khuumuuekaarduuaelsukhphaaphstriidwytneng1

การดแู ลสุขภาพตนเอง 94 อาการผดิ ปกตทิ ตี่ องรีบมาพบบุคลากรสุขภาพ นอกจากอาการไมสุขสบายที่กลาวมาแลว ผูหญิงที่ต้ังครรภ ตองหมั่นคอยสังเกตอาการและอาการแสดงท่ีอาจจะบงบอกถึงความ ผิดปกติที่ตองรีบมาโรงพยาบาล เพื่อจะไดรับการตรวจรักษาอยาง ทนั ทว งที ) ซดี โดยสังเกตจากเปลอื กตาดานในมีสจี างกวา ปกติ ) เลือดออกทางชองคลอด ) มนี ํ้าออกจากชอ งคลอด ) ลูกในทองดน้ิ นอยลง ) แพทอ งมากกวา ปกติ ) บวมตามมือและหลังเทา ) ปวดศีรษะ หรอื ตาพรา มัว ) ชัก ) ไขสงู ) ปวดทอ งมาก ) ปส สาวะขดั การเรียนรขู ณะตง้ั ครรภและการเตรยี มเพือ่ การคลอด ขณะตั้งครรภ นอกจากหญิงต้ังครรภควรมีความรูเกี่ยวกับ การเปล่ียแปลงในระยะต้ังครรภแลว ยังตองเตรียมตัวเตรียมใจเพ่ือการ คลอดและหลังคลอดการเลี้ยงดูลูก ดังน้ันจึงจําเปนตองเรียนรูถึง

การดแู ลสุขภาพตนเอง 95 ธรรมชาตขิ องการตั้งครรภ การคลอด และระยะหลงั คลอด การปฏิบัติตัว ท่ีถูกตอง ซึ่งหญิงตั้งครรภอาจจะหาขอมูลไดจาก ญาติพี่นอง ผูมี ประสบการณ และการอานเอกสาร/หนังสือเก่ียวกับแมและลูก ที่สําคัญ คือ หญิงตั้งครรภควรไดเขารวมเรียนรูเปนกลุมตามระยะของการ ตั้งครรภ ท่ีสถานบริการสุขภาพแตละแหงจัดให และบางแหงยังมี บริการเพิ่มเติมเก่ียวกับ การเตรียมเพ่ือการคลอด ซ่ึงเปนการเรียนรูท่ี เนนการเผชิญการคลอดดวยวิธีตางๆ เพื่อใหผานการคลอดไดดวยวิธี ธรรมชาตอิ ยางม่นั ใจและปลอดภยั ทั้งแมแ ละลูก การดูแลหลงั คลอด ระยะหลังคลอดหมายถงึ ระยะต้งั แตทารกและทารกคลอดครบจนถึง 6 สัปดาหหลังคลอด ซ่ึงเปนชวงเวลาท่ีอวัยวะตางๆ ของรางกายที่เปล่ียนแปลง ในการต้งั ครรภน ัน้ ยงั ไมกลับสูสภาพเดมิ ในทนั ที การดแู ลสุขภาพในชวงน้ีจึง มคี วามสาํ คัญ หากมารดาหลงั คลอดมีการปฏบิ ตั ิท่ถี กู ตอ งกจ็ ะชวยใหรางกาย กลบั คนื สสู ภาพเดมิ ไดใ นเวลาอันรวดเรว็ และสามารถใหการเลี้ยงดูลูกไดอยาง มีประสิทธภิ าพ

การดูแลสขุ ภาพตนเอง 96 การปฏิบัตติ ัวเพ่ือดูแลตนเองในระยะหลังคลอด < การพักผอ น ควรพกั ผอ นมากๆ ใน 2 สัปดาหแรก กลางคืน นอนอยางนอยวันละ 6-8 ช่ัวโมง กลางวันควรพักหลับพรอมกับลูกอยาง นอ ยวนั ละ 1-2 ชัว่ โมง < การทํางาน เร่ิมจาก กิจกรรมท่ีเบาๆ กอน เชน การปฏิบัติ กิจวัตรประจําวัน แลวคอยๆเพิ่ม กิจกรรมใหมากขึ้น การทํางานบาน เบาๆ ควรเริ่มภายหลังคลอดครบ 2 สัปดาห สวนการทํางานบานหนักหรือ การทํางานท่ัวไปตามปกติควรเริ่ม ภายหลังคลอด 6 สปั ดาห < การบริหารรางกาย ชวยใหอวัยวะตางๆ กลับคืนสูสภาพ ปกติเร็วข้ึน การบริหารรางกายควรเริ่มดวยทางายๆ กอน โดยจะเริ่ม หลังคลอด 24 ช่ัวโมงแลว และบริหารวันละ 20-30 นาที อยางสมํ่าเสมอ จนครบ 6 สปั ดาหหลังคลอด < อาหาร มารดาหลังคลอดท่ีเล้ียงลูกดวยนมแม ตองการ อาหารเพมิ่ เพ่อื สรางนาํ้ นมไวใหล กู ดว ย ดงั นั้นมารดาควรปฏบิ ัติ ดังนี้ ƒ กินอาหารท่ีมีคุณคาอยางครบถวน โดยเฉพาะอาหาร จําพวกเนอ้ื สัตว ถัว่ ธัญพืชตา งๆ ไขว นั ละ 1 ฟอง ƒ ด่มื นมวนั ละ 2-3 แกว

การดูแลสุขภาพตนเอง 97 ƒ ดื่มนํ้ าวันละ 6-8 แก ว หรือทุกครั้งท่ีกระหาย และด่ืมน้ํา ผลไมแทนนํ้าหวาน ƒ หลีกเล่ียงอาหารรสจัดและ อาหารหมักดอง งดชา กาแฟ เคร่ืองดื่มท่ีมีแอลกอฮอลผสม และยาดอง เหลา < การขับถาย เพ่ือปองกันภาวะทองผูก มารดาควรรับประทานอาหารที่มีกากใย ด่ืมน้ําให เพียงพอ ถาไมถายอุจจาระภายใน 3-4 วัน อาจจะ ใชยาที่ชวยใหอุจจาระออนตัว ตามคําสั่งการรักษา ของแพทย < การรักษาความสะอาดรางกาย มารดาควรอาบน้ําวันละ 1- 2 คร้ัง สระผมสัปดาหละ 2-3 ครั้ง ตัดเล็บสั้น สวมเสื้อผาสะอาด และ ดูแลความสะอาดของปากและฟน สําหรับในรายท่ีมีแผลผาตัดหนาทอง หา มไมใหแผลผาตดั ถกู น้าํ ภายใน 7 วนั หลังผาตัด < การทําความสะอาดอวัยวะสืบพันธุ มารดาควรทําความสะอาด ทุกครั้งท่ีอาบนํ้าและหลังขับถายทุกครั้ง โดยใชสบูทําความสะอาดจาก ดานหนาไปดานหลัง ท้ังน้ีมารดาตองลางมือใหสะอาดกอนและหลังทําความ สะอาดอวัยวะสืบพันธุ เปล่ียนผาอนามัยเมื่อรูสึกเปยกชุม และใสผาอนามัย จากดานหนาไปดานหลังเสมอ หามใชผาอนามัยแบบสอด และหามสวนลาง ชอ งคลอด

การดแู ลสขุ ภาพตนเอง 98 < การดูแลเตานมและหัวนม การทําความสะอาดเตานมและ หัวนมขณะอาบนํ้าเชา-เย็นก็เพียงพอแลว ไมจําเปนตองทําความสะอาด ทกุ คร้ังกอ นใหนมลูก ทีส่ าํ คญั คือ ƒ ลา งมอื ใหส ะอาดทกุ ครง้ั กอ นใหนมลูก ƒ ควรสวมยกทรงท่ีมีขนาดพอดี พยุงเตานม ไวเ สมอ เพราะเตา นมในชวงท่ีใหนมลูกจะมีน้ําหนัก เพ่ิมขึ้น 3 เทา ทําใหเอ็นที่พยุงเตานมยืด จึงตอง สวมยกทรงพยุงเตานม ปอ งกนั การหยอ นยาน < การมีประจําเดือน ใน 6 เดือนแรกที่ใหลูกดูดนมแมอยาง เดียวสมํ่าเสมอประจําเดือนอาจยังไมมา แตถาไมไดใหอยางสม่ําเสมอ ประจําเดือนมักจะมาภายใน 6 สัปดาห ในระยะใหนมบุตร แมวา ประจําเดือนยังไมมาใหคํานึงถึงเสมอวาอาจเกิดการต้ังครรภไดอีก จึง ตองมกี ารวางแผนครอบครัว < เพศสัมพันธ ควรงดการมี เพศสัมพันธ จนกวาจะไดรับการตรวจ หลังคลอด 4-6 สัปดาห เพ่ือความ ปลอดภัยของมารดาหลังคลอด ผลเสีย ของการมีเพศสัมพันธเร็วเกินไป คือ เสี่ยงตอการติดเช้ือภายในโพรง มดลูก และอาจเกิดการตัง้ ครรภได < การตรวจหลังคลอด มารดาหลังคลอดควรมารับการตรวจ หลังคลอดในชว ง 4-6 สัปดาห เพ่อื

การดูแลสุขภาพตนเอง 99 ƒ ตรวจดูการกลับคืนสู สภาพของปากมดลูก และอวัยวะใน อุงเชิงกราน ƒ ตรวจหาอาการ ผิดปกติตางๆ ทอี่ าจเกดิ ข้นึ ƒ ตรวจหามะเรง็ ปากมดลูก ƒ รับบริการการวางแผนครอบครัว < การคุมกําเนิด เปนการปองกันการต้ังครรภ ซึ่งสามารถทํา ไดท้ังเปนผูหญิงและผูชาย การคุมกําเนิดควรเปนการตัดสินใจทั้งสามี และภรรยา มารดาหลังคลอดควรเร่ิมตนรับประทานยาเม็ดคุมกําเนิด ภายใน 4-6 สัปดาห หลงั ตรวจหลงั คลอด อาการผดิ ปกตทิ ่ีตองกลับมาพบแพทย อาการผิดปกติทต่ี องกลับมาพบแพทย ไดแก & มีไข มารดาท่ีมีไขหลังคลอดมักมีอาการอักเสบของอวัยวะ อืน่ รว มดวย & ปสสาวะแสบขัด อาจเกิดจากการติดเชื้อของทางเดิน ปส สาวะ เนื่องจากดแู ลความสะอาดชองคลอดและอวัยวะสบื พันธไุ มดพี อ & ปวดศรี ษะ อาจเกิดจากมารดาความดันโลหิตสูง พักผอนไม เพียงพอหรอื เครียดจากการคลอด ถา อาการไมด ขี ้นึ ใหม าพบแพทย

การดูแลสุขภาพตนเอง 100 & มีเลือดออกทางชองคลอด สวนมากจะมาจากแผลในโพรง มดลูกบริเวณที่รกเกาะเน่ืองจากมดลูกหดรัดตัวไมดี ซึ่งอาจเกิดจากการ มเี ศษรกคา งในโพรงมดลกู & นํา้ คาวปลาผดิ ปกติ สีไมจางลง จํานวนไมลดลง หรือมีกล่ิน เหม็น & มดลูกเขาอูชา หลังคลอด 2 สัปดาหไปแลว ยังสามารถคลํา มดลกู ทางหนาทอ งได ใหม าพบแพทย & ถามีปญหาการเลี้ยงลูกดวยนมแม ควรไปปรึกษาบุคลากร ในคลนิ ิกนมแมข องโรงพยาบาล การเลี้ยงลูกดว ยนมแม นมแมเปนสิ่งท่ีดีท่ีสุดท่ีเด็กทุกคน ควรไดรับนานอยางนอย 6 เดือน คุณแม ทุกคนคงอยากใหลูกไดรับสิ่งที่ดีที่สุดจึง เล้ียงลูกดวยนมแม แตเมื่อคุณแมบางคน จําเปนตองออกไปทํางานนอกบาน อาจมี ความกังวลวาจะไมสามารถเล้ียงลูกดวยนม แมตอไปได ซึ่งในความเปนจริงแลวคุณแม สามารถจะเล้ียงลูกดวยนมแมไดเสมอ เพียงแตขอใหคณุ แมม คี วามตั้งใจจรงิ และ ตองวางแผนตั้งแตเน่ินๆ ในระยะแรกหลังคลอด โดยมีหลากหลายวิธีที่ คณุ แมเ ลือกได ตัวอยางเชน

การดแู ลสุขภาพตนเอง 101 & หากที่ทํางานของคุณแมอยูใกลบาน ก็สามารถกลับมาให นมลกู ไดใ นชว งพักระหวา งเวลาทาํ งาน & หากท่ีทํางานอยูไกลบานควรสํารวจดูวามีสถานที่เล้ียงเด็ก อยูใกลท่ีทํางานหรือไม เพ่ือคุณแมสามารถนําลูกไปฝากเลี้ยงท่ีสถาน เลี้ยงเด็กใกลท่ีทํางาน คุณแมก็จะยังสามารถใหนมลูกไดในชวงพัก และ ชวงกลางวนั & แตถาไมมีทางเลือกขางตน คุณแมจําเปนตองใหลูกอยูกับ ญาติหรือพ่ีเล้ียงเด็กท่ีบาน มีวิธีการปฏิบัติเพ่ือใหยังคงเลี้ยงดวยนมแม ตอ ไปไดในระยะยาวซ่ึงจะกลา วตอ ไปน้ี กรณคี ุณแมไ มสามารถใหน มแมใ นชว งเวลาทํางาน ถาคุณแมไมสามารถเล้ียงลูกดวยนมแมในชวงเวลาในการ ทํางาน คุณแมก็จะยังคงเล้ียงลูกดวยนมแมยาวนานเทาที่ตองการ โดย ปฏิบตั ิตนไดดงั นี้ 1. ใหลูกดูดนมแมอยางเดียวอยางเต็มที่ตลอดระยะเวลาที่ได พักหลงั คลอด 2. ฝก การบบี น้ํานม เพ่ือเก็บไวใหล ูกในตูเยน็ 3. ฝกใหลูกดื่มนมจากถวยแกว พรอมท้ังฝกญาติ หรือพ่ีเลี้ยง ท่ีชวยดูแลเด็กตอนกลางวัน ปอนนมลูกดวยถวยแกว ในกรณีท่ีไม สามารถใหลูกดูดนมจากเตาไดดวยตนเอง ควรฝกกอนไปทํางาน ควร ฝกทุกวัน ประมาณ 2-4 สัปดาหกอ นออกไปทาํ งาน เพ่ือใหลูกปรับตัวได กับการรับนมจากถวยแกวจนลกู เคยชิน

การดแู ลสุขภาพตนเอง 102 4. เก็บน้ํานมที่บีบเหลือจากการฝกปอน เก็บไวในชองแข็งไว ลวงหนาจะทําใหลูกสามารถไดรับนํ้านมแมตลอด ในขณะที่แมออกไป ทาํ งานนอกบาน 5. เมอื่ ถงึ เวลาตอ งออกไปทาํ งานนอกบา น ใหป ฏบิ ตั ดิ งั นี้ 5.1 ใหล ูกดดู นมแมใหอมิ่ กอ นออกไปทํางาน 5.2 บีบนํ้านมเก็บไวใหลูกเพื่อเปนม้ือกลางวัน โดยใหญาติที่ ชวยเลี้ยง หรือพี่เล้ียงเด็กปอนนมแมดวยถวยแกว พยายามหลีกเล่ียง การใชข วดนม หวั นมยาง เพราะจะทําใหลูกติดหัวนมยาง และจะไมยอม ดดู นมแมจ ากเตา นม 5.3 บีบนํ้านมเก็บไวระหวางอยูในที่ทํางาน โดยบีบออก บอย ๆ ประมาณทกุ 3 ชว่ั โมง หรอื กอ นหนา นนั้ หากรูสึกวาเตานมคัดตึง การบีบน้ํานมบอย ๆ ตามน้ีจะเปนการกระตุนใหมีการสรางนํ้านมมาก ขึน้ ใหเ พียงพอกบั ความตอ งการของลูก บีบน้ํานมใสภ าชนะแกวที่ตมทํา ความสะอาดในน้ําเดือด 10 นาทีแลว และนําไปแชในตูเย็นชองธรรมดา หรือกระติกนํ้าแข็งท่ีเตรียมไว เม่ือกลับจากท่ีทํางาน นําไปแชในตูเย็นที่ บานตอ เพ่ือเตรยี มไวใหลูกในวนั ตอไป 5.4 ใหลูกดูดนมแมตามปกติในตอน เย็นและตอนกลางคืน คุณแมอาจ ปรับเวลาใหนมลูกใหเขากับการ ทํางานคือ ใหนมลูกตอนกลางคืน บอยกวาตอนกลางวัน ซึ่งลูกจะ ปรับตวั เขา กบั แมได

การดแู ลสขุ ภาพตนเอง 103 5.5 ใหลูกดูดนมแมอยางเดียวในวันที่หยุดทํางาน เชน วัน เสาร-อาทิตย เปนตน โดยบีบน้ํานมที่เหลือจากการดูดแตละมื้อแชไวใน ตูเย็น หากมีจํานวนมากพอสามารถแชในชองแข็งเก็บไดนาน เพื่อเก็บ ไวใ ช ในวันทแ่ี มไ ปทาํ งานวนั ตอๆ ไป การบบี นํา้ นมจากเตานมดว ยมือ การบีบน้ํานมจากเตานมดวยมือเปน วิธีการที่คุณแมพยายามจะทําส่ิงท่ีคลาย กับการท่ีลูกดูดนํ้านมแมออกมา แมวาจะ ไมเหมือนกันทีเดียว แตคุณแมจะตอง พยายามทําใหเกิดสภาพของการเกิดกลไก การหล่ังของน้ํานม และใชมือบีบลงบนทอ นํ้านมใหมีน้ํานมไหลออกมาทางหัวนม ภาพโครงสรางของเตานมตอไปนี้ จะ ช ว ย ใ ห คุ ณ แ ม เ กิ ด ค ว า ม เ ข า ใ จ ม า ก ขึ้ น จุดประสงคก็คือการท่ีคุณแมทําใหนํ้านมแม ไหลจากกระเปาะเก็บนํ้านม ลงมาที่ทอนํ้านม และไหลออกมาทางหวั นมในทส่ี ดุ นัน่ เอง การบีบนํ้านมจากเตานมดวยมือเปนวิธีการท่ีงาย สะดวก ปลอดภัย ประหยัด และมีประสิทธิภาพ ทําใหสามารถเก็บน้ํานมแมไวให ลกู ในขณะท่ีแมแ ละลูกตอ งแยกจากกนั จากสาเหตุใดๆ ก็ตามและยงั ชว ย

การดแู ลสุขภาพตนเอง 104 เพ่ิมปริมาณน้ํานม การบีบนํ้านมและการใหลูกดูดนมจากเตานมบอยครั้ง อยางนอยวันละ 6–8 ครั้งหรือทุก 2-3 ชั่วโมง จะทําใหมีการสรางและหลั่ง นํ้านมอยูตลอดทําใหมีน้ํานมเพียงพอกับความตองการของลูก นอกจากนี้ แลวยังปองกันหรือชวยบรรเทาปญหาเตานมคัด ไมทําใหเกิดอาการ เจ็บปวดหรอื อักเสบหากทําไดถกู วิธี วิธกี ารบบี นํา้ นมทาํ ไดดังนค้ี อื 1) หากเปนไปได ควรบบี น้ํานมในหอ งท่เี งยี บสงบ ทําจติ ใจให สบายผอ นคลาย เปด เพลงเพราะๆท่ชี อบ หายใจลกึ ๆ คดิ ถงึ สถานที่ สวยงาม คิดถงึ แตสง่ิ ทด่ี ๆี เกยี่ วกบั ลูกสิ่งแวดลอมทีด่ ี และจติ ใจท่ไี ม เครียด จะทําใหช วยเพิม่ การหลั่ง ของนา้ํ นม 2) ลางมือใหส ะอาดดว ยสบูกอ นที่จะบีบน้าํ นม 3) ประคบเตา นมดวยผาชบุ น้าํ อนุ 3- 5 นาทีกอ นบีบนํ้านม 4) นวดเตา นมเปน วงกลมไปรอบๆ ตามดว ยการบบี เบาๆ เร่มิ จากบรเิ วณขอบนอกของเตา นมเขา มายงั บริเวณหวั นม 5) กระตุนหัวนมเบาๆ โดยการใชน วิ้ ดึงหัวนมหรอื คลงึ หัวนมเบาๆ

การดูแลสขุ ภาพตนเอง 105 6) บีบน้ํานมออก โดยใชน้ิวหัวแมมือวางบนลานหัวนมดานบน สวนน้ิวที่เหลือวางดานตรงขาม (บางคนอาจสะดวกใชแคสองน้ิวคือ น้วิ กลางกับนิว้ ชี้วางดา นตรงขา ม ) กดเขาหาทรวงอกกอน แลวคอยๆ บีบ นิ้วหัวแมมือและน้ิวที่เหลือเขาหากัน บีบไปรอบๆ เพื่อใหนํ้านมไหลออก จากทุกทอจนหมดเตา (คุณแมบางคนอาจใชมือขวาบีบท่ีเตานมขางขวา มือซายบีบท่ีเตานมขางซาย บางทานอาจจะถนัดใชดานตรงขาม คือมือ ขวาบีบที่เตานมขางซาย มือซายบีบที่เตานมขางขวา เปนไปไดท้ังสอง แบบ ทีส่ าํ คัญ คือควรเปลยี่ นมอื บาง เพ่ือไมใ หเกดิ การเม่ือยลาเทานั้น) 7) น้ํานมท่ีบีบออก 3 คร้ังแรก (ประมาณ 5 ซีซี) ใหทิ้งไปเพราะ อาจจะมีการปนเปอนจากผิวหนังของหัวนม เก็บสวนทเ่ี หลือท้งั หมด 8) บีบน้ํานมออกใสในภาชนะท่ีเปน พลาสติกหรือแกวทนความรอน ท่ีทําความ สะอาดเตรียมไวแลว โดยการตมเพื่อฆาเช้ือ โรคในนา้ํ เดอื ดอยางนอย 10 นาที 9) เปล่ียนขางเตานมทุก 5 นาทีหรือ เม่ือนํ้านมที่บีบเริ่มไหลชาลง นวดเตานม และบีบน้าํ นมออกไดห ลายๆ คร้ังในแตละ ขาง ปริมาณนํ้านมท่ีเก็บไดแตละคร้ังอาจ ไมเทา กันซ่งึ ถอื วาปกติ 10) เม่ือบีบน้ํานมหมดเกล้ียงเตาแลว ใชน้ํานม 2-3 หยด ปาย หัวนมแตล ะขา ง ปลอ ยทงิ้ ไวใ หแหงเอง

การดูแลสุขภาพตนเอง 106 11) น้ํานมที่บีบออกในตอน แรกๆ อาจจะใส เม่ือนํ้านมหล่ัง ออกมาดแี ลว สีจะขาวขน เปนครีม ยา วิตามิน หรืออาหารบางอยางมีสวน ทําใหมีการเปลี่ยนแปลงของน้ํานมได เล็กนอย เม่ือเก็บนํ้านม ไขมันใน นา้ํ นมจะลอยขึ้นอยสู วนบนของนาํ้ นม 12) ปดฝาใหแนน ติดปายบอกวัน เวลา และจํานวนนํ้านมท่ีบีบ เกบ็ ไว การเก็บรกั ษาน้ํานมแมท บี่ บี ไว คุณคาของนํ้านมแมอาจลดนอยลง ตลอดจนเชื้อโรคจะสามารถ เจริญเติบโตไดดีและทําใหนํ้านมแมบูดเสีย หากมีการปนเปอนเชื้อโรค ขณะบีบน้ํานมออกหรือมีการเก็บรักษาหรือนํามาใชไมถูกตอง ดังน้ัน เพือ่ ใหนาํ้ นมแมที่บีบไวเกดิ ประโยชนสงู สุดกับลกู แมค วรปฏบิ ตั ดิ ังนี้ คือ 1) ลางมอื ใหส ะอาดกอนบบี น้ํานมจากเตา ดว ยมอื 2) บีบนํ้านมออกจากเตาดวยมือดวยวิธีที่ถูกตองดังกลาวมาแลว และควรบีบออกทิ้งใน 2-3 หยดแรก เพอื่ ปองกันการปนเปอนเชื้อโรค 3) ใสน้ํานมแมเก็บไวในภาชนะพลาสติก หรือแกวทนความรอน ที่ไดรับการทําความสะอาดโดยการตมฆาเชื้อในน้ําเดือดแลวอยางนอย 10 นาที

การดูแลสุขภาพตนเอง 107 4) หากไดนํ้านมท่ีบีบออกนําไปใชทันทีดีที่สุด แตหากจําเปนตอง เก็บไวใชใหปดปายบอกวัน เวลาและจํานวนท่ีบีบและเก็บรักษาไวใน ตเู ยน็ ซ่งึ อายขุ องนาํ้ นมแมที่เก็บไวใชไดด งั น้คี ือ ) ทีอ่ ุณหภมู หิ อ ง ( > 25 °c) เกบ็ ไดน าน 1 ชั่วโมง ) ทอี่ ุณหภมู หิ อ ง ( < 25 °c) เกบ็ ไดนาน 4 ช่ัวโมง ) กระตกิ น้ําแขง็ เกบ็ ไดนาน 1 วนั ) ตูเยน็ ชองธรรมดา เกบ็ ไดน าน 2 วนั ) ตเู ย็นชอ งแข็ง (ประตเู ดียว) เกบ็ ไดน าน 1 เดอื น ) ตเู ยน็ ชอ งแขง็ (สองประตู) เก็บไดนาน 3 เดือน 5) เม่ือตองการใชนมท่ีแชเย็นไว ใหนํานมแมท่ีอยูในภาชนะ อุน โดยแชลงในนํ้าอุนทั้งภาชนะ หามต้ังไฟ หรืออุนกับเครื่องไมโครเวฟ เพราะจะทําใหสูญเสียคุณคาทางโภชนาการ และรอนเกินไปจนเกิด อนั ตรายได 6) น้ํานมแมท่ีบีบเก็บไวในชองแข็ง ใหละลายชวงกลางคืนใน ตเู ยน็ ชองธรรมดา ไมค วรวางไวใหล ะลายเองในอณุ หภมู หิ อ ง

การดแู ลสขุ ภาพตนเอง 108 7) เมอ่ื นา้ํ นมแมละลายแลว ใหใชภายใน 24 ชั่วโมงหลังจากออก จากตูเยน็ หา มนาํ กลบั มาแชแข็งอีก การนําน้ํานมแมทบี่ บี ไวจ ากท่ที าํ งานกลบั บาน นํ้านมแมที่บีบเก็บไวในตูเย็นหรือกระติกนํ้าแข็ง เม่ือจะนํา กลับไปใชท่ีบาน คุณแมจะตองนําภาชนะท่ีบรรจุนมแมใสกระติกนํ้าแข็ง เพื่อปองกันการบูดเสยี ระหวางทาง การปอนนมแมโดยใชถ ว ยแกว การปอนนมลูกโดยใชถวยแกว เปนวิธีการที่จะชวยปองกันลูก ติดจุกนมยางและไมกลบั มาดูดนมแม การปอนนมลูกโดยใชถวยแกวจะ ทําตอเม่ือคุณแมไมสามารถใหนมลูกจากเตานมตนเองได เชน ขณะท่ี ตองออกไปทํางาน จาํ เปนตองใหผูชวยเล้ียงลูกชวยปอนนมแมท่ีบีบเก็บ ไวใหแทน โดยคุณแมจะตองเตรียมฝกลูกใหรับนมจากถวย และเตรียม ฝกวิธีการปอนนมดวยถวยแกผูชวยเลี้ยงลูกไวลวงหนา โดยมีวิธีการ ดงั นี้ 1) รินนํ้านมแมที่บีบเก็บไว ใสถวยแกว ท่ใี ชปอ น ประมาณ 15 – 30 ซซี ี 2) คุณแมหรือผูชวยเลี้ยงลูก นั่งบน เกาอีท้ ี่มีพนกั ในทาทีส่ บาย 3) อุมลูกน่ังลงบนตักในทาใหนมปกติ ศรี ษะคอ นขางสูง หรือทาครงึ่ นั่งครึ่งนอน ใหศีรษะทํามุมกับลําตัว 45-60 องศา

การดูแลสขุ ภาพตนเอง 109 4) วางถวยแกวแตะตรงกลางริมฝปาก ลาง เอียงถวยแกวรินน้ํานมเขาปากเล็กนอย และรินตามจังหวะการกลืนของลูก โดยพักรอให ลูกกลืนนมลงไปกอน แลวจึงปอนนมใหม ไม ควรใหถวยแกวนมคาท่ีปากลูก เพราะลูกจะเลีย ถวยแกว เมื่อดูดนมแม ลูกจะเคยชินเลียหัวนม แม ทาํ ใหหวั นมแมแตกได 5) ลูบหลังไลลมใหลูกเปนระยะ และ ปอ นนมจนไดป รมิ าณทล่ี ูกตองการ ความเพียงพอของนํ้านมแมสําหรบั ลกู นํ้านมแมจะมีคุณคาและปริมาณเพียงพอ สาํ หรับลูก ยิง่ คุณแมใหนมแมแกลูกมากเทาไร น้ํานมแมจะยิ่งมากข้นึ คณุ แมจะทราบวาลูกจะ ไดร ับนมแมเ พียงพอหรอื ไม โดยการสงั เกต & ขณะลกู ดดู นมไดยนิ เสยี งกลนื นมของลูก & เตา นมของแมต ึงกอนใหน มและนิ่มหลงั ลกู ดดู อมิ่ & แมรูส กึ มีน้ํานมไหลออกมา & ลกู ถายปส สาวะ 6 ครัง้ ข้ึนไปใน 24 ชวั่ โมง & ลกู ถา ยอจุ จาระ 4 ครงั้ ขึน้ ไปใน 24 ชว่ั โมง โดย • แรกเกิด 3 วนั ถายเปน ขเี้ ทาสดี าํ • หลังเกดิ 3 วนั ถายเปนเนอ้ื เละๆ นิ่มๆ สเี หลอื ง

การดูแลสุขภาพตนเอง 110 & ลกู สงบ สบาย พกั หลบั ไดไมร อ งกวน & หลงั คลอดวนั ท่ี 3 ลกู เจริญเตบิ โตดี แข็งแรง น้ําหนักเพ่ิมอยู ในเกณฑปกติ ถาคุณแมใหนมผสมแกบุตรนํ้านมแมจะลดนอยลง ทั้งนี้การให นมแมที่ไมถูกวิธี ความเครียดของคุณแม อาจมีผลใหน้ํานมแมลด นอยลงได หากคณุ แมรูส กึ วานํา้ นมแมลดนอ ยลง ใหป ฏบิ ตั ิดังน้ี ( ใหน มแมแกลกู บอ ยมากขึ้นเทา ท่ีลูกตองการ ( รับประทานอาหาร และดมื่ นํ้าใหเพียงพอ ( หาวิธที าํ ใหรสู กึ ผอ นคลาย ไมเครยี ด ( แนใ จวา ไดใ หน มแมอยา งถกู วธิ ี ( นอนพกั เม่อื ลูกหลบั การคมุ กําเนดิ ขณะใหน มแม โดยปกติคุณแมท่ีเล้ียงบุตรดวยนมแมอยางเดียว โดยไมไดใชนม ผสมเลย จะสามารถคุมกําเนิดไดนาน แตอยางไรก็ตาม หากคุณแมไมได ใหนมแมอยางเดียว อยางตอเนื่อง สม่ําเสมอ ก็อาจจะต้ังครรภไดขณะ ยังใหนมแม แมวาประจําเดือนจะยังไมมา ดังน้ันคุณแมจึงควรปรึกษา แพทยเมือ่ มาตรวจหลงั คลอดเก่ยี วกบั วิธกี ารคมุ กําเนดิ ทเ่ี หมาะสม เม่อื มีปญหาในการเลีย้ งลูกดวยนมแม ควรปรึกษาพยาบาล ทใี่ หค ําปรกึ ษาการเลี้ยงลกู ดวยนมแม ตามสถานบรกิ ารสขุ ภาพทวั่ ไป

การดแู ลสขุ ภาพตนเอง 111 ภาวะแทรกซอ นที่พบบอยในระยะการมีบตุ ร ผูหญิงหลายคนที่ไมทราบวาตนเองกําลังต้ังครรภ อาจจะไม ระมัดระวังเพียงพอ ก็มีผลใหเกิดการแทงบุตรได หรือผูหญิงบางรายท่ียังไม พรอมจะมีบตุ ร ก็หาวิธีการส้นิ การต้งั ครรภดว ยการทําแทง การแทง การแทงเปนสาเหตุ ของการตกเลือดและการตาย ท่ีสําคัญอยางหน่ึงในผูหญิง ทั้งนี้การแทงหมายถึง ภาวะ ครรภที่ส้ินสุดลงในระยะเวลา ก อ น ที่ ท า ร ก ใ น ค ร ร ภ จ ะ สามารถมีชีวิตอยูตอไปได ภายนอกครรภมารดาโดยท่ัว ไปสว นใหญกาํ หนดอายุครรภส ําหรบั การแทงประมาณ 5 เดอื น อาการเริ่มแรกของการแทงลูกนั้น อาจจะเริ่มมีอาการเลือดออก กะปริดกะปรอยทางชองคลอดจากโพรงมดลูก ซ่ึงเรียกการแทงน้ีอยูใน ระยะคุกคาม อาจรวมกับอาการปวดทองนอย ท่ีบริเวณตรงกลางเหนือ หัวหนาวจากมดลูกเริ่มบีบรัดตัว เม่ือการแทงลุกลามมากข้ึนจนการ ต้ังครรภไมอาจดําเนินตอไปได เลือดก็จะออกมากข้ึน อาการปวดทองก็ จะรุนแรงขึ้น สุดทายมดลูกจะหดตัวบีบไลตัวออนหรือทารกและรก ออกมา ซ่ึงอาจหลดุ ออกมาจากโพรงมดลกู ไดท้ังหมด เรยี กวา แทงครบ

การดูแลสขุ ภาพตนเอง 112 โดยมากการแทงออกมาครบจะพบในชวงอายุครรภยังนอยคือ ไมเกิน 8 สัปดาห หลังจากวันแรกของระดูครั้งสุดทาย ถาอายุครรภมากกวานี้ อาจเกดิ ภาวะแทง ที่ไมครบหมดทุกอยา ง สวนใหญม ีเพยี งแตท ารกและ กอนเลอื ด แตร กยงั คา งอยูเปน บางสว นหรือทงั้ รกก็ได ยิ่งอายุครรภมาก รกจะเจริญมากขึ้นทําใหไมหลุดออกจากผนังโพรงมดลูกไดงายๆ ซ่ึง มักจะทําใหผูปวยตกเลือดไดอยางมากจนเปนอันตรายแกชีวิต การแทง ในบางคร้งั ทารกในครรภอาจเสียชีวิตไปแลว แตรางกายของแมยังไมขับ ออกจากโพรงมดลูก เรียกวา การแทง คาง การรักษาคือ การขูดมดลูก เ อ า ร ก ส ว น ที่ เ ห ลื อ อ ยู อ อ ก ใ ห ห ม ด บางคร้ังปริมาณรกที่คางอยูมีมาก การขูดมดลูกจึงอาจรวมกับการสอด เคร่ืองมืออีกชนิดเขาไปคีบเนื้อรกท่ี ตกคางอยูมากออกมาเสียกอน จน เหลือแตเพียงเศษเล็กเศษนอย จึงจะ เอาออกไดด วยเคร่อื งขดู เมอื่ ส่งิ ท่ตี ก คา งอยอู อกมาหมดแลว เลือดกจ็ ะออกนอยลงๆ จนหยุดได สวนใหญมารดาจะมีอาการเลือดออกกะปริดกะปรอยทางชอง คลอดนํามากอน แลวเลือดก็หยุดไป อาการแพทองก็จะหายไปดวย บางครั้งการแทงอาจคางอยูในครรภไดเปนเวลานาน แตย่ิงทารกตาย คางอยูในครรภนานเทาใด ยิ่งจะกอใหเกิดปญหาแกมารดามากขึ้น เพราะรกที่ตายคางอยูนานจะติดแนนกับผนังโพรงมดลูกทําใหขูดออก

การดแู ลสขุ ภาพตนเอง 113 ยากและการแทงคางนานๆ จะกอใหเกิดกระบวนการท่ีทําใหนํ้าเลือดไม จับตัวเปนล่ิมเลือด อันเปนกลไกที่ทําใหเลือดหยุด เลือดจึงไหลออกมา ไมหยุด จนผูปวยเกิดอันตรายจากการเสียเลือดอยางมากได นอกจากน้ี การขูดมดลูกในกรณีนี้จะปฏิบัติไดยากกวากรณีแทงไมครบ ซ่ึงไดมี ทารกและช้ินรกบางสวนผานออกมาแลว ปากมดลูกจึงเปดอาอยู ทําให สอดเคร่ืองขูดเขาไปปฏิบัติการไดงาย สําหรับการแทงคางนั้น มดลูกยัง ไมอ ยูในสภาพที่จะขบั ทารกและรกออกมา ปากมดลูกจึงปดสนิท การขูด จงึ ตอ งมกี ารถางขยายปากมดลูกใหเปดกวางเพียงพอท่ีจะสอดเคร่ืองมือ เขา ไปขดู ไดเสียกอ น สําหรบั การทาํ แทงซง่ึ ปจ จุบันยงั เปนปฏิบัตกิ ารตอ งหามของทาง รัฐอยูนั้น การถางขยายปากมดลูกเปนวิธีหนึ่งที่ไดมีการปฏิบัติกันมา ตั้งแตอดีตจนถึงปจจุบัน ยิ่งอายุครรภมากเทาใด อันตรายจากการทํา แทงดวยการขูดมดลูกจะย่ิงเพ่ิมขึ้นตามลําดับเพราะทารกมีขนาดใหญ ขึ้น แมปจจุบันจะมีเทคโนโลยีและวิธีการใหมๆ เพิ่มขึ้นเพื่อทําใหการ ต้ังครรภส้ินสุดลง เหตุการณก็มักจะลงเอยดวยการขูดมดลูกตอไปจาก การแทงไมครบ และแมจะเปนปฏิบัติการท่ีตองหาม แตแพทยก็อาจทํา แทงใหไดในกรณีท่ีการตั้งครรภน้ันจะกอใหเกิดอันตรายตอสุขภาพของ มารดาหรือทารกท่ีจะเกิดออกมา หรือในกรณีที่มีหลักฐานการตั้งครรภ นนั้ เกดิ จากการถกู ขมขืนกระทาํ ชาํ เรา เน่ืองดวยการทําแทงเปนกระบวนการท่ีตองสอดเครื่องมือผาน เขาไปถงึ โพรงมดลูก ปฏบิ ตั กิ ารทไ่ี มสะอาดปราศจากความระมดั ระวังใน มาตรการเพือ่ ปองกันการแพรเ ชอื้ โรค อาจทาํ ใหผปู วยเกดิ การอักเสบติด

การดูแลสุขภาพตนเอง 114 เช้ือจากการขูดมดลูก ซึ่งพบไดบอยมากจากการทําแทงเถ่ือน เร่ืองน้ียัง เปนปญหาของประเทศที่พบไดในสังคมไทยในปจจุบัน เพราะกอใหเกิด ความสิ้นเปลืองอยางมากมายในคาใชจ ายเพอื่ การบําบัดรักษา เนื่องจาก เชื้อท่ีกอใหเกิดการอักเสบมักเปนแบคทีเรียท่ีมีอานุภาพกระจายเชื้อได รุนแรงมากจําตองใชเวลานานในการบําบัด และเมื่อหายจากการอักเสบ แลว อาจมีปญหาทางดานการมีบุตรยากตอไป นอกจากน้ีปฏิบัติการที่ ขาดความระมัดระวัง โดยเฉพาะผูท่ีมิใชแพทยอาจทําใหมดลูกทะลุจาก การถางปากมดลูก เครื่องขูด หรือหัวดูดได อันเปนสาเหตุของการติด เช้ือทร่ี ุนแรงตามมาไดอีกประการนึง ผทู ่รี ับการขูดมดลกู ควรจะรอใหแผลภายในโพรงมดลูกหายสนิท กอนที่จะมีการรวมเพศ น่ันคือ ถาเปนการแทงบุตร ก็ควรรอให นํ้าคาวปลาจากแผลในโพรงมดลูกหมดแลวและรอตอไปอีกอยางนอย 2 สัปดาห หรือจนกระทั่งระดูรอบใหมมาแลวเสียกอน และควรคุมกําเนิด ตอไปอีกสักระยะหนึ่ง กอนท่ีปลอยใหมีการตั้งครรภใหมตอไป สําหรับ การขูดมดลูกเพ่ือการวินิจฉัย ควรงดเวนการรวมเพศสัก 2 สัปดาหหลัง การขูดมดลูก

การดูแลสุขภาพตนเอง 115 การเตรยี มความพรอ มสูวัยหมดประจําเดือน การหมดประจําเดือนเปนการเปลี่ยนแปลงอยางหนึ่งตาม ธรรมชาติของรางกาย เน่ืองจากรังไขของผูหญิงผลิตฮอรโมนเพศลด นอยลงและหยุดไปในที่สุด เปนผลทําใหผูหญิงบางคนมีอาการผิดปกติ บางอยางเกิดข้ึนในชวงอายุระหวาง 40–45 ป จนกวา ประจําเดือนจะ หมดในชว งอายุระหวา ง 48 ถึง 52 ป อาการเริ่มแรกของการหมดประจําเดือนท่ีเปนสัญญาณเตือนให ผูหญิงไดทราบ คือ ความผิดปกติของประจําเดือน และอาการที่ ผหู ญิงบางคนอาจมใี นระยะเร่ิมแรกของการหมดประจําเดือนไดแ ก 1. กลุมอาการทางระบบหลอดเลือดและประสาทควบคมุ - ปวดศีรษะบอย - นอนไมห ลับ - เหง่ือออกตอนกลางคืน - รอนวบู ตามใบหนา และลําคอ - ใจสั่น 2. ระบบปสสาวะและอวัยวะสบื พนั ธุ - เจบ็ เวลามีเพศสมั พนั ธ - ปสสาวะเล็ดเวลาไอ จาม - ปส สาวะบอ ยกล้นั ไมไ ด 3. อาการทางจติ ประสาท - อารมณแ ปรปรวน - หลงลืมงา ย - ออ นเพลีย ไมม ีแรง - หงดุ หงดิ

การดูแลสุขภาพตนเอง 116 4. ผิวหนัง - ผวิ หนังแหง - เล็บเปราะบาง - ผมแหง รว งงาย อาการทอ่ี าจปรากฎในระยะหลังประจาํ เดือนหมดไปหลายป - โรคกระดูกพรุน - โรคหัวใจและหลอดเลือด ผูหญิงท่ีมีอายุมากข้ึน นอกจากพบวามีปญหาสุขภาพจากการ หมดประจําเดือนแลว ยังพบวามีปญหาสุขภาพจากปจจัยอื่น ๆ ท่ีทําให มีการเส่ียงตอการเกิดโรคตางๆ ไดงาย เชน โรคมะเร็ง โรคเบาหวาน โรคความดันโลหิตสูง โรคหัวใจและหลอดเลือด โรคกระดูก เปนตน ดังน้ัน การเตรียมตัวเขาสูวัยหมดประจําเดือน จึงเปนเร่ืองสําคัญและ จําเปนตองปฏิบัติเพ่ือเปนการปองกันปญหาสุขภาพแตเน่ิน ๆ จะชวย ลดความรนุ แรงของอาการหรืออาจไมเกิดอาการเลย

การดูแลสขุ ภาพตนเอง 117 ขอควรปฏิบตั ิ เพ่ือความพรอ มสูวัยหมดประจาํ เดือน 1. รับประทานอาหารที่มีประโยชนใหครบสามม้ือ รับประทาน ใหเปนเวลา อาหารที่รับประทานควรเพิ่มเสนใยอาหาร แคลเซ่ียม และ ลดอาหาร จาํ พวกแปง นาํ้ ตาล 2. พักผอนนอนหลับอยางเพียงพอ ประมาณวันละ 6–8 ชั่วโมง และผอนคลายความตึงเครียด เชน การน่ังสมาธิ จะชวยให สุขภาพและจิตใจแจม ใสขน้ึ 3. ออกกําลังกายสมํ่าเสมอ อยางนอยสัปดาหละ 3 คร้ัง ๆ ละ 20–30 นาที เชน การเดนิ วิ่งเหยาะ ถบี จกั รยาน เปนตน 4. รับการตรวจสุขภาพรางกายท่ัวไป เชน การชั่งน้ําหนัก วัด สวนสูง วัดความดันโลหิต ตรวจหาเซลลมะเร็งปากมดลูก ตรวจมะเร็ง เตา นม ตรวจเลือด ตรวจปส สาวะ เปน ตน 5. งดหรือหลีกเลี่ยงสารเสพติด เชน บุหร่ี แอลกอฮอร ชา กาแฟ เปนตน 6. มเี พศสัมพันธท เ่ี หมาะสม 7. ถา มอี าการผดิ ปกตใิ หปรกึ ษาแพทยท ันที

การดแู ลสขุ ภาพตนเอง 118 เอกสารอา งอิง กรมการแพทย กระทรวงสาธารณสุข. (2545). มะเรง็ ปากมดลูก. กรุงเทพฯ: ชมุ นมุ สหกรณก ารเกษตรแหง ประเทศไทย. กรมอนามัย กระทรวงสาธารณสขุ . (2544). เพศนารูใ นชีวติ คู. กรงุ เทพฯ: กรมอนามยั กระทรวงสาธารณสขุ . กองอนามัยการเจรญิ พันธุ กรมอนามยั กระทรวงสาธารณสขุ . (2547). คูมือการอบรมคายแกนนํามุมเพือ่ นใจวยั รุน. กรุงเทพฯ: องคการสงเคราะหทหารผา นศึกษา. โครงการเสริมสรางความเข็มแข็งแกผูหญิงโดยปรับปรุงใหบริการ อนามัยการเจริญพันธุขององคเอกชนในเอเซีย. (2550). สถานะ เพศ. กรงุ เทพฯ: สมาคมวางแผนครอบครวั แหงประเทศไทย. จิตติมา ภาณุเดชะ, ณัฐยา บุญภักดี, ธัญญา ใจดี. (2550). สิทธิ อนามัยเจริญพันธุ หัวใจสําคัญของสุขภาพผูหญิง (พิมพคร้ังที่ 2). สนับสนุนและจัดพิมพโดย สํานักงานคณะกรรมการสิทธิ มนุษยชนแหงชาติ และมูลนิธิสรางความเขาใจเร่ืองสุขภาพสตรี. กรงุ เทพฯ: เอส.พ.ี ว.ี ชิษณุ พันธุเจริญ, จตุพล ศรีสมบูรณ, อุษา ทิสยากรม และสมศักดิ์ โลห เลขา. (2549). คุยกันเร่ืองมะเร็งปากมดลูกและการปองกัน ดวยวคั ซนี เอชพีวี. กรงุ เทพฯ: ธนาเพรส.

การดแู ลสขุ ภาพตนเอง 119 ชิษณุ พันธุเจริญ, อุษา ทิสยากรม และสมศักดิ์ โลหเลขา. (2549). รูจักมะเร็งปากมดลูก . . . มะเร็งท่ีคุณปองกันได. กรุงเทพฯ: ธนาเพรส. นิตยา คชภักดี, รัตนวิภา ธรรมโชติ และ จีรนันท ขํานอง. (2548). ความรูเพ่ือชีวิต สาระสําคัญเพ่ือการปฏิบัติ. กรุงเทพฯ: อนรนิ ทรพร้ินตงิ้ แอนดพับลิชชิ่ง. แผนงานสรางเสรมิ สุขภาวะทางเพศ. (2551). ผูหญงิ สุขภาพดี เรม่ิ ที่ ตวั เอง. ในไดอาร่ี 2552. กรุงเทพฯ: มลู นธิ สิ รา งความเขา ใจเรอ่ื ง สขุ ภาพผหู ญงิ . มลู นิธสิ รา งความเขาใจเรื่องสขุ ภาพผูหญงิ (สคส.) และ สํานกั งาน กองทนุ สนับสนนุ การสรา งเสรมิ สขุ ภาพ (สสส.). (2551). แผนงาน สรางเสริมสขุ ภาวะทางเพศ. กรุงเทพฯ: มูลนธิ สิ รา งความเขา ใจ เรอื่ งสขุ ภาพผหู ญงิ . ภาควชิ าสูติศาสตรและนรีเวชวิทยา คณะแพทยศาสตร มหาวทิ ยาลยั เชยี งใหม. (2550). แผน พับการตรวจเตา นมดว ยตนเอง. วราวธุ สมุ าวงศ. (2546). คลนิ ิกผูหญงิ เรือ่ งนา รูส าํ หรับผูหญงิ ท่ี ผชู ายก็ควรร.ู นนทบรุ ี: พมิ พท อง ศริ พิ ร ยงพานชิ กลุ , ดาเรศ สริ ิยะเสถยี ร ชศู ร,ี วรรณภา นาราเวช. กษมา สัตยาหุรกั ษ. (2550). อนามัยเจรญิ พันธุแลทางเลอื ก

การดูแลสุขภาพตนเอง 120 สําหรับผูติดเชอื้ เอชไอว:ี แนวทางกดารใหบ ริการปรกึ ษา. กรุงเทพฯ: เลคแอนดฟ าวดเ ทน. สวุ รรณา วรคามนิ และสดสวย คณาวชั รากุล. (มปป.). การใหบริการ และการใหปรึกษา “เร่ืองคมุ กาํ เนดิ แบบฉุกเฉนิ ”. นนทบุร:ี กรมอนามยั กระทรวงสาธารณสุข. สุสัณหา ยม้ิ แยม. (2546). คมู อื การเลยี้ งลกู ดว ยนมแมสําหรับ มารดาทีท่ าํ งานนอกบา น. เชียงใหม: คณะพยาบาลศาสตร มหาวิทยาลยั ชยี งใหม สํานักงานสง เสรมิ สขุ ภาพ กรมอนามัย กระทรวงสาธารณสขุ . (2543). คมู อื อนามยั แมและลกู . สํานกั งานสงเสรมิ สุขภาพ กรมอนามัย กระทรวงสาธารณสขุ . (2544). อานซักนิด เพื่อสุขภาพชวี ติ ของทา นสุภาพสตรี (แผน พับ). องคก ารพฒั นาเทคโนโลยเี พือ่ การสาธารณสุข. (2541). คูมือผูหญงิ 1000%. เอกสารสื่อภายใตโ ครงการการจดั รูปแบบการบรกิ าร ดําเนนิ อนามยั การเจรญิ พนั ธุสาํ หรบั ผหู ญงิ ในเขตเมอื ง ระยะท่ีสอง. กรุงเทพฯ: องคก ารพัฒนาเทคโนโลยเี พ่อื การสาธารณสขุ .