O'zbekistonda oliy ta'lim

ТАЛАБАЛАРНИНГ Наргис ҚОСИМОВА, ПСИХОЛОГИК ҚИЁФАСИНИ Ўзбекистон Давлат Жаҳон тиллари АНИҚЛАШ университети доценти, МЕТОДИКАСИ филология фанлари доктори Ҳозирги замон психологиясида инсон ҳудудидаги ўрта махсус, касб-ҳунар (мактаб, омили, шахсни ўрганишнинг жуда кўплаб лицей, коллеж ва бошқа) ва олий таълим му- воситалари мавжуд ва улар психологик ама- ассасаларида бундай тестлардан фойдаланиб лиётда кенг қўлланилиб келмоқда. Шундай келинмоқда. воситалардан бири психодиагностик тестлар- дир. Улар деярли ҳамма соҳада, кўплаб фан на- Дидактик тестлар ўз моҳиятига кўра, си- мояндалари томонидан ишлатилади. Жумла- налувчиларнинг айни вақтдаги (синалаётган дан, мақсади бевосита шахсни тарбиялаш ва вақтдаги) билим даражаси, у ёки бу предмет, шакллантириш муаммоларини ўрганиш би- материал, дастурни қай даражада ўзлаштир- лан боғлиқ бўлган педагогика ва психология- ганлигини аниқлашга хизмат қилади. Лекин да ҳозирги вақтда тестлардан фойдаланиш улар синалувчиларнинг индивидуал-психо- кенг йўлга қўйилган. Педагогикада қўллани- логик хусусиятлари (қобилияти, иқтидори, ладиган тестлар дидактик тестлар ҳисоблана- иродавий-ҳиссий жиҳатлари)ни аниқлашга ди. Мана бир неча йилдирки, республикамиз ISSN 2181-3051 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 49 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ТАЖРИБА мўлжалланмаган. Шахснинг индивидуал-пси- ган чуқур илмий тадқиқот психодиагностик хологик хусусиятларини ўрганиш учун пси- тестларига ажратиш мумкин. ходиагностик тестлардан фойдаланиш зарур бўлади. Ихчам тестлар номига яраша қисқа ҳажм- ли, кам саволлардан иборат бўлиб, синалув- Дидактик ва психодиагностик тестлар- чи шахси ҳақида бирламчи маълумотларни нинг бир-биридан фарқи шундаки, уларда олиш имкониятини беради. Улардан ҳар бир бир-бирига ўхшаган, синалувчи эътиборига педагог ўз фаолиятида ўзини, ўқувчисини ва ҳавола этиладиган саволлар ва уларга бери- энг муҳими, унинг ота-онасини ўрганишда ладиган жавоблар вариантлари берилган бўл- фойдаланиши мумкин. Ихчам тестларнинг са-да, дидактик тестларда саволлар маълум афзаллиги шундаки, улардан фойдаланиш бир фан ва унинг дастури бўйича ўзлаштири- учун тадқиқотчидан махсус психологик тай- лиши (синалувчининг билиши) лозим бўлган ёргарлик талаб қилинмаслиги билан бирга, масалалар ҳақида тўғридан-тўғри берилади ундан олинган натижаларни қайта ишлаб, ва бу саволлар бўйича таклиф этилган жа- тегишли маълумотларни олиш тадқиқотчи воб вариантлари “тўғри” ва “нотўғри” тарзда ва синалувчидан кўп вақт талаб қилмайди. фарқланади. Синалувчи қанчалик кўп тўғри Уларни дам олиш вақтларида, шунчаки суҳ- жавоб берса, шунчалик яхши, юқори натижа- бат чоғларида ҳам ўтказиб кўриш мумкин. ларга эришади. Одатда психологик амалиётда бундай тест- Психодиагностик (шахсни ва унинг у ёки лардан синалувчиларни асосий психоди- бу масалага нисбатан муносабатини ўрганув- агностик тадқиқотга тайёрлаш, уларнинг чи) тестларда эса бундан фарқли равишда, си- эътиборини қозониш, психолог-педагогга си- налувчи эътиборига ҳавола этиладиган савол- налувчиларнинг ишончини уйғотиш, қизиқи- лар чалғитиб берилади (аксарият ҳолларда шини юзага келтириш учун машқ сифатида синалувчи гап нима ҳақида кетаётганлигини фойдаланилади. Уларнинг камчилиги шунда- англай олмайди, чунки саволларнинг аксария- ки, олинган маълумотлар бироз саёз, юзаки, ти гўё бир-бирига мантиқан боғланмагандек хатога йўл қўйиш эҳтимоли эса юқори бўли- берилиши мумкин). Бу савол, тасдиқ, мулоҳа- ши мумкин. Лекин одам ҳақида ҳеч нима бил- заларга бериладиган жавоблар “тўғри” ёки магандан кўра қисман бўлса-да, маълум бир “нотўғри” эмас, балки “самимий” ёки “носа- маълумотга эга бўлишнинг ўзи ҳам у билан мимий” жавоблар сифатида қаралади (интел- олиб бориладиган иш самарадорлигини оши- лектни ўрганувчи тестлар бундан мустасно). ради. Бундай тестларнинг хатога йўл қўйиш Бу ўринда, синалувчи қанчалик самимий жа- эҳтимоли юқори бўлиши билан бирга, улар- воб берса, шунчалик у ҳақда, унинг у ёки бу нинг синалувчи шахси, унинг тақдирига (агар ҳодисага муносабати ҳақида аниқроқ маълу- ёмон мақсадларда фойдаланилмаса) зиён ет- мотни олиш имконияти туғилади. Шунинг казиш эҳтимоли ҳам кам бўлади. Шунинг учун учун ҳам психодиагностик тестларда сина- ҳам сўнгги вақтларда ихчам психодиагностик лувчи жавобларининг самимий бўлишига тестлар оммавий ахборот воситалари (газе- эришиш муҳим аҳамиятга эга. та, журналлар) саҳифаларида кўплаб бериб борилмоқда. Газета, журналлар таҳририя- Ҳозирги вақтда психологик амалиётда фой- ти ходимлари бу тестлардан ўз нашрларига даланилаётган психодиагностик тестларни ўқувчилар қизиқишини ошириш, уларнинг шартли равишда ихчам ва ихтисослаштирил- 50 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 ISSN 2181-3051 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ТАЖРИБА харидоргирлигини кучайтириш мақсадида лувчи шахси, унинг индивидуал-психологик ҳам фойдаланишмоқда. хусусиятлари ҳақида тўлароқ маълумотлар олиш имкониятини беради. Бундай тестлар- Амалиётчи психолог-педагог томонидан дан фойдаланиш жараёнига қўйиладиган бундай тестлардан фойдаланиш, унинг таъ- талабларга жавоб бермаслик, улардан фой- лим-тарбия жараёни иштирокчиси, шахс кўз даланиш тартибини бузиш, олинган нати- ўнгида эътиборини ошириш, ўрганилаётган жаларнинг нотўғрилиги, синалувчи шахсига шахснинг индивидуал психологик хусусият- ноўрин психологик тавсиф бериш, оқибатда ларини яхшироқ билиб олиш, шу билан бирга, синалувчи шахси ва унинг тақдирига жиддий унинг “кўнглига кириб бориш” имкониятини зиён етказишга олиб келиши мумкин. Бундай яратиш, унинг фаолияти самарадорлигини тестлардан ноўрин фойдаланиш, қош қўя- оширишга хизмат қилиши мумкин. ман деб кўз чиқариш билан баробар. Бундай психологик саводсизлик оқибатида психо- Шахс хусусиятларини ўрганувчи психоло- логия фани имкониятлари барбод этилади, гик тестлар билан танишиб чиқиб, улардан унинг обрўсига путур етказилади. Бундай фойдаланишни ўрганиб олган амалиётчи пси- хатоларга йўл қўйиш, ўқувчи шахси, унинг холог ва педагог, ўз навбатида, бундай тест- ота-онаси, уларнинг ўзаро муносабатлари, ларни бошқа психологик адабиётлар, газета, пировардида, жамиятга жиддий зарар кел- журналлардан ҳам қидириб топиб, уларни тириши мумкин. Шунинг учун ҳам бундай ўрганиб, ўзлаштириб, ўзининг психодиагнос- тестларга нисбатан эҳтиёткорлик, масъулият тик тестлар банкини бойитиб бориши, ўзи- билан ёндашиш лозим бўлади. нинг кундалик иш фаолиятида улардан са- марали фойдаланиши мумкин. Тадқиқотчи Психодиагностик тадқиқотларни амал- ихтиёрида бундай тестлар миқдори қанчалик га оширишда психодиагностик фаолиятга кўп ва хилма-хил бўлса ва улардан ўз фаолия- қўйиладиган талаблар билан бир қаторда, у ти, ўз-ўзини ва атрофидагиларни ўрганишда билан шуғулланадиган психодиагностик му- мунтазам фойдаланиб борса, фойдалилик тахассис шахсига ҳам алоҳида малака талаб- эҳтимоли янада ортиб бораверади. лари қўйилади. Улар қуйидагилардир: Ихтисослаштирилган чуқур илмий тадқи- яхши назарий тайёргарликка эга бўлиш; қот тестлари эса махсус, жиддий илмий психодиагностик методикалар ва уларни тадқиқот ишларини олиб боришда ва махсус қўллаш қоидаларини мукаммал билиш; психологик тайёргарликдан ўтган мутахассис- тегишли методикалардан амалда фойдала- лар томонидан фойдаланиладиган тестлар- ниш юзасидан етарлича тажрибага эга бўлиш дир. Бундай тестларнинг саволлари, топши- кабилардир. риқлари миқдорининг кўплиги (улар айрим ҳолларда бир неча юзлаб бўлиши мумкин), Маълумки, ҳар қандай психодиагностик тадқиқот ўтказиш учун қўйиладиган талаблар- методика ўз-ўзидан юзага келавермайди. Улар нинг ўзига хослиги, олинган натижаларни ўзи ўрганаётган объектга оид қандайдир бир қайта ишлаш жараёнларининг мураккаблиги, назария заминида юзага келади ва ривожла- тадқиқот ўтказиш ва қайта ишлаш учун кўп нади. Масалан, интеллект тестлари, интел- вақт, махсус малака талаб қилиниши каби ху- лект табиати, тузилиши, аҳамияти ва ҳаётий сусиятлари билан характерланади. Уларнинг афзаллик жиҳати шундаки, сина- ISSN 2181-3051 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 51 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ТАЖРИБА намоён бўлиши ҳақидаги илмий тасаввурлар- тобора тараққий этиб бораётган техника та- га асосланади. Шахс тестлари эса шахснинг раққиёти асрида психологик тестлаш ва диаг- илмий таърифи, шахс тузилишини тушуниш, ностика қилиш жараёнларининг ҳам самара- шу шахс ҳақида объектив мулоҳаза юритиш дорлиги, тезкорлиги ва қулайлигини ошириш мумкин бўлган маълум бир шахс назарияла- мақсадида ҳозирги кунда психология ва ин- рига асосланади. форматика каби бир қарашда бир-бирига мутлақо зиддек туюлган икки қарама-қарши Ҳар бир психодиагностик методика айни соҳа бир-бири билан ўзаро мустаҳкам алоқада вақтда, ўзи боғлиқ бўлган у ёки бу назария иш юритиб, бир-бирини тўлдириб келмоқда. билан бойитилган ва чегараланган бўлади. Зеро, техника психологияси мавжуд бўлга- Тегишли назарияни билган ҳолда, шу назария ни сингари психологиянинг ҳам ўз техника- доирасида ўрганилаётган одам ҳақида, кўпин- си мавжуд. Аниқроқ қилиб тушунтирадиган ча бевосита психодиагностика натижалари бўлсак, ҳозирги кунда тараққий этган кўплаб доираси (чегараси)дан кенгроқ, узоқни кўз- техник қурилмалар, дастурий воситаларнинг лаган хулосалар қилишга эришиш мумкин. кенг миқёсдаги кўз илғамас даражада мукам- Масалан, айрим шахс назарияларига кўра, мал имкониятлари ва ихтиёрий соҳага жорий шахснинг бир хислати бошқа бир хислати би- қилиш имконияти мавжуд бўлган функцияла- лан яқиндан боғлиқ бўлади. Шунинг учун шахс ри ёрдамида ҳозирда турли хилдаги психоло- хислатларидан бирини психодиагностика ёр- гик тестлаш, диагностика қилиш ва бошқа шу дамида аниқлаш билан унинг бошқа бир хис- каби кўплаб психологик жараён ва ҳодисалар- латининг қай даражада ривожланганлиги ҳа- ни таҳлил қилиш бўйича дастурлар ва техник қида ишончли мулоҳазаларга келиш мумкин. аппарат қурилмалари яратилмоқда. Бу ишни амалга оширишда бизларга психологиянинг Ўқитиш жараёнида ташхисий текшириш- тестлаш ва шу асосида келиб чиқувчи таҳлил лар маълум даражада самарали методикани сифатида диагностика каби методлари сама- танлашга ёрдам бериши билан муҳим сана- рали тарзда ёрдам беради. лади. Билимларни назорат қилишда, унинг башорат этувчи вазифаси, таълим-тарбиявий Фаолият натижаларини таҳлил қилиш жа- жараён ҳақида, унинг келажаги, яъни олдин- раёнида натижанинг ўзи эмас, балки шу на- дан кўра билиш мумкин бўлган ҳолати тўғри- тижани ҳосил қилиш билан боғлиқ фаолият сидаги ахборотни олиш учун хизмат қилади. психологик жиҳатдан баҳоланади. Бу метод, Ўқув жараёнининг маълум босқичида ўқув айниқса, талабалар психологиясида кенг қўл- материалининг муайян бўлаги бўйича мўл- ланилади. Талабаларнинг фаолиятини ўрга- жалланган аниқ билим, малака ва кўникмалар ниш орқали уларнинг психикаси ва тараққиё- етарлича шакллангани ёхуд шаклланмаганли- ти ҳақида маълумотлар олинади. ги башоратини текшириш имконини беради. Маълум илмий башорат бўйича эришилган Талабаларни ўрганишда психодиагностик натижалар талабаларнинг келажакдаги фа- фаолиятда психодиагностик воситалардан олиятлари моделини яратиш учун қўллани- фойдаланиш ва унга қўйиладиган психоло- лади. Бундай башорат келажакда ўқитишни гик талаблар ҳамда бу масалада тадқиқотчи- режалаштириш ва амалга ошириш учун аниқ ларнинг қарашлари ҳақида фикр юритилган. хулосалар олишга катта кўмак беради. Шунингдек, мақолада дидактик ва психоло- гик тестлар, уларнинг бир-биридан фарқли Информатика ва ахборот технологиялари 52 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 ISSN 2181-3051 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ТАЖРИБА жиҳатлари ҳамда синалувчиларни психодиаг- Юқоридагилардан хулоса қилиб айтиш ностик тадқиқотларга психологик тайёрлаш мумкинки, шахсни ўрганишда психодиагнос- масалалари таҳлил қилинган. тик воситалардан фойдаланишда уларга қў- йиладиган талабларга риоя қилиш – психо- Шунинг учун психодиагностик тадқиқот- диагностик фаолият самарадорлиги, ишонч- лар ўтказиш вақтида тадқиқотчи қуйидаги лилигини таъминловчи асосий омиллардан ахлоқий-этик меъёрларга амал қилиши ло- бири эканлигини унутмаслигимиз лозим. зим, деб ўйлаймиз: Фойдаланилган адабиётлар: Одамни унинг ихтиёрий розилигисиз пси- 1. Аверин В.А. Психология личности: Учебное посо- хологик тадқиқотга жалб қилмаслик керак бие 2-е издание. – СПб.: Изд-во «Михайлова В.А», 2001. (қонунда белгиланган алоҳида суд ёки тиббиёт – С. 191. амалиёти ҳолатлари бундан мустасно). 2. Гришин В.В., Лушин П.В. Методики психодиагно- стики в учебно-воспитательном процессе. – М.: «Зна- Психодиагностик синаш ўтказишдан ол- ние», 1990. – С. 47. дин синалувчини, у тадқиқот жараёнида ўзи 3. Зиверт Х., Зиверт Р. Подготовка к тестированию. / англамаган (сезмаган, билмаган) ҳолда ўзи, ўз Пер. с нем. – М.: АО «Интерэксперт», 2007. – С. 174. фикр-ўйлари, ҳиссиёти ҳақида айрим маълу- 4. Соғинов Н.А. Таълим тизимида психологик хиз- мотларни бериб юбориши мумкинлиги ҳақи- матни амалга оширишда психодиагностика воситалари- да огоҳлантириб қўйиш лозим. дан фойдаланиш. – Т., 2001. – 40-б. 5. Усмонов Э.Ш. Ўқувчилар ва уларнинг ота-оналари Агар бу қонунда кўрсатилмаган бўлса, ҳар билан ишлашда ҳозирги замон психодиагностика имко- қандай одам (синалувчи) тестлаштириш на- ниятларидан фойдаланиш. – Т., 2008. – 21-б. тижалари ва ундан олинган маълумотларни 6. Мавлонов Ж.Х. “Педагогика ва психология” [маъ- ҳамда улардан ким, қаерда ва нима мақсадда рузалар матни], Бухоро Озиқ – оват ва енгил саноат тех- фойдаланиши мумкинлигини билишга ҳақли. нология институти. – Бухоро, 2005. 7. Анастази А. Психологическое тестирование. Стан- Психологик синаш натижалари тестни ўт- дартизованные тоды психодиагностики (тесты). Т.1.–М, казган одам томонидан синалувчига тўғри ту- Т.2. –М.: Педагогика, 1982. – С. 114-119. шуниладиган шаклда берилиши керак. 8. Рўзимуродов О. Н. Wеб дастурлаш фанидан маъ- рузалар матни. ТУИТ, Ахборот технологияларининг дас- Вояга етмаган синалувчиларни ўрганишда турий таъминоти кафедраси. Т., – 2011; уларнинг ота-онаси ёки уларнинг ўрнини бо- 9. Джураева Р.Б. Структура и содержание «положе- сувчи шахслар болани ўрганиш натижалари- ния об электронном учебно-методическом комплексе ни билишга ҳақли. дисциплины» // Материалы II Международной науч- но-практической конференции, Кокшетауский государ- Агар тест одамнинг психик ривожланган- ственный университет им. Ш. Уалиханова на тему «Фор- лик даражасини аниқлаш, танлов асосида са- мирование профессиональной компетентности будущих ралаб олиш ёки ишга қабул қилиш мақсадида специалистов в условиях кредитной технологии обу- ўтказилаётган бўлса, бунда ҳам синалувчи на- чения: опыт, проблемы и переспективы», 22-24 апреля фақат тестлаштириш мақсади, балки у ҳақда 2010 года. – Кокшетау: КГУ, 2010. – С. 285-289. тест натижаларига кўра қандай асосда хулоса 10. Образов П.И. Методы и методология психоло- қилинишини ҳам билишга ҳақли. го-педагогического исследования. – М.: Питер, 2002. – 512 с. Психодиагностик тестлардан амалда фой- даланиш учун асосий жавобгарлик уларни қўллаётган психологлар, шахслар ва ташки- лотларга юклатилади. ISSN 2181-3051 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 53 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИДА “СЕРТИФИКАТ” ТАЪЛИМ ДАСТУРИНИ ЖОРИЙ ЭТИШ ИСТИҚБОЛЛАРИ Бугун юртимиз олий таълим тизимига тат- Мусурмон ХУРРАМОВ, биқ этилаётган ислоҳотларда асосий эътибор хориждаги энг сўнгги янгиликларни таҳлил Олий таълимни ривожлантириш қилиш, илғор тажрибаларни чуқур ўрганиш тадқиқотлари ва илғор ҳамда энг мақбулларини миллий тизимга жо- технологияларни татбиқ этиш рий этиш, шунингдек, олий таълим муассаса- маркази бўлим бошлиғи ларининг халқаро мавқеини мустаҳкамлаш, ташқи академик мобиллик жараёнларида Шу нуқтаи назардан олиб қаралганда, олий фаол қатнашиш, Марказий Осиё илм-фан ола- таълим муассасаларида нафақат расмий таъ- мининг драйверига айланиш масалаларига лим дастурлари, балки норасмий таълим дас- қаратилмоқда. турларини ҳам оммалаштириш муҳим аҳами- ят касб этади. 54 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 ISSN 2181-3051 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ТА ДҚИҚОТ “Сертификат” таълим ўтишни истаган, қўшимча билим олишга дастури нима? муҳтож бўлган ҳамда ўқишни яқинда би- тирган талабаларга мўлжалланган. Таҳлиллар шуни кўрсатадики, сертификат таълим дастурлари (certificate programs) ривож- 22. Илғор дастурлар. Мазкур дастурлар ланган давлатлар олийгоҳларида трендга ай- ланган янги таълим тури бўлиб, ёшлар ораси- эса ўз билими, тажрибаси ва иш фаолияти- да талаб юқори бўлган таълим дастурларидан га тааллуқли бўлган муҳим кўникмалари- бири ҳисобланади. Мазкур таълим дастури ни мустаҳкамламоқчи бўлган ёшлар учун орқали тегишли касб кўникмаларини қисқа мўлжалланган [3]. муддатда ўзлаштириш имкони берилади ҳамда Сертификат дастурларининг давомийлиги ўқув курси охирида битирувчиларга маълум ўрганилаётган касб ёки мутахассисликлар- бир касб ёки соҳа бўйича ишлаш ҳуқуқини бе- нинг мураккаблик даражасига боғлиқ бўлиб, рувчи сертификат тақдим этилади [1]. диплом (бакалавр ва магистр таълим дастур- лари) ёки илмий даражага йўналтирилган Қайд этиш лозимки, 2011 йилда ЮНЕСКО таълим дастурларига қараганда анча камроқ томонидан ишлаб чиқилган “Таълимнинг вақтни олади. Чунки дастур касбий фаолият- халқаро стандарт классификацияси”га муво- да зарур бўлган амалий кўникмалар ва таж- фиқ, сертификат таълим дастури “норасмий рибаларни ўргатишни асосий ўринга қўяди. таълим” дастури тоифасига мансублиги бел- Шундан келиб чиқиб, сертификат дастурлари гиланган. Унга кўра, ўқитилаётган сертифи- ўртача 3 ойдан 7 ойгача давом этади. кат дастури мазмунидан келиб чиқиб, “расмий Ушбу турдаги дастурларнинг таълим мақ- таълим” дастурларининг муайян бир даража- садлари ўзаро ўхшаш бўлса-да, ҳар бир курс- сига тенглаштириш тавсия этилади [2]. нинг формати, нархи ва ўқув режаси бир-би- ридан фарқ қилади. Шу сабабли талабгорлар Одатда сертификат дастурига олий таъ- кўпинча ўзларининг эҳтиёжларидан келиб лим муассасаларининг бакалавр босқичи- чиқиб ўқув дастурларини танлайдилар. Тинг- ни тамомлаган талабалар қабул қилинади. ловчилар дастур давомида тор йўналиш бў- Аммо сўнгги йилларда меҳнат бозори талаби- йича маълум бир соҳада ишлаш учун зарур га кўра, кўпчилик хорижий университетлар бўлган амалий кўникмаларни ўрганади. ўрта маълумотли ҳамда мактабни тамомла- Таъкидлаш жоизки, сертификат дастури- ган ўқувчиларни ҳам мазкур курсларга қабул ни диплом дастури билан таққослаганда, қилиш тизимини йўлга қўйган. бир қатор фарқли жиҳатлар кўзга ташланади. Жумладан, Бугунги кунда етакчи хорижий олий таъ- сертификат дастурида ўқиш муддати дип- лим муассасалари томонидан таклиф этила- лом дастурига қараганда анча қисқа; ётган сертификат дастурлари икки тоифага сертификат дастурида ўқиш нархи уни- ажратилади: верситетда 4 йиллик ўқиш шартнома нархига нисбатан жуда арзон; 11. Бошланғич дастурлар. Ушбу дастур- сертификат дастурида тингловчига ил- мий даража берилмайди (қуйи лавозимлар- лар маълум бир фан ёки соҳа бўйича ўз да ишлай олади), аммо диплом дастурида ўз кўникмаларини ривожлантирмоқчи бўл- йўналиши бўйича илмий ва амалий фаолият ган, фаолият турини ўзгартириб, саноат, ишлаб чиқаришнинг янги бир тармоғига ISSN 2181-3051 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 55 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ТА ДҚИҚОТ билан ҳам шуғулланиши мумкин [4]. Ушбу дастурлар асосида ўқитиш бир неча Маълумки, етакчи хорижий олий таълим ойдан бир йилгача давом этади. Сертификат дастурларини ўқитиш борасида Лос-Анжелес муассасаларида сертификат дастурларини шаҳрида жойлашган Калифорния универси- ўқитиш аллақачон урфга кирган. Масалан, Ка- тети етакчилик қилади. Мазкур университет- нада университетларининг сертификат дас- да деярли барча йўналишлар бўйича ўқув курс- турларида ўқиш муддати 8 ойдан 1,5 йилгача лари йўлга қўйилган. давом этади. Таълим дастури нафақат уни- верситетларда, балки коллежларда ҳам амал- Жумладан: га оширилади. Ўқув дастурини муваффақият- ли тамомлаган тингловчиларга сертификат 1. Бухгалтерия ҳисоби ва молия тақдим этилади. Бундай сертификатни қўлга йўналишлари бўйича сертификат дас- киритган тингловчилар таълим олган соҳа- турлари (Accounting & Finance): лари бўйича қуйи даражадаги лавозимларда бемалол ишлашлари мумкин бўлади. Онта- — General Business Studies with рио провинциясида жойлашган олий таълим Concentration in Accounting – бухгалте- муассасаларида сертификат дастурларининг рия ҳисоби бўйича зарур бўлган асосий нархи бироз баландроқ бўлиб, 14-17 минг АҚШ кўникмаларни қамраб олади. Дастур долларини ташкил этади. Аммо ўқиш сифати муддати: 3 семестр. Ўқув курсининг нар- ҳам нархига мос равишда юқори савияда олиб хи: 8 400 АҚШ доллари. борилади. — Personal Financial Planning – молия- Канада университетларида сертификат вий режалаштириш тенденциялари ва дастури асосида ўқиш истагини билдирган амалиётларини қамраб олади. Дастур номзодлар қуйидаги мезонларга жавоб бери- муддати: 3 семестр. Ўқув курсининг нар- ши керак бўлади: хи: 8 379 АҚШ доллари. талабгорлар 17 ёшдан юқори бўлиши; 2. Санъат ва дизайн йўналишлари инглиз тили сертификати бўйича сертификат дастурлари (Art & мавжудлиги (IELTS 6.0, TOEFL 80); Design): ўрта маълумот тўғрисидаги диплом ва унинг иловаси; — Design Communication Arts – касбий мактаб ўқитувчиларидан иккита ўсиш учун зарур бўлган визуал саводхон- тавсиянома; ликни ривожлантириш курси. Дастур мотивацион хат. муддати: 4 семестр. Ўқув курсининг нар- Канадада мазкур сертификатга эга бўлган хи: 12 250 АҚШ доллари. шахслар меҳнат бозорига тез киришиб кетиш ҳамда замонавий касблардан бирида ишлаш — Interior Design: Foundation Level – имкониятига эга бўлади [5]. ички архитектура соҳасидаги фундамен- АҚШда сертификат дастури битирувчила- тал таълим асосларини ривожлантириш ри ўз соҳалари бўйича ишлаш ҳуқуқига эга курси. Дастур муддати: 6 семестр. Ўқув эканлиги кўпинча штат қонунчилиги билан курсининг нархи: 18 250 АҚШ доллари. белгиланади. Ўқув дастурлари коллеж ва уни- верситетлар томонидан амалга оширилади. 56 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 ISSN 2181-3051 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ТА ДҚИҚОТ 3. Бизнес фанлари бўйича сертифи- 4. Рақамли технология бўйича серти- кат дастурлари (Business Studies): фикат дастурлари (Digital Technology): — General Business Studies with — Applications Programming – юқори Concentration in Advertising – реклама ва даражадаги дастурлаш тилларидан фой- маркетинг бўйича бизнес ва бошқарув даланган ҳолда, дастурий иловаларни тамойиллари тўғрисида умумий маъ- ишлаб чиқишни ўргатадиган дастур. лумот берувчи дастур. Дастур муддати: Дастур муддати: 3 семестр. Ўқув курси- 3 семестр. Ўқув курси нархи: 8 400 АҚШ нинг нархи: 8 910 АҚШ доллари. доллари. — Systems Analysis – ахборот тизимла- — General Business Studies with рини лойиҳалаш, ишлаб чиқиш, ўрна- Concentration in Real Estate – мулк соҳа- тиш, ишлатиш ҳамда синов ва ҳужжат- сида музокара олиб бориш, баҳолаш, ларга қўйиладиган талабларни таҳлил бизнес ва маркетинг кўникмаларини қилишга тайёрлайдиган дастур. Дастур эгаллашга ёрдам берадиган дастур. Дас- муддати: 3 семестр. Ўқув курсининг нар- тур муддати: 3 семестр. Ўқув курсининг хи: 8 910 АҚШ доллари. нархи: 7 300-8 400 АҚШ доллари. 5. Муҳандислик бўйича сертификат 6. Халқаро савдо ва тижорат йўна- дастури (Engineering): лишлари бўйича сертификат дастур- лари (International Trade & Commerce): — Construction Management – қури- лиш индустриясининг кенг кўламли — International Trade and Commerce жиҳатларини, қурилиш бошқарувининг with Concentration in Import – импорт ва амалий тамойилларини қамраб олувчи экспорт операцияларига ихтисослашган кенг кўламли, замонавий ва қатъий ўқув бизнес соҳасини ўрганиш ҳамда ривож- дастур. Дастур муддати: 3 семестр. Ўқув лантириш бўйича ўқув дастури. Дастур курсининг нархи: 8 000 АҚШ доллари. муддати: 3 семестр. Ўқув курсининг нар- хи: 7 200 АҚШ доллари. Таъкидлаш ўринлики, Ўзбекистон Респуб- ликасидаги айрим олий таълим муассасала- — General Business Studies with рида ҳам сертификат дастурларини ўқитиш Concentration in International Trade and йўлга қўйилган. Жумладан, Тошкент давлат Commerce – халқаро савдо ва бизнесни юридик университети ҳузуридаги Юридик тушуниш ҳамда муваффақиятга эри- кадрларни халқаро стандартлар бўйича про- шиш учун зарур кўникмаларни ўз ичи- фессионал ўқитиш маркази томонидан олий га қамраб олади. Дастур муддати: 3 се- маълумотга эга бўлган шахсларни юридик местр. Ўқув курсининг нархи: 7 200 АҚШ мутахассисликка қайта тайёрлаш курслари доллари [6]. ISSN 2181-3051 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 57 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ТА ДҚИҚОТ ташкил этилган. Марказда қуйидаги курслар 2. Дастурлаш foundation. бўйича ўқитиш амалга оширилиб келмоқда: Ушбу ўқув курсларида С ва Python дастурлаш тиллари ва қисқа муддатли профессионал улар орқали дастурлашнинг ўқитиш курслари; мантиқ-моҳияти ўргатилади. Ўқув курси да- қайта тайёрлаш курслари; вомийлиги: 19 соат. Дарслар сони: 126 та. Ўқув қайта тайёрлаш ва малака курсининг нархи: 5 миллион сўм. ошириш курслари. Умуман олганда, марказда ўқитиладиган Олий маълумотга эга бўлган шахсларни курслар нархлари йўналишига қараб, ойига юридик мутахассисликка қайта тайёрлаш 700 000-2 600 000 сўмни ташкил этади [8]. курсларининг контракт миқдори 13 миллион 300 минг сўмни ташкил этади. Курсни муваф- Бундан ташқари, яна бир нодавлат таълим фақиятли тугатгандан сўнг диплом (сертифи- муассасаси “PDP Academy” ўқув маркази ҳам бу катнинг муқобили) берилади. Диплом ёрда- соҳада кенг кўламли ишларни амалга ошириб мида юрисконсульт сифатида ишлаш мумкин келмоқда. Марказ томонидан қуйидаги йўна- бўлади. Тингловчиларни қабул қилиш Адлия лишларда ўқув курслари ташкил этилган: вазирлиги томонидан белгиланадиган ўрин- лар миқдоридан келиб чиққан ҳолда ва суҳбат 1. NET Backend – хавфсиз ва мус- натижаларига кўра амалга оширилади. Дас- таҳкам дастурлар яратиш. Таълим турда ўқиш муддати 6 ойни ташкил этади [7]. тури: онлайн. Курс давомийлиги: 9 Ўрганишлар натижасида маълум бўлдики, модуль. Курс нархи: 4 640 000 сўм. мамлакатимизнинг аксарият олий таълим муассасаларида сертификат дастурлари жо- 2. Android – мобил қурилмалар рий этилмаган. Тадқиқот давомида молиявий (смартфон, планшет, ватчлар)га дас- ва академик мустақиллик берилган 10 дан турлар яратиш. Таълим тури: он- ортиқ олийгоҳларда бундай курслар мавжуд лайн. Курс давомийлиги: 8 модуль. Курс нар- эмаслиги аниқланди. Олий таълим муассаса- хи: 6 020 000 сўм. ларида кўзга ташланаётган мазкур бўшлиқни нодавлат таълим муассасалари тўлдириб бор- 3. iOS – Apple Inc. томонидан яра- моқда. Яъни, ушбу етарлича қўшимча даромад тилган ва ишлаб чиқарилган мобил ишлаб топиш мумкин бўлган имкониятдан операцион тизимини ўрганиш. Таъ- фақат нодавлат таълим муассасалари самара- лим тури: онлайн. Курс давомийли- ли фойдаланмоқда. Масалан, биргина “Нажот ги: 8 модуль. Курс нархи: 6 020 000 сўм. таълим” ўқув маркази томонидан қуйидаги йўналишларда ўқув курслари ташкил этилган: 4. Frontend – инсонларга тушунар- ли ва фойдаланиш жиҳатидан қулай 1. NET мутахассислик курсла- бўлган интерфейсларни яратиш. ри. Мазкур курсда С# ва .NET ёр- Таълим тури: онлайн. Курс давомийлиги: 8 мо- дамида турли мураккабликдаги дуль. Курс нархи: 4 630 000 сўм [9]. сайтлар, мобил ва desktop илова- лар, ўйинлар ишлаб чиқиш ўргатилади. Дас- тур давомийлиги: 22 соат. Дарслар сони: 93 та. Ўқув курсининг нархи: 5 миллион сўм. 58 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 ISSN 2181-3051 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ТА ДҚИҚОТ Хулоса ўрнида айтиш мумкинки, аксари- ларини талабгорларга қулай бўлиши ят олий таълим муассасаларида сертификат учун онлайн (масофавий) ва офлайн таълим дастури фаолияти йўлга қўйилмаган. форматларда ташкил этиш; Бунинг натижасида олий таълим ташкилот- лари қўшимча даромад топиш мумкин бўл- – Олий таълимни ривожлантириш ган тайёр имкониятдан самарали фойдалана тадқиқотлари ва илғор технологиялар- олмаяпти. Олийгоҳлар фаолиятига бозор му- ни татбиқ этиш маркази томонидан сер- носабатлари кенг жорий этилаётган ҳозир- тификат таълим дастурини жорий этиш ги вақтда сертификат дастури каби қисқа бўйича олий таълим муассасаларига муддатли ўқув курслари фаолиятини йўлга шартнома асосида методик хизмат кўр- қўйиш ҳамда уни оммалаштириш ҳар қачон- сатиш тизимини жорий этиш; гидан ҳам муҳим ҳисобланади. Бинобарин, олий таълим муассасалари ҳам, ўз навбатида, – олий таълим муассасаларида серти- таълим дастурларини “сотувчи” (таклиф этув- фикат таълим дастурини жорий этиш- чи) ташкилот ҳисобланади. нинг афзалликларини оммавий ахборот воситалари ва ижтимоий тармоқларда Юқоридагиларни умумлаштирган ҳолда, кенг тарғиб қилиш. қуйидаги таклиф ва тавсияларни илгари су- риш мумкин: – сертификат таълим дастурлари йўл- га қўйилган олий таълим муассасалари- – олий таълим муассасаларида серти- нинг реестрини юритиш. фикат таълим дастурини жорий этиш- нинг ҳуқуқий асосини яратиш учун Ва- Фойдаланилган адабиётлар: зирлар Маҳкамаси қарори лойиҳасини ишлаб чиқиш; 1. Anne Dennon. What Is a Certificate Program? https:// – академик ва молиявий мустақил- www.bestcolleges.com/blog/what-is-a-certificate-program/ лик берилган олий таълим муассаса- ларида меҳнат бозорида талаб юқори 2. Ashley DiFranza. Degree vs. Certificate Programs: бўлган замонавий касбларни ўқитади- ган сертификат таълим дастурларини What’s the Difference? https://www.northeastern.edu/ йўлга қўйиш; bachelors-completion/news/degree-vs-certificate/ – битирувчи тингловчиларга бери- ладиган сертификат ҳужжатини Таъ- 3. International Standard Classification of Education лимнинг халқаро стандарт классифи- кацияси (ТХСК–2011)га мувофиқ муайян (ISCED-2011) http://uis.unesco.org/sites/default/files/ даражага тенглаштириш; documents/international-standard-classification-of-education- – олий таълим муассасаларида йўлга қўйиладиган қисқа муддатли ўқув курс- isced-2011-en.pdf 4. What Are Certificate Programs? https://www.coursera. org/articles/certificate-programs 5. Олий маълумотга эга бўлган шахсларни юридик му- тахассисликка қайта тайёрлаш курслари https://centertsul. uz/uz/kurslar/qayta-tayyorlash-kurslari 6. Сертификационные программы в США Программа Сертификационные программы в США. Запись на сайте www.studyusa.ru 7. Типы программ обучения в Канаде https:// marcuseducate.com/types-of-study-programmes-in-canada/ 8. Ўқув курслари https://najottalim.uz/courses 9. Ўқув курслари https://online.pdp.uz/activeCourses ISSN 2181-3051 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 59 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

МАСОФАВИЙ ТАЪЛИМНИ ТАШКИЛ ЭТИШ ВА ИСТИҚБОЛЛАРИ БЎЙИЧА МИЛЛИЙ ВА ХОРИЖИЙ ТАЖРИБА Ўзбекистон Республикаси Президенти- Шу жиҳатдан Олий таълимни ривожланти- нинг 2022 йил 15 июнда “Давлат олий таъ- риш тадқиқотлари ва илғор технологияларни лим муассасаларига ўқишга қабул қилиш татбиқ этиш маркази (кейинги ўринларда – жараёнларини ташкил этиш тўғрисида”ги Марказ) томонидан Олий таълим муассаса- ПҚ–279-сон қарори қабул қилинди. Унга асо- ларида масофавий таълимни ташкил этиш сан масофавий таълим қабул параметрлари ҳолати ва истиқболлари бўйича миллий ва ва йўналишлари таcдиқланди. хорижий тажриба қиёсий таҳлил қилинди. 2022/2023 ўқув йилида Ўзбекистон Респуб- Ушбу таҳлилда таълим тизими ривожлан- ликаси олий таълим муассасалари бакалав- ган хорижий мамлакатлар (Германия, Буюк риатининг масофавий таълим шакли бўйи- Британия, АҚШ, Австралия, Финландия, Бра- ча давлат буюртмаси асосида ўқишга қабул зилия, Канада, Хитой, Ҳиндистон, Туркия) қилиш параметрлари 3410 тани, шундан 2410 ҳамда масофавий таълим бўйича фаолият нафар талаба ўзбек тилида, 1000 нафари рус олиб борувчи нуфузли халқаро ташкилотлар тилида таҳсил олиши белгиланди. (International Council for Open and Distance 60 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 ISSN 2181-3051 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ТА ДҚИҚОТ Education, European Distance and E-Learning талабалар ўртасида сўровнома ташкил этил- Network)нинг тажрибалари ўрганиб чиқилди. ди. Сўровномада иштирок этган 2610 нафар талабанинг фикр-мулоҳазалари ўрганилди. Бундан ташқари, масофавий таълим сифа- Қуйида сўров натижалари саволлар кетма-кет- ти ва ундаги камчиликларни аниқлаш мақса- лигида таҳлил қилинган. дида ушбу таълим шаклида таҳсил олаётган Таълимнинг айнан масофавий шаклини танлашингизга нима сабаб бўлган (бир нечта жавобни танлаш мумкин)? Сўров иштирокчиларининг 1553 нафари (61,1%) масофавий таълим ишдан ажралмаган ҳол- да таълим олиш имкониятини бергани учун жозибадор деб ҳисобламоқда. 882 нафар (34,6%) талаба замонавий таълим шакли бўлгани учун ва 730 нафар (30%) талаба оилавий шароити са- бабли бу таълим шаклини танлаганини маълум қилган. Олий таълим соҳасида масофавий таълимни янада самарали ташкил этишдаги таклифларингиз? ISSN 2181-3051 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 61 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ТА ДҚИҚОТ Сўровноманинг муҳим саволларидан бири бўлган ушбу саволга талабаларнинг – 918 нафари Ягона идентификaция (ONE ID) (36%) тизимидан фойдаланишни йўлга қўйиш таклифини қўл- лаб-қувватлаган. Бундан ташқари, электрон кутубхонанинг LMS платформасида фойдаланиш имкониятини яратиш таклифини ҳам 658 нафар (25%) талаба маъқуллаган. Айрим талабалар ўқув материаллар сифатини яхшилаш таклифини билдиришган. Ҳозирги кундаги ижтимоий ҳолатингиз қандай? Масофавий таълим ишлаб чиқаришдан ажралмаган ҳолда ўқиш шакли бўлгани учун талаба- ларнинг асосий қисми – 1777 нафари (68,1%) меҳнат фаолияти билан шуғулланишади. Масофавий таълимда муаммога дуч келсангиз, бевосита кимга мурожаат қиласиз? 62 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 ISSN 2181-3051 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ТА ДҚИҚОТ Талабаларнинг 30,9 фоиз (807 нафар)и масофавий таълим олиш жараёнида муаммога дуч келганда, “Гуруҳ сардорига мурожаат қиламан” деб жавоб берган. Шунингдек, “Факультет де- канатига” деб жавоб берганлар ҳам 25,4 фоиз (663 нафар)ни ташкил қилди. “Ўқитувчи” ва “Тьютор” жавобларини талабаларнинг 12 фоиз (292 нафар)и танлаган. Эътиборли жиҳати, 9 фоиз (238 нафар) иштирокчилар бундай вазиятда “Масофавий таълим маркази”га мурожаат этишини маълум қилган, холос. Масофавий таълим жараёнида Талабаларга хизмат кўрсатиш маркази фаолиятини қандай баҳолайсиз? Бу саволга кўплаб иштирокчилар Талабаларга хизмат кўрсатиш маркази фаолиятини ижо- бий баҳолаган. Яъни, иштирокчиларнинг 25,6 фоиз (668 нафар)и аъло, 47,2 фоиз (1231 нафар)и яхши, 13 фоиз (347 нафар)и қониқарли, 5,4 фоиз (140 нафар)и қониқарсиз, 8,6 фоиз (224 нафар)и эса жавоб беришга қийналаман вариантини танлаган. Сизга берилаётган ўқув-контентлар (ўқув материаллари) таҳсил олаётган тилингизга тўғри келадими? ISSN 2181-3051 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 63 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ТА ДҚИҚОТ Ушбу саволга респондентларнинг 2149 нафари (87,4%) ҳа, 347 нафари (13,7%) қисман, 40 на- фари (1,6%) йўқ деб жавоб берган. Бу ерда масофавий таълимда қўлланилаётган ўқув-контент- лар талабалар таҳсил олаётган тилга мос келаётганини кўришимиз мумкин. Сиз таҳсил олаётган ОТМда Масофавий таълим маркази фаолияти йўлга қўйилганми? Талабаларнинг 58 фоиз (1508 нафар)и Масофавий таълим маркази фаолият кўрсатаётганини таъкидлаган бўлса, 41 фоиз (1064 нафар) талаба марказ мавжудлигидан бехабар. 1 фоиз (38 на- фар) талаба бундай марказ фаолият олиб бормайди, деб жавоб берган. Сиз таҳсил олаётган ОТМда масофавий таълим бўйича коррупциявий ҳолатларга дуч келганмисиз? 2% 64 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 ISSN 2181-3051 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ТА ДҚИҚОТ Ўтказилган сўровномага кўра, масофавий таълим шаклида коррупциявий ҳолатлар бирмун- ча камлиги кўзга ташланади. 98 фоиз (2558 нафар) респондент коррупциявий ҳолатларга дуч келмаганини билдирган. Талабаларнинг 2 фоизи (52 нафар) бундай ҳолатлар билан гуруҳдош- лари дуч келганини таъкидламоқда. Сўровнома натижаси масофавий таълимда коррупциявий ҳолатлар деярли мавжуд эмаслигини кўрсатади. Сиз таҳсил олаётган ОТМда масофавий таълим бераётган профессор-ўқитувчилар дарсни қандай усуллар ёрдамида олиб боради (бир нечта жавобни танлаш мумкин)? Бу саволга респондентларнинг 1695 нафари (66%) ўқитувчилар реал вақт (онлайн) режимида дарс олиб боришади, деб жавоб беришган. 902 нафар (35%) талаба профессор-ўқитувчилар дарс- ни муҳокама шаклида олиб боришини маълум қилган. Бундан кўринадики, профессор-ўқитув- чилар дарс машғулотларини асосан синхрон шаклда олиб боришмоқда. Сиз масофавий таълим жараёнида қандай муаммоларга кўпроқ дуч келмоқдасиз (бир нечта жавобни танлаш мумкин)? ISSN 2181-3051 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 65 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ТА ДҚИҚОТ Талабаларнинг 1515 нафар (63%)и платформа билан боғланишдаги техник узилишларни ма- софавий таълимдаги асосий муаммо сифатида белгилаган бўлса, 644 нафар (27%) талаба эса платформада ишлашни ноқулай деб ҳисобламоқда. 593 нафар (24%) талаба жонли мулоқот- нинг етишмаслигини асосий муаммо сифатида келтирган. Сиз таҳсил оладиган ОТМда масофавий таълим сифатини қандай баҳолайсиз? Ушбу саволга респондентларнинг 35 фоиз (905 нафар)и аъло, 43 фоиз (1139 нафар)и яхши, 14 фоиз (356 нафар)и қониқарли, 4,1 фоиз (108 нафар)и қониқарсиз деб жавоб берган бўлса, 3,9 фоиз (102 нафар)и эса жавоб беришга қийналишини маълум қилган. Сиз таҳсил олаётган гуруҳ нечта талабадан иборат? 66 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 ISSN 2181-3051 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ТА ДҚИҚОТ Ушбу саволга иштирокчиларнинг 923 нафари (36,3%) гуруҳ 25-30 тагача талабадан иборат, деб жавоб берган бўлса, 956 нафар (38%) иштирокчи бир гуруҳда 30 ва 40 дан ортиқ талаба таҳсил олишини таъкидлаган. Кўриниб турибдики, аксарият гуруҳлар таркиби 25 нафардан ортиқ талабани қамраб олмоқда. Сўровнома натижаларига кўра, қуйидаги муаммо ва камчиликлар аниқланди: талабаларга масофавий таълим платформаси ҳақида атрофлича маълумот бе- рилмасдан ўқиш жараёни бошланган. Бу, ўз навбатида, талабалар ўртасида кўплаб тушунмовчиликлар пайдо бўлишига сабаб бўлмоқда; масофавий таълим шаклида кўплаб дарс соатлари талабаларнинг иш вақтига тўғри келиб қолаётгани талабалар учун қатор қийинчиликларни юзага келтир- моқда. Масофавий таълим ишлаб чиқаришдан ажралмаган ҳолда таълим олиш шакли эканлигини инобатга олсак, дарс соатлари вақтини талабаларнинг иш вақти билан мувофиқлаштиришга зарурат туғилаётгани маълум бўлади; кўплаб платформаларда дарс машғулотларини интерактив шаклларда олиб бо- ришнинг имкони йўқ. Масофавий таълим платформаларининг дизайн жиҳатдан содда ишлаб чиқилганлиги, бунда интерактив контентларнинг етишмаслиги та- лабаларнинг ўқишга бўлган қизиқишини пасайтирмоқда; платформада ҳар бир ўқув курси бўйича ўзаро мулоқотни таъминловчи кичкина гуруҳларни ташкил қилиб бўлмайди. Бу эса талабалар ўртасида ўзаро мулоқотнинг камайишига олиб келиб, таълимнинг интегратив характерини заифлаштирмоқда; талабаларнинг деярли ярми Масофавий таълим маркази фаолиятидан бехабар қолмоқда. Талабаларнинг жуда чекланган миқдордаги қисмигина муайян муаммо туғилганда марказга мурожаат қилишини маълум қилаётгани ҳам мазкур мар- каз амалда масофавий таълимнинг асосий тузилмаси сифатидаги мақомга ҳали эришмаганлидан далолат беради; аксарият ОТМлар битта гуруҳда таълим олиши керак бўлган талабаларнинг белгиланган миқдорига риоя қилмаяпти. Ваҳоланки, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Махсус электрон тизим орқали айрим фаолият тур- ларини лицензиялаш тартиби тўғрисида”ги Низомида “Таълим олувчиларнинг максимал сони: гуруҳда – 25 нафар” бўлиши кераклиги белгиланган. 30 нафардан ортиқ талабадан иборат гуруҳларнинг кўплиги таълим сифатига салбий таъсир кўрсатмоқда; мамлакатимизнинг чекка ҳудудларида интернет алоқа тизими билан боғлиқ техник муаммоларнинг ҳанузгача долзарб бўлиб қолаётгани шу ҳудудда яшовчи- ларнинг масофавий таълим олиш имкониятларини чекламоқда. Бу ҳолат респон- дентларнинг фикрларида ҳам акс этмоқда. ISSN 2181-3051 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 67 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ТА ДҚИҚОТ Юқоридаги муаммо ва камчиликларга қарамасдан, масофавий таълимни ташкил этишнинг ижобий жиҳатлари ҳам кўзга ташланди: ушбу таълим шаклида ёши ҳамда ижтимоий масофавий таълим иқтисодий жиҳатдан таъ- ҳолатидан қатъи назар, аҳолининг кенг қатла- лим олувчилар учун ҳам, ОТМлар учун ҳам са- ми таълим олиш имкониятига эга бўлмоқда; маралидир, чунки унда бошқа анъанавий таъ- лим турларига қараганда харажат ва тўловлар ишдан ажралмаган ҳолда таълим олишни анча кам. Шунингдек, олий таълимнинг маз- хоҳловчи талабалар ушбу таълим шаклида кур шакли таълим берувчи ва таълим олувчи- ўқиш вақти, жойи ва ўқув юртини ўз хоҳи- ларга ОТМга бориш-келиш учун сарфлайдиган шига кўра танлаши мумкин; вақтни тежаш имконини бермоқда. Бунда те- жалган вақт ҳисобига янги билимларни мус- тақил ўзлаштириш имконияти ортади; махсус дастурлар ёрдамида талабанинг би- талабада мустақил билим олиш, ўз устида лимини баҳолашда холисликнинг таъмин- ишлаш, ижодий ва интеллектуал салоҳия- ланиши ва коррупциявий ҳолатларнинг тини ривожлантириш кўникмаларини анча камлиги маълум бўлмоқда; шакллантирмоқда. Бундан ташқари, COVID-19 пандемияси даврида мамлакатимиздаги барча олий таълим му- ассасалари масофавий таълим шаклига ўтказилгандан сўнг, ёшидан қатъи назар, барча про- фессор-ўқитувчиларда таълим платформалари билан ишлаш, масофавий таълим ва уни олиб бориш соҳасидаги билим ва кўникмалар шаклланди. Мазкур тадқиқот доирасида олий таълим Маълумот учун: муассасаларида масофавий таълимни таш- Дунёнинг ишончли рейтинги ҳисобланган QS кил этишга оид илғор хорижий тажриба ҳам World Ranking томонидан 2022 йилда масофа- ўрганилди. вий таълим бўйича қуйидаги ТОП-10 таликка кирган университетлар танлаб олинди: Масофавий таълимни дунё бўйлаб тарқа- тишда ва ривожлантиришда халқаро таш- University College London килотларнинг роли катта бўлмоқда. Хусу- сан, 1938 йилда Норвегияда асос солинган Columbia University International Council for Open and Distance Education (ICDE) ташкилоти масофавий таъ- University of Edinburgh лимга замонавий технологияларни олиб ки- ришда муҳим аҳамият касб этади. Бу халқаро Johns Hopkins University ташкилот ҳар икки йилда дунё бўйлаб масо- фавий таълим бўйича конференциялар таш- The University of Manchester кил этиб келади. Конференцияларда ташки- лотга аъзо давлатлар вакиллари томонидан Northwestern University масофавий таълим соҳасидаги долзарб му- аммоларни ҳал этиш ҳамда ушбу соҳани яна- King’s College London да ривожлантириш борасида қизғин баҳс-му- нозаралар олиб борилмоқда. University of California, Los Angeles Европанинг нуфузли ташкилотларидан University of Sydney бири ҳисобланган European Distance and E-Learning Network (EDEN) аъзо давлатлар Monash University ўртасида масофавий таълим бўйича сўнгги ютуқларни алмашишга кўмаклашади. 68 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 ISSN 2181-3051 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

Европа Иттифоқига аъзо мамлакатларда Германия олий таълим муассасаларида ма- масофавий таълим самарали амалга оши- софавий таълим, биринчи навбатда, муҳан- рилмоқда. Хусусан, Германияда олий таълим дислик, табиий фанлар, дизайн, информати- соҳасида фаолият юритаётган масофавий ка ва психология каби мутахассисликларни таълим ходимларининг малакасини оши- ўқитишга йўналтирилган ва бу мутахассис- ришга катта эътибор қаратиб келинмоқда. ликлар бўйича ҳар йили минглаб талабалар Ушбу мамлакатда олий таълим соҳасида ма- таҳсил олади. софавий таълимни бошқариш ва назорат қи- лиш учун “Forum DistancE-Learning” ассоциa- Буюк Британиянинг Белфаст цияси тузилган. Унга 2016 йилда 80 га яқин университетида фармацевтика, хусусий муассасалар аъзо бўлиб, улар 400 000 Кардиф университетида эса тиб- дан ортиқ талабага масофадан таълим бериб биёт йўналишидаги масофавий келмоқда. 2015 йилда Германиянинг барча магистрлик курслари очилган, университетлари ва амалий фанлар универ- уларда талабалар сони 20 нафар- ситетларида таҳсил олган жами 2,8 миллион дан кўп бўлмаслиги белгиланган. талабанинг 1,5 фоизи масофавий таълим дас- Буюк Британияда Open university (OU) турларига ўқишга кирган. Youtube тармоғида бепул ва кенг кўламли ви- деодарсларни тақдим этади. Германия тажрибасининг Маълумот учун: олий таълимда ҳақиқий ма- илғор жиҳатларидан бири – ма- софавий ўқитиш илк бор Буюк Британиянинг софавий таълимни имкон қа- Лондон университетида йўлга қўйилган. дар илмий асосда ташкил этиш ҳамда ундаги мавжуд бўшлиқлар- АҚШдаги Southern New ни тўлдириб боришдир. Масалан, Hampshire университетида Кобленц-Ландоу университетида талабалар ҳозирда 34 000 дан ортиқ та- сони ҳар бир сессия учун 15 тадан кўп бўлмай- лаба мавжуд бўлиб, таълим ди. Талабалардаги диққат етишмовчилиги ва жараёни маҳаллий, халқаро ва эътиборлиси, умумий чарчоқнинг олдини олиш учун видео- ҳарбий ўрганувчиларга мослаштирилган. конференция икки соатдан ошмайди. Бундан АҚШда масофавий таълим консорциум ташқари, талабалар ва ўқитувчилар ҳар ўқув ва нотижорат ташкилотлар билан ҳамкор- йилида бир ҳафта давомида университетда ликда амалга оширилади. АҚШда ташкил учрашиб фикр алмашадилар. этилган Minevra project платформаси масо- ISSN 2181-3051 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 69 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ТА ДҚИҚОТ фавий таълимдаги энг замонавий платфор- саткич 18 фоизни ташкил этган. Австралия- ма ҳисобланади. Кейинчалик бу платформа да масофавий таълимнинг ўзига хос жиҳати асосида Minevra University ташкил этилди. шундаки, талабаларнинг 9 фоизи аралаш таъ- Платформанинг фойдали томони шундаки, лимни ўз ичига олган мультимодал таълимда ўқитувчи талабанинг дарсдаги фаоллигини таҳсил олади. ҳам назорат қила олади. Платформа ҳар бир талабанинг дарс давомидаги фаоллигини, Австралия 2013 йилда олий таълимда ма- яъни гапирган сўзларини ёзиб олади ва таҳ- софавий таълим олувчилар учун Open2Study лил қилади. Бу таҳлиллар асосида ўқитувчи- платформасини ишга туширди, бу платфор- га маълумот беради, шунингдек, онлайн дарс ма Coursera ва EdX каби платформалар билан давомида талабаларнинг дарсдаги фаоллиги рақобатлаша олади. турли хил ранглар (яшил, сариқ, қизил)да акс этади. Сунъий интеллект ёрдамида ишлайди- Австралия Очиқ университетида талаба- ган бу технология ўқитувчиларга дарс даво- лар Curtin, Griffith, Macquarie, Monash, RMIT мида талабалар фаоллигини баҳолашга ёрдам University, Swinburne ва The University of South беради. Бинобарин, бу платформада (breakout Australia университетларига эркин кира ола- rooms) кичик гуруҳлар ташкил этиш имко- ди ва бунга ҳеч қандай академик тўсиқ йўқ. нияти мавжуд бўлиб, бу дарс жараёнини ин- терактив ва case study шаклда олиб боришга Финландия 2000 йиллардан ёрдам беради. Ушбу кичик гуруҳ иштирокчи- бошлаб масофавий таълим дас- лари автоматик тарзда виртуал хонага ўтиша- турларидан фойдаланиб кел- ди ва онлайн мулоқот қилишади. Талабалар моқда. Масофавий таълим си- бу хонада иш столи ва виртуал доска орқали фати EduCluster Finland ассоциa- вазифани биргаликда таҳлил қилиш имкония- цияси томонидан назорат қилиб тига эга бўлишади. Берилган вақт тугагач, борилади. ушбу кичик гуруҳлар асосий дарсга қайтади ва барча гуруҳларнинг ишлари алоҳида кўриб Бразилияда “Сиёсат ва чиқилади. Масофавий таълим дарсларининг асослар тўғрисида”ги Қонун- шу тарзда ташкил этилиши таълим самара- нинг 80-моддаси масофавий дорлиги ортишига хизмат қилади. таълимга янги мақом берди. Унга кўра, масофавий усул- Маълумот учун: АҚШда 2018 йилда ўтказил- лар орқали олинган акаде- ган сўровномага кўра, 67% талаба ўз вазифала- мик даражалар анъанавий усуллар орқали рини электрон мосламалар орқали бажаргани- олинган таълим билан айнан бир хилдир. ни қайд этган. 2016 йилда Бразилияда 331 та олий таълим муассасаларининг бакалавриат дастурларига Boston Consulting Group ва масофавий таълим учун рухсат берилган бў- Arizona Давлат университети либ, улардан 74 (22,4%)таси давлат, 257 (77,6%) томонидан ўтказилган қўш- таси хусусий таълим муассасалари ҳисобла- ма ҳисоботга кўра (2018), кун- нади. Ҳозирги вақтда 1 миллиондан ортиқ та- дузги таълим шаклида таҳсил лаба масофавий шаклда таҳсил олмоқда. олувчилар 1-2 фоизга кама- йиб, масофавий таълим олув- Канадада масофавий чилар сони 5 фоизга ўсган. таълим ва онлайн таъ- лимни ривожлантириш Австралия олий таълим учун 11 та универси- тизимида масофадан таълим тет ҳамда Сanada Virtual олаётганлар 1990 йилда жами University (CVU) ҳамкорлиги йўлга қўйилган талабаларнинг 10 фоизини, эди. Кейинчалик уларнинг Таълимда ме- 2013 йилга келиб эса бу кўр- диа ва технологиялар ассоциaцияси ва Ма- софавий таълим ассоциaцияси бирлашиб 70 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 ISSN 2181-3051 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ТА ДҚИҚОТ Таълимда инновaциялар тармоғига айлан- лакатдаги масофавий таълим тизимлари ва тирилди. Бу ташкилот зиммасига Канадада дастурларини ишлаб чиқиш, мувофиқлашти- масофавий таълимни бошқариш ва назорат риш, аккредитaция ҳамда назорат қилиш қилиш вазифаси юкланди. ваколати берилган. Масофавий таълимда “мулоқот ва ҳамкорликни” кенгайтириш мақ- Канада олий таълимида масофавий таъ- садида Ҳиндистонда махсус сунъий йўлдош лим олувчилар учун Brightspace платформа- (EduSat) ишга туширилди. Сунъий йўлдошга си ишга туширилган. Бундан ташқари, энг асосланган масофавий таълим тизими бутун йирик ва нуфузли университетлар Америка- мамлакат бўйлаб қишлоқ ва чекка жойларда нинг Coursera ва EdX платформалари билан виртуал синфларни ташкил этиш имконини ҳамкорлик қилади, айрим нуфузли универ- берди. ситетлар эса Canvas ёки ўзларининг LMS ти- зимлари орқали масофавий таълимни амалга Туркия Олий таъ- оширади. лим Кенгаши универ- ситетларда масофа- Хитойда “Замонавий ма- вий таълимни жорий софавий таълим учун пи- этиш учун масъулдир. Бир қатор универси- лот дастурларини бошлаш” тетларда масофавий таълимни ривожланти- тўғрисидаги ҳужжатнинг риш учун алоҳида марказлар фаолият олиб қабул қилиниши масофа- боради. Масалан, Anqara университетида Ма- вий таълимнинг бошлани- софавий таълим Маркази, Sakarya универси- шига асос бўлди. Zhejiang университети масо- тетида Масофавий таълим тадқиқот Марка- фавий таълим сифатини яхшилаш учун Сифат зи, Ahmet Yesevi, Latchem университетларида стандартларини ишлаб чиқди ҳамда Сифатни Масофавий таълим таҳлил Маркази масофа- таъминлаш қўмитаси ҳамда Сифатни назорат вий таълимни ривожлантириш масалалари қилиш ва баҳолаш марказини тузди. билан шуғулланади. 2020 йил февраль ойидан Хитойда кундуз- Туркияда илк бор 2014 йилда “Олий таълим ги таълим бўйича 250 миллион талаба онлайн ташкилотларида масофавий таълим қоидала- тарзда ўқишни давом эттирган. ри ва тамойиллар тўғрисида”ги Қонуни қабул қилинган. Бу масофавий таълимда вужудга Ҳиндистонда Индира келган муаммо ва камчиликларни бартараф Ганди номидаги Миллий этиш ва масофавий таълим сифатини оши- очиқ университетига Пар- ришга имкон яратди. ламент акти билан мам- Юқоридаги сўровнома ва хорижий мамлакатлар тажрибаси таҳлили асосида қуйидагилар таклиф этилади: Cўровнома натижасидан маълум формалар билан ҳамкорлик қилиб, уларда- бўлдики, кўплаб талабалар масофа- ги ўқув контентларидан андоза олган ҳолда, вий таълим платформасида ишлаш миллий масофавий таълим контентларини ноқулайлиги, техник муаммолар яратиш лозим. ва ўқув-контентларнинг зерикар- ли ишланганлигига эътироз билдирмоқда. Давлат ташкилотлари ҳамда хусу- Шундай экан, ОТМларда масофавий таълим сий секторга қандай билим, кўникма ўқув контентларини яратиш учун оммабоп ва малакага эга кадрлар кераклиги- ва қулай бўлган Coursera ва EdX каби плат- ни таҳлил қилиб, ушбу таҳлил нати- ISSN 2181-3051 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 71 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ТА ДҚИҚОТ жалари асосида масофавий таълимда ўқув LMS платформаларининг хавфсиз- дастурларини ишлаб чиқиш зарур. Хусусан, лигини ошириш мақсадида, Авто- ўқув дастурларининг АҚШдаги каби консорци- прокторинг тизими билан биргалик- ум ва нотижорат ташкилотлар билан ҳамкор- да шахсни идентификaция қилиш ликда ишлаб чиқилиши мақсадга мувофиқ. компонентини платформаларга жо- рий қилиш керак. Бу тизим ва компонентлар Дунёда кўплаб мутахассислар ви- платформалар шаффофлигини таъминлашга деоконференцияни масофавий таъ- хизмат қилади. Буларни OneID тизими би- лимни ташкил қилишнинг энг са- лан бирлаштириш орқали масофавий таъ- марали усули деб ҳисобламоқда. Шу лим шаклида таҳсил олаётган талабаларни билан бирга, масофавий таълимда идентификaция қилиш мумкин. “Ягона иден- видеоконференция давомийлиги тификaция тизими” (ONE ID) фойдаланувчи кунлик 2 соатдан ошса, талабаларда зерикиш ҳақида асл маълумот (исм, фамилия, манзил ва диққатни жамлай олмаслик ҳолатлари ку- ва ҳоказолар)ни тақдим этади. Қолаверса, затилишини инобатга олиб, масофавий ви- бу тизим жорий этилса, талабаларнинг ўқув деоконференциялар давомийлигини 2 соат- йили бошида олий ўқув юртига рўйхатдан дан оширмасликни таклиф қиламиз. Бунинг ўтиш учун келишлари шарт бўлмайди. ўрнига таълим жараёнини асинхрон тарзда ташкил этиш лозим. Бу ишлаб чиқаришдан Талабаларга дарслик ва дарс жад- ажралмаган ҳолда таълим оладиган талаблар- валларидан фойдаланиш қулай бў- га анча қулайлик яратган бўлар эди. лиши учун LMS платформасининг мобил иловасини яратиш мақсадга Сўров натижаларидан келиб мувофиқдир. Бу талабаларга дарс чиқиб айтадиган бўлсак, ОТМлар- машғулоти вақтини, силлабус ҳамда даги масофавий таълим шакли- дарс жадвалини тез ва осон топиш имконини нинг асосий муаммоларидан бири беради. – таълим сифатини текшириш механизмлари яратилмаганлиги Саккизинчидан, республика олий ҳамда мавжуд платформада фан доирасида таълим тизимида самарали ва сифат- кичкина гуруҳларни ташкил қилиб бўлмас- ли масофавий таълим шаклини таш- лигидир. Шундай экан, масофавий таълим кил этишда қуйидаги халқаро ташки- учун фойдаланадиган платформани дизайн лотларга аъзо бўлишни кўриб чиқиш жиҳатдан қизиқарли қилиб яратиш ҳамда тавсия этилади: International Council талабаларга мавзу доирасида кичик гуруҳ- for Open and Distance Education, European лар ва Quiz ўйинларини яратиш имкония- Distance and E-Learning Network. тини бериш керак (Kahoot дастури каби). Бунда биз талабаларни мавзуни қанчалик ўзлаштирганлик даражасини аниқлаш им- кониятига эга бўламиз. Ушбу жараёнда Minevra project платформаси имкониятла- ридан фойдаланиш тавсия этилади. Масофавий таълим сифати кўпроқ Олий таълимни ривожлантириш профессор-ўқитувчиларга боғлиқ, шу тадқиқотлари ва илғор технологияларни боис уларда масофавий таълим бе- риш кўникмасини тизимли ривож- татбиқ этиш маркази. лантириш лозим. Уларнинг малака- ларини мунтазам ошириб бориш чора-тад- бирларини ишлаб чиқиш зарур. 72 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 ISSN 2181-3051 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ОЛИЙ ТАЪЛИМДА АКАДЕМИК ҲАЛОЛЛИК ХХI аср олдимизга техника ривожла- Меҳринисо РАҲМАТОВА, нишининг имкониятларини олиб кели- ши баробарида, ундан унумли фойдала- Бухоро давлат университети ниш масъулиятини ҳам юкламоқда. ўқитувчиси, филология фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD), доцент Олий таълимда академик ҳалоллик масаласини Ўзбекистонда илмий, на- Академик ҳалоллик нима? зарий ўрганиш учун етарлича асос бўл- са-да, тадқиқ этилмаган соҳалардандир. Академик ҳалоллик халқаро маркази ушбу Мазкур масалани ўрганиш жараёнида тушунчанинг олти қадриятини изоҳлаб, улар- етакчи хорижий олим, таълим муассаса- ни ростгўйлик, ишонч, ҳақиқат, ҳурмат, масъу- ларида таҳсил олаётган ўзбекистонлик лият ва жасорат каби ғоялар мажмуи сифатида талабалар ва мутахассислар ўртасида эътироф этади [1]. сўровнома ўтказдик. Таълим жараёнида бу талабаларнинг баҳола- Сўровнома натижаларига кўра, улар- ниши кутилаётган академик вазифани ҳақиқат нинг 90 фоизи академик ҳалоллик ма- ва ҳалоллик билан бажаришида намоён бўла- салалари ва кўчирмачилик оқибатлари ди. Ҳар қандай жамият ва ундаги маданият ҳақида Ўзбекистон таълим муассасала- ахлоқий шартлар ва тамойиллар тартиби асо- рида ўрганишнинг имкони йўқлигини сида ривожланади. таъкидлаб, бундай маълумотларни ва би- лимни хорижий таълим муассасаларида Илмий дунёнинг академик манзараси ҳам олганликларини таъкидлашди. Худди ўзига хос талаб, тартиб ва тамойилларга эга бў- шу сўровномада улар академик ҳалоллик либ, академик ҳалоллик, ғирромлик, кўчирма- муаммоларини ўрганиш ва талабаларга чилик, академик ёлғон, фалсификация, уйдир- ўргатиш заруриятини ўта юқори баҳо- лаб, Ўзбекистонда ёшларнинг мустақил фикрлашга ўргатувчи омил ва таълимни ривожлантирувчи механизм сифатида қараганликларини айтиб ўтиш жоиз. ISSN 2181-3051 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 73 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ТАҲЛИЛ ма сингари тушунчаларни ўз ичига қамраб ниш, материалга эгалик қилиш, таҳрир олади [6, 1]. Дунёда нуфузини қадрлаган ҳар қилиш, сотиш, сотиб олиш, ўзиники қандай таълим муассасаси академик ҳалол- қилиш. Умумий фойдаланишдаги маъ- лик тамойилларини таълим фаолиятининг лум тармоқлар саҳифаларидан матери- асоси қилиб белгилаган. Хусусан, ривожлан- алларни кўчириб олиш ёки рухсатсиз ган мамлакатлардаги олий таълим муасса- фойдаланиш; саларида академик ҳалоллик тамойиллари низом сифатида шакллантирилган ва унда академик баҳо олиш мақсадида бошқа профессор-ўқитувчи ҳамда талаба роллари биров ёки талаба билан ўрин алмаши- аниқ белгилаб қўйилган. Академик ҳалол- ниш, яъни ўрнига бошқа шахсдан фой- лик масаласига жиддий қарамаган олий даланиш; таълим муассасалари битирувчиларига эса иш берувчилар шубҳа билан қарайди, ҳатто академик баҳоланиш жараёнида бош- уларнинг келажакда иш билан таъминлани- қалар ёрдамига таяниш, яъни талаба, ши қийинлашади, пировардида, олий таъ- тьютор, ёлланма агент хизматларидан лим муассасасининг нуфузига путур етади. ноқонуний тарзда фойдаланиш; Талабаларнинг алдов, товламачилик, кор- рупция йўли билан баҳо олиши амалиётда бошқа бир талабани рухсат этилмаган танқидий фикрлаш кўникмаси шаклланма- ёрдам орқали қўллаб-қувватлаш; гани, илмий мулоқотга кириша олмаслиги, ташаббускорлик ва ижодкорлигининг суст- кўчирмачилик ҳолатларининг аниқла- лигида намоён бўлади. ниши; Хорижий таълим муассасалари низомла- Интернет ёки бошқа манбалардан қис- рида қуйидагилар академик ҳалоллик прин- ман ҳавола ва тўлиқ бўлмаган ҳаволалар ципларини бузганлик сифатида изоҳланган: бериш орқали фойдаланиш; рухсат этилмаган материаллар, манба- рухсатсиз ўз академик иши, вазифа ва лар ёки жиҳозлар (масалан: интернет илмий ишини бошқа бировга академик тармоқлари материаллари, компьютер баҳо олиш учун бериш ёки сотиш; дисклари ва аудио ёзув жиҳозлари, уяли алоқа воситалари, шахсий электрон бошқа биров томонидан ёзилган ишни жиҳозлар, матний хабарлар, кўчириш ўзиники қилиб, ўз номидан баҳолаш воситалари, электрон ҳисоблагичлар, учун топшириш; ечими кўрсатилган калит манбалар, ўтилган фан маълумотлари ҳамда тижо- амалиёт даврида иштирок этмаган ака- рат ёзиш хизматлари); демик соатларнинг фалсификация ва фабрикацияси; маълум бир вазифани бажарганлиги учун академик баҳо олиш мақсадида ўзининг академик натижасини эътироф умумий фойдаланишда бўлган интер- этмаган академик баҳолаш тартибига нет саҳифаларидан ҳаволасиз фойдала- таъсир кўрсатиш, ўзгартириш, илтимос қилиш ва баҳони ўзгартиришга рухсат этилмаган ҳолатлардан фойдаланиш [10, 2]. 74 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 ISSN 2181-3051 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ТАҲЛИЛ Талаба бундай хатоликларга номидан ҳеч қандай жамоа тадбирларида – йўл қўйганда қандай чора конференция, симпозиум, семинар ва тан- кўрилади? ловларда қатнаша олмайди, унинг илмий иши университет архивларидан олиб ташла- Дунё тажрибасида илмий тадқиқот ёки нади. Кўриниб турибдики, академик ҳалол- амалий иш баҳоланиши жараёнида талаба- лик масалаларига хорижий олий таълим нинг академик ғирромлик ҳаракати исбот- муассасаларида жиддий қаралади. Демак, ланган тақдирда, унга нисбатан тегишли хорижий тилларни ўрганаётган ҳар қандай чоралар кўрилади ва ҳатто “ХЕ” белгиси, талаба хорижий конференциялар, семинар яъни “академик ғирромлик”ни ифодаловчи ва бошқа тадбирларда қатнашар экан, ўзи белги рейтинг дафтарчаси ва диплом илова- таҳсил олган университет вакили сифатида сида қайд этилиши мумкин. қатнашади ва шу университетнинг ҳам ил- мий, ҳам ахлоқий юзи ҳисобланади. “ХЕ” сифатида берилган баҳо академик ғирромлик оқибатида имтиҳон топшириб икки баҳо олганга тенглаштирилади ёки унданда ёмони ғирромликда айбланилади. Бунинг натижасида талаба университет Талаба айбдорми? 3. Олий таълим муассасаларида кўчирма- чилик оқибатларига кўз юмилганидан фой- Замонамизнинг шиддат билан ривожла- даланиб, ўзи хоҳлаб кўчирмачилик қилади- ниши, рақамлаштиришнинг ўсиб бори- ган талабалар [6, 4]. ши натижасида академик кўчирмачилик, ғирромлик каби ҳолатлар кўпаймоқда. Та- Хўш, нима учун талаба берилган вази- ассуфки, талабаларнинг аксариятида ака- фани кўчиришга мойил бўлади? Бунинг са- демик ҳалоллик ҳақида тасаввур ҳам йўқ. баблари ҳақида сўралганда талабалар қуйи- Бухоро давлат университети бу муаммога дагича жавоб беришди: ечим топиш мақсадида магистратура тала- балари билан турли илмий тадқиқотларни – Кўчирмадим, ўқиганимни ёздим, бу- амалга оширмоқда. нинг хатолигини билмабман. Чунончи, мазкур тадқиқотлар натижаси- – Барча талабалар кўчиради, кўчирувчи да талабалар уч хил тоифага бўлиниши ўр- биргина мен эмас. ганилди: – Нотўғри ёзибманми? Тўғри ёзишни 1. Академик ҳалоллик ва ғирромлик ту- ўргатинг! шунчаларини билмайдиган, кўчирмачилик қилганидан бехабар талабалар. 2. Кўчирмачилик оқибатларини жиддий – Вақт жуда кам эди. Кўчиришга мажбур деб ўйламайдиган талабалар. бўлдим. ISSN 2181-3051 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 75 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ТАҲЛИЛ – Имтиҳон саволлари жуда қийин тузил- таълим соҳасида бир бутун тизим яратилиши ган, барча маърузаларни қандай ёдлаб қоли- керакки, унда таълим муассасалари, универ- шим мумкин?! ситет раҳбарлари ҳамда талабалар ўз ишти- рокини ҳис қилиши лозим. Қуйида муаммога – Кўчирсам, ҳеч нарса қилмайди! ечим сифатида таклиф қилинаётган моделда барча роллар аниқ тушунтириб ўтилган. – Ўқитувчи барибир текширмайди! Бу моделга кўра, таълим бошқарувчи- Кўриб турганимиздек, талабаларнинг лари томонидан алоҳида масъулият талаб кўчирмачиликка мойиллигининг ортиши этилиб, ҳар бир муассасада академик ҳалол- жамиятда бошланғич таълимдан то олий лик низоми шакллантирилиши, талабалар таълим тизимига қадар академик ҳалоллик ёзма ва мустақил ишлари рақамлаштири- маданиятининг шаклланмаганлигидан да- лиши, ёзма ва мустақил, курс ишларини лолатдир. Бу маданиятни шакллантириш текшириш жараёнида ўқитувчиларга енгил- шу қадар муҳимки, ёшлар онгида маънавий, лик сифатида кўчирмачилик ҳолатларини ахлоқий ва таълимий тўғрилик, ҳалоллик аниқлаб берувчи антиплагиат қурилмалари тушунчаларини сингдирибгина қолмай, жа- ва технологияларни муаммосиз ҳамда бепул миятда коррупция, ғирромлик, алдов каби ишлатиши учун имконият яратилиши, шу- иллатларнинг ҳам камайишига олиб келади. нингдек, бу борада ўқитувчиларнинг мала- каси ошириб борилиши муҳимдир. Ўзбекистондаги аксарият олий таълим муассасаларида академик ҳалоллик мада- Шундан келиб чиққан ҳолда, таълим ний муҳитини шакллантира олмаслик оқи- муассасаси ўқитувчилари баҳоланиши батида келиб чиқаётган муаммоларга биз керак бўлган вазифалар ҳақида олдиндан қуйида ишлаб чиққан модель бўйича ечим- маълумот бериш, уларнинг шаффофлиги- ни таклиф қилмоқчимиз. ни таъминлаши билан бир қаторда, тала- баларни академик ҳалоллик тамойилла- Аслида, бу муаммога фақат талабанинг рини ўзлаштириши ва риоя этиши учун хатоси ёки ўқитувчининг малакасизлиги тушунтириш ишлари олиб бориши зарур. сифатида қараш нотўғри. Бу муаммога дунё Академик ҳалоллик тамойиллари муасса- олимлари ахлоқ, тарбия масаласи эмас, бал- са низоми орқали фан ишчи дастурлари, ки таълим муаммоси сифатида ёндашишади. қўлланма ва кўрсатмаларда ўз ифодасини Яъни, олий таълим, мактаб ва мактабгача топиши керак. Академик ҳалоллик маданиятини шакллантириш механизмлари Муассаса Факультет Талаба Низом Тушунтириш, ўргатиш, чора Билиш, ўрганиш, амал қилиш кўриш Муассаса кенгаши Факультет кенгаши Талабаларнинг ёшлар иттифоқи кенгаши Академик этика маркази Академик ёзишни ўргатиш, HUB Талаба талабага, кўнгиллилар, ёрдам гуруҳи 76 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 ISSN 2181-3051 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ТАҲЛИЛ Семинар, тренинг, вебинар Ишчи дастурларда Маънавий тадбирлар, суҳбатлар Ресурслар тушунтиришлар Рақамлаштириш antiplagiat.uz ва бошқа дастурий HEMIS платформасида огоҳлан- Диссеминация ва таҳлил тузилмалар тириш ва антиплагиат дастури Тадқиқотлар Магистрлик диссертациялари Курс иши, мустақил ишлар базаси базаси Ўқув қўлланма, рисола, 1-курс мактаби, ориентацион ишланма, веб-сайт ва блоглар постер, буклетлар Илмий фаразлар, Ижодий ишлар илмий мақолалар Талабаларга академик ҳалоллик, акаде- цион муҳитда ўзини эркин тута оладиган ёш мик ғирромлик, академик ёлғон, кўчирма- кадрларни кашф қилишни, ўқитишни, тар- чилик каби тушунчаларни турли маданий ва биялаш ва жамиятга етказиб беришни талаб илмий тадбирларда, дарс пайтида, таъбир этади. Шунингдек, академик ҳалоллик ма- жоиз бўлса, дарсликлар воситасида ҳам ту- даниятини шакллантириш, бу тушунчанинг шунтириш лозим. тамойиллари ва шартларини ўрганиш Ўзбе- кистон олий таълим муассасаларининг дунё Хулоса сифатида шуни таъкидлаш жоиз- ҳамжамиятидаги нуфузининг ошишига ҳам ки, ХXI аср танқидий фикрловчи, креатив ва хизмат қилади. ижодий ёндашувчи, ҳар турдаги коммуника- Фойдаланилган адабиётлар: 1. Boehm, P. J., Justice, M., & Weeks, S. (2009). Promoting academic integrity in higher education. The Community College Enterprise, 15(1), 45-61. 2. Bretag, T. (Ed.). (2016). Handbook of academic integrity. Singapore: Springer Singapore. 3. Dudin, M. N., Bezbakh, V. V., Frolova, E. E., & Galkina, M. V. (2018). The Models of Higher Education in Russia and European Countries at the Beginning of the XXIst Century: The Main Directions of Development. European Journal of Contemporary Education, 7(4), 653-667. 4. Glendinning, I. (2013). Comparison of policies for academic integrity in higher education across the European Union. 5. Macfarlane, B., Zhang, J., & Pun, A. (2014). Academic integrity: a review of the literature. Studies in higher education, 39(2), 339-358. 6. Svyrydenko, D. (2014). Higher education in the face of XXI century challenges. Philosophy and Cosmology, 13(13), 258-263. 7. Sudjimat, D. A. (2017, September). Employability skills of vocational high school graduate needed by industry in century XXI. In AIP Conference Proceedings (Vol. 1887, No. 1, p. 020046). AIP Publishing LLC. 8. Arizona State University Student Academic Integrity Policy (http://provost.asu.edu/academic.integrity ) 9. ICAI https://academicintegrity.org/ ISSN 2181-3051 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 77 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ФАЛСАФА ДОКТОРЛАРИ (PhD)НИ ТАЙЁРЛАШДА ЖОЗИБАДОР ИННОВАЦИОН МУҲИТ: ХОРИЖИЙ ТАЖРИБА Замонавий глобаллашув муаммолари шаро- Баҳром УМАРОВ, итида таълим, фан ва инновациялар иқтисоди- ёт ва жамият инновацион ривожланишининг Сурхондарё вилояти педагогларни асосий омилига айланди. Шу маънода янги янги методикаларга ўргатиш миллий иқтисодий ва ижтимоий-маданий шароитда маркази кафедра мудири, педагогика таълим ва фаннинг сифати ҳамда рақобатбар- фанлари бўйича фалсафа доктори дошлигини таъминлаш, мамлакатимизнинг халқаро таълим ва илмий маконга интеграция- балари сифатида янги билим, технология ва лашувини жадаллаштириш, таълимда илмий маълумотларни яратиш ҳамда улардан фойда- ва инновацион фаолиятни ривожлантириш, ланишга қодир бўлган замонавий мутахассис- унинг сифатини замонавий тарзда ошириш ларга бўлган талаб ортиб бормоқда. Бўлажак Ўзбекистон Республикасини янада ривожлан- фалсафа докторларини илмий тадқиқот ва тириш бўйича Ҳаракатлар стратегиясида ҳам инновацион фаолиятга тайёрлаш жараёни эса устувор вазифа сифатида белгиланган. ўз-ўзидан ҳаракатга келмайди. Шу боис мамла- катимизда фалсафа докторларини тайёрлаш 2016 йил мамлакатимизда илмий кадрлар сифатини оширишнинг самарали стратегия- тайёрлаш тартиби фалсафа докторларини тай- сини аниқлаш ва тегишли илмий-услубий ёрлашнинг Европа модели жорий этилди. Чун- ки дунёда инновацион ривожланишнинг ман- 78 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 ISSN 2181-3051 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ТАҲЛИЛ тизимни яратиш алоҳида илмий таҳлилни та- лар рўй берди. Бу ўзгаришлар докторантура лаб қилади. Зеро, бизда докторантлар фаолия- дастурларига кенгроқ кириш, тузилган ўқув тини баҳолаш ҳали ҳам расмий бўлиб, асосан ва илмий дастурларни жорий этиш ҳамда диссертацияни ҳимоя қилиш ва топширишга таълим натижаларига компетенциявий ён- асосланган. Илмий жамоатчиликнинг эътибо- дашувни, докторантурага эса лойиҳавий ён- ри кўпинча таянч ва фундаментал даражадаги дашувни амалга ошириш, академик ҳаракат- олий маълумотли шахсларни тайёрлашнинг чанлигини оширишга устуворлик берилиши турли жиҳатларига қаратилганлиги боис фал- билан кўзга ташланади. сафа докторларини тайёрлаш соҳасини ривож- лантиришга оид илмий муҳокамалар типик Хорижий мамлакатларда бўлажак фалсафа характерга эга бўлмай турибди. докторларини тайёрлаш борасидаги эъти- борнинг кучайиши асносида ўқув ва илмий Бўлажак фалсафа докторларини тайёрлаш жараённи ташкил этишнинг янги самарали тизими ривожланишининг маълум босқичида шакллари, илмий тадқиқот ва инновацион соҳага оид илғор хорижий тажрибаларни ўрга- фаолият усуллари, жумладан, “шогирдлик” ниш ва амалиётга татбиқ этиш илмий-педаго- модели, лойиҳа асосида ташкил этилган таъ- гик кадрларнинг тадқиқотчилик ҳамда инно- лим (кооператив таълим, ижтимоий тадбир- вацион компетентлигини ривожлантиришда корлик, ишлаб чиқаришда малака ошириш, бевосита ва билвосита таъсир этиши шубҳасиз. илмий консалтинг, PhD коллоквиумлари, иш жойида ўқитиш) жорий этилди. Бу каби ти- Хорижий адабиётлар таҳлили шуни кўр- зимли сиёсат дунёда фалсафа докторларини сатдики, кейинги 15 йилда ривожланган мам- тайёрлашнинг оммавийлашувига олиб келди. лакатларда ҳам докторантурада туб ўзгариш- 2015 йилда Европа Иттифоқи мамлакатлари Вазирлар Кенгаши томонидан тасдиқланган Европа тадқиқот ҳудуди учун инновацион докторлик таъли- мининг қуйидаги еттита тамойили тавсия этилди: тадқиқотчиларнинг янги авлод вакиллари ижодий фикрлаш қобилиятига эга бўлиши; жозибадор инновацион муҳитни яратиш; фанлар ўртасидаги боғлиқлик ва интеграцияни таъминлаш; манфаатдор томонлар билан ҳамкорликни мустаҳкамлаш; халқаро ҳамкорликни янада кенгайтириш; умумий касбий кўникмалар (мулоқот, жамоада ишлаш, тадбиркорлик, ло- йиҳаларни бошқариш, этика, стандартлаштириш ва бошқалар)га ўргатиш; фалсафа докторларини тайёрлаш жараёни сифатини кафолатлаш [1]. Шу маънода, “инновацион докторантура” Глобал технологик тараққиёт даврида док- атамаси ижтимоий муаммоларни комплекс торантура битирувчилари таҳсил давомида ҳал этиш учун тадқиқот ўтказиш, фалсафа олган билим ва кўникмаларидан фойдаланиш докторларини тайёрлаш ва касб ўртасидаги имконини берувчи кўплаб касбий имконият- мувозанатни топишни англатди [1, 10]. лар яратилди. Масалан, 2020 йилда Америкада ISSN 2181-3051 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 79 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ТАҲЛИЛ докторлик даражасини олганлар орасида 48,5% кўринишини касб этмоқда. фан, 32,4% саноат ва 7,5% бошқарув соҳасидан Европада илмий кадрлар тайёрлашнинг иш топди [2]. Шу билан бирга, маълумотлар кўрсатадики, STEM соҳаларига тегишли бўл- “шогирдлик модели” (“Аpprenticeship Model”) маган докторантлар орасида 80% и академик кенг тарқалган бўлиб, у кўпроқ профессор муҳитда ишлашга интилади [6+3]. Ушбу пара- томонидан докторантларни тайёрлашда ин- дигмада докторантурада таълимга эътибор дивидуал ёндашади. Докторантдан раҳбар аста-секин “PhD диссертациясини маҳсулот си- тавсияларига кўра, бир нечта услубий семи- фатида” тайёрлашдан, унинг билимларни ри- нарлардан ўтиш ва тадқиқот кўникмаларини вожлантиришга қўшган ҳиссасини оригинал ривожлантириш учун илмий лойиҳаларда тадқиқотлар олиб бориш орқали баҳолашдан қатнашиш талаб этилади. Бинобарин, кўп- “PhD – жараён сифатида” тайёрлашга ўтмоқда, чилик докторантлар диссертация ишларини яъни билимлар иқтисодиётида жаҳон меҳнат ўз-ўзини тарбиялаш ва зарур кўникмаларни бозори эҳтиёжлари учун унга билим ходими мустақил ривожлантириш учун тайёрлай- сифатида шаклланишига асқатадиган ва зарур дилар, чунки Европа ва Британия анъана- бўлган компетенцияларни берадиган таълим лари докторантни “талаба”дан кўра кўпроқ тадқиқотчи бўлишга ундайди. M.V.Muerza–Marín таъкидлаганидек, Европада индивидуал докто- рантура дастури мавжуд бўлиб, бунда докторант ўз илмий раҳбари бош- чилигида университет негизида, саноат ёки илмий тадқиқот соҳасида изланиш олиб бориши керак [3]. Докторлик дастурларида устозлар жа- моаси ихтисослаштирилган фанлар, кўп тармоқли курс ва семинарлар, педагогик фаолият, юмшоқ кўникма ва менежмент бўйича тренинг- лар, докторантларга маслаҳат бериш билан бирга, қўшимча илмий ютуқлар: тақризланган журналларда нашрлар, бакалавр ва магистрлик диссертацияларига раҳбарлик қилиш учун ҳам масъул ҳисобланади. Сўнгги ўн йилликда Европадаги кўплаб илмий изланишлар жамият эҳтиёжларини олий таълим муассасалари ўзларининг докто- қондириш учун етарли ҳисобланмайди. Тад- рантура тизимини анъанавий Гумбольдт мо- биркорлик фаолияти, ижтимоий ўзаро таъсир делидан “профессионал модель” деб атала- каби умумий компетенциялар янги соҳаларда диган янгича тизимга, яъни меҳнат бозорига жуда муҳимдир, шунинг учун улар тадқиқот йўналтирилган гибрид ёндашувга устуворлик ва ўқитишдан кам талабга эга эмас. берди [4]. Демак, илмий-педагогик кадрлар тайёрлашдаги навбатдаги тобора анъанавий- Европа университетлари ассоциацияси- лашиб бораётган тенденция – бу профессио- нинг ҳисоботида таъкидланганидек, PhD наллаштириш ва компетенцияга асосланган даражасига эга бўлган ходимларни ишга қа- ёндашувдир. бул қилишда иш берувчилар уларнинг янги ғояларни яратиш ёки мавжуд ечимларни та- Хорижий илмий жамоатчилик фалсафа комиллаштириш, ижодий қобилиятлар, шу- докторларидан тобора кўпроқ фанлараро (си- нингдек, мулоқот, етакчилик, ўзгаришларга нергетик) билим ва компетенцияларни талаб мослашиш каби кўникмаларга алоҳида эъти- қилмоқда, чунки тор билимларга асосланган бор беришади. 80 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 ISSN 2181-3051 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ТАҲЛИЛ M.Nussbaumнинг фикрича, бугунги кунда дунёдаги жадал ўзга- ришлар шароитида мавҳум муаммони янги шароитда ҳал қилиш учун умумий кўникма ва махсус билимлар ҳам етарли эмас [5, 385]. Дарҳақиқат, глобаллашган дунёда муваффақиятли яшаш кўп жиҳатдан фуқароларнинг танқидий ва ижодий қобилиятларига боғлиқ. Бунинг учун фаол фуқародан жасорат, руҳ барқарорлиги ва хотиржамлик, шу- нингдек, ўз-ўзини ўзгартиришга тайёрлик, дунё билан ўзаро муноса- бат, қизиқувчанлик ва мулоқот қилиш истаги каби энг яхши фазилат- ларга эгалик талаб этилади. Докторантнинг ютуқларини баҳолашда соҳа бўйича кенг концептуал билим; субъективизмга йўл қўймаслик учун ахбо- танланган илмий мутахассислик бўйича ротлашган асримизда фалсафа докторининг яратувчилик лаёқати; компетентлигини баҳолаш имконини бе- танқидий фикрлаш; радиган маълум мезонлар тизими мавжуд экспериментал кўникмалар; бўлиши керак. Америкалик тадқиқотчилар масъулиятли тадқиқот; бу муаммони компетенциявий ёндашувдан ахборот билан ишлаш қобилияти; фойдаланган ҳолда ҳал қилишни таклиф эт- ҳамкорлик ва илмий жамоада ишлаш; моқдалар [6, 27]. Илмий кадрларни тайёрлаш мулоқот қобилиятлари; муаммолари билан шуғулланувчи тадқиқот- етакчилик ва бошқарув; чилар даъвогарларнинг мутахассислигидан яшаш қобилиятлари [6, 7]. қатъи назар, умумий бўлган ўнта тоифадаги компетенцияларни келтирадилар: A.Byars–Winston, B.Gutierrez, S.Topp, M.Carnes бўлажак фалсафа докторларининг компетен- циялари харитасини ишлаб чиқди, унинг таркибий элементлари қуйидагилардан иборат: – тадқиқот қобилиятлари; – оғзаки мулоқот: турли – масъулиятли тадқиқот: аудиторияларга норматив талаблар ва – тадқиқот методологияси; тақдимотлар орқали касбий этика; билимларни узатиш; – маълумотлар базаси, – ўқитиш қобилиятлари: аналитик ва техник усуллар; – илмий ёзиш: тезис, ўқитиш фаолияти ва мақола, тадқиқот индивидуал мураббийлик; – тадқиқот гуруҳининг таклифлари, грант ёзиш; бошқаруви; – ҳамкорлик: ҳамкорлик ва коммуникативлик [7, 361]. М.Квиекнинг “Олий таълим ўзгаришлар шакллантириш, давлат маблағлари эвазига даврида: ўсиб бораётган рақобат шароитида олимлар ва университетлар иқтисодиёт ва жа- институтлар ва академик кадрлар” моногра- мият эҳтиёжларини ҳал қилишлари керак”, – фиясида: “Сўнгги ўн йилликда ҳукумат ва олий деб таъкидлайди. [8, 151]. Муаллифнинг таъ- ўқув юртлари ўртасида янги шартномаларни рифига кўра, бу ёндашув кучли инсон ресурс- ISSN 2181-3051 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 81 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ТАҲЛИЛ ларига эга бўлган университет минтақавий па илмий кадрлар тайёрлаш таълимини ислоҳ муаммолар, эҳтиёжларни ҳал қилиш воситаси қилиш соҳасида жаҳон етакчисига айланди. сифатида хизмат қилиши лозим. H.Etzkowitz корхоналар, давлат ва универ- Сўнгги йилларда Европанинг кўплаб олий- ситетлар “Университет–давлат–ишлаб чиқа- гоҳлари ўзларининг илмий кадрлар тайёрлаш риш” уч спиралли иқтисодиётга асосланган дастурларини қайта кўриб чиқдилар, хусусан, билимни ривожлантириш механизмини кўр- битирувчиларнинг бандлик имкониятларини сатиб берди, илмий жамоатчиликнинг роли- ошириш йўлларидан бири сифатида “универси- ни кенгайтиришга эътибор қаратди ва уни- тет – саноат” ўзаро ҳамкорлигини кенгайтириш- верситетнинг ишлаб чиқарувчи сифатидаги га алоҳида эътибор берилди. Шунинг учун Евро- марказий ролини оширди [9, 109]. Ушбу ўзаро таъсир натижасида илмий кадрлар тайёрлаш ти- 03 01 02зими учта кўринишда фаол ҳаракатга келди: қўшма тадқиқот олийгоҳдан ҳокимият, олийгоҳ лойиҳаларида ишлаб чиқаришга ва корхона етакчи билим ўртасидаги ишлаб чиқарувчиси билимларни узатишнинг муҳим боғловчи элемент сифатида канали сифатида сифатида Табиий, математика ва техник мутахас- вақтларини ҳамкор компаниянинг иш жо- сисликлар вакиллари ушбу моделга энг яхши йида ишлаш билан бирга, энг муҳим йўна- мослашдилар, чунки университет кафедра- лишлар бўйича тадқиқотлар олиб боришади. ларининг анъанавий равишда корхоналар Шунингдек, университетлар тадбиркорликни билан тўғридан-тўғри алоқалари докторант- таълим ва илмий тадқиқот фаолияти билан лар иштирокида қўшма илмий лойиҳалар- бирлаштиришни таъминлайди. Иш берувчи- ни амалга ошириш бўйича катта ҳамкорлик лар, ўз навбатида, дастурларни ишлаб чиқиш, тажрибасини таъминлади. Бу инновациялар амалга ошириш ва баҳолашнинг қўшма жа- ва тадбиркорликка йўналтирилган кўплаб раёнларида қатнашиш орқали университет- фанлараро дастурларнинг пайдо бўлиши- лар ва докторантлар билан фаол ҳамкорлик га, шунингдек, STEM соҳасида докторантлар қилишади ва бунинг натижасида таклиф сонининг кўпайишига ёрдам берди. Иқтисо- этилган лойиҳалар, ишлаб чиқариш жараён- дий ҳамкорлик ва тараққиёт ташкилоти маъ- лари ҳамда компаниянинг ўз маҳсулотлари лумотларининг шаҳодат беришича, аксари- сифатига ижобий таъсир кўрсатади. Демак, ят мамлакатларда уларнинг сони 60% дан бундай ўзаро алоқада фалсафа докторининг кўпроққа ошган [10, 147]. Бундай ёндашув- диссертация иши аниқ мақсад ва натижа- нинг моҳияти шундаки, докторантлар кўп ларга эга бўлган ҳақиқий лойиҳа сифатида 82 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 ISSN 2181-3051 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ТАҲЛИЛ белгиланган муддатда амалга оширилади. Бу оширилади. Хайме І университетида (Испа- докторантура таълимини лойиҳалаштириш ния) фаолият юритувчи бакалавр, магистр ва (Projectification of Doctoral Training) ва тегиш- PhDлар учун бизнес имкониятларини ривож- ли идоралар томонидан тадқиқот дастурла- лантириш бўйича тўрт босқичли ўқув дасту- рини молиялаштиришнинг самарали меха- ри асосида ўқитиш, Массачусетс технология низми бўлиб хизмат қилади. институтида (АҚШ) эса муҳандисликка ихти- сослашган олий таълимда лойиҳаларни бош- Калифорния универ- қариш бўйича профессионал кўникмаларни ситети фалсафа доктор- ривожлантиришга қаратилган инновацион ларини тайёрлаш бўйича таълим дастури амалиёти жорий этилган. стажировка дастурини Шимолий Европа мамлакатлари: Норвегия, ишлаб чиқди, бу эса ти- Дания, Швецияда “университет – ҳукумат – зимли ўрганиш ва ама- бизнес” ҳамкорлик учбурчагида истиқболли лий тажрибани таъминлади. Бундай дастур- тадқиқот амалиёти жорий этилган. ларда иштирок этиш PhD даъвогарларининг тадқиқот ўтказиш ва қарорлар қабул қилиш, Буюк Британия, Германия ва АҚШ техника шунингдек, уларни касбий ўсиш (карьера) кў- университетларининг полимер профили бў- никмалари билан қуроллантиришга бўлган йича мутахассисларни лойиҳавий ўқитишни ишончини оширди. қўллашга оид илғор тажриба оммалашган. Европа Иттифоқи сиёсати замонавий док- Испаниянинг Мадрид политехника универ- торлик таълимининг муҳим таркибий қисми ситетида лойиҳа асосидаги таълим билан сифатида академик ҳаракатчанликни тарғиб бирлаштирган кооператив таълим усули тат- қилади. Иттифоқ томонидан молиялаштири- биқ этилган. Ўқитиш жараёнида лойиҳа ладиган семинар, конференция ва хориждаги мижозлари билан профессионал алоқалар ўр- илмий стажировкалар докторантларга қўшма натилади, PhD даъвогарлари лойиҳа устида лойиҳалар ишлаб чиқиш, халқаро тадқиқот биргаликда ишлаш жараёнида реал муаммо- тармоқларини яратиш, илмий ташкилотлар- ларни ҳал қилиш учун имконият қолдиради. да ҳам, бошқа соҳаларда ҳам касбий тажриба- Бу жараён давомида уларнинг лойиҳа ишти- ни ошириш имконини беради. рокчиларидан бевосита мулоқотда олган ама- Ғарб таълим тизимида тарқалган энг сама- лий билимлари янги илмий поғоналарни рали ўқитиш усулларидан бири ҳамкорлик ва эгаллаш имконини беради. ўзаро таъсир орқали инновацион компетент- лик ва янги билимларни ўзлаштириш имко- Норвегияда 2008 йилдан нини берувчи лойиҳавий ёндашув (Project– бери саноат фалсафа док- Based Learning) ҳисобланади. торини тайёрлаш дастури Хорижий мамлакатларда мутахассислар- (Industry–Оriented PhD) жорий этилган ни тайёрлашда, хусусан, докторантурада бўлиб, унинг доирасида компания- лойиҳага йўналтирилган технологияларни лар белгиланган малакани олишга қўллашнинг замонавий намуналари кенг интилаётган даъвогарни уч йил муд- қўлланилади. Масалан, жанубий Индиана датга қўллаб-қувватлайди. Испанияда университетида (АҚШ) ўқув фаолият ижти- даъвогар академик PhD даражасига моий тадбиркорлик модели асосида амалга қўшимча равишда саноат доктори да- ISSN 2181-3051 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 83 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ТАҲЛИЛ ражасини ҳам олиши мумкин. Бунинг учун ҳал қилиш учун лойиҳа мижозлари билан тижорат компаниясида, хусусий ёки давлат алоқада бўлиш, шунингдек, дастлабки касбий секторида ишлаши, компаниядаги саноат тажрибага эга бўлиш (Early Professional тадқиқотлари ёки экспериментал лойиҳа- Experience) имкониятини яратади. Бундай ларда иштирок этиши талаб этилади. Номзод дастурлар докторантларга ишлаб чиқариш- иштирок этаётган лойиҳа диссертация мавзу- га оид амалий компетенцияларни чуқурроқ си билан боғлиқ бўлиши керак. ўрганиш, ўзига ишончни ривожлантириш, шахсий мавқеини ошириш, зарур билимлар- Австралиядаги Свинберн тех- ни эгаллаш ва тўғридан-тўғри иш жойидаги нология университети техник кўникмалар, касбий имтиёзларни ўзлашти- инновациялар бўйича PhD тайёр- риш, касбий тажрибага эга бўлиш, иш берув- лаш дастурини ишлаб чиқди. Бу чи томонидан қўллаб-қувватлаш, мақсадни дастур кўп тармоқли тадқиқот- аниқ кўриш каби касбий компетенцияларни лар, тадбиркорлик таълими ва ривожлантиришга омил бўлади. Касбий тако- инновацияларни бирлаштириш миллашувдан ташқари, лойиҳаларда ишти- орқали анъанавий фалсафа док- рок этиш диссертация ишини якунлаш учун торидан саноатга йўналтирилган докторга кучли молиявий асосга айланади. Тадқиқот (саноатга йўналтирилган PhD) ўтишни таъ- кўникмалари ва лойиҳаларни бошқариш минлайди. Ушбу дастур фан, муҳандислик тажрибасини эгаллашнинг фаол усули сифа- ва технология факультети томонидан амалга тида Германия ва Испанияда ҳам докторант- оширилган бўлса-да, тадбиркорлик ва инно- ларни бакалавр ва магистрлик диссертация- вациялар бўйича курс модуллари бизнес ва ларини бошқаришга жалб қилишди. ҳуқуқ факультети томонидан тақдим этилди. Олимларининг фикрича, докторантурага қа- Буюк Британиянинг бул қилинган пайтдан бошлаб докторантнинг Мидлсекс университе- мустақиллик даражаси ва унинг вазифалари му- тида докторантларни раккаблиги босқичма-босқич оширилиши керак. биргаликда тайёрлашнинг қизиқарли тажри- Чунки у дастлаб илмий раҳбарига шогирд бўлса баси ишлаб чиқилган. Корхоналар ходимлари ҳам, бу муносабатга келажакдаги ҳамкорлик си- ҳам бўлажак фалсафа докторлари ўз иш жой- фатида қаралади. Бўлажак фалсафа докторлари- ларида (Work–Based Researches), реал ишлаб нинг вақтни бошқариш қобилиятлари уларни чиқариш муҳитида лойиҳалар кўринишида диссертацияларини тезроқ якунлашга ундайди. илмий тадқиқот олиб боради. Бу эса докто- Шунингдек, олий таълим муассасаларида ил- рантура ўқув жараёнининг таркибий қисми мий тадқиқот ишларининг лойиҳавий ёндашув сифатида индивидуал траектория бўйича асосида йўлга қўйилиши назарий билимларнинг амалга оширилиши мумкин бўлган иш жойи амалиёт билан боғланишига, корхоналардаги (Work–Based Learning – WBL) ҳисобланади. Бу мавжуд муаммоларнинг илмий жиҳатдан ҳал ҳолда ўрганиш меҳнатда зарур бўладиган кў- этилишига, ўзаро ҳамкорликнинг мустаҳкам- никмаларни эгаллашни англатади. Ҳақиқий ланиши ва илмий тадқиқот ишларини олиб бо- эҳтиёжларни қондирадиган реал мазмундаги раётган профессор-ўқитувчилар ҳамда маълум лойиҳаларда иштирок этиш бўлажак фалсафа малакага даъвогарларнинг иқтисодий жиҳатдан доктори малакаси учун даъвогарларга ишлаб рағбатлантирилишига олиб келади. чиқариш соҳасидаги мавжуд муаммоларни 84 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 ISSN 2181-3051 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ТАҲЛИЛ Хулоса қилиб айтсак, бўлажак фал- сафа докторларининг тадқиқотчилик ва инновацион компетентлигини риво- жлантириш учун лойиҳа устида ишлаш келажакдаги касбий фаолиятда муҳим бўлган малакалар: жамоавий иш, му- лоқот, етакчилик, мақсадлилик ва мо- тивация, очиқлик, ижодкорлик, нати- жага йўналтирилганлик, мослашиш ва яратувчанлик қобилияти, муам- моларни ҳал қилиш ва шу каби қатор хусусиятларни ривожлантиришни таъ- минлайди. Бундай компетенциялар мамлакатимизда фалсафа докторлари- ни тайёрлаш, ўқитишнинг мақсади, за- монавий шакл ва усуллари ҳамда кути- лаётган натижаларни шакллантириш борасида ўқув дастурини ишлаб чиқиш учун асос бўлиб хизмат қилади. Фойдаланилган адабиётлар: 1. Exploration of the implementation of the Principles forInnovative Doctoral Training in Europe: Final Report European Commission, DGRTD Reference: ARES (2011) 932978. URL: https://ris.utwente.nl/ws/portalfiles/portal/5141476. 2. Durette B., Fournier M., Lafon M. The core competencies of PhDs. Studies in Higher Education. 2016. Vol. 41, issue 8. P. 1–33. 3. Muerza–Marín M.V. PhD training program activities from a global perspective. A comparison between two European Universities. Innovative strategies for Higher 504 Education in Spain. Eindhoven, 2018. P. 123–130. 4. Инновационный менеджмент: учебник / под ред. В.А.Швандара, проф. В.Я.Горкинфеля. – М.: Вузовский учебник. 2004. – 382 с. 5. Nussbaum M. Education and democratic citizenship: Capabilities and quality education. Journal of Human Development. 2006. No. 7. P. 385–395. DOI: https://doi.org/10.1080/14649880600815974. 6. Barnett R. Graduate attributes in an age of uncertainty. Graduate attributes, learning and employment / P. Hager, S. Holland (eds.) Drordrecht, 2006. P. 49–65. 7. Integrating Theory and Practice to Increase Scientific Workforce Diversity: a Framework for Career Development in Graduate Research Training / A. Byars–Winston, B. Gutierrez, S. Topp, M. Carnes. CBE–Life Sciences Education. 2011.Vol. 10. P. 357–367. 8. Квієк М. Університет в епоху перемін: інституції і академічні кадри в умовах зростаючої конкуренції / пер. з пол. Р. Скакун ; наук. ред. та післямова Т. Фініков. – Київ: Таксон, 2018. – 474 с. 9. Etzkowitz H., The dynamics of innovation: from National Systems and «Mode 2» to a Triple Helix of university–industry– government relations. ResearchPolicy. 2000. No. 29. P. 109–123. 10. Shin J. C., Postiglione Gerard A., Ho K. C. Challenges for doctoral education in East Asia: a global and comparative perspective. Asia Pacific Education Review. 2018. No. 19. P. 141–155. DOI: https://doi.org/10.1007/s12564–018–9527–8 ISSN 2181-3051 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 85 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ОЛИЙ ТАЪЛИМНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА “УНИВЕРСИТЕТ 3.0” КОНЦЕПЦИЯСИНИНГ АҲАМИЯТИ Ўзбекистон олий таълим тизимининг Aлишер РАҲМАТОВ, асосий вазифа ва функцияларини янги тех- нологик ёки “тўртинчи саноат” инқилобига Ўзбекистон Республикаси қўшиш зарурати мавжуд бўлиб, yшбу инқилоб- Банк-молия академияси тингловчиси нинг мазмуни оммавий стандартлаштирил- ган ишлаб чиқаришдан энг янги технология- риш ва бизнес жараёнларини автоматлашти- ларга асосланган индивидуаллаштирилган ришга олиб келади. маҳсулотни мослашувчан, юқори технология- ли ишлаб чиқаришга ўтиш долзарб масала Ўзбекистонда илғор технологик тараққи- ҳисобланади. Чунки квант технологиялари, ётни амалга ошириш бўйича давлат ва ҳуку- янги ва кўчма энергия манбалари, симсиз мат даражасида кенг кўламли саъй-ҳаракат- алоқа технологиялари, катта маълумотлар, лар амалга оширилмоқда. Шу мақсадда 2035 тақсимланган рўйхатга олиш тизимлари, ро- йилгача мўлжалланган “Миллий технология бототехника, нейротехнологиялар, сунъий ташаббуси” стратегик дастури, “Рақамли интеллект, виртуал ва тўлдирилган реаллик иқтисодиёт”, “Фан”, “Таълим”, “Кичик биз- технологиялари, биологик объектлар хусуси- нес ва якка тартибдаги тадбиркорликни қўл- ятларини бошқариш технологиялари таълим лаб-қувватлаш” миллий лойиҳалари амалга тизимини тижоратлаштириш, рақамлашти- оширилмоқда. Ушбу шароитда Ўзбекистон учун ҳозирги ва келажакдаги янги технологик чақириқларга жавоб бера оладиган илмий 86 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 ISSN 2181-3051 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ТАҲЛИЛ база ва таълим муҳитини шакллантириш, ва етказиб бериш тизимлари бозори) киради. янги технологияларни ишлаб чиқариш мар- Ҳозирда халқаро таълим майдонида кенг казларини тайёрлаш устувор вазифалардан ҳисобланади. Ўзбекистон университетлари- тарқалган “Университет 3.0” концепцияси нинг глобал рақобатбардошлигини ошириш университетларга уларнинг вазифалари со- бўйича лойиҳаларни амалга ошириш ва етак- нини ҳисобга олган ҳолда, “рақамли код” бе- чи олий ўқув юртлари негизида янги бозорлар ришни назарда тутади. Бу рақамли код орқа- ташкил қилиш талаб этилади [3]. ли нафақат иқтисодиётнинг структураси тубдан янгиланади, балки мамлакатларнинг Бу бозорларга AеrоNet (учувчисиз учиш кескин қутбланиши ҳам содир бўлади, улар- аппаратлари учун тақсимланган тизимлар), нинг баъзилари технологик етакчи, бошқала- МariNet (тарқатилган учувчисиз денгиз транс- ри эса технологик периферия бўлиб чиқади. порти тизимлари), AutoNet (ҳайдовчисиз транспорт воситаларининг тақсимланган тар- Университетларнинг турли типологик ва моғи), HaelthNet (юқори технологияли тиббий мақсадли моделларини таҳлил қилиш шуни хизматларнинг тақсимланган тизимлари бо- кўрсатадики, университет жамиятнинг тобо- зори), NeuroNet (онг ва психиканинг тақсим- ра муҳим фаоллик ва барқарор ривожланиши- ланган сунъий компонентлари), EnergyNet га ҳисса қўшишни белгиловчи параметрлари (тарқатилган энергия), FoodNet (тарқатилган ҳисобланади. Университет моделларининг озиқ-овқат маҳсулотларини ишлаб чиқариш таркибий тузилишини қуйидаги жадвали- мизда келтириб ўтдик. УНИВЕРСИТЕТ МОДЕЛЛАРИНИНГ “Университет 4.0” ТАРКИБИЙ ТУЗИЛИШИ1 юқоридаги барча сифатларни ўзида “Университет 2.0” жамлаган ҳолда, таълим бериш билан рақамлаштириш ва бирга илмий тадқиқот бизнес жараёнларини ҳам олиб бориш автоматлаштириш “Университет 1.0” “Университет 3.0” фақат таълим бериш фан-таълим билан бир қаторда инновация ва илмий тадқиқотлар натижаларини тижоратлаштириш Юқоридаги жадвални таҳлил қиладиган ларни узатади, кадрлар тайёрлайди ва ижти- бўлсак, университет фақат таълим фаолия- моий юксалишни таъминлайди. Бир вақт- ти билан шуғулланса, унга “Университет 1.0” нинг ўзида иккита миссия – ўқув ва илмий номи берилади. Бундай университет билим- тадқиқот ишлари бажарилса, у “Университет _____________________________________________________________________________________________________________________________________ 1 Интернет маълумотлари асосида муаллиф томонидан тузилди. ISSN 2181-3051 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 87 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ТАҲЛИЛ 2.0” мақомини олади. Унинг вазифалари бо- монидан янги саноат тармоқлари сифатида зор иштирокчилари учун тадқиқот ва консал- яратилган. тинг хизматлари орқали янги билимларни яратишдир. “Университет 2.0” саноат буюрт- “Университет 3.0” инсон ва молиявий капи- малари бўйича илмий тадқиқот ишларини тал оқимларини бирлаштириб, инновацион амалга оширади ва “махсус” технологияларни экотизимлар доирасида технологик тадбир- яратади. “Университет 3.0” билим ва техноло- корликка оид асосий жараёнларнинг тизимли гияларни тижоратлаштириш учун янада юқо- интеграторига айланади, технологик компе- ри мақом касб этади. “Университет 4.0” тала- тенцияларни алмашиш учун университетлар- баларнинг индивидуал эҳтиёжлари асосида аро марказлар ва тармоқларни яратади. Бун- ўқув режа ва дастурлар тайёрлайди. дай университетлар нафақат стартапларни шакллантиришда, балки бутун саноатнинг “Университет 4.0” талабаларнинг нафақат тенденцияларини аниқлашда ҳам етакчига билими, балки ижтимоий кўникмаларига ҳам айланди. Масалан, Aмериканинг Карнеги Мел- эътибор қаратади. “Университет 4.0” вазифаси лон университети ҳозирда робототехникани нафақат таълим, илм-фан ва инновациялар, ривожлантиришнинг асосий йўналишларини балки жамиятнинг барқарор ривожланиши белгиламоқда. Бизнес ҳамжамияти ва маҳал- муаммоларини ҳал қилиш учун жамиятнинг лий ҳокимият органлари билан кучларни турли тузилмаларини бирлаштириш сифати- бирлаштирган Кембриж университети юқори да ҳам белгиланмоқда. технологияли саноатнинг жаҳон марказига айланган округини ташкил этди. “Универси- Университет моделларининг алтернатив тет 3.0” даражасига ўтиш учун университет варианти бу “Университет 3.0” модели ҳисоб- атрофдаги корпоратив бозорлар ва уларнинг ланади. Бу йўналиш замонавий университет- ривожланиш босқичларини татбиқ этишда лардаги ўзгаришлар траекториясини белги- юқори малакага эга бўлиши керак. Фақат бу лайдиган ёндашувдир. ҳолатда қўшма инновацион лойиҳаларни амалга ошириш учун бизнес ҳамжамиятининг Бундай университет моделлари интеллек- энг яхши вакилларини жалб қилиш лозим [5]. туал мулк ҳуқуқларини бошқаради, тадбир- корлик экотизимини, истиқболли технологик Замонавий мамлакатларда “Университет бозорларни шакллантиради ва жаҳон миқё- 3.0” концепциясининг шаклланишини кузата- сида мамлакатнинг иқтисодий устунлигини диган бўлсак, ХХ асрда AҚШ ва Европа давлат- яратиш платформасига айланади ва бу модел- ларида университет модели таълим тизими- лар замонавий технологик инқилобнинг юзи- нинг ривожланиши фан-техника тараққиёти ни белгилайди [4]. билан чамбарчас боғлиқ эди ва у бизнеснинг инновацияларга бўлган талаби ортиб бора- “Университет 3.0” коди AҚШ, Буюк Брита- ётган инновацион фаолиятнинг катализато- ния ва Хитойнинг етакчи университетларига рига айланди. Шуни ёдда тутиш керакки, ХХ берилган. Улар 5-10 йил ичида ҳақиқатдан, асрнинг иккинчи ярмида ривожланган мам- иқтисодий ва технологик муҳитни шакллан- лакатлар иқтисодиётида инновацион жараён- тирдилар. 10-15 йил ичида глобал бизнеснинг лар ва маҳсулотларни рағбатлантиришнинг флагманига айланган компаниялар айнан табиий механизмлари ниҳоят шаклланди, шу муҳитда ривожланмоқда. Хусусан, Hewle- уларсиз учинчи авлод университетларининг Packard, Yahoo, Google компаниялари ана шундай университетлар битирувчилари то- 88 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 ISSN 2181-3051 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ТАҲЛИЛ янги миссияси шунчаки имконсиз бўлар эди. Европа Иттифоқи мамлакатларида, ОЕCД мам- Бу механизмлар венчур компаниялар ва кор- лакатларида ва минтақавий даражада – Буюк Британия, Италияда ҳам юқорига кўтарила поратив венчур фондларига асослан- бошлади. 1990 йилларда университетлар вако- ган эди. Ҳозирда корпоратив вен- латларини тақсимлаш бошланди, уларни ҳуду- чур фондлари AҚШда венчур дий иқтисодий фаолиятга ва илмий тадқиқот капитал иқтисодиётининг дастурларини амалга оширишга жалб қилишга 25 фоизини ташкил эътибор қаратилди. Университетлар хусусий қилади. Уларнинг давлат ҳамкорлигида ва ижтимоий-иқтисодий саъй-ҳаракатлари би- ҳамкорликнинг миллатлараро тизимларида лан ихтиролар иштирок этиб, илмий ташкилотлар билан бир- ҳамда тадбиркор- галикда тадқиқот марказлари ярата бошлади- лик соҳаси ўртаси- лар, илмий кластерларга, минтақавий, миллий да иқтисодиётга ва халқаро ҳамкорлик тармоқларига интегра- кириб бориш ва цияланиш бошланди. Ушбу босқичда давлат барча истиқболли билан бир қаторда, унинг ривожланишига технологик ғояларни фаол таъсир кўрсатадиган таълимни бошқа- ришнинг ҳетерожен тармоқлари шаклланди. жадал амалга оширишни таъминловчи сама- Университетлар бошқарув маданиятини ошир- рали ҳамкорлик тизими шаклланди. ди, давлат назоратининг эскирган шакллари йўқолди, университетлар аста-секин автоном Таъкидлаш жоизки, инновацион лойиҳа- бошқариладиган тузилмаларга айлана бошла- ларни ишлаб чиқиш ва амалга оширишни ди. Бу жараёнлар “Янги давлат бошқаруви” рағбатлантириш механизмлари барча интел- (ЯДБ), “Тармоқларни бошқариш” (ТБ), Network лектуал инновациялар субъектларининг, шу Governance (NG) вa neo-Veber давлат модели жумладан, олий ўқув юртларининг ҳуқуқла- (NW model) каби университет бошқарувининг рини аниқ белгилаб берадиган, меҳнатга ҳақ янги концепцияларида ўз аксини топди. тўлаш тартиби ва нисбатларини яққол кўр- сатувчи ривожланган интеллектуал мулк қо- Бу иккала моделга қисқача тўхталадиган бўл- нунчилигига асосланади. сак, “Янги давлат бошқаруви” (ЯДБ) модели таъ- лимни хизмат кўрсатиш соҳаси, талабалар эса 1980 йилларнинг бошларида AҚШ ва Ев- ушбу хизматларнинг истеъмолчилари сифати- ропа мамлакатларида иқтисодиёт ва давлат да қарайди, улар учун университетлар қаттиқ секторида давлат томонидан тартибга солиш рақобатлашади. Шу билан бирга, университет- кўламининг қисқариши кузатилди, бозор ме- ларда олиб борилаётган илмий изланишлар ханизмларининг роли ортди. Бу вақтда универ- уларнинг рақобатбардошлигини оширишнинг ситетларнинг автономияси кучайди, уларнинг муҳим воситаси сифатида эътироф этилмоқда. раҳбарияти кенгроқ ваколатларга эга бўла бош- лади, давлат ҳатто давлат университетларидан “Тармоқларни бошқариш” (ТБ) модели иқтисодий самарадорликни, меҳнат бозори университетларнинг таълим муассасалари, талабларига йўналтирилганликни, стратегик илмий кластерлар ва бизнес ташкилотлари режалаштиришдан фойдаланишни талаб қила ўртасидаги тармоқ ҳамкорликларида фаол бошлади. Бу даврда университетларнинг инс- иштирок этишини назарда тутади. титуционал ўзаро ҳамкорлиги фаоллашди, бошқарув функциялари ҳам юқорига, масалан, ISSN 2181-3051 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 89 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ТАҲЛИЛ “Тармоқ университети” фанлараро ҳамкор- рувчи олимлар ва мутахассисларнинг кескин лик, тармоқ ўқув дастурлари, виртуал ўқув муҳитлари, масофавий таълим, академик танқислиги; мобиллик, матрица бошқарув тузилмаларига асосланади. технологик ривожланишнинг яхлит ман- Neo-Veber давлати (NW model) тушунчасига зарасини шакллантиришга тўсқинлик қилув- келсак, давлатга таълимни бошқариш ва таъ- лим хизматларини кўрсатишда асосий роль чи Миллий технологик ташаббус дастурини ўйнайди. Бу унинг таълим соҳасини давлат ислоҳотини заифлаштириш ва университет- (“МТТ йўл хариталари”) амалга ошириш бўйича ларнинг автономиясига қаратилган дастлаб- ки иккита моделдан асосий фарқидир. NW ҳаракатлар режасини мувофиқлаштирмаслик; моделидаги таълим бозор маҳсулоти сифати- да эмас, балки ўз мамлакати фуқаролари учун мамлакатда билим ва касбларнинг тубдан давлат хизмати сифатида қаралади [6]. янги йўналишларига бўлган талабни қондира Хулоса ўрнида шуни такидлаш жоиз- ки, тармоқларни ривожлантириш тадқиқот олмаслик (бу ҳам иқтидорли ёшларнинг мам- учун рақобатбардош лабораторияларни, ма- лака ошириш учун университет ва факуль- лакатдан чиқиб кетишига сабаб бўлмоқда); тетларни ташкил қилиш, хабларни, илмий тадқиқотлардан интеллектуал мулк қиймати Ўзбекистон қонунчилигининг МТТ вазифа- занжирини яратиш, саноат ва тадбиркорлик кооперациясига асосланган тайёр инноваци- ларига номувофиқлиги; он маҳсулотни ишлаб чиқариш учун патент ва лицензиялар олишни талаб этади. интеллектуал мулк тўғрисидаги қонун Ўзбекистонда МТТ университетини таш- ҳужжатлари етарли даражада ишлаб чиқил- кил этиш кўплаб тўсиқларни енгиб ўтишни талаб қилади, уларнинг асосийлари: маганлиги; Ўзбекистонда инновацияларга фаол талаб- анъанавий олий таълим муассасаси ўқи- нинг йўқлиги, шунингдек, истеъмолчилар ва инновацияларни етказиб берувчилар ўртаси- тувчиларига юқори ўқув услубининг етиш- даги ўзаро муносабатларнинг самарали ме- ханизми; четдан олиб келинган технологик маслиги ва 1.0 даражали моделга асослан- ечимлар фонида интеллектуал мулк объектла- рининг мамлакатдан ташқарига чиқарилиши- ганлиги, шу билан бирга, фаол илмий ва га, олимлар, юқори малакали мутахассислар, капиталнинг чиқиб кетишига олиб келади; инновацион иш ҳамда тадбиркорлик субъект- фанлараро мураккаб лойиҳаларни амалга лари билан ҳамкорликда иштирок этиш учун оширишга қодир, компетенциялар соҳасида бозор етакчиси, илм-фанни талаб қилувчи жиддий тўсиқ мавжудлиги билан боғлиқдир. жараёнлар интеграторлари вазифасини бажа- Фойдаланилган адабиётлар: 1. Идрисов Г.И., Коняхин В.Н., Кудрин A.Л., Рожкова Е.С. Янги технологик инқилоб: Россия учун муаммолар ва имкониятлар // Иқтисодиёт саволлари, 2018. Но4. – С. 5-25. 2. Земцов С.П., Чернов A.В. Россияда қайси юқори технологияли компаниялар тезроқ ўсиб бормоқда ва нима учун // Янги иқтисодий ассоциация журнали, 2019. ÿ 1 (41). 68-99-бетлар. 3. Россия Федерацияси Ҳукуматининг 2016 йил 18 апрелдаги 317-сонли “Миллий технология ташаббусини амалга ошириш тўғрисида”ги қарори. hps://base.garant. ru/71380666. 2019 йил 21 май. 4. Карпов A. О. Очиқ инновациялар ва олий таълим // Россияда олий таълим. 2013. Б. 37-44. ва Лунев В.В., Лунева Т.A., Рахинский Д.В.Замонавий университет- нинг ривожланиши учун кўрсаткичлар сайт // Ижодий иқтисодиёт, 2019. 5. Кузнецов Е.Б. Билимлар иқтисодиётидаги универ- ситетлар // 2019. 6. Карпов A.О. Замонавий университет: атроф-муҳит, ҳамкорлик, инновациялар // Aлма Матер. Олий мактаб ахборотномаси, 2014 й. Б. 8-12. //Замонавий университет иқтисодий ўсишнинг ҳайдовчиси сифатида: // Иқтисоди- ёт саволлари, 2017. – Б 58-76. 90 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 ISSN 2181-3051 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

ТАЪЛИМДАГИ СИФАТ КЎРСАТКИЧЛАРИ ҚАНДАЙ БЎЛИШИ КЕРАК? Хорижда таҳсил олаётган ёшлар ҳақида латлар нуфузли университетлари ва илмий эшитганда ичим бир энтикади, уларнинг замо- марказларида бакалавриат, магистратура ва навий билимларни ўрганаётгани, кун келиб докторантурада таълим олиш учун стипен- уни жамият тараққиёти йўлида қўллашлари дия танлови ўтказиш анъанага айлангани ҳам эса кишини минг чандон қувонтиради. Эъти- сўзимизга исбот. борлиси, мамлакатимизнинг инновацион са- лоҳиятини янада ривожлантиришни мақсад Мана шундай илмга ташна, жамғарма сти- қилган, креатив фикрлайдиган ёшлар, истеъ- пендияси соҳиби бўлиб, дунёнинг турли мам- додли профессор-ўқитувчилар, ёш олимлар лакатларида ўз изланишларини олиб бораёт- ва илмий тадқиқотчи, педагог ва иқтисодиёт ган ватандошлар билан суҳбатлашсангиз дунё тармоқлари мутахассисларининг изланишда- нега бунчалар тез ривожланиб кетаётганига ги ташаббуслари “Эл-юрт умиди” жамғармаси жавоб топсиз. Биз эса уларнинг Ўзбекистон томонидан мунтазам қўллаб-қувватланмоқда. олий таълим тизимнинг ҳозирги ҳолатига му- Жамғарма кўмаги билан илғор хорижий дав- носабати, унинг тараққиёти учун берадиган таклифлари билан қизиқдик. Абдушукур ОЛИМЖОНОВ, — Ота-онам илм олишимизга алоҳида эътибор қа- ратишган. Болалигимдан техника ва технология сир- Жанубий Кoреянинг ларини ўрганишга киришдим. Мактабда аъло баҳога Hanyang университети дизайн ўқиб, ота-онам ва устозларим ишончини оқлашга ун- факультети “Surface and interior” дади. Илмий соҳага иштиёқим, шунингдек, мамлака- йўналиши 1-курс магистранти тимизда ёшларга берилган имкониятлардан фойдала- ниб, ўз устимда ишладим. Машаққат ва изланишларим самарасиз кетмади, “Эл-юрт умиди” жамғармасининг 2022 йилги танловида таълим ва технология йўнали- шида олий таълим талабалари ўртасида бўлиб ўтган танлов ғолибига айланиш мақсадларимга эришишда қанот бўлди. Ҳозирда дунёнинг ТОП-300 талик универ- ситетлар орасида 146-ўринда турадиган таълим дар- гоҳи — Жанубий Кареянинг нуфузли Hanyang универ- ситетининг дизайн факультети “Surface and interior” йўналиши 1-курс магистрантиман. ISSN 2181-3051 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 91 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

МИНБАРДА ЁШЛАР 1959 йил Корея аҳолисининг 78 фои- Ўзбекистондан фарқли равишда Кореяда зи саводсиз бўлиб, ўқиш ва ёзишни бил- бакалавриат, магистратура ва докторантура мас эди. Бироқ давлат сиёсатининг талабалари исталган маъруза машғулотлари- устувор йўналишлари ва фуқаролик жа- да биргаликда иштирок этиши мумкин. Шу- миятининг демократик руҳдаги маданий нингдек, Кореяда амалиётга катта эътибор баркамоллиги бу давлатни барча соҳадаги қаратилиб, лабораторияларда талабаларнинг тараққиётига кенг имконият яратди. Геог- ғоялари асосидаги дизайнлар, лойиҳалар бир рафикжиҳатдантабиийбойликларгаэгабўлма- неча бор синовдан ўтказилади. Бу жараён тала- ган ва асосий қисми тоғли ҳудудлардан иборат банинг илмий муҳитга мослашиши ва ўз ғоя- бу мамлакат интеллект ва тизимли илмий фао- сига ишончнинг барқарорлигини белгилаб лияти ҳисобига бугун дунёнинг етакчи дав- берувчи омил ҳисобланади. латларидан бирига айлана олди. Айнан мен таълим олаётган Hanyang уни- Олий мақсадим кенг ислоҳотлар олиб бо- верситетида стартап лойиҳаларни қўллаш рилаётган ва дунёга юз тутаётган Ўзбекистон- марказлари мавжуд бўлиб, унда 2022 йилга қа- нинг таълим тизимига Корея ютуқларини дар Hanyang университети битирувчиларини татбиқ этиш ва сифатли таълимни таъмин- стартап лойиҳаларининг 10 минг 213 таси му- лашдир. Назаримда, мамлакатимизда барча ваффақиятли амалга оширилган. Бу орқали соҳага доминантлик асосида тезлик билан ки- 720 минг нафар одам иш билан таъминлаган риб келаётган технология соҳасини умумий ва давлат иқтисодиёти учун 33,1 фоиз GDPга ўрта ва олий таълимга тизимли жорий этиш ҳисса қўшилган. зарурати мавжуд. Бундан ташқари, компьютер технологияларининг бошқарув воситаси сифа- Шу асосларга кўра, Ўзбекистонда ҳам ўқув- тидаги имкониятлари чексиз эканини ҳисобга чилик давридан соҳага бўлган қизиқишни олиб, Ўзбекистон таълим тизимига 3D модел- ошириш ва олий таълим босқичида бу қи- ли технологияларни жорий қилиш мақсадга зиқишларини амалиётга татбиқ этиш учун мувофиқ, деб биламан. Зеро, бу йўналишда имкониятлар яратиш лозим. Ҳар бир олий олиб борилаётган тадқиқотлар натижаси дунё таълим муассасасида соҳалар ва йўналишлар бозорида юқори қийматга эга. Биргина мисол, бўйича илмий лабораториялар сонини кўпай- 2021 йил ёз ойларида америкалик технолог тириш, талабалар илмий имкониятларини, Кристина Ким (3D designer) ўзининг Марсдаги изланишларини амалиётга татбиқ этиш юза- уй дизайни лойиҳасини 500 минг АҚШ дол- сидан семинар тренинглар ўтказиш, уларга ларига сотди. Бу ривожланиш тенденцияси соҳанинг ривожланган мамлакатларидан ил- шиддати ҳали-бери сўнмайди, чунки илм-фан мий раҳбарлар бириктириш мақсадга муво- тараққиёти маҳсуллари инсониятга тобора қу- фиқ, деб ҳисоблайман. лай ва осон ҳаёт тарзини тақдим этаверади. Билим, янги кўникмалар мутахассисдан талаб қилинадиган асосий сифатга айланади. 92 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 ISSN 2181-3051 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

МИНБАРДА ЁШЛАР — Ҳозирда Буюк Британияда жойлашган Лестер Университети (University of Leicester) магистрату- ра босқичи Бизнес бошқаруви йўналишида таҳсил олмоқдаман. Мазкур университет “Times Higher Education World University Rankings 2023” рейтингига кўра, дунёда 163-ўринда туради. Ўзбекистон олий таъ- лим муассасаларида бакалавриат босқичини тугатга- нимдан сўнг, бизнес соҳасида фаолиятимни бошла- дим. Иш жараёнида бир нечта бошқарув соҳасидаги муаммоларга дуч келдим ва билимларимни бойитиш- га қарор қилдим. Фикримча, нафақат хусусий биз- Салоҳиддин ҲУСАНОВ, несда, балки давлат ташкилотларида ҳам инсонларда бошқарувчанлик, тўғри қарор қабул қила олиш маҳо- Буюк Британиянинг рати ва жамоавий руҳият етишмаслиги сабабли биз Лестер университети ўз имкониятларимиздан тўлақонли фойдалана олма- (University of Leicester) магистранти япмиз. Сабаби ҳар қандай корхона ёки ташкилотдаги асосий ресурс бу – инсонлар. Келажакда асосий мақ- садларимдан бири юртимизнинг энг катта бойлиги бўлган аҳолимиз турмуш даражасининг ўсиши, иқтисодиётимиз ривожланишига муносиб ҳисса қўшишдан иборатдир. Ўзбекистон олий таълим тизимида бака- рини реал ҳаётга татбиқ эта олмайди. Бунинг лавриат босқичи учун 4 йил ва магистрату- натижасида тармоқларда кадрлар етишмов- рада 2 йил ўқиш талаб қилинади. Буюк Бри- чилиги кузатилади. танияда эса бакалавриат 3 ва магистратура 1 йилни ташкил этади. Англия таълим тизимининг муҳим жиҳатларидан яна бири талабаларнинг Буюк Британия таълим тизими талаба- “groupwork”, яъни гуруҳ бўлиб ишлаш учун дан “self-study”, яъни ўз устида ишлашни та- уларга топшириқ берилишидир. Эътибор- лаб қилади. Бир семестрда 4 тадан 6 тагача лиси, талабаларининг гуруҳ бўлиб ишлаши фан ўтилади, дарслар маъруза ва семинарга жуда юқори баҳоланади. Бу келажакда улар- бўлинганига қарамай, семинар дарсларида нинг ишга кириши ва иш жараёнида ком- ҳеч қандай баҳолар қўйилмайди. Дарслар- муникацияни тўғри йўлга қўйиш, жамоада даги мавзулар назарий билимлар билан бир- ишлаш кўникмаларини шакллантиради. га, “case study”, яъни реал ҳаётдаги мисоллар орқали асослаб олиб борилади. Буюк Британиядаги барча университет- ларнинг ўз дастури – “Leicester Uni app”лари Ҳар семестр охирида курс иши берилади, мавжуд. Ҳар бир талаба почтаси орқали ило- шу орқали талабанинг бир семестрда олган вага киради ва кейинги дарслар мажмуи, билимлари фақат назарий жиҳатдан эмас, баҳолари, дарс жадвали, кутубхонага ки- балки уни амалиётда қўллай олиш кўникма- риш, харита ва бошқа имкониятлардан фой- сига қараб баҳоланади. Ўзбекистон таълим даланади. Ўйлашимча, бу каби иловалар тизимида эса ҳали ҳам фанлар асосан назарий юртимизда таҳсил олаётган талабалар учун билимларга асосланган, талабалар билимла- ҳам фойдали бўлади. ISSN 2181-3051 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 93 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

МИНБАРДА ЁШЛАР Ўзбекистон олий таълим тизимини ривож- “Turnitin”га юклайди. Дастур талаба ишининг лантириш учун қуйидаги тавсияларни билди- интернетдан ёки университетни тамомлаб раман: кетган талабаларнинг ишидан кўчирганми йўқми – барчасини текшириб беради. Чун- – Буюк Британия таълим тизими ўзининг ки бу ерда “plagiarism” қораланади ва буни мослашувчанлиги ва хилма-хиллиги билан ишлатган талаба қаттиқ жазоланади. Шунинг машҳур бўлиб, таълим истеъмолчиларига бар- учун талабалар берилган топшириқни ҳеч ча даражадаги малака ошириш курсларини қаердан кўчира олмайди ва мустақил бажа- ҳам таклиф қилади. Ўзбекистон эса фақат ма- ради. Ўзбекистонда ҳам худди шундай тизим тематика, физика ва адабиёт каби анъанавий яратиш керак, бизда интернетдан оладию ва- ўқув фанларига кўпроқ эътибор қаратилган зифани топширади. Бу эса таълим сифатига марказлаштирилган ўқув дастурига эга. Ҳо- жуда салбий таъсир кўрсатади; зирги давр талабига кўра, таълим тизими ҳам мослашувчан ва янги трендларга тайёр бўли- – ундан кейинги жиҳат эса университет- ши керак. Ўйлашимча, биринчи навбатда, ўқи- ларимизда талабаларга “career support”, яъни тилаётган фанларнинг долзарблиги ва унинг ўқиш давомида ва ўқишдан кейин ҳам иш келажакда қанчалик керак бўлишига қараб топишга кўмаклашув марказларини ташкил қайтадан классификация қилиб чиқиш лозим; этиш зарур. Бу каби марказларда талабага фао- лиятида керак бўладиган тавсия ва кўникмалар – таълим тизимини ривожлантиришга берилади, иш топишда кўмаклашилади. Бу- йўналтирилган ҳаракатларга қарамасдан, Ўз- нинг учун университет ва корхоналар ўртасида бекистон таълим тизими, айниқса, қишлоқ шартномалар тузиш ва юқори салоҳиятли кадр- жойларида ҳали ҳам жиддий ресурс етишмов- ларни иш билан таъминлаш талаб қилинади; чилигига дуч келмоқда. Кўпгина мактабларда дарсликлар, технология ва малакали ўқитув- – ҳар бир университет ўз экосистемасини чилар каби асосий ресурслар йўқ, бу эса ўқув- яратиши керак. Университетдаги ўқитувчи- чилар натижаларига салбий таъсир кўрсатади. лардан тортиб ҳар бир талабагача ягона поч- Шунинг учун ҳам ҳар бир университет ўз “он- та тизимидан фойдаланиши, ўзаро алоқани лайн кутубхона”сини яратиши ва бу кутубхона- фақатгина онлайн тарзда ташкил этиши ни дунёга машҳур бўлган (Jstor, Nypl, Pubmed, керак. Университет нафақат талабалар, бал- ScienceDirect, EBSCO) кутубхона манбаларига ки ўз ходимлари учун ҳам спорт мажмуаси, кириш ҳуқуқи билан таъминлаши зарур. Шун- кўнгилочар сайилгоҳлар ташкил этиши за- дагина юртимиздаги талабалар ҳам ҳозирги рур. Университетлар ўз веб-сайтини янада даврдаги долзарб бўлган мақола ва янгиликлар такомиллаштириши, унинг бир нечта тилда билан танишиш имконига эга бўлади; фаолият юритишини таъминлаши лозим. Бу олий таълим муассасасининг инвестицион – имтиҳонларда инсон омилидан воз ке- жозибадорлигини оширишга ёрдам беради. чиш. Буюк Британияда университетлар учун ягона тизим ишлаб чиқилган бўлиб, бу “Turnitin” деб аталади. Унинг афзаллиги шундаки, талаба ёзган курс ишини айнан 94 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 ISSN 2181-3051 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

МИНБАРДА ЁШЛАР Саодат ҒУЛОМОВА, — Айни пайтда Малайзия Миллий университетида Инсон тараққиёти ихтисослиги бўйича докторантура Малайзия Миллий университети дастурида таҳсил олмоқдаман. 2023 йил мазкур уни- Инсон тараққиёти ихтисослиги бўйича верситет жаҳон рейтингида ТОП университетлар ичи- да 129-ўринга кўтарилди. докторанти Докторантурага қабул қилинишимдан илгари, Бу- хоро давлат университетида педагогик фаолият олиб борган пайтларим бир қатор халқаро грантлар соврин- дори бўлдим. Дастлаб ITEC дастури молиялаштири- ши ҳисобига Ҳиндистоннинг “The English and Foreign Languages University”да таҳсил олдим. Кейин Миср ва Эронда ўтказилган халқаро нуфузли тадбирларда Ўз- бекистон делегати сифатида иштирок этдим. Кейин- ги халқаро грантим MASHAV дастури бўлиб, Исроилда малака оширдим. Бухоро давлат университетида узоқ муддат лашмаслиги ва ногиронлар иш жойида янада педагогик фаолият олиб борганим туфайли таҳқирланмаслигини асословчи хулоса бўли- Ўзбекистон олий таълим тизими билан яқин- ши муҳим аҳамиятга эга. Кенгаш хулосасига дан танишман. Таълим тизимларимиздаги кўра, бундай тоифадаги тадқиқотларни ўтка- фарқли томонларга тўхталадиган бўлсак, бу зиш у ёки бу кўринишдаги салбий оқибатлар- ерда магистрант ва докторантга 2 ёки 3 та ил- ни келтириб чиқариши мумкин, шунинг учун мий раҳбар белгиланади. Илмий раҳбарлар- ҳам мавзу аввалдан муҳокама қилинади. нинг бири ўтказган тадқиқотнинг миқдорий қисмига, иккинчиси тадқиқотнинг сифатий Менга маъқул бўлган учинчи фарқли то- қисмига масъулдир. Бу илмий иш сифатли ва мони шундаки, илмий изланиш олиб бора- керакли бўлишини таъминлайди. ётган магистрант битта, докторант эса ками- да иккита “сохта” бўлмаган Scopus yoki Web Иккинчи фарқли жиҳати, тадқиқот ўт- of Science рўйхатидаги илмий журналларда казишдан аввал тегишли ташкилот қоши- мақола нашр этсагина, ҳимояга рухсат эти- да ташкил этилган кенгашнинг тадқиқотни лади. Бундай журналларнинг рейтинги жуда ўтказишга розилик берувчи хулосаси талаб юқори бўлиб, уларга фақат илмий қийматга қилинади. Бу кенгаш одатда нуфузли уни- эга мақолаларгина қабул қилинади. Мақо- верситетларнинг психология кафедралари лаларнинг мавжуд эканлиги талабгорнинг таркибида бўлади. Масалан, оилада аёллар магистр ёки фан номзоди илмий даражасига зўравонлиги, жамиятда аёллар дискрими- ҳақиқатда лойиқлигидан дарак беради. нацияси ёки меҳнат жамоасида ногирон хо- димлар ҳуқуқларининг поймол бўлиши каби Жаҳон тажрибасидан хабардор ёш олима “нозик” масалаларни ўрганишдан олдин бу сифатида мамлакатимиз олий таълим тизи- ўтказилиши режалаштирилган тадқиқот аёл- мини ривожлантиришда қуйидаги масалалар- лар руҳиятига салбий таъсир қилмаслигини, га эътибор қаратиш керак деб ҳисоблайман: оилада эр-хотин муносабатлари янада таранг- Биринчидан, “миқдор”дан “сифат”га ўтиш даври келди. Тадбиркорлик фаолияти билан ISSN 2181-3051 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 95 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

МИНБАРДА ЁШЛАР шуғулланувчи “сохта” журналларда йилига Тўртинчидан, олий таълим муассасала- олтита “илмий” мақола нашр этгандан кўра, рида ишлашни хоҳловчи ногирон ходимлар йилига битта илмий салоҳиятга ва изланиш квотасини ошириш керак. Ишлашга қобили- хулосаларига асосланган мақолаларни нашр ятли ногиронлар жамият учун “юк” бўлмас- қилиш талаб этилса, илмнинг салмоғи ортади. лиги зарур, улар ўз-ўзини иқтисодий таъмин- лай олиши лозим. Иш берувчилар томонидан Иккинчидан, минг асрлар аввал яшаган, ногиронларни қидириб топиб, малакасини илм-фан ривожига ҳисса қўшган инсонлар- шакллантириш давр талабидир. Ногиронлар нинг фалсафий, психологик, социологик, ҳам жамиятимизнинг бир аъзоси ва давлати- ахлоқий ёки маънавий қарашлари ёритилган миз ривожига уларнинг ҳам салмоқли улуши илмий ишларга PhD даражасини беришни бўлиши шарт ва зарурдир. тўхтатиш керак. PhD даражаси амалга оши- рилган ва ўзини оқлаган ихтиро учун, жамия- Ўзбекистон ёшларига маслаҳатим шуки, тимизда оқсаётган соҳани ривожлантиришга тушкунликка тушишга вақт йўқ. Давлатимиз қаратилган асосли концепция, шунингдек, ва жамиятимиз ривожи йўлида қиладиган илм-фандаги назарий ҳисса учун эмас, балки ишларимиз жуда кўп. Шундай экан, маррага амалий натижадорлик учунгина берилиши етмагунингизча ҳаракат қилаверинг ва ал- лозим. Бу билан бой маданий меросимизни батта кўзланган мақсадга эришасиз. Ўзим- ўрганишга қарши чиқаётганим йўқ, ўрганиш дан мисол, шу кунга қадар 58 марта хорижий керак. Фақат бунинг учун илмий унвон, дара- грантларга ҳужжат топширганман ва атиги 6 жа эмас, давлат миқиёсида тадқиқот грантла- та (Ҳиндистон, Миср, Эрон, Исроил, Польша ри эълон қилиш мақсадга мувофиқдир. ва Малайзия)ни ютганман. Шунда ўзим учун шундай хулосага келганман: чекинмайман, Учинчидан, тадқиқот натижасида олин- эришмагунимча ҳаракат қилавераман. Тўғри- ган маълумотларни SPSS, Atlas.ti yoki NVIVO сини айтганда, туғма ногиронман, кўзим- дастурий таъминотларда анализ қилишни нинг кўриш қобилияти жуда ҳам паст. Лекин умуман билмайдиган тадқиқотчиларга пси- ҳаракат қилишдан ҳеч қачон тўхтамайман. хология ёки социология ихтисослиги бў- йича PhD даражасининг берилиши жуда ҳам Садоқат МАХСУМОВА нотўғри. Араб ёки форс тилидан умуман бе- ёзиб олди. хабар, бундан ташқари, қўлёзмалар фондидан фойдаланишни билмайдиган тадқиқотчилар- га фалсафа ихтисослиги бўйича PhD даража- сининг берилиши ҳам худди шундай. Бундай “олим”лар давлатимиз бюджетининг “кеми- рувчи”ларидир. 96 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 ISSN 2181-3051 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

МУСТАҚИЛ ТАЪЛИМ ҚАНДАЙ ТАШКИЛ ҚИЛИНИШИ КЕРАК? Таҳлилларга кўра, маълум бир соҳани му- лигича қолмоқда. Хўш, муаммонинг илдизи каммал эгаллаш учун минг соат талаб қили- қаерда? нар экан. Бу ўртача 5 ойдан ортиқ вақт даво- мида кунига 6 соатни шу соҳани ўрганишга Профессор-ўқитувчи зиммасидаги вазифа- бағишлаш демакдир. ни бажаргани, аудитория соатларини рисола- дагидек ўтгани билан талаба илмли, салоҳи- Бугун Ўзбекистонда фаолият юритаётган, ятли бўлиб қоладими? Уларнинг ўзи ўтилган олий таълим муассасаларида тайёрланаётган мавзу бўйича мустақил изланиб, ўз-ўзини ри- мутахассисларнинг меҳнат бозорида рақобат- вожлантириш учун ҳаракат қилмоқдами? Ёки бардош эмаслиги ҳақида кўп гапирилмоқда. ўқишга номигагина келиб, дарсдан сўнг ижти- Хўш, нима учун талабалар 3 ёки 4 йилда ҳам моий тармоқлар, турли интернет клублари, соҳанинг эгасига айланмаяпти? Профессор- чойхона ва кинозалларда вақт ўтказмоқдами? ўқитувчилар ўз юкламалари доирасида бел- Нега талаба мустақил изланмайди? Унинг ўз гиланган машғулотларни олиб боради, тала- устида ишлаши, қўшимча билимларни мус- бани йўналтиради, қўшимча адабиётларнинг тақил ўзлаштиришига ким ёки нима халал рўйхатини беради. Аммо негадир етук мута- беряпти? Айни саволларга жавоб топиш учун хассис кадрлар танқислиги даражаси юқори- таҳририятимиз ёшларни минбарга чорлади. Мухлиса САИДҚУЛОВА, Ўзбекистон Журналистика ва оммавий коммуникациялар университети талабаси: – Мустақиллик – инсон шахсиятининг ўзига хос хусусиятлари- дан бири. Шунинг учун ҳам университет ўқитувчисининг вази- фаларидан бири талабани индивидуал билим олишга рағбатлан- тиришдан иборат. Талабанинг ўз устида ишлаши, вазифаларни мустақил бажариши, белгиланган дастурлар ва дарсликларга му- вофиқ қўшимча манбалар билан танишиб чиқиши мана шу рағ- батнинг маҳсулидир. ISSN 2181-3051 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 97 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan

МИНБАРДА ЁШЛАР Мустақил таълимнинг энг фойдали жиҳа- – университетларда талабанинг мустақил ти талабаларнинг ўзи хоҳлаган ахборот олиш ишлари турларини такомиллаштириш (биз- усули орқали танлаган касби сирларини ўз- да фақат мустақил иш, реферат, тақдимот лаштиришида ҳам намоён бўлади. Фикримча, шаклида қабул қилинади. Турли лойиҳалар бу ўринда университет профессор-ўқитувчи- ишлаб чиқиш, ўз соҳаси бўйича маълум му- ларининг асосий вазифаси – талабани қандай аммога ечим топиш каби топшириқлар мус- қилиб мустақил ишлашга ундаш, манбаларни тақил иш учун берилса, ҳам қизиқарли, ҳам саралаш кўникмасини шакллантириш, вақт- ўрганилган билимларни амалиётда қўллаш ни тўғри тақсимлашни ўргатишдан иборат учун фойдали бўлади); бўлиши керак. Лекин бизнинг таълим тизи- мимизда негадир талабани мустақил ишлаш- – мустақил ишларни баҳолаш тизимини га ундашдан кўра, унга фан бўйича маълум кўриб чиқиш, унда талабанинг ижодий та- маълумотларни тақдим этиш билан кифояла- факкурини намоён этиш қобилияти ҳам ино- нилади. Бу қайсидир маънода талабаларнинг батга олиниши мақсадга мувофиқ. ўзида изланишга иштиёқнинг йўқлиги билан боғлиқ. Назаримда, Ўзбекистондаги олий таъ- Чунки мустақил иш олинган билимларни лим муассасаларида талабаларнинг мустақил қайта ишлаш ва уларни мустаҳкамлашга қа- ишлашига эришиш учун қуйидаги масалалар- ратилган машғулот. Унинг тўғри ташкил қи- га эътибор қаратилиши керак: линиши талабанинг ижодий фикрлаши, ўз- ўзини ривожлантириши ва инновацияларга мослашувчан бўлишига хизмат қилади. Умиджон ОДИЛЖОНОВ, Тошкент ахборот технологиялари университети талабаси: – Фикримча, сифатли дарс берадиган ёш ўқитувчилар кам, аммо талабалар мажбурликдан ўқишга келишмоқда. Агар давомат ихти- ёрий бўлса, талабалар дарсга келмай қўяди. Ахир давоматни қат- тиқ ушлаш билан фанни ўзлаштириш кўрсаткичи яхши бўлиб қол- майди. Боиси, давомат учун келиб кетаётган талабаларда билим бўлмайди. Кўпинча “билимни текширувчи” якуний назорат савол- лари базасини бир амаллаб топиб олади ва ёдлаб, ишлаб чиқади. Имтиҳондан сўнг шу фанга доир ҳеч нима эсида қолмайди. Бундан кимга нима наф? Шунинг учун ҳам тизим талабаларга бир кун олдин саволларни ёдлаши учун эмас, балки 1 семестр даво- мида ўзи хоҳлаб дарсга бориши, сифатли таълим олиши учун шароит яратиб бериши шарт. Аслида талабанинг ҳам, олий таълим муассасасининг ҳам мақсади сифатли кадр тайёрлаш эмасми? Масалан, ўзим “IT support” йўналишига қизиқдим ҳамда Googleнинг махсус курслари билан танишиб чиқдим. Бутун дунё тан оладиган бир қанча курсларни топдим. Бирини танла- дим ва курсни 39 АҚШ долларига сотиб олдим. Курс ўз ичига 5 та кичик курсларни ҳамда унинг ичида 6 ҳафтага мўлжалланган ўқув материалларини қамраб олган. Курс давомида ҳеч ким давомат қилмади, “бугун нега дарс қилмадинг?”, “қаердасан, нега дарсда кўринмайсан?” дема- ди. Шунчаки ўзим қизиққаним, машғулотлар ёққани ва керакли деб билганим учун масъулият билан ўқидим ҳамда муддатидан аввал бу мутахассисликни ўзлаштириб, сертификат олдим. 98 Ўзбекистонда олий таълим / 2023 / №1 ISSN 2181-3051 Высшее образование в Узбекистане — Higher education in Uzbekistan