : Diklor heptaoksit : Demir (II) oksit : Diazot trioksit : Kalay (II) nitrat : Karbon tetraklorür : Fosfor pentaklorür : Kalsiyum hidroksit : Demir (III) oksit : Kalay (II) bromür : Potasyum hidroksit : Magnezyum nitrat : Alüminyum sülfat : Gümüş siyanür : 1. Lityum klorür Magnezyum sülfat Sodyum hidroksit Alüminyum oksit Amonyum klorür Potasyum asetat Kurşun (IV) oksit Kükürt trioksit Bakır (II) oksit İyot triflorür Diazot monoksit Diazot pentaoksit Karbon tetraflorür Bakır (I) klorür Demir (II) sülfat Kurşun (II) iyodür Cıva (I) klorür Bakır (II) klorür Sodyum asetat Azot monoksit Karbondioksit Bakır (II) hidroksit Amonyum nitrat Kükürt dioksit PISA Cu2O 2. CO NO2 Cl2O7 SF6 Sn(NO3)2 NF3 Ca(OH)2 K2SO4 SnBr2 AlCl3 KOH FeO Mg(NO3)2 N2O3 Al2(SO4)3 CCl4 AgCN PCl5 Fe2O3 62

3. Formülleri verilen aşağıdaki bileşiklerin yaygın adlarını bularak bulmacada yerine yazınız. Yukarıdan Aşağıya Soldan Sağa 1. CaCO3 3. CH3COOH 2. HNO3 5. NaOH 4. CaO 6. HCl 1 7. Ca(OH)2 8. H2SO4 9. KNO3 10. NaCl K İ 5 3 R 2 K E ZZ AP S Ç 4 S ÖN ME M İ Ş K İ R E Ç 6 T UZ RU H U R A D 7 S ÖN M Ü Ş K İ R E Ç ŞK E I O 8 ZA Ç Y A Ğ I SS T 9 G ÜH E R Ç İ L E İ D 10 Y E M E K T U Z U İ PISA 63

Eskiden uzunluk ölçüsü birimi olarak 'kulaç', 1 'fersah' kütle birimi olarak 'okka', 'çeki' gibi birimler kullanıldığını biliyor muydunuz? ACEMİ 1. Aşağıda verilen etkileşim türlerinden hangisi 5. I. MgCI2 en zayıftır? II. F2 A) Hidrojen bağı III. Ne B) Kovalent bağ C) Dipol – dipol etkileşimi IV. Cl D) London kuvvetler E) İyonik bağ Yukarıda sembol ya da formülü verilen madde- En zayıf etkileşim apolar yapıları bir arada tutan London lerden hangilerinin türü moleküldür? (9F, 10Ne, kuvvetleridir. 12Mg, 17Cl) 2. NH4NO3 bileşiğinin sistematik adı aşağıdaki- A) III ve IV B) I ve IV C) Yalnız II lerden hangisidir? A) Azot nitrür D) II ve III E) I, II ve III B) Amonyum nitrür C) Amonyum nitrat Molekül atom gruplarıdır. I’de MgCI2 kristal yapıdır. Bu D) Azot nitrat nedenle molekül değildir. Na atomdur. IV ise radikaldir. E) Amonyak nitrür 6. NH4NO3 bileşiği NH4+, amonyum ve NO3– nitrat iyonla- (NH4)2SO4 rından oluşur. Adı amonyum nitrat’tır. NH4+ ……I…… 3. Aşağıdaki elementlerden hangisinin atomları ……II…… ……II…I … yoğun fazda metalik bağ oluşturur? A) 3Li B) 6C C) 8O Yukarıdaki kutucuklarda NH4+ iyonu verilmiş ve üç kutu boş bırakılmıştır. I, II ve III nolu kutular D) 9F E) 10Ne aşağıdaki bilgileri içerdiklerine göre, Verilenler içerisinde Li atomu 1A grubunda yer alan bir I. diğer iyonun formülü metaldir. Atomları arasında metalik bağ bulunur. II. NH4+ iyonunun adı III. diğer iyonun adı 4. CaSO4 bileşiği iyonik, H2O bileşiği moleküler yapı- lıdır. doğru seçenek hangisidir? III I II sülfür Bu bileşiklerle ilgili aşağıda verilen bilgilerden sülfat ACEMİ A) SO42– Amonyum sülfür hangisi yanlıştır? B) SO4– Amonyum sülfat C) SO42– Amonyak sülfat A) CaSO4 bileşiğinin adı kalsiyum sülfat’tır. D) SO42– Amonyum B) H2O bileşiğinin adı dihidrojen monoksit’tir. E) SO42– Amonyak C) CaSO4 bileşiği oda sıcaklığında katıdır. D) CaSO4 bileşiği katı halde elektriği iletir. (NH4)2SO4 → 2NH4+ ve SO42– E) H2O oda sıcaklığında sıvıdır. amonyum sülfat İyonik bileşikler katı halde elektrik akımını iletmezler. Sadece sıvı ve çözelti halindeyken elektriği iletirler. 64

7. H2S bileşiği ile ilgili öğrenciler aşağıdaki bilgileri 10. Aşağıda formülü verilen bileşiklerden hangisi vermektedirler. apolardır? (1H, 5B, 6C, 7N, 16S, 17CI) I. Adı dihidrojen monosülfür dür. A) HCN B) H2S C) NH3 II. Lewis nokta yapısı S H şeklindedir. H D) CH3Cl E) BH3 III. Bileşik moleküler yapılıdır. HC N HS H H Buna göre, öğrencilerin verdiği bilgilerden H N H H B H H C Cl hangileri doğrudur? (1H, 16S) HH H A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve II Merkez atomu bağ yapmayan e– çifti içermeyen ve simetrik olan yapı BH3 dür. BH3 apolar moleküldür. D) II ve III E) I, II ve III 11. Y X Y Y Verilen bileşik dihidrojen monosülfür adlı moleküler bir bileşiktir, verilen bilgilerin tamamı doğrudur. Elektron nokta yapısı yukarıda verilen molekül ve molekülü oluşturan elementlerle ilgili aşağı- 8. I. Kurşun (II) oksit daki ifadelerden hangisi yanlıştır? A) Bileşik moleküler yapıdadır. II. Diazot tetraoksit B) Üç tane polar kovalent bağ içerir. C) Molekül apolardır. III. Magnezyum sülfür D) Molekül geometrisi düzlem üçgendir. Yukarıda sistematik adları verilen bileşiklerin E) X’in atom numarası 3’dür. formülleri hangi seçenekte doğru verilmiştir? X’in atom numarası 3 olursa 1 tane değerlik elektronu I II III olur. Bağ kapasitesi 3 olduğundan elektron dağılımı en az 2 – 3 olarak yazılabilir. Atom numarası en az 5 olur. A) PbO N2O4 MgS B) PbO2 N2O4 MgS 12. Asetik asit molekülü organik bir molekül olup sirke C) PbO N2O4 MgS2 asidi olarak da bilinir. D) PbO2 NO2 MgS E) Pb2O3 N2O4 MgS2 Kurşun (II) oksit PbO H O Diazot tetraoksit N2O4 Magnezyum sülfür MgS 3 H1 C 2 C 4 O 5 H H Asetik asit molekülünde numaralandırılmış 9. I. HCl bağlardan hangisi apolardır? II. CO2 III. NH3 A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5 Aynı atomlar arası bağlar apolar olduğundan 2 numara- Yukarıda verilen bileşiklerden hangilerinde lı bağ apolar diğerleri polardır. hem bağlar hem de molekül polar yapılıdır? (1H, 6C, 7N, 8O, 17CI) 13. Fiziksel ve kimyasal olaylar göz önüne alındı- ğında ikisinde de her zaman değişmeyen nice- A) I, II ve III B) II ve III C) I ve II lik aşağıdakilerden hangisidir? A) Maddelerin fiziksel özellikleri D) I ve III E) Yalnız II B) Maddelerin kimyasal özellikleri C) Toplam molekül sayısı H Cl OC O H NH D) Toplam atom sayısı ve türü E) Toplam katı kütlesi H Atomlar yok olmayacağına göre tüm değişimlerde sayı ACEMİ ve türleri sabittir. Her üçünde de bağlar polardır. Ancak CO2 molekülü simetriktir ve C atomunun etrafında ortaklanmamış e– çifti olmadığından molekül apolardır. 1. D 2. C 3. A 4. D 5. C 6. D 7. E 8. A 9. D 10. E 11. E 12. B 13. D 65

Kazananlar yaptıkları işi seyredip keyif almaya zaman ayırırlar. 1 Çünkü dağın zirvesinden baktıkları manzarayı o kadar heyecan verici yapanın dağın yüksekliği olduğunu bilirler. (Denis Waitley) ŞAMPİYON 1. I. CH4 içinde C – H arası 4. II. CaCl2 içinde Ca2+ – Cl– arası HF III. NH3 molekülleri arası Kaynama noktası °C HI Yukarıda verilen etkileşimlerin doğru bağ HBr tanımlaması hangi seçenekte verilmiştir? HCl I II III Toplam elektron sayısı A) Fiziksel Fiziksel Kimyasal Yukarıdaki grafik hidrojen ile bazı halojenlerin B) Fiziksel Kimyasal Fiziksel oluşturdukları bileşiklerin kaynama noktalarının C) Kimyasal Kimyasal Fiziksel toplam elektron sayısına bağlı değişimini vermek- D) Kimyasal Fiziksel Kimyasal tedir. E) Fiziksel Kimyasal Kimyasal Grafikteki beklenmedik eğilimin nedeni; Molekül içi ve iyonlar arası bağlar kimyasal, moleküller I. London kuvvetleri arası bağlar fiziksel bağlardır. II. Hidrojen bağı III. Molekül polarlığı kavramlarının hangileri ile açıklanabilir? 2. Tanecik Lewis yapısı A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III I. 8O2– [ O ] 2– D) I ve III E) II ve III II. 2He He London kuvvetleri ve molekül polarlığındaki artış HCl, III. 3Li+ [Li ]+ HBr ve HI bağ kuvvetindeki artışı açıklar. HF’nin kayna- ma noktasının yüksekliği Hidrojen bağındandır. Yukarıda verilen taneciklerin hangilerinin kar- 5. Halojenlerin bazılarının kaynama noktaları, şısında verilen Lewis yapıları doğrudur? F2 : –190°C Cl2 : –40°C A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III Br2 : 60°C şeklindedir. D) II ve III E) I, II ve III 3Li+ ise Li+ olmalıdır. I ve II doğrudur. Buna göre; 3. Katman elektron dağılımları; I. Molekülde elektron sayısı arttıkça kaynama X : 2 ) 8 ) 2 ) ve Y : 2 ) 6 ) noktası artar. olan elementlerin oluşturacağı bileşiğin for- II. Grupta yukarıdan aşağıya London kuvvetleri mülü ve türü aşağıdakilerden hangisi olabilir? artar. Formül Tür III. Br2, polar, Cl2 ve F2 apolardır. A) XY İyonik yargılarından hangileri doğrudur? (9F, 17Cl, 35Br) B) XY Kovalent ŞAMPİYON C) X2Y İyonik A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) X2Y Kovalent E) XY2 Kovalent D) II ve III E) I, II ve III X : 2A metal; Y : 6A ametal İki atomlu halojen molekülleri arası etkileşim London kuvvetleri ile olur. Elektron yoğunluğu artıp molekül X+2 Y –2 ise XY olur. , iyoniktir. büyüdükçe London kuvvetleri artar, I ve II doğrudur. Üç molekül de apolardır, III yanlıştır. 76

6. Y X Y 10. Bağ oluşumu sırasında atomlar birbirine yak- laşırken; Yukarıda Lewis yapısı verilen bileşik ile ilgili; I. Atom çekirdekleri birbirini çeker. I. Molekül apolardır. II. Elektronlar birbirini iter. II. 4 tane bağlayıcı elektron vardır. III. Çekme kuvvetleri arttıkça bağ sağlamlığı ar- III. Tüm atomlar oktete ulaşmıştır. tar. yargılarından hangileri doğrudur? yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız II B) I ve II C) I ve III A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III D) I ve III E) II ve III Merkez atomda ortaklanmamış elektron yoktur. Molekül Çekirdekler + yüklü olduğundan, aynı yükler birbirini simetriktir. I. doğru, II. yanlıştır. 8 elektron bağlayıcıdır, iter. I yanlış, II doğrudur. Çekme kuvvetleri arttıkça yapı III. doğrudur. sağlamlığı ve bağ kuvveti artar, III doğrudur. 7. I. N2 11. Ağzı açık cam kavanoza konan demir çivilerin zamanla renginin değişmesi ile ilgili; II. H2S I. Kimyasal bir değişimdir. III. CS2 II. Zamanla kavanozdaki katı kütlesi artmıştır. III. Paslanma olarak bilinir. Yukarıdaki moleküllerin hangileri yapısında yargılarından hangileri doğrudur? üçlü bağ içerir? (1H, 6C, 7N, 16S) A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III A) Yalnız II B) I ve II C) I ve III D) I ve II E) I ve III D) II ve III E) I, II ve III Lewis yapıları N ≡ N S S = C = S Demir çiviler havadaki oksijenle HH 4Fe + 3O2 → 2Fe2O3 tepkimesi verir. Yargıların hepsi 8. I. H2S doğrudur. II. H2O III. CH3 – OH 12. Yanda bileşikteki toplam polar H H IV. HF HC CH ve apolar kovalent bağ sayısı V. H–Cl HC CH kaçtır? H H Yukarıdaki bileşiklerin kaç tanesinde hidrojen bağları vardır? Polar Apolar A) 5 3 B) 8 4 A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5 C) 7 5 Hidrojen bağı için molekül içinde H atomu ile F, O veya D) 6 6 N arasında bağ olmalıdır. II, III ve IV hidrojen bağı oluş- turur. E) 5 7 9. Aşağıdaki moleküllerin hangisinde δ+ ve δ– Aynı atomlar arası bağlar apolar, farklı atomlar arası uçlar yanlış verilmiştir? (1H, 6C, 8O, 9F, 17Cl) polardır. Buna göre 8 tane polar 4 tane apolar bağ var- (Elektronegatiflik sıralaması : H < C < Cl < O < F) dır. Molekül δ+ δ– 13. I. Katı halde elektriği iletmek II. Elektron transferi ile oluşmak III. Oda sıcaklığında genelde katı olmak A) CH4 H C Yukarıdaki özelliklerden hangileri metaller ve B) HF H F iyonik bileşikler için ortaktır? C) H2O O H A) I, II ve III B) I ve III C) Yalnız I ŞAMPİYON D) HCl H Cl D) Yalnız II E) Yalnız III E) OF2 O F İyonik bileşikler katı halde elektriği iletmez, metallerde elektron transferi yoktur. Her iki grup da (cıva hariç) oda H2O'da oksijen daha elektronegatif olduğundan oksijen sıcaklığında katıdır. δ– olur, hidrojen ise δ+ olur. 1. C 2. B 3. A 4. B 5. C 6. C 7. A 8. C 9. C 10. E 11. E 12. B 13. E 77

Kimya 9 4. FASİKÜL Maddenin Halleri Doğa ve Kimya ➤ 360 soru ➤ Müfredat Dışı Konu Uyarıları ➤ Bilgi Teknolojileri Uyarlamaları ➤ PISA Tarzı Sorular ➤ ÖSYM Çıkmış Sınav Soruları ➤ Video Çözümler

Teşekkürler… Değerli öğretmenimiz Bülent ERTEN'e katkılarından dolayı teşekkür ederiz. Bu kitap MİLLİ EĞİTİM BAKANLIĞI TALİM VE TERBİYE KURULU BAŞKANLIĞI’nın 19.01.2018 tarih ve 30 sayılı kararı ile belirlenen ORTAÖĞRETİM KİMYA DERS PROGRAMINA GÖRE HAZIRLANMIŞTIR. Bu kitabın her hakkı GENEL YAYIN YÖNETMENİ İLETİŞİM Çap Yayınlarına aittir. Oğuz GÜMÜŞ 5846 ve 2936 sayılı Fikir ve ÇAP YAYINLARI® Sanat Eserleri Yasası’na EDİTÖR göre Çap Yayınları’nın Gülten YILDIRIM - Hazal ÖZNAR Ostim Mah. 1207 Sokak yazılı izni olmaksızın, No: 3/C–D Ostim / Ankara kitabın tamamı veya bir DIZGI Tel: 0312 386 00 26 • 0850 302 20 90 kısmı herhangi bir yöntemle Çap Yayınları Dizgi Birimi basılamaz, yayınlanamaz, 0 553 903 65 51 bilgisayarda depolanamaz, SAYFA TASARIM - KAPAK Fax: 0312 394 10 04 çoğaltılamaz ve dağıtım F. Özgür OFLAZ www.capyayinlari.com.tr [email protected] yapılamaz. 1. BASKI twitter.com/capyayinlari Mayıs 2019 facebook.com/capyayinlari instagram.com/capyayinlari

Gelecek için hazırlanan vatan evlâtlarına, hiçbir güçlük karşısında yılmayarak tam bir sabır ve metanetle çalışmalarını ve öğrenim gören çocuklarımızın ana ve babalarına da yavrularının öğreniminin tamamlanması için hiçbir fedakârlıktan çekinmemelerini tavsiye ederim.

Ön Söz Değerli Öğrenciler, Çap Yayınları olarak konuları en iyi şekilde kavrayabilmeniz için yeni bir anlayışla elinizdeki fasikülleri oluşturduk. Fasiküllerimiz aşağıdaki içeriklere sahiptir: Kazanım Sayfası: Bir konunun hangi sırayla ve toplam kaç kazanımda anlatılacağını gösterir. Bilgi ve iletişim teknolojileri kullanımı başlığı altında derslerde kullanılabilecek internet siteleri tavsiye edilmiştir. Bilgi Sayfası: Her alt konu ile ilgili gerekli bilgilerin ve kısa örneklerin yer aldığı sayfalardan oluşmuştur. Uygulama Alanı: Konu içinde öğrenilen kavramların pekiştirilmesi amacıyla hazırlanan etkinliklerden oluşturul- muştur. Konu Kavrama Sayfaları: Her alt konuyu ilgilendiren bütün soru türleri ‘kazanım’ başlığı altında kolaydan zora doğru ve sizi her soruda bir basamak yukarıya taşıyacak şekilde titizlikle oluşturulmuştur. Bu sorular duruma göre açık uçlu ya da çoktan seçmeli olarak planlanmıştır. Pekiştirme testi: Anlatılan konuların sizler tarafından iyice pekiştirilmesini sağlamak için biraz da farklı sorulara yer verilerek oluşturulmuştur. Bu testlerin tamamının VİDEO ÇÖZÜMLERİ bulunmaktadır. PISA: Ünite bitiminde okulda öğrendiğiniz bilgi ve becerileri günlük yaşamda kullanma, okuduğunu anlama ve yorumlama becerilerinizi ölçmek için hazırlandı. Tam Tur: Karma testlere geçmeden önce ünitede öğrendiğiniz tüm bilgileri toplu halde bulabilmeniz ve konu tekrarlarında sizlere yardımcı olması amacıyla hazırlanan bölümdür. Acemi, Amatör, Uzman ve Şampiyon Testleri: Ünite bitiminde dört ayrı zorluk seviyesine göre oluşturulmuş TAMAMI VİDEO ÇÖZÜMLÜ olan karma sorulardan oluşmaktadır. Sizi acemi seviyesinden alıp şampiyon seviyesine taşımak hedeflenmiştir. ÖSYM Soruları: Üniversite giriş sınavlarında sorulmuş sorular, en son yapılan sınavdan geriye doğru ve yine TAMAMI VİDEO ÇÖZÜMLÜ bir şekilde sunuldu. Çözüm videolarına yayınevimize ait olan akıllı telefon uygulamaları (cApp ve capegitim), www.capyayinlari.com.tr veya www.capegitim.com adreslerinden ulaşılabilmektedir. Sağlıklı ve başarılı bir öğretim yılı geçireceğinize inanarak hepinize başarılar diliyoruz. Hakan GÜLER Burhan ACARSOY Dr. Barış DEMİRDAĞ [email protected] [email protected] [email protected]

İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER 1. BÖLÜM: MADDENIN HÂLLERI (20 saat) Ünite Kazanımları...................................................................................................................................... 8 Maddenin Hâlleri: Katılar, Sıvılar, Gazlar.............................................................................................. 9 Konu Kavrama (Kazanım 1) ........................................................................................................ 11 Faz Değişiminin Günlük Hayatta Kullanımı.......................................................................................... 12 Konu Kavrama (Kazanım 2) ........................................................................................................ 15 Pekiştirme Testi - 1....................................................................................................................... 16 Katılar ...................................................................................................................................................... 18 Uygulama Alanı - 1....................................................................................................................... 21 Konu Kavrama (Kazanım 3) ........................................................................................................ 23 Pekiştirme Testi - 2....................................................................................................................... 24 Sıvılar ...................................................................................................................................................... 26 Konu Kavrama (Kazanım 4) ....................................................................................................... 27 Buharlaşma, Buhar Basıncı ve Kaynama............................................................................................. 28 Konu Kavrama (Kazanım 5) ........................................................................................................ 31 Atmosferde Nem, Gerçek ve Hissedilen Sıcaklık................................................................................. 33 Konu Kavrama (Kazanım 6) ........................................................................................................ 34 Pekiştirme Testi - 3....................................................................................................................... 35 Gazlar ...................................................................................................................................................... 37 Konu Kavrama (Kazanım 7) ........................................................................................................ 39 Hâl Değişim Eğrileri................................................................................................................................ 40 Konu Kavrama (Kazanım 8) ........................................................................................................ 43 Plazma ...................................................................................................................................................... 45 Konu Kavrama (Kazanım 9) ....................................................................................................... 47 Uygulama Alanı - 2....................................................................................................................... 48 Pekiştirme Testi - 4....................................................................................................................... 49 TAM TUR.................................................................................................................................................. 51 Acemi Testleri 1....................................................................................................................................... 53 Amatör Testleri 1, 2................................................................................................................................. 55 Uzman Testleri 1, 2, 3, 4.......................................................................................................................... 59 Şampiyon Testleri 1, 2............................................................................................................................ 67 ÖSYM Soruları......................................................................................................................................... 71 5

İÇİNDEKİLER 2. BÖLÜM : DOĞA VE KIMYA (8 saat) Ünite Kazanımları........................................................................................................................................ 78 Su ve Hayat................................................................................................................................................ 79 Konu Kavrama (Kazanım 1) .......................................................................................................... 82 Suyun Sertliği............................................................................................................................................ 83 Konu Kavrama (Kazanım 2) .......................................................................................................... 85 Çevre Kirliliği............................................................................................................................................. 86 Konu Kavrama (Kazanım 3) .......................................................................................................... 91 Atmosferin Önemi ve Korunması............................................................................................................ 92 Konu Kavrama (Kazanım 4) ......................................................................................................... 94 TAM TUR.................................................................................................................................................... 95 PISA ........................................................................................................................................................ 97 Acemi Testleri 1, 2..................................................................................................................................... 102 Amatör Testleri 1, 2................................................................................................................................... 106 ÖSYM Soruları .......................................................................................................................................... 110 Cevap Anahtarı.......................................................................................................................................... 111 6

Maddenin Hâlleri BİLGİ Buz, su ve su buharı farklı fiziksel hâlde olsalar da H2O formülü ile ifade edilirler. Maddelerin farklı fiziksel hâllerde olmalarına neden olan faktörler nelerdir? Maddele- rin farklı fiziksel hâllerde olması günlük yaşantımızı nasıl etkiler? Bu ünite bu soruların cevaplarını öğreneceğiz. Öncelikle maddenin katı, sıvı ve gaz hâllerinin genel özelliklerini inceleyelim. KATI SIVI GAZ ÖZELLİK Taneciklerin Titreşim Titreşim, Titreşim, yer hareketi dönme, yer değiştirme Belirli değiştirme (öteleme), dönme Şekil (öteleme) Belirli Belirsiz Hacim Çok az Belirsiz (konuldukları Çok etkin (içine kabın şeklini Tanecikler Düzenli konuldukları kabın arası Çok az doldurdukları alırlar) kısmının şeklini boşluklar alırlar) Belirsiz Tanecikler (konuldukları arası çekim Belirli kabın hacmini kuvveti alırlar) Taneciklerin düzensizliği Az Çok fazla Sıkıştırılabilme Etkin Önemsiz Katıya göre Çok düzensiz daha düzensiz Çok fazla Sıkıştırılamaz olarak kabul edilir. Özkütle Yoğun Yoğunluğu daha az Yoğunluğu en az Akışkanlık Akışkan Akışkan Akışkan değil BİLGİ 9

BİLGİ Katılar Etrafımızda yer alan maddelerin çoğu katı hâldedir. Kalem, defter, sıra, buz vb. Ancak katılar da kendi içerisinde farklı özellikler gösterir. Bunun temel nedeni sahip oldukları yapıdır. Genel olarak katılar, kristal yapılı ve amorf olmak üzere iki temel gruba ayrılır. Katılar Kristal Katılar Amorf Katılar İyonik Kristaller Moleküler Kristaller Metalik Kristaller Kovalent Kristaller A. Kristal Katılar Kristal katılar belli bir düzen içerisinde sabit geometrik bir yapıya sahiptir. Aynı geometrik birimin sistematik olarak birbirine eklenmesi ile oluşan sıkıştırılamayan ya- pılardır. 1. İyonik Kristaller UNUTMA Kristal katıların, belirli ve sabit erime sıcaklıkları sembolleri ya da formülle- ri vardır. NaCl kristal yapısı • Pozitif ve negatif yüklü iyonlardan oluşurlar. • Çok yüksek erime noktaları vardır. • Kırılgan ve sert bir yapıya sahiptirler. • Katı hâlde elektriği iletmezler. Sıvı hâlde ya da sulu çözeltileri elektriği iletir. • Kristal yapıda genellikle anyonlar katyonlardan daha büyük olduğundan, katyonlar anyonlar arasındaki boşluklara yerleşir. • İyon yükleri ve büyüklüklerinden dolayı iyonik kristallerde birim hücreler bir- birinden farklıdır. Örnek olarak CsCl, NaCl, CaO ve MgF2 verilebilir. BİLGİ 18

2. Moleküler Kristaller Donmuş suyun kristal yapısı • Zayıf London kuvvetleri, dipol-dipol etkileşimi ya da hidrojen bağı ile bir arada bulunan moleküler yapılı katılardır. • I2, CO2 ve C10H8 (naftalin) apolar moleküllerdir, London kuvvetleri etkindir. SO2 de katı hâlde dipol-dipol etkileşimi oluşur. • H2O ve NH3 de ise katı hâlde hidrojen bağı vardır. • İyonik katılara göre daha esnek bir yapıları vardır. • Erime noktaları genelde iyonik katılardan daha düşüktür. • Isı ve elektriği iletmezler. • Parafin ve naftalin gibi maddeler daha yumuşaktır. 3. Metalik Kristaller Bakır metalinin kristal yapısı BİLGİ • Metal atomlarının metalik bağlarla oluşturduğu yapıdır. 19 • Elektriği iyi iletirler. • Metal katyonlarının elektron denizi içerisinde düzenli bir şekilde yerleşmesiyle oluşan katılardır. • Tel ve levha hâline getirilebilirler. • Değerlik elektron sayısı arttıkça erime noktaları artar. 4. Kovalent Kristaller (Ağ Örgülü Kristaller) Kovalent katılar iyonik ve metaliklere göre farklı özelliklere sahiptir. Özellikle atom- ların birbirine bağlanma şekillerine göre özellikleri çok farklılık gösterebilir. Örneğin grafit ve elmas ikisi de karbon elementinin allotroplarıdır (Aynı elementin farklı bağ örgüsü oluşturmuş yapılarıdır.). Kovalent katılarda yapı boyunca atomlar arasında kovalent bağ her yöne doğru uzar gider. Grafitte bağ yapısı iki boyutludur. Katmanlar oluşur. Katmanlar birbirlerine London kuvvetleri ile bağlıdır. Bu nedenle katmanlar arası etkileşim zayıftır. Katmanlar arasında elektron geçişi olduğundan iletkendirler.

UYGULAMA ALANI - 1 1. Aşağıda katı hâldeki maddeler ile ilgili bazı ifadelere yer verilmiştir. Bu ifadelerden altı çizili olarak verilenlerden bazıları doğru, bazıları ise yanlıştır. Doğru ifadeler için “D”, yanlış ifadeler için “Y” yazınız. Yanlış olan ifadelerin doğrusunu belirtiniz. İfadeler Doğru / Doğru ifade Yanlış 1. Bir maddenin katı hâli, sıvı ve gaz hâline göre daha düzensizdir. 2. Katıların belirli bir şekli ve hacmi vardır. 3. Sıvı hâldeki bir madde yeterince soğutulursa katı hâle geçer. 4. Atom, iyon ya da moleküllerin düzenli bir şekilde istiflenerek oluşturduk- ları belirli düzgün geometrik şekillere sahip katılara amorf katılar denir. 5. Bir amorf katının yumuşamaya başladığı sıcaklığa camsı geçiş sıcaklığı denir. 6. Cam, kristal katılara örnektir. 7. SiC moleküler kristallere örnektir. 8. Moleküler kristalleri bir arada tutan kuvvetler kovalent bağlardır. 9. Metalik kristaller ısıyı ve elektriği iletmez. 10. Elmas ve grafit, moleküler kristallere örnektir. 11. Yemek tuzu iyonik kristallere örnektir. 12. SiO2 moleküler kristallere örnektir. 13. Amorf katıların belirli bir erime noktası vardır. UYGULAMA ALANI 21

KAZANIM 3 KAVRAMA 1. Katı hâlde elektriği ileten kristal yapıdaki saf 5. bir katı ile ilgili; I. Birim hücrelerden oluşur. II. Amorf katıdır. III. İyonik katıdır. yukarıdakilerden hangileri yanlıştır? A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II A B D) I ve III E) I, II ve III Yukarıda verilen A ve B katıları ile ilgili; I. A ve B kristal yapılı katılardır. 2. Aşağıda formülü verilen katılardan hangisinin II. B katısının belli bir düzeni yoktur. türü yanlış belirtilmiştir? III. A katısı, B katısına göre daha sert ve sağlamdır. yargılarından hangileri doğrudur? Katının formülü Katının türü A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II Kovalent A) C Kovalent D) I ve III E) II ve III Metalik B) C6H12O6 Moleküler C) Cu İyonik D) H2O E) MgO 3. Katı hâlde tanecikli yapısı 6. X, Y ve Z katıları ile ilgili, yanda verilen kristal için; X: Katı hâlde elektrik akımını iletmezken, sıvısı ve sulu çözeltisi elektrik akımını iletir. Y: Kovalent kristaldir. Z: Elektriği elektron denizinde serbest hareket eden değerlik elektronları ile iletir. I. Moleküler yapılıdır. Buna göre, X, Y ve Z katıları aşağıdakilerden II. Tanecikleri arasında London kuvvetleri vardır. hangisi olabilir? III. Erime noktası çok yüksektir. X Y Z yargılarından hangileri doğrudur? A) Sofra tuzu Elmas Şeker B) Buz Kuartz Sofra tuzu A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II C) Grafit Şeker Sofra tuzu D) Elmas Alüminyum Buz D) I ve III E) II ve III E) Sofra tuzu Grafit Demir 4. Aşağıda verilen katılardan hangisi kristal katı KAVRAMA değildir? A) Bakır B) Sofra tuzu C) Alüminyum D) Buz E) Mum 1. E 2. B 3. C 4. E 5. E 6. E 23

KAZANIM 4 KAVRAMA 1. Aşağıdaki olaylardan hangisi sıvıların viskozi- 4. Aşağıdaki tabloda bazı sıvıların oda şartlarındaki tesi ile ilgili değildir? viskoziteleri verilmiştir. A) Kışın yolların tuzlanması B) Ziftin asfaltlama işleminden önce ısıtılması Sıvı Viskozite (dyne/s) C) Sıcak ekmeğe dolaptan çıkarılan yağın kolay sürülmesi X 1,1 D) Dolaptan çıkarılan süzme balın ekmeğe zor sürülmesi Y 80 E) Oda koşullarında bulunan reçelin buzdolabın- dan yeni çıkarılana göre ekmeğe daha kolay Z 980 sürülmesi Buna göre; I. Akıcılığı en az olan Z’dir. II. Tanecikler arası çekim kuvveti en fazla olan X’dir. 2. Suyun ve gliserinin 25°C’deki viskoziteleri sırasıy- III. Z'nin yüzeye yayılması Y’den daha çok enerji la 0,89.10–3 ve 9,34.10–1 Pa.s’dir. gerektirir. yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III Buna göre; D) II ve III E) I, II ve III I. Suyun tanecikleri arasındaki etkileşim daha büyüktür. II. Gliserinin viskozitesi 30°C'de 1,1 Pa.s olabilir. III. Suyun akışkanlığı daha fazladır. 5. 1 2 T1 T2 ifadelerinden hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) II ve III D) Yalnız III E) I, II ve III 3. Yukarıdaki 1 ve 2 nolu özdeş kaplarda T1 ve T2 sıcaklıklarında gliserin bulunmaktadır ve kapların Sıcaklık (°C) Viskozite (Pa.s) bulunduğu ortamlar aynıdır. Gliserinlerin akışkan- lığını belirlemek için her iki kaba aynı anda özdeş 20 1,01.10–3 bilyeler bırakılıyor. 40 6,53.10–4 Buna göre; 60 46,7.10–5 I. T1 > T2 ise bilye tabana birinci kapta daha önce ulaşır. Suyun farklı sıcaklıklardaki viskozite değerleri yu- karıda verilmiştir. II. T1 = T2 ise bilye tabana aynı sürede ulaşır. III. T1 ≠ T2 ise iki sıvının viskozitesi farklı olur. Buna göre; I. Viskozite sıcaklık ile ters orantılıdır. yargılarından hangileri doğrudur? II. 60°C’de suyun akışkanlığı en yüksektir. A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II III. 20°C’de suyun viskozitesi en düşüktür. D) I ve III E) I, II ve III ifadelerinden hangileri doğrudur? KAVRAMA A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I ve III E) II ve III 1. A 2. D 3. C 4. C 5. E 27