หนังสือที่ระลึกในงานกฐินมหาวิทยาลัยขอนแก่น

พระไม้ล้ ายมืือ บรรพชนคนไทยอีีสาน หนังั สือื ที่่ร� ะลึกึ ในงานกฐิินมหาวิทิ ยาลััยขอนแก่่น ประจำำ�ปีี ๒๕๖๕ วันั ที่่� ๒๑ - ๒ ๒ ตุุลาคม พ.ศ. ๒๕๖๕ ทอดถวาย ณ วัดั ศรีีนวล ตำำ�บลในเมือื ง อำ�ำ เภอเมืือง จัังหวัดั ขอนแก่่น



พระไม้ล้ ายมือื บรรพชนคนไทยอีสี าน ก คำำ�ปรารภเจ้า้ อาวาสวััดศรีีนวล นัับเป็็นมหามงคล นิิมิิตอัันสููงส่่งที่่�วััดศรีีนวล จัังหวััดขอนแก่่น ซึ่�่งได้้ตั้�ง มาครบ ๒๒๐ ปี ี จะได้ม้ ีีโอกาสต้้อนรับั คณะเจ้้าภาพมหากฐิินสามัคั คีี ประจำปีี ๒๕๖๕ จากมหาวิิทยาลััยขอนแก่่นเป็็นครั้�งแรก ซึ่่�งเป็็นไปตามแผนระดมทุุน ก่่อสร้้างอาคารจุุฬามณีีเจดีีย์์สถาน โรงเรีียนประภััสสรวิิทยา เฉลิิมพระเกีียรติิ พระบาทสมเด็็จพระเจ้้าอยู่่�หััวภููมิิพลอดุุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิิตร ในวโรกาสทรงพระเจริิญพระชนมพรรษาครบ ๘๙ พรรษา พ.ศ. ๒๕๕๙ โดยคณะกรรมการบริิหารวััดได้้พิิจารณาเห็็นว่่ามหาวิิทยาลััยขอนแก่่นและ วััดศรีีนวล โดยภาพรวมแล้้วมีีพัันธกิิจเดีียวกัันคืือพััฒนาคนและพััฒนาสัังคม จึึงได้้นำโครงการดัังกล่่าวไปปรึึกษาเพื่่�อขอความอุุปถััมภ์์จากมหาวิิทยาลััย ขอนแก่่น ซึ่่�งมีีศัักยภาพในหลาย ๆ ด้้าน และได้้รัับความเมตตาอุุปถััมภ์์ เป็็นอย่า่ งดีี ในนามเจ้้าอาวาสวััดศรีีนวล จัังหวััดขอนแก่่น จึึงขออนุุโมทนาในกุุศล เจตนาครั้�งนี้้� และเจริิญพรขอบคุุณท่่านอธิิการบดีี คณะผู้�บริิหาร คณาจารย์์ บุคุ ลากร เจ้้าหน้้าที่ ่� ศิษิ ย์์เก่า่ และนักั ศึึกษามหาวิทิ ยาลัยั ขอนแก่่นทุุกท่่าน และ สาธุชุ นทั้้ง� หลายที่ม่� ีีส่ว่ นร่ว่ มในการทำบุญุ ทอดกฐินิ สามัคั คีีครั้ง� นี้้� และขอให้ท้ ่า่ น ทั้้ง� หลายมีีสุุขภาพแข็็งแรง อยู่่�ร่่มเย็็นเป็น็ สุขุ สิ่่�งที่ป่� รารถนาจงประสบผลสำเร็จ็ โดยทั่่�วกััน พระครูปู ริิยัตั ิธิ รรมานุุศาสก์์ เจ้้าอาวาสวัดั ศรีีนวล จังั หวััดขอนแก่่น

ข งานกฐินิ มหาวิทิ ยาลััยขอนแก่น่ ประจำำ�ปีี ๒๕๖๕ คำ�ำ ปรารภนายกสภามหาวิทิ ยาลัยั ขอนแก่น่ ด้้วยมหาวิิทยาลััยขอนแก่่น ได้้จััดงานประเพณีีทอดกฐิินเป็็นประจำ ต่่อเนื่่�องกันั ในทุกุ ๆ ปีี และในปีพี ุทุ ธศัักราช ๒๕๖๕ นี้้� มหาวิิทยาลััยขอนแก่่น ได้้จัดั งานกฐินิ ขึ้้�น โดยความร่ว่ มมืือของผู้�บริิหาร คณาจารย์์ นักั ศึึกษา บุุคลากร และพุุทธศาสนิิกชนผู้้�มีีจิิตศรััทธา ทั้้�งภายในและภายนอกมหาวิิทยาลััย เพื่่�อ อนุโุ มทนาบุญุ กุศุ ลและร่ว่ มพิธิ ีีถวายผ้า้ กฐินิ เพื่่อ� นำผ้า้ กฐินิ ไปทอดถวายพระสงฆ์์ ณ วััดศรีีนวล ตำบลในเมืือง อำเภอเมืือง จัังหวััดขอนแก่่น ซึ่่�งเป็็นวััดที่่�ทำ ประโยชน์์ให้้แก่่ชุุมชนและสัังคมโดยรอบ โดยเฉพาะอย่่างยิ่�งกัับมหาวิิทยาลััย ขอนแก่่น วััดศรีีนวลและชุุมชนได้้มีีการเกื้�อหนุุนกัันในหลายภาคส่่วน เช่่น ด้้านการส่ง่ เสริมิ ด้้านศิิลปวััฒนธรรม การประกอบพิิธีีถวายกฐิินของมหาวิิทยาลััยขอนแก่่นในปีีนี้้� นอกจาก จะเป็็นการสร้้างบุุญกุุศลอัันยิ่่�งใหญ่่แล้้ว ในพระพุุทธศาสนายัังสอดคล้้องกัับ กลยุทุ ธ์แ์ ละแผนปฏิบิ ัตั ิกิ าร ตามมติสิ ภามหาวิทิ ยาลัยั ขอนแก่น่ ที่ว่� ่า่ ด้ว้ ยการเป็น็ องค์ก์ รที่�่ห่ว่ งใยและดููแลชุมุ ชน ส่่งเสริิมศิิลปะและวััฒนธรรม ในโอกาสอันั เป็น็ มงคลนี้้� จึึงขออนุุโมทนาในกุุศลจิิตของทุุกท่่าน ทุุกองค์์กรที่่�มีีส่่วนร่่วม ให้้มีี ความสุุขความเจริิญยิ่ง� ๆ ขึ้้�นไป ตลอดกาลนาน ดร.ณรงค์์ชััย อัคั รเศรณีี นายกสภามหาวิทิ ยาลััยขอนแก่น่

พระไม้ล้ ายมืือ บรรพชนคนไทยอีีสาน ค คำ�ำ ปรารภอธิกิ ารบดีมี หาวิทิ ยาลัยั ขอนแก่น่ ตามที่�ม่ หาวิิทยาลััยขอนแก่น่ จะได้ท้ อดกฐินิ ประจำปีี ที่่ว� ััดศรีีนวล ตำบล ในเมืือง อำเภอเมืือง จัังหวััดขอนแก่่น วััดดัังกล่่าวเป็็นวััดที่่�มีีบทบาทกัับทาง มหาวิิทยาลััยขอนแก่่น กล่่าวคืือวััดให้้ความอนุุเคราะห์์ ต่่อทางมหาวิิทยาลััย อีีกทั้้ง� เป็็นวััดที่บ�่ ริกิ ารสาธารณประโยชน์ต์ ่อ่ ชุมุ ชนโดยรอบ ในการนี้้� มหาวิิทยาลััยขอนแก่่น ได้้เชิิญชวนพุุทธศาสนิิกชน และผู้�มี จิิตศรััทธา ทั้้�งภายนอกและภายในมหาวิิทยาลััยร่่วมอนุุโมทนาบุุญและร่่วม พิิธีีถวายผ้้ากฐินิ ทอดถวาย ณ วััดศรีีนวล ตำบลในเมืือง อำเภอเมือื ง จัังหวัดั ขอนแก่น่ ซึ่่ง� ได้้รัับความร่่วมมือื เป็็นอย่่างดีี จากนัักศึึกษา และบุุคลากร รวมถึึง ผู้้�มีีจิิตศรััทธา นอกจากร่่วมอนุุโมทนาบุุญครั้�งนี้้�แล้้ว มหาวิิทยาลััยขอนแก่่น ยังั มีีการพิมิ พ์ห์ นังั สือื ที่ร่� ะลึึกเรื่อ� ง “พระไม้ล้ ายมือื บรรพชนคนไทยอีีสาน” เพื่่อ� เป็น็ การเผยแพร่ข่ ้อ้ มูลู วัฒั นธรรม ทั้้ง� ยังั เป็น็ การรักั ษาไว้ซ้ ึ่ง�่ มรดกทางวัฒั นธรรม ขนบธรรมเนีียมประเพณีีอัันดีีงามของชาวพุทุ ธอย่่างแท้จ้ ริงิ ในนามของมหาวิิทยาลััยขอนแก่่น ขอขอบพระคุุณผู้�ที่่�มีีส่่วนร่่วม ทุกุ ภาคส่ว่ น ที่ท่� ำให้ก้ ารจัดั งานกฐินิ ของมหาวิทิ ยาลัยั ขอนแก่น่ ประจำปีี ๒๕๖๕ ในครั้�งนี้้� ประสบความสำเร็็จไปได้้ด้้วยดีี ขออำนาจคุุณพระศรีีรััตนตรััย และ สิ่�งศัักดิ์์�สิิทธิ์์�ทั้้�งในสากลโลก ได้้โปรดดลบัันดาลและอภิิบาลรัักษาให้้ท่่าน และครอบครััว จงประสบศุุภสิิริิสวััสดิ์์�พิิพััฒนมงคลสมบููรณ์์พููนผลในสิ่่�งอัันพึึง ปรารถนาทุกุ ประการ รองศาสตราจารย์ ์ นพ.ชาญชัยั พานทองวิริ ิยิ ะกุุล อธิกิ ารบดีีมหาวิิทยาลัยั ขอนแก่่น

ง งานกฐินิ มหาวิิทยาลััยขอนแก่น่ ประจำำ�ปีี ๒๕๖๕ สารรองอธิกิ ารบดีฝี ่่ายศิลิ ปวััฒนธรรม และเศรษฐกิจิ สร้า้ งสรรค์์ กฐิินเป็็นประเพณีีที่�่สำคััญของพุุทธศาสนิิกชนที่่�สืืบทอดกัันมาอย่่าง ยาวนาน ถือื ว่่าเป็น็ ทานพิเิ ศษ กำหนดเวลา ๑ ปีี ทอดได้้เพีียงครั้�งเดีียว ถืือเป็น็ ประเพณีีสำคัญั ในฮีตี ๑๒ ของชาวอีีสาน เชื่อ� ว่า่ การทำบุญุ ทอดกฐินิ คงจะมีีส่ว่ น ช่่วยเสริิมความงดงามทั้้�งพุุทธศาสนสถาน และความเจริิญงอกงามแห่่งจิิตใจ ของพุุทธศาสนิิกชน จึึงนัับว่่าเป็็นประเพณีีนิิยมในการบำเพ็็ญกุุศลที่่�ดีีงาม เป็็นสาธารณประโยชน์์ร่่วมกัับการบููรณปฏิิสัังขรณ์์วััดวาอาราม ทำนุุบำรุุง พระพุทุ ธศาสนา ซึ่�ง่ เป็็นรากฐานสำคัญั ของวัฒั นธรรมไทย การนำกฐิินไปทอดถวายเป็็นบุุญกุุศล บุุคคลที่�่ทอดกฐิินครั้�งหนึ่�่งในชีีวิิต จะปรารถนาพระโพธิิญาณก็็ย่่อมได้้ การทอดกฐิินนั้้�นเป็็นอำนาจบุุญกุุศลที่่�ได้้ ถวายผ้้ากฐิิน เป็็นบุุญกุุศลอัันใหญ่่หลวง ผู้้�ถวายปรารถนาความสำเร็็จใด ๆ ในภพชาติิใหม่่ ก็จ็ ะให้ส้ ำเร็จ็ ได้ด้ ังั มโนรถความปรารถนา ในปีพี ุทุ ธศักั ราช ๒๕๖๕ นี้้� มหาวิทิ ยาลัยั ขอนแก่น่ จะได้ม้ ีีการจัดั ทอดกฐินิ ถวาย ณ วััดศรีีนวล ตำบลในเมืือง อำเภอเมืือง จัังหวััดขอนแก่่น ในการนี้้� ฝ่่ายศิิลปวััฒนธรรมและเศรษฐกิิจสร้้างสรรค์์ โดยศููนย์์ศิิลปวััฒนธรรม มหาวิิทยาลััยขอนแก่่น จึึงได้้จััดทำหนัังสืือที่�่ระลึึกในงานทอดกฐิิน “พระไม้้ ลายมืือ บรรพชนคนไทยอีีสาน” อัันประกอบด้้วยเนื้้�อหาที่่�กล่่าวถึึงประวััติิ ความเป็น็ มาของวััด และเนื้้อ� หาหลัักเป็็นเรื่�องของพระพุทุ ธรูปู ไม้้

พระไม้้ลายมือื บรรพชนคนไทยอีีสาน จ เนื้้�อหาดัังกล่่าวจึึงเหมาะสมที่�่จะนำมาเผยแพร่่ในวาระที่่�เป็็นสิิริิมงคล ในงานกฐิินประจำปีี เพื่่�อเผยแพร่่ข้้อมููลพื้้�นฐานที่�่สำคััญในการศึึกษาศิิลปะ และวััฒนธรรม ผ่่านพระพุทุ ธรูปู ไม้้อีีสาน ที่แ�่ ฝงคติ ิ ข้้อคิิด และปรััชญาคำสอน ของศาสนาที่แ�่ ทรกอยู่่�ในนิิทาน ซึ่�ง่ จะเป็น็ ประโยชน์์อย่า่ งยิ่�ง รองศาสตราจารย์์ ดร.นิิยม วงศ์์พงษ์ค์ ำ รองอธิิการบดีีฝ่่ายศิิลปวัฒั นธรรมและเศรษฐกิจิ สร้า้ งสรรค์์

ฉ งานกฐิิน มหาวิทิ ยาลัยั ขอนแก่่น ประจำำ�ปีี ๒๕๖๕ คำ�ำ นำ�ำ พระพุทุ ธรูปู ไม้อ้ ีีสานเป็น็ สมบัตั ิขิ องบรรพบุรุ ุษุ ที่ไ�่ ด้จ้ งใจจำหลักั แกะเกลา ตามความสามารถที่�่มีีอยู่่� ด้้วยศรััทธาอัันแรงกล้้าต่่อองค์์สมเด็็จพระสััมมา สััมพุุทธเจ้้า พระธรรมคำสั่�งสอนของพระองค์์ และต่่อพระสงฆ์์และพระสาวก อันั เป็น็ เนื้้อ� นาบุญุ แรงศรัทั ธาได้แ้ สดงออกมาด้ว้ ยงานพุทุ ธศิลิ ป์์ ที่เ�่ รียี กว่า่ พระไม้้ อันั ทรงคุุณค่า่ พระพุุทธรููปไม้ ้ ถือื เป็น็ สััญลัักษณ์์ ภาพแทนในความเลื่อ� มใสศรัทั ธาของ ชาวอีีสานต่่อการนัับถืือพุุทธศาสนา โดยสะท้้อนคติิ ความเชื่�อ ความศรััทธา ออกมาในรููปแบบต่่าง ๆ มากมาย “พระพุุทธรููปไม้้” ผ่่านบริิบทภููมิิปััญญา ท้อ้ งถิ่น� ชาวอีีสาน รวมถึึงความเชื่อ� เรื่อ� งวัสั ดุ ุ พิธิ ีีกรรม ที่ส่� ะท้อ้ นถึึงความเลื่อ� มใส ศรัทั ธาต่อ่ พุุทธศาสนาอย่่างแท้้จริงิ ในโอกาสที่่�มหาวิิทยาลััยขอนแก่่น ได้้นำเนื้้�อหาเรื่�องพระพุุทธรููปไม้้ มาจัดั พิิมพ์์เผยแพร่่ ซึ่�่งจะเป็น็ ประโยชน์์ทั้้ง� ทางตรงและทางอ้อ้ มหลายประการ ด้ว้ ยปัญั ญาอันั ชาญฉลาดของบรรพชนในอดีีต ก่อ่ ให้เ้ กิดิ การศึึกษาเรียี นรู้้�แก่ผู่้�ที่�่ สนใจให้เ้ กิิดปัญั ญาทางธรรมอีีกยุคุ สมััย

พระไม้้ลายมืือ บรรพชนคนไทยอีสี าน ช สารบััญ หน้้า ก คำปรารภเจ้้าอาวาสวัดั ศรีนี วล คำปรารภนายกสภามหาวิิทยาลัยั ขอนแก่น่ ข คำปรารภอธิกิ ารบดีีมหาวิิทยาลัยั ขอนแก่่น ค คำปรารภรองอธิกิ ารบดีฝี ่า่ ยศิลิ ปวัฒั นธรรมและเศรษฐกิจิ สร้า้ งสรรค์ ์ ง คำนำ ฉ สารบัญั ช ความเป็น็ มาของพระไม้ภ้ าคอีีสาน ๑ การศึึกษาวิเิ คราะห์พ์ ระพุทุ ธรูปู ไม้อ้ ีีสานเชิิงปรััชญา ๒๓ ประวัตั ิิวัดั ศรีนี วล ๔๗ ภาคผนวก ปัักกฐินิ มหาวิิทยาลััยขอนแก่่น ประจำปีี ๒๕๖๕ ๗๔ งานกฐินิ มหาวิทิ ยาลัยั ขอนแก่น่ ประจำปีี ๒๕๑๕-๒๕๖๔ ๗๙ รายนามผู้�บริิหาร บุคุ ลากร และผู้้�มีีจิิตศรัทั ธา จองบริวิ าร ๘๘ กฐินิ มหาวิิทยาลััยขอนแก่่น ประจำปีี ๒๕๖๕ คำสั่ง� มหาวิิทยาลััยขอนแก่น่ เรื่อ� ง แต่่งตั้�งคณะกรรมการ ๑๐๓ จััดกฐินิ มหาวิิทยาลััยขอนแก่่น ประจำปีี ๒๕๖๕ คณะผู้�จััดทำ ๑๒๕



ความเป็็นมา ของ พระไม้้ในภาคอีีสาน ดร.วิทิ ยา วุฒุ ิิไธสง เรียี บเรียี ง

2 งานกฐิิน มหาวิทิ ยาลัยั ขอนแก่น่ ประจำำ�ปีี ๒๕๖๕ ความเป็็นมาของพระไม้้ในภาคอีีสาน การสร้า้ งพระไม้ใ้ นอีีสานไม่ส่ ามารถระบุไุ ด้ช้ ัดั เจนว่า่ มีีประวัตั ิคิ วามเป็น็ มา และการสร้้างอย่่างไร ใครเป็็นผู้้�สร้้างครั้�งแรก เนื่่�องจากไม่่มีีหลัักฐานที่่�เป็็น เอกสารอ้้างอิิงชััดเจน รููปแบบพระไม้้อีีสานเมื่ �อเปรีียบเทีียบกัับพระไม้้ใน สาธารณรัฐั ประชาธิิปไตยประชาชนลาว จะมีีลัักษณะใกล้เ้ คีียงกันั มากจนแทบ จะแยกขาดจากกันั โดยสิ้น� เชิงิ ไม่ไ่ ด้ ้ ว่า่ เป็น็ สกุลุ ช่า่ งเดีียวกันั นักั วิชิ าการบางท่า่ น ได้ใ้ ห้ค้ วามเห็น็ ว่า่ พระไม้ใ้ นอีีสานได้ร้ ับั อิทิ ธิพิ ลมาจากฝั่่ง� ซ้า้ ยแม่น่ ้้ำโขง โดยศิลิ ปะ แบบล้้านช้้าง แล้้วแผ่่ขยายอิิทธิิพลข้้ามมายัังฝั่�งไทย จากการอพยพโยกย้้าย ก็็ดีีหรือื จากการถ่า่ ยโอนโดยทางเครืือญาติกิ ็ด็ ีี คติคิ วามเชื่่อ� เรื่่อ� งไม้้ที่่�ใช้้ในการทำำ�พระพุุ ทธรูปู ไม้อ้ ีสี าน พระพุทุ ธรูปู ไม้้ หรือื ที่น�่ ิยิ มเรียี กสั้้น� ๆ ว่า่ พระไม้้ เป็น็ ศาสนวัตั ถุทุ ี่ค่� รั้ง� หนึ่ง่� นิิยมสร้้างเพื่่�อตอบสนองความต้้องการของสัังคมอีีสาน ซึ่�่งสะท้้อนความเป็็น วิถิ ีีชีีวิิต ประเพณีีภููมิปิ ัญั ญาและถ่่ายทอดออกมาเป็็นพระไม้แ้ สดงถึึงเอกลักั ษณ์์ ของคนอีีสาน ตามคติิความเชื่�อในพุุทธศาสนา คติิความเชื่�อการสร้้าง พระพุุทธรููปได้้เผยแพร่่ไปในดิินแดนต่่าง ๆ ประเทศไทยเป็็นหนึ่่�งในดิินแดน ที่�่มีีการแลกเปลี่�่ยนความเชื่�อ วััฒนธรรม และมีีส่่วนในอิิทธิิพลความเชื่�อ สังั คมอีีสานก็เ็ ช่น่ เดีียวกันั ที่ม่� ีีการแลกเปลี่ย�่ นทางวัฒั นธรรมกับั ดินิ แดนใกล้เ้ คีียง และได้้สร้้างสายวััฒนธรรมใหม่่ได้้จากการรวมความเชื่ �อทางศาสนากัับชุุมชน เข้า้ ด้ว้ ยกััน สร้า้ งเป็็นภูมู ิปิ ัญั ญาขึ้น� มาหนึ่ง�่ ในนั้้น� คืือ พระพุทุ ธรููปไม้้อีีสาน

พระไม้้ลายมืือ บรรพชนคนไทยอีีสาน 3 ความเชื่�อของชาวอีีสานต่่อพุุทธศาสนา ได้้นำไปสู่่�การสร้้างพระไม้้หรืือ พระพุุทธรููปไม้้อีีสานขึ้้�น จากการศึึกษาในประวััติิศาสตร์์และโบราณคดีี อาจ สัันนิิษฐานได้้ว่่า พระพุุทธรููปไม้้อีีสานได้้รัับรููปแบบและอิิทธิิพลมาจากศิิลปะ ล้า้ นช้า้ ง เนื่่อ� งจากมีีความใกล้ก้ ันั ทางภูมู ิศิ าสตร์แ์ ละพื้้น� ฐานทางชาติพิ ันั ธุ์์�เดีียวกันั และสายวััฒนธรรมใกล้เ้ คีียงจึึงมีีการเปลี่่�ยนแปลงทางวััฒนธรรมศิลิ ปะ ไม้้ที่�่เหมาะสมในการสร้้างพระพุุทธรููป ความเชื่�อเรื่�องไม้้ในการสร้้าง พระพุุทธรููปไม้้อีีสานของกลุ่่�มไท-ลาว ได้้เลืือกไม้้ที่�่มีีความเป็็นสิิริิมงคลและ มีีความเกี่ย่� วข้อ้ งในทางพระพุทุ ธศาสนาและความเชื่อ� ท้อ้ งถิ่น� ซึ่ง่� ชื่อ� ที่เ่� ป็น็ มงคล เหมาะแก่ก่ ารนำมาสลักั เป็น็ พระพุทุ ธรูปู ไม้อ้ ีีสาน แสดงถึึงความน่า่ เลื่อ� มใสและ ศักั ดิ์์ส� ิิทธิ์์� คนอีีสานได้น้ ำคติคิ วามเชื่อ� มาประกอบใช้้ในการสร้้างพระพุุทธรููปไม้้ จึึงเห็็นได้้ว่่ามีีไม้้มงคล ไม้้ที่่�มีีชื่่�อมงคลนำมาแกะสลัักเป็็นพระพุุทธรููปไม้้อีีสาน เช่่น ไม้โ้ พธิ์� ไม้้คูณู ไม้้ยอ ไม้้จัันทน์์ ไม้้พะยูงู ไม้ข้ นุุน ไม้ก้ ระโดน ไม้ข้ าม เป็น็ ต้น้ ภูมู ิปิ ัญั ญาเหล่า่ นี้้�เองได้ถ้ ่่ายทอดสืืบต่่อกันั มาจนถึึงปััจจุุบันั ความเชื่่อ� เกี่่ย� วกับั การนำำ�ไม้ม้ าทำ�ำ พระไม้้ การเลืือกใช้้ไม้้ในการทำพระไม้้ส่่วนมากใช้้ไม้้ที่่�เป็็นมงคล ไม้้มงคล หมายถึึง ไม้้ที่�่มีีชื่่�อดีีเป็็นสิิริิมงคล เช่่น ไม้้คููณ หมายถึึง การค้้ำคููณอยู่่�ดีีมีีแฮง ตามคติิอีีสานและไม้้ที่�่มีีประวััติิเกี่่�ยวข้้องกัับพระพุุทธเจ้้าหรืือตำนานเกี่�่ยวกัับ พระพุุทธเจ้้า ไม้้มงคลที่น�่ ิิยมนำมาทำพระไม้้ในภาคอีีสาน มีีดังั นี้้�

4 งานกฐิิน มหาวิิทยาลััยขอนแก่น่ ประจำ�ำ ปีี ๒๕๖๕ ๑. ไม้โ้ พธิ์� ไม้้โพธิ์� เป็็นต้้นไม้้ชั้�นสููง และมีีความสำคััญเกี่่�ยวข้้องกัับ พระพุุทธศาสนา เช่่น เป็็นโพธิิบััลลัังก์์ ในการตรััสรู้้�และอนุุตรสััมมา สััมโพธิิญาณแห่่งพระตถาคตเจ้้า ในสมััยโบราณจึึงได้้นำกิ่�งต้้นโพธิ์�ที่�่หััน ไปทางทิิศตะวัันออก ส่่วนรากของต้้นโพธิ์ �นิิยมแกะสลัักรููปมหาสาวก หรือื เรียี กว่่า พระภควัคั คีีย์์ ๒. ไม้ค้ ูณู ไม้ค้ ูณู หรือื ต้น้ ราชพฤกษ์์ เป็น็ ไม้ย้ ืนื ต้น้ มีีดอกสีีเหลือื งและออกดอก บานสะพรั่ง� ในฤดูแู ล้ง้ โดยเฉพาะช่ว่ งสงกรานต์์ คำว่า่ คูณู ในภาษาอีีสาน หมายถึึง ความเป็็นสิิริิมงคลและหมายถึึงการค้้ำคููณให้้อยู่่�เย็็นเป็็นสุุข ชาวบ้้านนิิยมใช้้ส่่วนกิ่่�งและลำต้้นมาแกะสลัักพระไม้้ สำหรัับกราบไหว้้ บููชา ๓. ไม้ย้ อ ต้น้ ยอมีี ๒ ประเภท คืือ ยอบ้า้ นและยอป่่า ยอบ้้านเป็น็ ไม้้ที่่�มีีใบ ใหญ่่ ผลและใบใช้้รัับประทานได้้ ยอตามพจนานุุกรม หมายถึึง การ ยกย่อ่ งสรรเสริญิ การนำต้น้ ยอมาทำพระไม้ ้ ก็เ็ พื่่อ� หวังั อานิสิ งส์ใ์ ห้ค้ นนิยิ ม ยกย่อ่ ง สรรเสริิญเยิินยอในสังั คม ใช้ไ้ ด้้ดีีทั้้ง� ยอป่า่ และยอบ้้าน ๔. ไม้จ้ ันั ทน์์ (แก่่นจัันทน์)์ ไม้้จัันทน์์ที่่�มีีตำนานเกี่่�ยวข้้องกัับประวััติิพระพุุทธเจ้้ามาแต่่ โบราณ เรีียกตำนานนี้้ว� ่า่ ตำนานพระแก่น่ จันั ทน์์ นับั เป็็นตำนานเก่า่ แก่่ ของอินิ เดีีย กล่า่ วกันั ว่า่ พระพุทุ ธรูปู องค์แ์ รกสร้า้ งด้ว้ ยไม้แ้ ก่น่ จันั ทน์แ์ ดง และสร้้างขึ้�นในขณะที่�่พระองค์์ยัังทรงมีีพระชนม์์อยู่่� และมีีขึ้้�น โดยพุุทธานุุญาตจากสมเด็็จพระสััมมาสััมพุุทธเจ้้าด้้วย แม้้ว่่าตำนาน

พระไม้ล้ ายมืือ บรรพชนคนไทยอีสี าน 5 จะขััดกัับหลักั ฐานทางศิิลปกรรมแต่่ตำนานพระแก่น่ จัันทน์ก์ ็ย็ ัังคงเป็็นที่�่ เชื่อ� ถืือสืบื ต่่อกันั มาจนปััจจุบุ ันั ๕. ไม้พ้ ะยูงู ไม้้พะยููง เป็็นไม้้มงคลอีีกชนิิดหนึ่่�ง คำว่่า พะยููง หมายถึึง การ ช่่วยเหลืือเกื้�อกููลทั้้�งตนเองและผู้�อื่�น การใช้้ไม้้พะยููงมาแกะสลััก เชื่�อว่่า จะได้้อานิิสงส์ใ์ ห้้คนอื่่น� เกื้อ� กููลให้้มั่่ง� มีีศรีีสุุขด้้วยลาภ ยศ สรรเสริิญ ๖. ไม้ข้ นุุน ไม้ข้ นุนุ ภาษาอีีสานเรียี ก ต้น้ หมากมี่�่ ผลรับั ประทานได้้ ไม้ข้ นุนุ ยัังนิิยมนำมาทำเครื่�องดนตรีีโดยเฉพาะโปงลาง เชื่�อว่่าทำให้้เกิิดเสีียง กัังวานไพเราะกว่่าไม้อ้ื่น� คำว่่า ขนุนุ หมายถึึง การเกื้�อหนุนุ จุนุ เจืือให้ม้ ีี ความสุุขทั้้�งชาติินี้้�และชาติิหน้้า เชื่�อว่่าการนำไม้้ขนุุนมาแกะสลััก พระพุทุ ธรูปู จะได้้อานิิสงส์์ให้ค้ นอื่่�นเกื้�อหนุนุ จุนุ เจือื ๗. ไม้ก้ ระโดน ไม้้กระโดน คำว่่า โดน ในภาษาอีีสาน หมายถึึง นาน เป็็นไม้้ รับั ประทานใบกัับอาหารพื้้�นบ้า้ นที่�่มีีรสจัดั เช่น่ น้้ำพริิก และป่่นต่า่ ง ๆ เพราะใบกระโดนมีีรสฝาด ซึ่�่งตััดกัับรสเผ็็ดได้้ดีี การนำไม้้กระโดนมา แกะสลักั พระพุทุ ธรูปู เชื่อ� ว่า่ จะได้ร้ ับั อานิสิ งส์์ ให้ผู้้�แกะสลักั มีีอายุยุ ืนื นาน เช่่นเดีียวกับั ชื่�อไม้้กระโดน ๘. ไม้ม้ ะขาม ไม้้มะขาม เป็็นไม้้ยืืนต้้นขนาดใหญ่่ลำต้้นและกิ่�งก้้านแข็็งแรง โดยเฉพาะลำต้น้ ที่ม�่ ีีอายุนุ าน จนจะกลายเป็น็ สีีดำนิยิ มนำมาแกะสลักั เป็น็ พระพุุทธรูปู เชื่�อว่่าถ้้าใช้ไ้ ม้แ้ ก่่นขามมาแกะสลัักพระพุุทธรูปู จะทำให้้ได้้ อานิิสงส์์อายุยุ ืนื และมีีรููปร่่างแข็ง็ แรง ดังั เช่่น ต้น้ มะขาม

6 งานกฐินิ มหาวิิทยาลัยั ขอนแก่น่ ประจำำ�ปีี ๒๕๖๕ นอกจากการเลืือกไม้้ตามคติิความเชื่�อโดยการยึึดเอาไม้้มงคลเป็็นหลััก แล้้ว บางครั้�งก็็ไม่่ได้้คำนึึงถึึงระเบีียบกติิกามากนััก ขอให้้มีีไม้้ที่่�หาได้้ง่่าย มีีน้้ำหนัักเบา แกะสลัักง่่าย หรืือบางครั้�งก็็เป็็นไม้้เนื้้�อแข็็ง เช่่น ไม้้ประดู่่� ไม้ต้ ะเคีียน คติิความเชื่่อ� ในการสร้า้ งพระไม้้ ภููมิิปััญญาท้้องถิ่�นอีีสานมีีความสััมพัันธ์์กัับวิิถีีชีีวิิตของชาวอีีสาน เช่่น เครื่�องมืือ เครื่�องใช้้ ในการดำรงชีีวิิตที่่�อยู่่�อาศััย รวมไปถึึงความเชื่�อดั้้�งเดิิม ที่่�ตกทอดมาจากบรรพบุุรุุษ และความเชื่�อในพุุทธศาสนาที่่�เข้้ามามีีอิิทธิิพล ต่่อสัังคมไทยรวมไปถึึงสัังคมในภาคอีีสาน นอกจากนั้้�นอิิทธิิพลของศาสนาที่่� ผสานความเชื่ �อของสัังคมระหว่่างพุุทธศาสนากัับความเชื่ �อท้้องถิ่ �นเดิิมนั้้�น นับั ได้ว้ ่า่ เป็น็ การสร้า้ งภูมู ิปิ ัญั ญาท้อ้ งถิ่น� ที่เ่� ป็น็ เอกลักั ษณ์อ์ ย่า่ งหนึ่ง่� ของชาวอีีสาน เช่่น ประเพณีีฮีีตสิิบสอง คองสิิบสี่่� บ้้านพัักที่่�อยู่่�อาศััย ศาสนวััตถุุต่่าง ๆ พระพุทุ ธรูปู ไม้ก้ ็เ็ ป็น็ หนึ่ง�่ ในภูมู ิปิ ัญั ญาท้อ้ งถิ่น� อีีสาน ที่ผ�่ สมผสานพุทุ ธศาสนากับั ความเชื่อ� ได้อ้ ย่า่ งแนบเนีียนความศรัทั ธาที่ส�่ อดแทรก จึึงเป็น็ ส่ว่ นประกอบหลักั ในการสร้้างพระพุุทธรููปไม้้แฝงไว้้ซึ่่�งแนวความเชื่ �อในเรื่ �องไม้้ ส่่วนที่่�เป็็น ความเชื่�อดั้้�งเดิิมมาเป็็นฐานความเชื่�อในงานสร้้างพระพุุทธรููป เพราะคน ภาคอีีสานมีีวิิถีีชีีวิิตผููกติิดกัับความเชื่ �อในเรื่ �องไม้้ส่่วนหนึ่�่งของวิิถีีชีีวิิตอยู่่�ควบคู่ � กัับสัังคมอีีสานตั้้�งแต่่เกิิดจนตาย ความเชื่�อเรื่�องไม้จ้ ึึงมีีความสำคััญกับั คนอีีสาน เป็็นอัันมาก นอกจากการใช้้ประโยชน์์จากไม้้แล้้วคนภาคอีีสานยัังมีีความเชื่ �อ เกี่�่ยวกับั ต้น้ ไม้แ้ ละเขตพื้้น� ที่ข่� องสิ่�งศักั ดิ์์�สิิทธิ์์� เช่น่ ดอนปู่่�ตา และยัังมีีการนัับถืือ เจ้้าภููมิิ เจ้้าไทร สิ่่�งเหล่่านี้้�ถืือว่่าเป็็นสิ่่�งเหนืือธรรมชาติิและคนอีีสานเชื่�อว่่าเป็็น

พระไม้้ลายมือื บรรพชนคนไทยอีสี าน 7 สิ่�งศัักดิ์์ส� ิิทธิ์์�สามารถดลบัันดาล ก่่อให้เ้ กิดิ ผลดีีหรือื ไม่่ดีีก็ไ็ ด้้ ความเชื่�อในเรื่อ� งนี้้� ทำให้เ้ กิดิ พิิธีีกรรมเกี่�่ยวกับั ไม้ข้ึ้น� ฤกษ์ใ์ นการตััดไม้้ ลักั ษณะของไม้ท้ ี่่ด� ีี ไม้ท้ ี่ค่� วร ตััด เป็็นต้้น ทำให้้ความเชื่�อในเรื่�องไม้้มีีบทบาททั้้�งในทางปััจเจกชนและสัังคม ไม้้นับั ว่่าเป็น็ ส่ว่ นสำคััญในการดำรงชีีวิติ ของคนในภาคอีีสาน ไม้จ้ ึึงมีีส่ว่ นสำคัญั ในการสร้้างสรรค์์ภููมิิปััญญาท้้องถิ่ �นและจััดว่่าเป็็นหนึ่่�งในภููมิิปััญญาท้้องถิ่ �นที่่� สอดคล้้องกับั ภูมู ิปิ ัญั ญาอื่น� ๆ ของคนอีีสาน เช่่น งานบุุญเดือื นสี่�่ (บุุญผะเหวด) มีีการเลือื กไม้้มาประดัับธรรมาสน์์ โดยใช้้ไม้้ไผ่่ อัันมีีความเชื่�อตามพุทุ ธศาสนา ๑. พื้น้� ฐานความเชื่่�อเรื่อ� งไม้้ของคนอีีสาน คนอีีสานมีีความเชื่�อสืืบทอดกัันมายาวนาน และมีีรููปแบบ สัังคม วััฒนธรรม ประเพณีีมากมายที่�่ถ่่ายทอดมายัังชนรุ่่�นหลััง การสืืบทอดนั้้�นโดยมากมัักเป็็นธรรมเนีียมปฏิิบััติิเล่่าคำสอนและ ประเพณีีที่�่สืืบทอดต่่อ ๆ กัันมา ความเชื่�อในเรื่�องไม้้ก็็เป็็นหนึ่�่งใน ความเชื่ �อที่�่เข้้ามามีีอิิทธิิพลต่่อการดำรงชีีวิิตของคนภาคอีีสานและ รวมไปถึึงวััฒนธรรมประเพณีี ความเชื่�อเรื่�องไม้้ได้้ก่่อให้้เกิิด ความสัมั พันั ธ์ร์ ะหว่า่ งความเชื่อ� ท้อ้ งถิ่น� และความเชื่อ� ทางพุทุ ธศาสนา ซึ่่�งได้้สร้้างภููมิิปััญญาขึ้ �นมาปรัับใช้้ในสัังคมที่่�เป็็นเอกลัักษณ์์เฉพาะ ดังั นั้้น� ความเชื่อ� ในเรื่อ� งของไม้ข้ องสังั คมอีีสานได้ถ้ ูกู สร้า้ งให้ม้ ีีแนวคิดิ มีีหลัักคำสอนมีีกรอบความเชื่�อควบคู่�ไปกัับหลัักความเชื่�ออื่่�น ๆ อันั เกื้อ� หนุนุ กันั เช่น่ ความเชื่อ� เรื่อ� งผีีประจำต้น้ ไม้้ ความเชื่อ� รุกุ ขเทวดา ดอนปู่่�ตาหรือื ป่่าประจำหมู่่�บ้า้ น โดยส่่วนมากคนอีีสานให้้การเคารพ และเชื่�อว่่าเป็็นสถานที่�่ปลอดการรบกวน เพราะความเชื่�อที่่�ว่่าเป็็น

8 งานกฐิิน มหาวิทิ ยาลััยขอนแก่น่ ประจำ�ำ ปีี ๒๕๖๕ ป่่าของผีีปู่่�ตาและความเชื่ �อที่่�ว่่าสิ่ �งศัักดิ์์�สิิทธิ์์�ให้้คุุณและโทษได้้ นอกจากนี้้ค� วามเชื่อ� ในเรื่อ� งของไม้ย้ ังั เป็น็ สิ่่ง� สำคัญั ที่ม�่ ีีความใกล้ช้ ิดิ กับั พระพุุทธศาสนาเพราะไม้้ที่�่นำมาใช้้ ได้้ปรากฏในพุุทธประวััติิและ ทำให้้เกิิดความเชื่�อดัังที่�่กล่่าวมาในข้้างต้้น ในส่่วนของประเพณีีและ พิิธีีกรรมรวมไปถึึงศาสนสถาน ไม้้มีีความสำคััญเพราะเป็็นส่่วน ประกอบหลััก ที่�่นำมาสร้้างเป็็นศาสนสถานรวมไปถึึงศาสนวััตถุุ อื่�น ๆ ด้้วย ทำให้้การเลืือกใช้้ไม้้ได้้เข้้ามามีีอิิทธิิพลต่่อชีีวิิตของ คนอีีสาน รููปแบบพระไม้ใ้ นภาคอีีสาน หากพิิจารณาโดยภาพรวมแล้้วสามารถแบ่่งรููปแบบของพระไม้้ใน ภาคอีีสานออกเป็็น ๒ กลุ่่�ม คืือ กลุ่่�มช่่างพื้้�นบ้้านและกลุ่่�มอิิทธิิพลช่่างหลวง โดยใช้้กรอบรููปร่่างขององค์์พระความงดงามที่่�ปรากฏทางทััศนศิิลป์์ ความยากง่่ายของการทำและรายละเอีียดขององค์ป์ ระกอบอื่�น ๆ ๑. กลุ่่�มช่่างพื้้�นบ้้าน ยัังสามารถแบ่่งตามพััฒนาการในแต่่ละสมััย เช่่น กลุ่่�มพื้้�นบ้้านบริิสุุทธิ์์� หมายถึึง ผลงานของคนในท้้องถิ่�นโดยแท้้จริิง และกลุ่่�มช่่างพื้้�นบ้้านอีีกประเภทหนึ่่�ง คือื กลุ่่�มช่่างพื้้�นบ้้านประเภท ประยุกุ ต์์ หมายถึึง กลุ่่�มพื้้น� บ้า้ นรุ่่�นหลังั ที่พ่� ยายามพัฒั นางานจากกลุ่่�ม พื้้�นบ้้านบริิสุุทธิ์์� โดยพยายามเลีียนแบบช่่างจากเมืืองหลวงแต่่ฝีีมืือ ไม่่ละเอีียดพอ ลัักษณะพิิเศษของกลุ่่�มช่่างพื้้�นบ้้านส่่วนมากจะเป็็น ผลงานค่่อนข้า้ งเรีียบง่่าย การสลัักลวดลายค่อ่ นข้า้ งหยาบไม่่ซัับซ้อ้ น ทั้้�งรููปร่่างและเทคนิิคการทำ ถืือว่่าเป็็นลัักษณะพิิเศษของพระไม้้ พื้้น� บ้า้ นบริิสุุทธิ์์�

พระไม้ล้ ายมืือ บรรพชนคนไทยอีีสาน 9 ลักั ษณะของพระไม้ช้ ่า่ งพื้้�นบ้้าน ๑.๑ การแกะสลัักค่่อนข้้างเป็็นอิิสระไม่่มีีกฎเกณฑ์์ตายตััว ช่่างแกะสลัักมีีอิิสระที่่�จะสร้้างสรรค์์ผลงานประติิมากรรม ได้้อย่่างเสรีี จึึงทำให้้รููปแบบขององค์์พระไม่่มีีแบบแผนใด ๆ แต่่ขึ้�นอยู่่�กัับข้้อจำกััดของไม้้เป็็นสำคััญ ส่่วนมากนิิยมทำ ส่่วนแขนแนบชิิดลำตััว เพราะถ้้าทำแขนกางยื่�นออกมามาก ไม้อ้ าจจะหัักได้ง้ ่่าย ๑.๒ ลักั ษณะนิ้้�วพระหัตั ถ์์ นิ้้ว� พระหัตั ถ์ส์ ่ว่ นมากที่พ่� บเรียี งชิดิ ติดิ กันั และมีีความยาวเท่า่ กันั ยกเว้้นนิ้้�วหัวั แม่่มืือ ลักั ษณะการเรียี งคล้า้ ยถููกมีีดสับั ตัดั ๑.๓ ลักั ษณะขมวดพระเกศาและเกตุุมาลา ขมวดพระเกศา มีีหลายรููปแบบ เช่น่ เป็็นปมก้น้ หอยเป็็นตุ่่�ม ปมทู่่� ปุ่่�มแหลมยาว แบบแกะสลัักร่่องลึึกหรืือใช้้มีีดถากขููด แบบเรีียบเกลี้้�ยง ที่่�นิิยมส่่วนมากเป็็นแบบตุ่�มปมทู่�และแบบ เรียี บเกลี้้ย� ง อาจจะเป็น็ เพราะทำง่า่ ยไม่ต่ ้อ้ งประณีีต ซึ่ง่� ถือื เป็น็ ลักั ษณะพิเิ ศษเฉพาะของช่า่ งพื้้น� บ้า้ นภาคอีีสาน ส่ว่ นที่เ�่ ป็น็ ปม ก้้นหอยหรืือแบบปุ่�มแหลมยาว ได้้รัับอิิทธิิพลจากช่่างหลวง ทั้้�งจากประเทศลาวและสยามประเทศ สำหรับั เกตุุมาลาหรืือ พระรััศมีี มีีลักั ษณะค่่อนข้้างหลากหลายไม่่มีีกฎเกณฑ์ต์ ายตัวั แต่ป่ รากฏชัดั จะมีี ๒ ลักั ษณะ คือื แบบทรงสูงู แหลม และแบบ ทรงต่่ำทู่่� (คล้้ายดอกบััวตููม) ที่�่พิิเศษและน่่าสนใจจะเป็็นทรง สูงู แหลม เพราะจะเห็น็ ความหลากหลายและความอิิสระของ ช่่างที่�่จะจิินตนาการรููปแบบได้้อย่่างหลากหลาย บางครั้�ง ดูคู ล้้ายกัับทรงขันั หมากเบ็ง็ หรืือส่ว่ นจอมของพานบายศรีี

10 งานกฐิิน มหาวิิทยาลััยขอนแก่่น ประจำำ�ปีี ๒๕๖๕ ๑.๔ ลัักษณะพระพักั ตร์์ พระพักั ตร์์พระไม้้แบบพื้้�นบ้า้ นอีีสานแบ่่งออกเป็็น ๓ ลักั ษณะ คือื พระพักั ตร์แ์ บบกลม พระพักั ตร์แ์ บบเหลี่ย่� ม และพระพักั ตร์์ แบบเรีียวรููปไข่่ การสลักั พระเนตร พระขนง พระนาสิกิ และ พระโอษฐ์ ์ ขึ้้�นอยู่่�กับั ความชำนาญของช่า่ งแต่ล่ ะคน กล่่าวคือื ไม่ม่ ีีรูปู ตายตัวั เป็น็ การสลักั ตามจินิ ตนาการและตามประสบการณ์์ ดัังนั้้�นจึึงทำให้้พระพัักตร์์ของพระไม้้อีีสาน มีีลัักษณะแบบ เรียี บง่า่ ย ฝีีมืือค่่อนข้้างหยาบ ๑.๕ ลักั ษณะพระกรรณ พระกรรณ (หู)ู ส่ว่ นมากเป็น็ แบบเหลี่ย่� มตรง ไม่น่ ิยิ มทำลวดลาย จึึงดููแข็็งทื่่�อ แม้้บางครั้�งมีีการบาก หรืือถากให้้เกิิดลวดลาย เพื่่อ� ลบความแข็ง็ ทื่่�อลงได้บ้ ้า้ งแต่ก่ ็็พบน้้อยมาก กลุ่่�มอิทิ ธิพิ ลช่่างหลวง พระไม้้กลุ่่�มอิิทธิิพลช่่างหลวง หมายถึึง รููปแบบงานประติิมากรรมที่�่ ทำโดยช่่างพื้้�นบ้้าน แต่่ได้้รัับอิิทธิิพลทางคติิความเชื่�อและรููปแบบการทำงาน อย่่างช่่างหลวง หรืือการเลีียนแบบช่่างหลวง รูปู แบบพระไม้ก้ ลุ่่�มนี้้จ� ึึงมีีรููปแบบ งดงามตามคติิอย่่างเคร่่งครััดเพราะช่่างส่่วนมากได้้รัับการฝึึกอบรม ถ่่ายทอด อย่า่ งเป็น็ ระเบีียบแบบแผน งานจึึงออกมาคล้า้ ยงานในราชสำนักั กอปรกับั ได้ร้ ับั อิทิ ธิพิ ลจากทั้้ง� เวีียงจัันทน์์ หลวงพระบาง และกรุงุ เทพฯ จึึงทำให้้งานที่�อ่ อกมา บางครั้�งเป็็นการผสมผสานระหว่่างไทย-ลาว ซึ่�่งอาจได้้รัับอิิทธิิพลจากสุุโขทััย ของสยามแต่่ก็พ็ บจำนวนน้้อย

พระไม้้ลายมือื บรรพชนคนไทยอีสี าน 11 ๑.๑ ลัักษณะองค์พ์ ระ หากเป็น็ พระไม้ป้ ระทับั ยืนื องค์พ์ ระค่อ่ นข้า้ งอวบ เรียี วเอวคอด สะโพกผาย แต่่พบน้้อย พระอุุระผึ่่�งผายไหล่่กว้้างดููสง่่างาม ตามคติิ บางครั้ง� มีีพุงุ เล็ก็ น้อ้ ย พระนาภีีเป็น็ ปุ่่�มกลม แต่ส่ ่ว่ นมาก นิิยมทำชายสัังฆาฏิิคลุุมพระนาภีีอีีกชั้้�นหนึ่�่ง สำหรัับพระไม้้ ประทับั นั่่ง� องค์ค์ ่อ่ นข้า้ งอ้ว้ น ลำตัวั ตรงไม่น่ ิยิ มทำเอวคอด นิยิ ม ทำปางมารวิชิ ััย และปางสมาธิติ ามลำดัับ ๑.๒ ลักั ษณะพระหััตถ์์และพระบาท ลักั ษณะพระหัตั ถ์ม์ ีี ๒ แบบ คือื แบบอ่อ่ นช้อ้ ย โก่ง่ งอน สวยงาม ส่ว่ นมากเป็น็ พระประทับั ยืนื โดยเฉพาะปางห้า้ มญาติมิ ักั จะทำ นิ้้ว� พระหัตั ถ์เ์ รียี งชิดิ ติดิ กันั เป็น็ แนวตรง นิ้้ว� พระหัตั ถ์ย์ าวเท่า่ กันั ทั้้ง� ๔ นิ้้ว� ยกเว้น้ นิ้้ว� หัวั แม่ม่ ือื ที่ม�่ ักั จะสั้น� ที่ส�่ ุดุ ส่ว่ นมากจะแอ่น่ และงอรัับองค์์พระ บางครั้�งอาจจะทำแขนทิ้้�งดิ่�งตรงเลยก็็มีี เช่น่ วัดั ศรีมี งคลเหนือื อ.เมือื ง จ. มุกุ ดาหาร วัดั หอไตรปิฎิ การาม อ.เมืือง จ.กาฬสิินธุ์์� ส่่วนมากนิิยมทำแขนยาวเลยเข่่าเพื่่�อรัับ น้้ำหนัักกัับปลายจีีวร สำหรัับพระประทัับนั่่�งนิิยมสลัักปาง มารวิิชััยและปางสมาธิินิ้้�วพระหััตถ์์จะเรีียงชิิดติิดกัันยาว เท่า่ กันั ทั้้ง� ๔ นิ้้ว� ยกเว้น้ นิ้้ว� หัวั แม่ม่ ือื นิ้้ว� พระบาททั้้ง� ปางประทับั ยืนื และปางประทัับนั่่�งทำเหมืือนกััน คืือ นิ้้ว� พระบาทเรีียงชิิด ติิดกัันและยาวเท่่ากัันทั้้�ง ๕ นิ้้�ว ยกเว้้นกรณีีมีีรองพระบาท ซึ่่�งมัักจะตกแต่่งอย่่างอลัังการ เช่่น วััดศรีีสุุมัังค์์ อ.เมืือง จ.หนองคาย

12 งานกฐินิ มหาวิิทยาลัยั ขอนแก่น่ ประจำ�ำ ปีี ๒๕๖๕ ๑.๓ ลัักษณะจีีวร จีีวรพระไม้้อิิทธิิพลช่่างหลวง โดยเฉพาะปางประทัับยืืน ส่่วนมากจะนิิยมประดัับประดาจีีวรด้้วยกระจกสีีต่่าง ๆ และ แกะสลักั ลวดลายอย่า่ งสวยงามวิจิ ิติ ร นอกจากนั้้น� แล้ว้ ยังั นิยิ ม แกะสลัักปลายจีีวรเป็็นลวดลายต่่าง ๆ อย่่างอิิสระ บางองค์์ ทรงห่่มจีีวรสีีเหลีียง เช่่น วััดพุุฒาจารย์์ ต.พรรณนา อ.พรรณานิคิ ม จ.สกลนนคร ๑.๔ ลักั ษณะเกตุมุ าลา (รััศมีี) การประดัับตกแต่่งเกตุมุ าลา หรือื รัศั มีี ช่า่ งแต่ล่ ะคนพยายาม สร้้างสรรค์์ความคิิดและจิินตนาการลงไปอย่่างเต็็มที่่�ตาม ประสบการณ์์และฝีีมืือของแต่่ละคน โดยเฉพาะการสลััก ลวดลายและการประดัับประดาด้ว้ ยวัสั ดุตุ ่่าง ๆ อาจกล่่าวได้้ ว่า่ แม้เ้ ป็็นสกุุลช่า่ งเดีียวกััน ลักั ษณะองค์์ประกอบอื่�น ๆ อาจ จะคล้้ายกััน แต่่สำหรัับรััศมีีหรืือเกตุุมาลานั้้�นจะแตกต่่างกััน อย่่างสิ้น� เชิงิ แทบจะให้้รููปแบบที่�่เหมืือนกัันมิไิ ด้้

พระไม้ล้ ายมือื บรรพชนคนไทยอีสี าน 13 พระไม้ป้ างต่่าง ๆ ที่่�พบในภาคอีีสาน ปางมารวิิชัยั พระไม้้ปางมารวิิชััย ทำเป็็นรููปพระทัับนั่่�ง ขัดั สมาธิบิ นบัลั ลังั ค์์ พระหัตั ถ์ว์ างหงายบนพระเพลา พระหัตั ถ์ข์ วาวางคว่่ำลงที่พ่� ระชานุ ุ นิ้้ว� ชี้้พ� ระแม่ธ่ รณีี คล้้ายกัับเป็็นพยานในการเอาชนะแก่่มารผจญ บางครั้ง� เรีียก ปางสะดุ้�งมาร ปางมารวิชิ ััยนี้้�นับั เป็็น ปางที่ส�่ ำคัญั ที่ส่� ุดุ และเป็น็ ที่น�่ ิยิ มทำเป็น็ พระประธาน ในสิมิ (โบสถ์)์ มากที่่�สุดุ พบมากที่ส�่ ุดุ ในภาคอีีสาน ถึึง ๑,๒๔๓ องค์์ พระไม้้ทั้้�งหมด ๑,๖๖๙ องค์์ (นิิยม วงศ์์พงษ์์คำ, ๒๕๔๕) ปางสมาธิิราบหรืือปางตรัสั รู้� พระไม้้ปางสมาธิิ เป็็นปางที่่�อยู่่�อิิริิยาบถนั่่�ง ขัดั สมาธิิราบ พระหััตถ์ท์ ั้้ง� สองหงายวางซ้อ้ นกัันบน พระเพลา ส่ว่ นมากพระหัตั ถ์ข์ วาจะวางทับั พระหัตั ถ์์ ซ้้าย แต่่บางครั้�งก็็สลัับกััน พบมากเป็็นอัันดัับสอง รองจากปางมารวิชิ ัยั โดยพบถึึง ๑๘๐ องค์์

14 งานกฐิิน มหาวิทิ ยาลััยขอนแก่น่ ประจำ�ำ ปีี ๒๕๖๕ ปางพิจิ ารณาชราธรรม พระไม้ป้ างพิจิ ารณาชราธรรมเป็น็ เหตุกุ ารณ์์ ที่�่เกิิดขึ้ �นในขณะที่่�พระพุุทธองค์์ประทัับจำพรรษา ณ บ้้านเวฬุุวคาม ในพรรษาพระองค์์ทรงประชวร หนัักเกิิดทุุกขเวทนาในที่่�สุุดพระองค์์ก็็ได้้ขัับไล่่ พยาธิิทุุกข์์ให้้ระงัับสงบลงไปด้้วยอิิทธิิบาทภาวนา ครั้ �นหายประชวรพระองค์์ได้้แสดงธรรมแก่่สาวก “กายแห่่งตถาคตย่่อมเป็็นหนึ่�่งเกวีียนชำรุุดที่�่ ซ่่อมแซมด้้วยไม้้ไผ่่ มิิใช่่สััมภาระเกวีียนฉะนั้้�น” ลัักษณ ะ ของพ ระ ป า งนี้้� ท ำ เ ป็็ นประ ทัั บนั่่� ง พระหััตถ์์ซ้้าย พระหััตถ์์ขวาวางทัับบนพระชานุุ ทั้้�งสองข้้างบางตำราเรีียก ปางแสดงชราธรรม พ ร ะ พุุ ท ธ รูู ปป า ง นี้้� บ า ง ค รั้ � ง ท ำ เ ป็็ น พ ร ะ พุุ ท ธ รูู ป นั่่ง� ห้้อยพระบาทก็ม็ ีี ปางประทับั ยืืน พระไม้้ประทัับยืืนเป็็นอิิริิยาบถตอน พระพุุทธองค์์เสด็็จออกโปรดสััตว์์ก็็เสด็็จออก ประทัับยืืน ณ หน้้ามุุขพระคัันธกุุฎีีก่่อน อัันเป็็น พุทุ ธจริยิ าวัตั รหรือื บางครั้ง� พระพุทุ ธรูปู ยืนื นี้้อ� าจจะ เป็็นปางประทัับยืืนบำเพ็็ญสมาธิิ ลัักษณะของ พระไม้้ปางประทัับยืืนทำเป็็นพระพุุทธรููปยืืนห้้อย พระหััตถ์์ทั้้�งสองข้้างแนบติิดกัับองค์์พระในท่่าปกติิ หรืือท่า่ ยืนื นิ่่�ง บางครั้�งเรีียกว่า่ ปางเมตตาการุุญ

พระไม้ล้ ายมืือ บรรพชนคนไทยอีีสาน 15 ปางห้้ามสมุทุ ร พระไม้้ปางห้้ามสมุุทร เป็็นอิิริิยาบถตอนที่่�พระพุุทธองค์์เสด็็จดำเนิินไป ยังั สำนักั งานชฎิลิ ๓ คนพี่น่� ้อ้ งกับั หมู่่�ศิษิ ย์บ์ ริวิ ารริมิ ฝั่ง� แม่น่ ้้ำเนรัญั ชรา คราวนั้้น� ได้้เกิิดฝนตกหนัักน้้ำป่่าไหลบ่่าท่่วมทั่่�วแผ่่นดิิน แต่่พระพุุทธองค์์สามารถเสด็็จ จงกรมอยู่่�ได้ใ้ นกลางแจ้ง้ ท่า่ มกลางสายฝนโดยไม่เ่ ปียี ก คนทั้้ง� หลายเป็น็ อันั มากจึึง เกิิดอััศจรรย์์ใจในการที่่�พระพุุทธองค์์ทรงห้้ามลมฟ้้ามหาสมุุทรได้้ จึึงยอม อ่่อนน้้อมต่่อพระองค์์และได้้บรรพชามากถึึง ๑,๐๐๐ คน ลัักษณะของปาง ห้้ามสมุุทร มัักทำเป็็นพระพุุทธรููปประทัับยืืนทรงยกพระหัตั ถ์ท์ ั้้ง� สองแบตั้ง� ขึ้น� เสมอพระอุรุ ะ พระไม้ป้ างนี้้ย� ัังนิิยมสร้้างเป็น็ พระบููชาสำหรับั ผู้�ที่่เ� กิิดวันั จัันทร์์ ปางอุ้�มบาตร พระไม้ป้ างอุ้�มบาตร กล่า่ วถึึง ตอนที่พ่� ระพุทุ ธองค์ไ์ ด้ต้ รัสั เทศนาแก่เ่ หล่า่ ศากยราชหลังั จากเทศนาจบ เหล่า่ ศากยราชได้พ้ ากันั เดินิ ทางกลับั บ้า้ น โดยมิไิ ด้้ นิิมนต์์พระผู้�มี พระภาคเจ้้าให้้รัับภััตตาหาร ครั้�นรุ่่�งเช้้าพระองค์์จึึงได้้ออกเสด็็จ บิิณฑบาตในเมืืองกบิิลพััสดุ์์�ตามลำดัับบ้้านไม่่มีีเว้้น ประชาชนต่่างยิินดีีที่�่ได้้มีี โอกาสชมพระบารมีีทรงอุ้�มบาตรเสด็จ็ โปรดประชาชน ปางอุ้�มบาตรนิยิ มทำเป็น็ พระพุุทธรููปประทัับยืืน พระหััตถ์์ทั้้�งสองประคองบาตร มีีบาตรวางอยู่่�ที่่� ฝ่า่ พระหััตถ์ท์ ั้้ง� สอง นอกจากนั้้�นยังั นิิยมสร้้างเป็น็ พระบููชาประจำวันั พุธุ พบใน อีีสานค่่อนข้า้ งน้้อย

16 งานกฐินิ มหาวิิทยาลััยขอนแก่่น ประจำ�ำ ปีี ๒๕๖๕ ปางรัับสัตั ตุกุ ้้อนสััตตุุผง ครั้�งเมื่ �อพระพุุทธองค์์ทรงได้้รัับบาตรศิิลาจากท้้าวจาตุุมหาราชแล้้ว พระองค์ไ์ ด้ร้ ับั ข้า้ วสัตั ตุผุ งของนายพาณิชิ สองพี่น�่ ้อ้ งด้ว้ ยบาตรนั้้น� พระไม้ป้ างนั้้น� ทำเป็็นพระพุุทธรููปประทัับนั่่�งขััดสมาธิิ พระหััตถ์์ทั้้�งสองประคองบาตร คล้้าย ปางอุ้�มบาตรแต่่ไม่่ได้้ยืนื ซึ่ง่� เป็็นกิิริิยาทรงรัับของถวาย ปางสรงน้้ำฝน พระไม้ป้ างสรงน้้ำฝน เป็น็ ตอนที่ก�่ ล่า่ วถึึงเมื่่อ� ครั้ง� พระพุทุ ธเจ้า้ ประทับั อยู่่� ณ กรุุงสาวััตถีี ได้้บัังเกิิดสภาวะฝนแล้้งทั่่�วแผ่่นดิิน สร้้างความเดืือดร้้อนแก่่ ประชาชนทั่่�วหน้้า คนทั้้�งปวงจึึงปรารถนาให้้ฝนตกจึึงทููลเชิิญพระองค์์ให้้เสด็็จ มาเพื่่อ� ฝนจะได้ต้ กด้ว้ ยพุทุ ธานุภุ าพ พระองค์จ์ ึึงทรงอนุวุ ัตั ตามความประสงค์ท์ รง ผลััดผ้้าวััสสิิกสาฎกทำกิิริิยาเหมืือนสรงน้้ำ ด้้วยพุุทธานุุภาพฝนก็็ตกตามความ ประสงค์ข์ องประชาชน พระองค์จ์ ึึงสรงน้้ำฝนในบริเิ วณกรุงุ สาวัตั ถีี ลักั ษณะของ พระไม้้ปางนี้้� นิิยมทำเป็็นพุุทธรููปประทัับยืืนทรงห่่มผ้้าวััสสิิกสาฎกเฉวีียง พระอัังสา ห้้อยพระหััตถ์์ซ้้ายทรงยกพระหััตถ์์ขวาเสมอพระอุุระ เป็็นกิิริิยา ลููบกาย พระพุทุ ธรููปปางนี้้�นิยิ มเป็น็ พระขอฝนใช้้ตั้ง� ในพระราชพิิธีีมงคล ปางห้้ามพระแก่น่ จันั ทน์์ พระไม้้ปางพระแก่่นจัันทน์์ เป็็นปางที่�่สำคััญอีีกปางหนึ่�่งที่่�กล่่าวถึึงการ สร้า้ งพระพุทุ ธรูปู ด้ว้ ยไม้แ้ ก่น่ จันั ทน์ ์ ทำเป็น็ รูปู พระพุทุ ธรูปู ประทับั ยืนื พระหัตั ถ์์ ขวาห้อ้ ยลงมาเกือื บแนบกัับลำตัวั ส่ว่ นพระหััตถ์ซ์ ้า้ ยยกตั้้�งขึ้น� แบพระหัตั ถ์์ เป็็น กิริ ิิยาทรงห้า้ มพระแก่่นจัันทน์์มิใิ ห้ม้ าหาพระองค์์

พระไม้้ลายมือื บรรพชนคนไทยอีีสาน 17 ปางนาคปรก พระไม้น้ าคปรก คือื ตอนที่พ่� ระพุทุ ธเจ้า้ เสด็จ็ ไปประทัับบำเพ็็ญสมาบััติิเสวยวิิมุุตติิสุุข ซึ่่�งเกิิดแต่่ ความพ้้นจากกิิเลส ณ ร่่มไม้้จิิกเป็็นเวลา ๗ รอบ คราวนั้้�นได้้เกิิดฝนตกหนััก มีีพญานาคตนหนึ่�่งชื่ �อ มุจุ ลินิ ท์น์ าคราช ได้ข้ึ้น� มาแสดงอิทิ ธิฤิ ทธิ์์แ� ผ่พ่ ังั พาน และวงขนดกายเป็็น ๗ รอบล้อ้ มรอบพระพุุทธองค์์ ไม่่ให้ถ้ ููกต้อ้ งลมและฝน จนฝนหยุุดตก จึึงแปลงร่่าง เป็น็ มนุษุ ย์เ์ ข้า้ ไปเฝ้า้ พระพุทุ ธเจ้า้ พระไม้ป้ างนี้้ท� ำเป็น็ พระพุทุ ธรูปู อยู่่�ในอิริ ิยิ าบถ นั่่ง� ขัดั สมาธิหิ งายพระหัตั ถ์ท์ั้้ง� สองวางซ้อ้ นบนพระเพลามีีนาคแผ่พ่ ังั พานอยู่่�เหนือื พระเศีียร ลำตัวั นาคขดเป็น็ บัลั ลัังก์์ บางครั้ง� ปางนี้้�มีีต้น้ จิิกประกอบด้ว้ ย ปางห้้ามญาติิ พระไม้ป้ างห้า้ มญาติเิ ป็น็ ตอนสำคัญั ตอนหนึ่ง�่ ที่�่กล่่าวถึึงเหตุุการณ์์ที่่�พระบรมศาสดาเสด็็จไป ประทัับ ณ นิิโครธารามริิมฝั่�งแม่่น้้ำโรหิิณีีใกล้้ กรุุงกบิิลพััสดุ์์� กษััตริิย์์ชาวศากยะ พระญาติิฝ่่าย พระบิิดาในนครกบิิลพััสดุ์์� กัับกษััตริิย์์ชาวโลกิิยะ พระญาติฝิ ่า่ ยพระมารดา ในทวสาหะนครทรงทราบ ด้้วยพระญาณอัันวิิเศษแล้้วจึึงเสด็็จไปทรงห้้ามมิิให้้ ทั้้ง� สองทะเลาะกััน ในที่่�สุดุ ประยููรญาติทิ ั้้ง� สองฝ่่ายก็็เลิิกรากัันไป ปางห้้ามญาติิ นิยิ มทำเป็น็ พระพุทุ ธรูปู ประทับั ยืนื ห้อ้ ยพระหัตั ถ์ซ์ ้า้ ย ยกพระหัตั ถ์ข์ วาแบตั้ง� ขึ้น� เสมอพระอุรุ ะสำหรัับปางนี้้�พบในอีีสานจำนวน ๕ องค์์เท่า่ นั้้�น

18 งานกฐินิ มหาวิทิ ยาลัยั ขอนแก่น่ ประจำ�ำ ปีี ๒๕๖๕ ลวดลายที่่�ปรากฏบนฐานพระไม้ใ้ นพุุ ทธศิลิ ป์์

พระไม้้ลายมืือ บรรพชนคนไทยอีสี าน 19 ลักั ษณะเกตุุพระมาลาของพระไม้้ที่่ป� รากฏในพุุ ทธศิลิ ป์์

20 งานกฐินิ มหาวิิทยาลััยขอนแก่่น ประจำำ�ปีี ๒๕๖๕ ลักั ษณะของพระพัักตร์ข์ องพระไม้ท้ ี่่ป� รากฏในพุุ ทธศิลิ ป์์

พระไม้้ลายมือื บรรพชนคนไทยอีสี าน 21

22 งานกฐิิน มหาวิิทยาลัยั ขอนแก่่น ประจำ�ำ ปีี ๒๕๖๕ บรรณานุุกรม กานต์์ กาญจนพิิมาย. (๒๕๕๓). การศึึกษาวิิเคราะห์์พระพุุทธรููปไม้้อีีสาน เชิิงปรััชญา. วิิทยานิิพนธ์์ศิิลปศาสตรมหาบััณฑิิต. บััณฑิิตวิิทยาลััย: มหาวิทิ ยาลััยขอนแก่น่ . ชอบ ดีีสวนโคก. (๒๕๔๕). พระไม้้ลายมืือบรรพชนคนไทอีีสาน. ขอนแก่่น: ศิริ ิภิ ัณั ฑ์์ออฟเซ็็ท. นิยิ ม วงศ์์พงษ์์คำ. (๒๕๔๕). พระไม้้อีีสาน .ขอนแก่่น: ศิริ ิิภัณั ฑ์์ออฟเซ็ท็ . สงวน รอดบุญุ . (๒๕๒๖). พุุทธศิิลป์ล์ าว.กรุงุ เทพฯ: วิิทยาลััยธนบุุรี.ี

การศึึกษาวิิเคราะห์์ พระพุุ ทธรูปู ไม้อ้ ีีสาน เชิิงปรััชญา* (A Critical Study of the Wooden Buddha Image in the Light of Philosophy) กานต์์ กาญจนพิิมาย** * วิทิ ยานิิพนธ์ศ์ ิิลปศาสตรมหาบัณั ฑิติ สาขาวิชิ าปรััชญา บัณั ฑิิตวิิทยาลัยั มหาวิทิ ยาลัยั ขอนแก่น่ โดย ผศ.ดร.หอมหวล บัวั ระภา เป็น็ อาจารย์ท์ ี่่ป� รึกึ ษาหลักั **นักั ศึกึ ษาระดับั บัณั ฑิติ ศึกึ ษา สาขาวิชิ าปรัชั ญา คณะมนุษุ ยศาสตร์แ์ ละสังั คมศาสตร์์ มหาวิทิ ยาลััยขอนแก่่น

24 งานกฐิิน มหาวิิทยาลัยั ขอนแก่่น ประจำ�ำ ปีี ๒๕๖๕ การศึึกษาวิเิ คราะห์์ พระพุุ ทธรููปไม้อ้ ีสี านเชิงิ ปรััชญา บทนำ�ำ การเข้า้ มาของพระพุทุ ธศาสนาในประเทศไทยมีีความเชื่อ� มโยงที่เ่� กี่ย่� วเนื่่อ� ง กัับดิินแดนต่่าง ๆ รวมไปถึึงการเข้้ามาของพระพุุทธศาสนาในภาคอีีสานด้้วย ภาคอีีสาน เป็็นภาคหนึ่�่งที่�่มีีการรัับเอาอิิทธิิพลของพระพุุทธศาสนาเข้้าไป ปรับั ใช้แ้ ละสร้า้ งความเป็น็ เอกลักั ษณ์ข์ึ้น� ความโดดเด่น่ และความแตกต่า่ งนี้้เ� อง ทํําให้้เกิิดความน่่าสนใจ และการศึึกษาในความเป็็นอีีสานขึ้้�น อีีสาน หรืือ ภาคตะวัันออกเฉีียงเหนืือของประเทศไทย เป็็นหนึ่�่งในดิินแดนที่�่มีีเอกลัักษณ์์ เฉพาะของตนเอง ไม่่ว่่าจะเป็็นวััฒนธรรม ประเพณีี ความเชื่�อ รููปแบบสัังคม รวมถึึงวิถิ ีีชีีวิติ และภูมู ิปิ ัญั ญาล้ว้ นมีีความโดดเด่น่ ในตนเอง สังั คมและวัฒั นธรรม ในภาคอีีสานเป็น็ สังั คมลักั ษณะเปิิด หมายความว่า่ ยอมรัับวัฒั นธรรมใหม่่ที่่�รับั มาและนํํามาปรัับใช้้กัับรูปู แบบเดิิมของสัังคมได้้ ตัวั อย่า่ งเช่่น พุุทธศาสนาที่�ร่ ัับ เข้้ามาและนํํามาปรัับใช้้ในสัังคมอีีสาน ประยุุกต์์ใช้้ในรููปแบบสัังคม วิิถีีชีีวิิต ประเพณีี วััฒนธรรมของชาวอีีสาน ในส่่วนหนึ่�่งของรููปแบบสัังคมเดิิมมีี ความเชื่�อในการนัับถืือผีี ภายหลัังพุุทธศาสนาได้้เข้้ามาสู่่�สัังคมอีีสาน รููปแบบ ของความเชื่�อได้้เปลี่่�ยนไป มีีการพััฒนาเพื่่�อให้้สอดคล้้องกัับสิ่�งใหม่่ เช่่น ความเชื่อ� เรื่�องผีียังั คงมีีอยู่่�และนําํ ความเชื่อ� ทางพุุทธศาสนาเข้้าไปประกอบด้ว้ ย ตััวอย่่างที่่เ� ห็็นได้้ชัดั เจน คืือ ฮีีตสิบิ สองคองสิิบสี่�่ของชาวอีีสาน ที่่ไ� ด้้ผสมผสาน ความเชื่ �อระหว่่างความเชื่ �อดั้้�งเดิิมกัับพุุทธศาสนา สะท้้อนออกมาในรููปแบบ

พระไม้ล้ ายมือื บรรพชนคนไทยอีีสาน 25 สัังคมใหม่่ที่�่มีีสองความเชื่ �อรวมกัันได้้ ดัังที่่�ได้้กล่่าวมาว่่าสัังคมอีีสานเป็็น สัังคมเปิิด จึึงเป็็นสาเหตุุของการพััฒนาสัังคม ประเพณีี วััฒนธรรม และ ความเชื่�อ รวมไปถึึงสร้้างสรรค์์สิ่�งใหม่่ ๆ ขึ้้�นแก่่สัังคม พุุทธศาสนาจึึงมีี ความสํําคัญั เป็็นอย่่างมากต่่อสังั คมในภาคอีีสาน นอกจากนี้้� การเข้้ามาของพุุทธศาสนาในภาคอีีสานได้้ทํําให้้ความเชื่�อ เปลี่่�ยนแปลงไป กลายเป็็นความเชื่ �อที่่�มีีอิิทธิิพลต่่อความเป็็นอยู่่�วิิถีีชีีวิิตและ ประเพณีีของชาวอีีสาน อิิทธิิพลที่�่เด่่นชััดของพุุทธศาสนา คืือ ฮีีตสิิบสองและ คองสิิบสี่่� ซึ่�่งมีีความเชื่อ� ของพุทุ ธศาสนาเป็็นหลักั ผสมกัับความเชื่อ� ท้อ้ งถิ่น� และ พิิธีีกรรมท้้องถิ่น� นอกจากด้้านวัฒั นธรรมประเพณีีความเชื่อ� แล้ว้ ความศรััทธา การเลื่อ� มใสได้น้ ําํ ไปสู่่�การสร้า้ งศาสนสถานในภาคอีีสาน เช่น่ วัดั วาอาราม เจดีีย์์ พระธาตุุ เป็น็ ต้น้ รูปู แบบที่เ�่ ป็น็ เอกลักั ษณ์ข์ องชาวอีีสานนอกเหนือื จากศาสนสถาน ความเชื่อ� ในการสร้า้ งสิ่ง� มงคลขนาดเล็ก็ ก็ไ็ ด้ม้ ีีการสร้า้ งขึ้น� เช่น่ พระพิมิ พ์ด์ ินิ เผา พระพุทุ ธรูปู ไม้อ้ ีีสาน เครื่อ� งราง เป็น็ ต้น้ พระพุทุ ธรูปู ไม้อ้ ีีสานเป็น็ หนึ่ง่� ในเอกลักั ษณ์์ ของชาวอีีสานที่่�สํําคััญที่�่สะท้้อนความสอดคล้้องกัับวิิถีีชีีวิิตกัับความเชื่ �อของ ชาวอีีสานที่่�ถ่่ายทอดออกมาเป็็นงานพุุทธศิิลป์์แบบพื้้�นบ้้านที่่�มีีความงดงามใน ตัวั เอง จุดุ มุ่�งหมายของการสร้า้ งพระไม้อ้ ีีสานสามารถมองทั้้ง� ในด้า้ นอภิปิ รัชั ญา ซึ่�่งนํําไปสู่่�ความจริิงอัันมาจากความศรััทธา ด้้านจริิยศาสตร์์มุ่ �งเน้้นไปในเรื่ �อง คุุณค่่าของความดีี ในด้้านสุุนทรีียศาสตร์์ ความงามของพระไม้้อีีสานถ่่ายทอด ออกมาจากวิิถีีชีีวิิตได้้แสดงออก มาอย่่างครบถ้้วนเป็็นทั้้�งสััญลัักษณ์์ ตััวกลาง เป้้าหมาย สิ่่�งเหล่่านี้้�ล้้วนอยู่่�ภายใต้้กรอบของสัังคมของอีีสานที่�่เป็็นแนวทาง ปฏิิบัตั ิิสืบื ต่่อกันั มา

26 งานกฐิิน มหาวิิทยาลัยั ขอนแก่น่ ประจำำ�ปีี ๒๕๖๕ ก. อิิทธิิพลของพุุทธปรััชญาเถรวาทต่่อวิิถีีการดํําเนิินชีวี ิติ ของชาวอีสี าน พุทุ ธปรัชั ญา คือื การนําํ หลักั คําํ สอนในทางพระพุทุ ธศาสนามาตีีความตาม แนวทางปรัชั ญา ที่พ�่ ัฒั นามาจากปราชญ์ท์ างพระพุทุ ธศาสนาพยายามโต้แ้ ย้ง้ กับั การโจมตีีของลัทั ธิติ ่า่ ง ๆ หรืือแนวความคิดิ อื่�น ๆ แนวความคิิดทางปรัชั ญาของ พระพุทุ ธศาสนาที่น่� ่า่ ศึึกษา คือื ความคิดิ เชิงิ อสัมั พัทั ธปรัชั ญา (Trancendental Philosophy) หรือื ความคิดิ เชิงิ อภิปิ รัชั ญา คําํ สอนของพุทุ ธศาสนาตั้ง� อยู่่�บนฐาน คืือ ความรู้�เห็็นตามเป็็นจริิง หลัักความจริิงดัังกล่่าวนี้้� เมื่่�อได้้รัับอธิิบายขยาย ความให้้กว้้างขวางออกไปเรีียกว่่า พุทุ ธปรัชั ญา และการนําํ เอาพุุทธปรััชญานั้้�น ปฏิบิ ัตั ิใิ ห้เ้ ป็น็ จริงิ ขึ้น� ในชีีวิติ นั่่น� แหละคือื ด้า้ นที่เ�่ ป็น็ ศาสนาของพระพุทุ ธศาสนา ด้า้ นที่่เ� ป็น็ ปรััชญานั้้�น พุทุ ธปรััชญาจััดอยู่่�ในประเภทสััจนิยิ ม (สุเุ ชาว์์ พลอยชุมุ , ๒๕๔๙ : ๘) นอกจากมุุมมองในด้้านสัจั นิิยม เนื้้�อหาในด้า้ นปรััชญายัังสามารถ กินิ ความในแง่ม่ ุมุ ต่า่ ง ๆ ได้ ้ ดังั นั้้น� พื้้น� ฐานของพุทุ ธปรัชั ญาตามแนวทางปรัชั ญา ทั่่�วไป จึึงมีีระบบอภิิปรััชญาญาณวิิทยา คุุณวิิทยา เหมืือนกัับระบบความคิิด อื่น� ๆ ในการศึึกษาวิเิ คราะห์พ์ ระพุทุ ธรูปู ไม้อ้ ีีสานเชิงิ นี้้ � ผู้้�วิจิ ัยั ได้ใ้ ช้ก้ รอบแนวคิดิ ของปรัชั ญา โดยได้้ศึึกษาผ่่านระบบปรััชญาทั้้�ง ๓ ด้้านด้ว้ ยกันั คืือ ๑. ด้้านอภิิปรััชญาในพุุทธปรััชญาเถรวาท อภิิปรััชญา เป็็นสาขาที่�่ กล่า่ วถึึงความจริงิ มีีเป้า้ หมายสําํ คัญั คือื การค้น้ หาจุดุ กําํ เนิดิ หรือื จุดุ เริ่ม� ต้น้ ของ จัักรวาล พร้อ้ มทั้้�งการเคลื่อ� นไหวเปลี่่�ยนแปลงของสรรพสิ่ง� ว่่าคืืออะไร เกิิดขึ้น� ได้้อย่่างไร โดยนัยั คืือ ความจริงิ อันั เป็น็ รากฐานของสรรพสิ่ง� โดยท่่าที่ด�่ ัังกล่่าว มีีปรากฏอยู่่�ในหลัักธรรมคํําสอนของพระพุุทธศาสนา เมื่่�อกล่่าวโดยนััยทาง ปรััชญาแล้้วความจริงิ ในทางพระพุุทธศาสนาสามารถแบ่ง่ ออกได้้ ๒ ระดัับ คืือ สมมติิสััจจะ (Conventional Truth) หมายถึึง ความจริิงที่่�บุุคคลบััญญััติิ เรียี กกันั เท่า่ นั้้น� และเป็น็ ที่ย่� อมรับั กันั ในชีีวิติ ประจําํ วันั (มันั ไม่ไ่ ด้เ้ ป็น็ จริงิ อย่า่ งแท้จ้ ริงิ )

พระไม้ล้ ายมือื บรรพชนคนไทยอีสี าน 27 เป็็นเพีียงสมมติิเรีียกกัันและยอมรัับกัันในสัังคมนั้้�น ๆ (ประยงค์์ แสนบุุราณ, ๒๕๔๗ : ๖๗) หรืือเรีียกว่่า “โลกิิยสััจจะ” ก็็อาจจะได้้ เพราะชาวโลกสมมติิ เรีียกขานกัันเพื่่�อเป็็นสื่่�อเรีียกกััน เพื่่�อสื่่�อสารกัันให้้เข้้าใจและใช้้ในชีีวิิต ประจํําวันั หรือื การดําํ รงชีีวิติ เช่น่ มนุษุ ย์ ์ สัตั ว์ ์ ต้น้ ไม้้ และอื่น� ๆ การที่เ่� ราสมมติิ เรียี กกันั เช่น่ นั้้น� เพื่่�อประโยชน์์ในการเป็็นอยู่่� ใช้้สอยและเรีียกขาน เพื่่�อความ เข้้าใจกันั เท่า่ นั้้น� (บุุญมีี แท่่นแก้้ว, ๒๕๔๕ : ๓) อัันติิมะสัจั จะ (Ultimate Truth) หมายถึึง ความจริิงแท้้ ไม่ม่ ีีความจริิง อัันใดจะยิ่�งไปกว่่าได้้ เป็็นความจริิงที่บ�่ ริสิ ุทุ ธิ์์� ประเสริิฐ (ประยงค์์ แสนบุุราณ, ๒๕๔๗ : ๖๗) หรือื อาจจะเรียี กว่า่ “โลกุตุ ตรสัจั จะ” เพราะเป็น็ ความจริงิ ที่ม�่ นุษุ ย์์ ปุถุ ุชุ นยังั เข้า้ ไม่ถ่ ึึงหรืือยังั ไม่่รู้�แจ่ม่ แจ้ง้ (บุญุ มีี แท่่นแก้ว้ , ๒๕๔๕ : ๓) ความจริงิ ในทางพระพุทุ ธศาสนานั้้น� แตกต่า่ งจากแนวความคิดิ อภิปิ รัชั ญาในทางตะวันั ตก เพราะพระพุุทธศาสนาไม่่มีีคํําสอนเกี่�่ยวกัับสิ่�งแท้้จริิง หรืือไม่่สนเกี่่�ยวกัับ ความจริงิ ของโลกและชีีวิติ (หมายถึึง ไม่ไ่ ด้ห้ าจุดุ เริ่ม� ต้น้ และจุดุ สิ้น� สุดุ ) ตรงกันั ข้า้ ม ความจริงิ นั้้น� เป้า้ หมายในการสอนและการปฏิบิ ัตั ิขิ องพุทุ ธศาสนา และเป้า้ หมาย สูงู สุดุ ในการปฏิิบััติพิ ระพุทุ ธศาสนา คืือ การบรรลุุถึึงความจริงิ สููงสุดุ (สุุเชาวน์์ พลอยชุุม, ๒๕๔๙ : ๑๒๓) มุุมมองในทางอภิิปรััชญาของพระพุุทธศาสนานั้้�น พระพุุทธศาสนาปฏิิเสธที่่�จะอธิิบายเพราะเป็็นเรื่�องที่�่ไร้้ประโยชน์์ ไม่่นํําไปสู่่� ความรู้�แจ้้งเห็็นจริิงที่�่บดบัังปััญญาไม่่ให้้เข้้าใจในความเป็็นจริิง และไม่่นํําไปสู่่� หนทางแห่ง่ การดับั ทุกุ ข์ด์ ับั ปัญั หาได้้ พระพุทุ ธศาสนาล้ว้ นแสดงให้เ้ ห็น็ ถึึงสิ่ง� ที่ม่� ีี อยู่่�จริิงและมีีอยู่่�อย่่างไร มีีความสััมพัันธ์์กัันอย่่างไร ความเป็็นจริิงล้้วนมีี ความสััมพัันธ์์กัันอย่่างเป็็นระบบ การอธิิบายหลัักธรรมในพระพุุทธศาสนาจึึง ต้้องอธิิบายเชื่ �อมโยงระหว่่างหลัักธรรมแต่่ละข้้อเพื่่�อการเข้้าใจที่่�ถููกต้้องและ ความจริิงในแง่่สมมติิสััจจะหรืือโลกีียสััจจะเป็็นฐานของการนํําไปสู่่�การเห็็น ความจริงิ แท้ไ้ ด้้ หรือื เรีียกว่า่ อันั ติิมะสััจจะ หรือื โลกุตุ ตระสััจจะ

28 งานกฐินิ มหาวิทิ ยาลััยขอนแก่่น ประจำ�ำ ปีี ๒๕๖๕ ๒. ด้้านจริิยศาสตร์์ในพุุทธปรััชญา จริิยศาสตร์์ของพระพุุทธศาสนา ตั้ �งอยู่่�บนพื้้�นฐานของพุุทธธรรม คืือ อยู่่�บนความจริิงสายกลางและข้้อปฏิิบััติิ สายกลาง ซึ่ง่� ข้อ้ ปฏิบิ ัตั ิสิ ายกลางที่เ่� รียี กว่า่ มัชั ฌิมิ าปฏิปิ ทา อันั เป็น็ หลักั การครอง ชีีวิติ ของผู้้�ฝึกึ อบรมตน ผู้้�รู้้�เท่่าทันั ชีีวิิตไม่่หลงงมงาย มุ่่�งผลสํําเร็็จ คือื ความสุขุ สะอาด สว่่าง สงบ เป็็นอิสิ ระที่ส�่ ามารถมองเห็น็ ได้้ในชีีวิิตนี้้� ในทางปฏิบิ ัตั ิคิ วาม เป็็นสายกลางนี้้�เป็็นไปโดยสััมพัันธ์์กัับองค์์ประกอบอื่�น ๆ เช่่น สภาพชีีวิิตของ บรรพชิิตหรืือคฤหััสถ์์เป็็นต้้น (พระเทพเวทีี, ๒๕๓๒ : ๖) ข้้อปฏิิบััติินี้้�เองคืือ แนวทางศีีลธรรมและจริยิ ธรรมของพุทุ ธจริยิ ศาสตร์ใ์ นพุทุ ธศาสนา คําํ สอนที่ว่� ่า่ ด้ว้ ยเรื่อ� งดังั กล่่าวมีีชื่่�อเรีียกหลายอย่า่ ง เช่่น เรีียกว่า่ ศีีล ระดัับต่ํ�าสุดุ คือื ศีีล ๕ กุศุ ลกรรมบถ ๑๐ มรรค และธรรม ซึ่ง�่ มีีขอบเขตกว้า้ งที่ส�่ ุดุ ที่อ�่ ยู่่�ในขอบข่า่ ยของ จริิยศาสตร์์อย่่างชััดเจน ในหลัักธรรมนอกเหนืือจากตััวสภาวะธรรมแล้้ว ยังั มีีนัยั ของแนวทางหลักั ประพฤติิ ซึ่ง่� มีีอิทิ ธิพิ ลต่อ่ สังั คมที่ร่� ับั เอาพระพุทุ ธศาสนา เข้า้ มาผสานกัับโครงสร้า้ งทางสังั คม จึึงก่่อให้เ้ กิิดแนวทาง หลักั ความประพฤติิ ที่ส�่ อดคล้อ้ งกับั หลักั ทางศาสนาและยอมรับั เกณฑ์ก์ ารตัดั สินิ จากศาสนา แต่ม่ ิไิ ด้้ หมายความรวมถึึงมีีบทลงโทษที่่เ� ป็็นมาตรฐานตายตัวั อย่า่ งตัวั บทกฎหมาย โดยมากคํําว่า่ จริยิ ศาสตร์์ ในภาษาไทยเราจะใช้้คํําว่า่ จริิยธรรม อันั เป็็น คุุณธรรมที่�่ต้้องประพฤติิและคุุณลัักษณะ ที่�่จะต้้องละเว้้นอัันเป็็นจริิยธรรมใน ศาสนานั้้�น ๆ หรืือเพื่่�อพััฒนาคุุณค่่าของชีีวิิต อัันเป็็นข้้อกํําหนดกฎเกณฑ์์ใน การดํําเนิินชีีวิิตของศาสนิิกชนในศาสนานั้้น� ๆ (บุญุ มีี แท่่นแก้ว้ , ๒๕๔๕ : ๔๓) จริยิ ธรรมของพระพุทุ ธศาสนา และมีีกรรมนิยิ ามรองรับั จากจิติ ตนิยิ าม ประกอบ กัับความสััมพัันธ์์จากอุุตุุนิิยาม พีีชนิิยาม มาประกอบสััมพัันธ์์กัันเป็็นเหตุุและ ปัจั จัยั ที่ส่� ่ง่ ผลต่อ่ การกระทําํ ของมนุษุ ย์์ แนวคิดิ พุทุ ธจริยิ ศาสตร์จ์ ึึงสอดคล้อ้ งกับั หลัักธรรมคํําสอนและมุ่�งเน้้นเจตนาที่่�ดีีและนํําไปสู่่�ผลที่�่ดีี อัันไม่่ก่่อให้้เกิิดโทษ

พระไม้้ลายมือื บรรพชนคนไทยอีสี าน 29 แก่่ผู้�อื่น� หรืือเกิิดประโยชน์์ หากแบ่ง่ ตามประโยชน์์ มีี ๓ อย่า่ ง คือื ๑. อัตั ตััตถะ คืือ ประโยชน์์ตน ๒. ปรััตถะ คือื ประโยชน์ผ์ู้�อื่น� ๓. อุุภยััตถะ คือื ประโยชน์์ทั้้ง� ๒ ฝ่่าย หรือื ประโยชน์์ร่ว่ มกััน (พระราชวรมุุนีี, ๒๕๒๗ : ๓๑) เป็็นหลัักพื้้น� ฐาน อันั นําํ ไปสู่่�สังั คมที่่�เป็น็ สุุข สงบ ปราศจากความวุ่่�นวาย ละจากโมหะ โทสะ และ โลภะ หรือื เรียี กกันั ในสังั คมนิยิ มน์ว์ ่า่ ความดีี ดังั นั้้น� แนวความคิดิ ของพุทุ ธจริยิ ศาสตร์์ จึึงมีีลัักษณะเป็็นปรนััย หรืือสััมบููรณนิิยม เพราะพุุทธศาสนาตั้�งอยู่่�บนฐาน ความเชื่อ� ที่ว�่ ่า่ มีีความเป็น็ ระเบีียบสม่ํํ�าเสมอ หรือื ความเป็น็ ไปตามธรรมชาติิ และ ด้้วยเหตุุปััจจััยที่�่ประกอบกัันความดีีความชั่ �วจึึงมีีอยู่่�แน่่นอนและเป็็นไปตาม กฎธรรมชาติมิ ีีความสััมพัันธ์ใ์ นเรื่�องกรรม กรรมจึึงเป็็นเครื่�องชี้�เหตุุและล่่วงไปถึึงผลที่่�ต้้องได้้รัับอย่่างตรงไปตรงมา พุทุ ธศาสนาจึึงสามารถนิยิ ามความดีี ความชั่ว� ได้ ้ การตัดั สินิ ค่า่ ความดีีจึึงสามารถ ตััดสิินได้้ โดยพิิจารณาจากมููลเหตุุหรืือที่่�มา ที่�่เป็็นแรงผลัักดัันภายใน คืือ กุศุ ลมููล (อโทสะ อโมหะ อโลภะ) และอกุุศลมููล (โลภะ โทสะ โมหะ) และผล ซึ่่ง� พิิจารณา จาก ๓ ประการ คืือ ผลสุขุ ทุุกข์ต์ ่อ่ ตนเอง ผู้้�อื่่น� และตนเองและ ผู้�อื่น� (สมภาร พรมทา, ๒๕๔๑ : ๔๐) และจากเหตุุและผลของความดีีความชั่�ว ในพระพุทุ ธศาสนา ระดับั ของความดีีชั่่ว� จึึงมีีหลายระดับั แตกต่า่ งกันั ไป ซึ่ง�่ ความ แตกต่่างของความดีี ความชั่�วขึ้้น� อยู่่�กับั น้ํ�าหนัักหรืือความมากน้้อยของผล หรืือ การให้้ผลของความดีีความชั่�วแต่่ละอย่่างนั้้�นเอง เกณฑ์์ในการพิิจารณาหรืือ กํําหนดความหนัักเบาของความดีีความชั่�วสรุุปลงได้้ใน ๓ ประเด็็นสํําคััญ คืือ วัตั ถุุ หมายถึึงสิ่ง� ที่ถ่� ููกกระทําํ ถ้า้ เป็น็ สิ่่ง� ที่ม�่ ีีคุุณมากก็ใ็ ห้ผ้ ลมากแก่ผ่ ู้้�กระทําํ ทั้้ง� ใน เรื่อ� งที่ด่� ีีและในเรื่อ� งที่ช่�ั่ว� เจตนา หมายถึึงความจงใจในการกระทําํ พระพุทุ ธศาสนา ถืือว่่าการกระทํําด้้วยเจตนา หรืือความจงใจนั้้�นเป็็นการกระทํําที่�่ก่่อให้้เกิิดผล เต็็มที่่�หรืือสมบููรณ์์ทั้้�งในทางดีีและในทางชั่�ว ประโยค หมายถึึง วิิธีีการหรืือ

30 งานกฐินิ มหาวิิทยาลัยั ขอนแก่น่ ประจำำ�ปีี ๒๕๖๕ การทํํา พุุทธศาสนาถืือว่่าเป็็นเงื่ �อนไข อีีกอย่่างหนึ่�่งต่่อความหนัักเบาของผล การกระทําํ (สุเุ ชาวน์์ พลอยชุุม, ๒๕๔๙ : ๑๗๑) ดัังนั้้น� ความดีีที่�่พึึงกระทํําจึึงมีี เกณฑ์์ในการตััดสิินและเกณฑ์์ในการให้้ผล การให้้ผลจึึงเป็็นเรื่ �องของกฎแห่่ง ความสััมพัันธ์์ระหว่่างเหตุุและผลหรืือกฎธรรมชาติิ แสดงให้้เห็็นว่่าเหตุุเป็็นตััว กําํ หนดผล ดังั นั้้น� จึึงจําํ เป็น็ ต้อ้ งแยกระดับั ของจริยิ ศาสตร์ใ์ นทางพระพุทุ ธศาสนา ด้ว้ ยเช่น่ กันั พุทุ ธจริยิ ศาสตร์ใ์ นทางพระพุทุ ธศาสนาจึึงสามารถกําํ หนดความดีีงาม ได้แ้ ละรู้�ถึงเหตุุแห่่งดีีชั่่ว� ได้แ้ ละสอนถึึงผลของเหตุุ ๓. ด้้านสุุนทรีียศาสตร์์ในพุุทธปรััชญาเถรวาท สุุนทรีียศาสตร์์ใน พุุทธปรััชญาเถรวาทอัันเป็็นเรื่ �องที่�่เกี่�่ยวกัับความงามในทางพระพุุทธศาสนา เถรวาท ซึ่�่งในพระไตรปิิฎกมีีหลายตอนที่่�กล่่าวถึึงความงามไว้้ แต่่มิิได้้จััดเป็็น รููปแบบ และเป็็นระบบความคิิดที่�่เป็็นเหตุุเป็็นผลตามแบบตะวัันตก สุุนทรีียศาสตร์์แบบตะวัันตกหรืือมุุมมองในเรื่ �องความงามของตะวัันตกจึึง แตกต่่างจากมุุมมองในเรื่�อง ความงามของพุุทธปรััชญาเถรวาท ความงามใน พุุทธปรัชั ญาสามารถแยกออกเป็น็ ๒ ส่ว่ น คือื ความงามภายนอก (รููปธรรม) ก็ค็ ือื ลักั ษณะทางกายภาพที่ป่� รากฏให้เ้ ห็น็ แก่ป่ ระสาทรับั รู้�ของเราและความงาม ภายใน (นามธรรม) หรือื อาจจะกล่า่ วว่า่ ความงามทางพุทุ ธศาสนาในประเด็น็ นี้้� คือื ธรรมะ เป็น็ การเข้า้ ถึึงหลักั ธรรมคํําสอน และมุ่�งสู่�ความจริิงและความดีีและ รวมไปถึึงความงามเป็็นการสอดประสานกััน ของแนวคิิดทางพระพุุทธศาสนา การตัดั สินิ ความงามของพระพุทุ ธศาสนาจึึงอยู่่�ในหลักั ของความจริงิ ความดีีและ ความงาม ดัังนั้้�น ความงามในพุุทธปรััชญาเถรวาท คืือ การเข้า้ ถึึงความจริิงโดย ผ่า่ นความดีีในทางจริยิ ศาสตร์แ์ ละเข้า้ สู่่�การรับั รู้�ความจริงิ ในทางอภิปิ รัชั ญานี้้ค� ือื ความงามที่�่สมบููรณ์์ที่่�สุุด ความงามในพุุทธปรััชญาจึึงอยู่่�บนพื้้�นฐานของอััตนััย นิิยมและปรนััยนิิยม ซึ่�่งความงดงามเกิิดขึ้�นภายในและรัับรู้�ภายในเองได้้และ

พระไม้ล้ ายมือื บรรพชนคนไทยอีสี าน 31 ต้้องขึ้�นอยู่่�กัับภายนอกที่่�มาเป็็นองค์์ประกอบด้้วย ความงามจึึงสอดคล้้องกัับ ความดีีและความจริิง พุทุ ธปรัชั ญาเถรวาทมีีอิทิ ธิพิ ลต่อ่ วิถิ ีีการดําํ รงชีีวิติ ของชาวอีีสาน และคติิ ความเชื่ �อด้้านพุุทธศาสนาได้้ก่่อให้้เกิิดมิิติิทางสัังคมและวััฒนธรรมที่่�แตกต่่าง ในด้้านจิิตวิิญญาณเช่่นเดีียวกัับทางด้้านลัักษณะทางภููมิิประเทศ คติิความเชื่�อ มีีส่ว่ นสําํ คัญั ในการกําํ หนดระเบีียบวิถิ ีีชีีวิติ ของสังั คมและประเพณีีในการดําํ เนินิ ชีีวิิต ความเชื่�อหลายอย่่างได้้ปฏิิบััติิสืืบทอดกัันมาซึ่�่งคติิความเชื่�อ นอกจาก จะเป็็นข้อ้ ปฏิบิ ัตั ิิที่�ม่ ีีผลต่่อรููปแบบและการจัดั องค์์ประกอบต่่าง ๆ ในสัังคมแล้ว้ การเลืือกพื้้�นที่�่ การเลืือกทิิศ การเลืือกวััตถุุซึ่่�งไม่่เป็็นเพีียงการบ่่งชี้ �ให้้ความ เชื่�อมโยงกัับความสััมพัันธ์์ระหว่่างมนุุษย์์กัับมนุุษย์์เท่่านั้้�น แต่่รวมไปถึึงมนุุษย์์ กัับธรรมชาติิได้้เช่่นเดีียวกััน สัังคมอีีสานได้้รัับเอาพุุทธศาสนาเข้้ามาปรัับใช้้ ในสัังคมโดยผ่่านวััฒนธรรมทางวััตถุุ วััฒนธรรม ทางคติิธรรม วััฒนธรรมทาง เนติธิ รรม วัฒั นธรรมทางสังั คม ชีีวิติ ของคนอีีสานได้ ้ ผูกู ติดิ อยู่่�ภายใต้ว้ ัฒั นธรรม ทั้้ง� ๔ และเป็น็ ส่ว่ นหนึ่ง�่ ของการดําํ รงชีีวิติ ที่ด่� ําํ เนินิ ไปกับั วัฒั นธรรมของคนอีีสาน พร้อ้ มความเชื่อ� ที่ม่� ีีหลักั เกณฑ์อ์ ันั ความดีีงามต่อ่ สังั คม โดยมีีฮีตี สิบิ สอง หรือื จารีตี ประเพณีีที่่�ทํํากัันในภาคอีีสานในรอบ ๑ ปีี คืือ ๑๒ เดืือน บางคนจึึงเข้้าใจ ฮีตี สิบิ สองในรูปู ของประเพณีีสิบิ สองเดือื นของอีีสาน (อุดุ ม บัวั ศรี,ี ๒๕๔๐ : ๑๑๒) และมีีคองหมายถึึง ครอง หรืือ ครรลอง เป็็นหลัักบััญญััติิทางสัังคมของ คนอีีสาน เพื่่อ� เป็น็ หลักั ปฏิิบััติใิ นการดําํ รงชีีพทั้้�งส่่วนบุคุ คลและส่ว่ นรวม ดัังนั้้�น พุุทธปรััชญาจึึงได้้เข้้ามาสร้้างพื้้�นฐานความดีีงามในสัังคมของคนอีีสาน พระพุทุ ธศาสนาสร้า้ งกรอบทางสังั คม วิถิ ีีชีีวิติ วัฒั นธรรมประเพณีี คติคิ วามเชื่อ� ให้้ปรากฏออกมาในรููปแบบต่่าง ๆ เช่่น วััตถุุทางศาสนา ศาสนาสถาน หรืือ สิ่ �งที่�่สร้้างขึ้ �นเพื่่�อเป็็นคุุณงามความดีีที่�่ไม่่ขััดต่่อหลัักศาสนา สัังคมอีีสานจึึงมีี ความสััมพันั ธ์์กับั พุทุ ธปรััชญาหรืือหลักั คําํ สอนอัันดีีงามของพระพุุทธศาสนา

32 งานกฐินิ มหาวิทิ ยาลััยขอนแก่น่ ประจำำ�ปีี ๒๕๖๕ ข. คติคิ วามเชื่่อ� ในการสร้า้ งพระพุทุ ธรููปไม้้อีสี าน ความเชื่อ� เรื่อ� งไม้ไ้ ด้ก้ ่อ่ ให้เ้ กิดิ ความสัมั พันั ธ์ร์ ะหว่า่ งความเชื่อ� ท้อ้ งถิ่น� และ ความเชื่�อทางพุุทธศาสนา และสร้้างภููมิิปััญญาขึ้�นมาเพื่่�อปรัับใช้้ในสัังคมที่�่เป็น็ เอกลัักษณ์์เฉพาะ ดัังนั้้�น ความเชื่�อในเรื่�องไม้้ของสัังคมอีีสานได้้ถููกสร้้างให้้ มีีแนวคิิดและหลัักคํําสอน มีีกรอบความเชื่�อควบคู่�ไปกัับหลัักความเชื่�ออื่่�น ๆ อันั เกื้อ� หนุุนกััน คนอีีสานให้ค้ วามสํําคัญั กัับศัักดิ์์ข� องไม้ ้ คือื ฐานะที่�่แตกต่่างกันั ของการใช้ง้ าน ประกอบกับั ความเชื่อ� ที่ส�่ อดคล้อ้ งกันั พันัธุ์์�ไม้ย้ ่อ่ มมีีความแตกต่า่ งกันั ตามคุณุ สมบัตั ิแิ ละตามความเชื่อ� ทําํ ให้เ้ กิดิ ธรรมเนีียมปฏิบิ ัตั ิติ ่อ่ ความเชื่อ� ในเรื่อ� ง ไม้้ขึ้�น ไม้้ที่�่ถืือว่่า เป็็นไม้้พญาของอีีสาน คืือ ไม้้ตะเคีียนและไม้้พะยููง (ปกรณ์์ คุณุ ารักั ษ์,์ ๒๕๔๘ : ๘๑) นอกจากไม้ด้ ังั ที่ก่� ล่า่ วมานี้้ย� ังั มีีพญาไม้ข้ องคนอีีสานซึ่ง�่ จํําแนกตามสภาพภูมู ินิ ิิเวศ ป่า่ โคก มีีพญาไม้ ้ คือื ต้น้ เต็็ง ต้้นฮังั ต้้นพลวง ชาด สะแบง ป่่าเบญจพรรณ มีีพญาไม้้ คือื ไม้้แดง ไม้ก้ ระบก กระบาก ประดู่่� ชิงิ ชันั พะยอม ป่่าดงดิิบ มีีพญาไม้้ คืือ ไม้้ยาง ตะเคีียน หมากก่่อ ไม้้กฤษณาหอม เป็็นต้น้ ป่า่ เชิงิ เขา มีีพญาไม้้ คืือ ไม้ม้ ะค่่า ต้น้ น้ํํ�าเกลี้้ย� ง ป่่าทุ่�งป่่าทาม มีีพญาไม้้ คือื ไม้ห้ ูลู ิงิ เหมือื ดแอ่่ พลัับ ไม้้กันั เกรา (มัันปลา) (บุญุ ยงค์์ เกศเทศ, ๒๕๔๘ : ๘๑) ฐานะของไม้้จึึงมีีส่่วนสํําคััญต่่อการเลืือกใช้้สอยของคนอีีสาน และเมื่่�อ พุุทธศาสนาเข้้ามามีีอิิทธิิพลในดิินแดนอีีสาน ความเชื่�อในไม้้จากพุุทธประวััติิ จึึงเข้า้ มามีีบทบาทต่่อความเชื่�อขึ้้น� เช่น่ ไม้้โพธิ์� ไม้้สาละ เป็น็ ต้้น นอกจากนี้้� ความเชื่อ� เรื่อ� งไม้ย้ ังั เข้า้ มามีีส่ว่ นในการดําํ รงชีีวิติ ของคนอีีสาน เช่่น อุปุ กรณ์ท์ ํํามาหากินิ พิธิ ีีกรรม บ้า้ นเรืือน วััตถุทุ างศาสนา พระพุทุ ธรูปู ไม้้ จึึงรัับแนวความเชื่ �อในเรื่ �องคุุณค่่า คุุณสมบััติิของไม้้ที่�่แตกต่่างกัันไปตาม ความเชื่อ� เช่น่ ไม้ข้ นุนุ คืือ การหนุนุ นําํ ไม้ม้ ะขาม แสดงถึึงความคงทนยิ่่�งใหญ่่

พระไม้ล้ ายมืือ บรรพชนคนไทยอีสี าน 33 ยืนื ยาว เป็็นต้น้ ความเชื่อ� เรื่�องไม้้ของชาวอีีสานและความเชื่อ� ในพุทุ ธศาสนาได้้ นํําไปสู่่�การสร้้างพระไม้้หรืือพระพุทุ ธรููปไม้้อีีสานขึ้้�น จึึงเกิดิ คติิความเชื่�อในการ สร้า้ งพระพุทุ ธรูปู ไม้ข้ึ้น� จากไม้ป้ ระเภทต่า่ ง ๆ ไม้ท้ ี่เ่� หมาะสมในการสร้า้ งพระพุทุ ธ รููปความเชื่�อเรื่�องไม้้ในการสร้้างพระพุุทธรููปไม้้อีีสานของกลุ่่�มไท-ลาว ได้้เลืือก ไม้้ที่�่มีีความเป็็นสิิริิมงคลและมีีความเกี่่�ยวข้้องในทางพระพุุทธศาสนาและ ความเชื่ �อท้้องถิ่ �น มีีชื่่�อที่่�เป็็นมงคลเหมาะแก่่การนํํามาสลัักเป็็นพระพุุทธรููปไม้้ อีีสาน และเพื่่�อความน่่าเลื่�อมใสและศัักดิ์์�สิิทธิ์์� คนอีีสานได้้นํําคติิเรื่�องไม้้มา ประกอบใช้ใ้ นการสร้า้ งพระพุทุ ธรูปู ไม้ ้ จึึงเห็็นได้ว้ ่่ามีีไม้ม้ งคล ไม้ต้ ามศักั ดิ์์� ไม้ท้ ี่่� มีีชื่่�อมงคลนํํามาแกะสลัักเป็็นพระพุุทธรููปไม้้อีีสาน เช่่น ไม้้โพธิ์� ไม้้คููณหรืือ ต้้นราชพฤกษ์์ ไม้้ยอ ไม้้จัันทน์์ (แก่่นจัันทน์์) ไม้้พะยููง ไม้้ขนุุน ไม้้กระโดน ไม้้มะขาม เป็็นต้้น ภููมิิปััญญานี้้�เองได้้ถ่่ายทอดลัักษณะของไม้้ไว้้ เพื่่�อง่่ายแก่่ การนํํามาใช้ใ้ นการสร้้างพระพุุทธรููป เช่่น ไม้โ้ พธิ์� เป็น็ ต้้นไม้ช้ั้น� สูงู และมีีความ สํําคััญเกี่�่ยวข้้องกัับพระพุุทธศาสนาในสมััยโบราณจึึงได้้นํํากิ่ �งโพธิ์ �ที่่�หัันไปทาง ทิศิ ตะวันั ออกมาแกะสลักั เป็น็ พระพุทุ ธรูปู ส่ว่ นรากนิยิ มนําํ มาแกะสลักั มหาสาวก หรืือ เรีียกว่า่ พระภควััม เป็็นต้้น โดยสาระ คนอีีสานมีีคติิความเชื่�อที่่�เป็็นธรรมเนีียมปฏิิบััติิสืืบต่่อกัันมา ช้า้ นาน หลักั ปฏิบิ ััติิความเชื่อ� ของการสร้้างพระไม้้ก็เ็ ช่่นเดีียวกันั มีีคติิความเชื่�อ ที่�ส่ ามารถจํําแนกออกมาเป็น็ ข้อ้ ๆ มีีดัังนี้้� ๑) เพื่่�อถวายเป็็นพุุทธบููชาสืืบทอดพระพุุทธศาสนา ให้้คงอยู่่�สืืบต่่อไป (ติ๊�ก แสนบุุญ, ๒๕๔๙ : ๘) ๒) เพื่่�อผลานิิสงส์์ผลบุุญแก่่คนสร้้างและช่่างในอานิิสงส์์ภายภาคหน้้า และการเกิิดในดิินแดนของพระศรีีอาริยิ เมตไตย

34 งานกฐิิน มหาวิทิ ยาลัยั ขอนแก่่น ประจำ�ำ ปีี ๒๕๖๕ ๓) เพื่่�อต่อ่ อายุุและสืืบชะตาให้้กัับผู้้�ป่่วยหรืือเพื่่�อสะเดาะเคราะห์ต์ ่า่ ง ๆ ๔) เพื่่�ออุทุ ิิศส่ว่ นกุศุ ลให้้กับั บุุพการีีและญาติมิ ิิตรผู้้�ล่่วงลัับ ๕) เพื่่�อสร้้างพระพุุทธรููปแทนตนของพระบวชใหม่่ เพื่่�อยืืนยัันและเป็็น สักั ขีีพยานในการเข้า้ สู่�เพศบรรพชิิตของตน (นิิยม วงศ์พ์ งษ์์คํํา, ๒๕๔๕ : ๓๕) ๖) เพื่่อ� สร้้างเป็็นตััวแทนหลัังจากลาสิิกขา จุุดประสงค์์ของการสร้้างพระพุุทธรููปไม้้อีีสานหากจํําแนกตามผลลััพธ์์ สามารถจําํ แนกได้เ้ ป็็น ๓ ส่ว่ น คืือ ๑. ผลบุุญในภายภาคหน้้า ผลบุุญอานิิสงส์์คนชื่่�นชม ผลบุุญแก่่คนที่�่ ล่ว่ งลับั และความเชื่อ� โลกหน้า้ ๒. ผลทางตรง กราบไหว้้ได้้ สืืบทอดพุุทธศาสนา ต่่ออายุุได้้ ความเชื่�อ โลกนี้้� และความเชื่�อศรััทธาในพุุทธศาสนาที่่�ให้้ผลโดยตรงในด้้านจิิตใจและ ยึึดเหนี่�ย่ ว ๓. ตามประเพณีี คนบวชควรจะสลัักพระพุุทธรููปไม้้อีีสานในความเชื่�อ ตามประเพณีีและพิธิ ีีกรรมที่�ค่ วรปฏิบิ ััติิ (ธรรมเนีียมปฏิบิ ัตั ิ)ิ ใน ๓ ส่่วนนี้้�เป็็นปััจจััยหลัักของการสร้้างพระพุุทธรููปไม้้อีีสานของกลุ่่�ม วัฒั นธรรมไท-ลาว ที่ไ่� ด้ร้ ับั ความเชื่อ� จากพระพุทุ ธศาสนา ประกอบกับั ความเชื่อ� ท้้องถิ่ �น จึึงนํํามาสู่่�การสร้้างพุุทธรููปไม้้ในสัังคมอีีสานเพื่่�อยึึดถืือเป็็นแนวปฏิิบััติิ ในกรอบของสังั คม ซึ่ง่� ผลที่ไ�่ ด้ร้ ับั โดยตรง สามารถแบ่ง่ ออกได้้ ๒ ส่ว่ น คือื ผลต่อ่ ตนเอง ในการสร้้างพระพุุทธรููปไม้้อีีสานเป็็นตััวแทนการบวชของชายอีีสานใน สมัยั นั้้น� ไม่ว่ ่า่ จะเป็น็ ตัวั แทนก่อ่ นบวชหรือื หลังั จากลาสิกิ ขาแล้ว้ ก็ต็ าม ผลที่ไ�่ ด้ร้ ับั คืือ การได้้เข้้าไปศึึกษาพระพุุทธศาสนา กล่่อมเกลาความคิิดให้้สร้้างสติิ

พระไม้้ลายมืือ บรรพชนคนไทยอีสี าน 35 ใช้ป้ ัญั ญา ลดทิฐิ ิมิ านะ รู้�จักั การดําํ รงชีีวิติ ให้เ้ ป็น็ ไปตามครรลอง และสร้า้ งสรรค์์ งานฝีีมือื เป็น็ การพััฒนางานช่า่ งในด้า้ นการใช้้ไม้้ และหากมองไปถึึงสิ่�งที่ใ�่ ห้ผ้ ล เหนืือขอบเขตการพิิสููจน์์ คืือ ผลที่่�ได้้รัับจากการสร้้างพระพุุทธรููปไม้้ในแง่่ของ ความดีี เป็น็ การสร้า้ งบุญุ กุศุ ลให้ก้ ับั ตนเองตรงตามการสร้า้ งอุเุ ทสิกิ เจดีีย์์ ในทาง พระพุทุ ธศาสนา ในแง่ข่ องความเชื่อ� ท้อ้ งถิ่น� การสร้า้ งพระพุทุ ธรูปู ก็เ็ ป็น็ หนึ่ง่� ใน สรรพคุณุ ของการต่อ่ อายุุ หรือื อาจมองได้ว้ ่า่ เป็น็ ตัวั ตายตัวั แทนรับั เคราะห์ก์ รรม แทน คล้า้ ยกับั ความเชื่อ� ในเรื่อ� งตุ๊ก� ตาเสีียกบาล ดังั นั้้น� ผลที่ไ�่ ด้ร้ ับั ต่อ่ ตนเองจึึงมีี ทั้้�งส่่วนที่�เ่ ป็น็ ทางตรงกับั ส่ว่ นที่เ่� ป็น็ ทางอ้อ้ ม ผลต่อ่ สังั คม ในการสร้า้ งพระพุทุ ธรูปู ไม้อ้ ีีสานเป็น็ ส่ว่ นหนึ่ง�่ ของธรรมเนีียม ปฏิบิ ัตั ิขิ องผู้�ที่บ่� วชในสังั คมอีีสานส่ว่ นใหญ่่ เป็น็ การสืบื ทอดประเพณีี หรือื กล่า่ ว ได้ว้ ่า่ เป็น็ การรักั ษาประเพณีีดั้้ง� เดิมิ ของคนอีีสานไว้ ้ อีีกนัยั คือื ได้เ้ ข้า้ แสดงให้เ้ ห็น็ ถึึงการร่่วมสืืบทอดพระพุุทธศาสนาให้้ดํํารงอยู่่�ในสัังคมได้้ โดยพึ่�่งพาอาศััยกััน ระหว่่างสัังคมและศาสนาที่�่คอยค้ํ �าชููความเข้้มแข็็งของสัังคมให้้อยู่่�ภายใต้้ ความสงบร่ม่ เย็็น ในทางอ้อ้ ม ได้ม้ ีีผลผลิติ ทางสัังคม แบบแผน เอกลักั ษณ์์จาก การสร้า้ งพระพุทุ ธรูปู ไม้ข้ึ้น� เป็น็ การสร้า้ งความเข็ม็ แข็ง็ ของสังั คม แสดงถึึงสังั คม ที่เ่� ป็น็ ไปในทางเดีียวกันั และมีีจุดุ ความเชื่�อร่่วมกัันไว้้ ค. ความสััมพัันธ์์ระหว่่างพุุทธปรััชญาเถรวาทกัับการสร้้างพระพุุทธรููปไม้้ อีสี าน พุทุ ธปรัชั ญาเถรวาทกับั การสร้า้ งพระพุทุ ธรูปู ไม้อ้ ีีสานมีีความสัมั พันั ธ์ก์ ันั ระหว่่างหลัักแนวคิิดแนวปฏิิบััติิที่�่มีีพื้้�นฐานของศาสนาที่่�นํํามาใช้้ในสัังคม และ สัังคมได้้สร้้างกรอบแนวความคิิดในการสร้้างพุุทธรููปไม้้ขึ้�น หลัักคํําสอนถููก นําํ มาใช้ใ้ นสังั คม แนวคิดิ ที่เ่� ป็น็ ระบบจึึงนําํ คําํ สอนมาปฏิบิ ัตั ิใิ ช้ใ้ ห้แ้ ละขยายความ

36 งานกฐิิน มหาวิิทยาลััยขอนแก่่น ประจำ�ำ ปีี ๒๕๖๕ สําํ คัญั ในรูปู ของพุทุ ธปรัชั ญาความเชื่อ� ทางศาสนา นําํ มาสู่่�ระบบของปรัชั ญาและ เกิิดความสััมพัันธ์์ ระหว่่างพุุทธปรััชญากัับการสร้้างพระพุุทธรููปไม้้ขึ้ �นตามนััย ทางปรัชั ญาที่�่มีีพื้้�นฐาน ความเชื่�ออัันมาจากหลัักคํําสอนศาสนา พระพุทุ ธรููปไม้้ อีีสานจึึงถ่่ายทอดออกมาในรููปของอภิิปรััชญา จริิยศาสตร์์และสุุนทรีียศาสตร์์ ที่่�ปรากฏเป็็นรููปธรรม คืือ พุุทธรููปไม้้อีีสาน อัันมีีความเชื่�อในเรื่�องบุุญกุุศล พื้้�นฐานความเชื่�อในเรื่�องการทํําดีี หรืือสิ่่�งที่่�ก่่อให้้เกิิดบุุญกุุศล หรืือกรรมดีีนั้้�น ล้้วนมีีอิิทธิิพลมาจากหลัักเจดีีย์์ ๔ ที่่�จััดได้้ว่่าเป็็นการกระทํําดีีตามความเชื่�อ พุทุ ธศาสนาที่ป�่ รากฏเป็น็ รูปู ธรรม สัญั ลักั ษณ์ท์ างพุทุ ธศาสนา เจดีีย์น์ ับั ได้ว้ ่า่ เป็น็ สััญลัักษณ์์ที่่�แสดงถึึงองค์์สมเด็็จพระสััมมาสััมพุุทธเจ้้า โดยมีีสััญลัักษณ์์ที่�่ แตกต่า่ งกันั ไป เช่่น เสาหิินอโศก แท่น่ บัลั ลัังก์ ์ รููปสลัักธรรมจัักร กวางหมอบ หรืือพระธาตุุเจดีีย์์ต่่าง ๆ ล้้วนเป็็นสััญลัักษณ์์ที่่�แสดงหลัักธรรมคํําสอน หรืือ แสดงถึึงความเป็็นพุุทธศาสนา สััญลัักษณ์์ในทางพุุทธศาสนาจึึงถููกสร้้างขึ้ �นมา เป็็นตััวแทนหลัักคํําสอน ต่่อมาได้้ถููกพััฒนาไปเป็็นรููปลัักษณ์์ (Idol) หรืือ รูปู เคารพ จึึงปรากฏสัญั ลักั ษณ์ท์ ี่เ�่ ป็น็ รูปู เคารพองค์ส์ มเด็จ็ พระสัมั มาสัมั พุทุ ธเจ้า้ และมีีการสร้า้ งรูปู ลักั ษณ์ห์ รือื สัญั ลักั ษณ์ไ์ ปตามพุทุ ธประวัตั ิิ ซึ่ง่� พื้้น� ฐานความเชื่อ� นี้้� ถููกพััฒนามาจากหลัักเจดีีย์์ ๔ ประกอบกัับผู้้�สร้้างมีีความศรััทธาและสื่�อใน การนํําเสนอสััญลัักษณ์์ พระพุุทธรููปไม้้อีีสานก็็เป็็นหนึ่�่งในสััญลัักษณ์์ที่�่ถููก ถ่่ายทอดจากผู้้�สร้้างถึึงความเข้้าใจในหลัักคํําสอน พุุทธประวััติิและมุ่ �งสู่ � การขัดั เกลาชีีวิติ ของคนอีีสาน ดังั นั้้น� ความสัมั พันั ธ์จ์ ึึงเกิดิ ขึ้น� ในส่ว่ นของศาสนา กับั ผู้้�สร้า้ งที่ม�่ ีี คติใิ นเรื่อ� งบาปบุญุ หรือื กฎแห่ง่ กรรม ตามคติเิ จดีีย์์ ๔ เป็น็ พื้้น� ฐาน และความสััมพัันธ์์ทางพุุทธปรััชญานํําไปสู่่�การสร้้างพระพุุทธรููปไม้้อีีสานที่่� สะท้้อนมุุมมองความคิิดของสัังคมโดยรวมที่�่มีีพระพุุทธศาสนาเป็็นกรอบของ สังั คมที่ต่�ั้ง� มั่น� ในอีีสาน โดยมีีกรอบของอภิปิ รัชั ญา จริยิ ศาสตร์์ และสุนุ ทรียี ศาสตร์์

พระไม้ล้ ายมือื บรรพชนคนไทยอีีสาน 37 เพื่่�อแสดงให้้เห็็นถึึงความสััมพัันธ์์ของพระพุุทธรููปไม้้อีีสานกัับพุุทธปรััชญา ให้้ปรากฏในรูปู แบบแนวความคิดิ ที่เ่� ป็็นระบบและแยกออก เพื่่�อสะดวกในการ ทํําความเข้้าใจถึึงคุณุ ค่า่ ความหมายของพระพุุทธรููปไม้้อีีสาน ด้้านอภิิปรััชญา พุุทธปรััชญาได้้ให้้ชี้ �ให้้เห็็นถึึงความจริิงที่�่เป็็นไปตาม ธรรมชาติิ หรืืออาจมองในแง่่ของกฏแห่่งความเป็็นจริิงที่่�มิิอาจเปลี่่�ยนแปลงได้้ หรือื ในแง่น่ ี้้เ� ป็น็ สัจั นิยิ มซึ่ง�่ ยอมรับั ว่า่ จิติ มีีอยู่่�จริงิ และวัตั ถุภุ ายนอกมีีอยู่่�จริงิ ด้ว้ ย เช่น่ กันั ดัังนั้้น� ความจริิงตามพุุทธปรััชญาจึึงได้้แบ่ง่ ระดับั ความจริิงออกมาเป็น็ ๒ ระดับั คืือ ความจริิงแบบสมมติสิ ัจั จะ คือื ความจริงิ ที่บ่� ุุคคลบัญั ญััติิ เรีียกกััน เท่า่ นั้้น� และเป็น็ ที่ย่� อมรับั กันั ในชีีวิติ ประจําํ วันั และความจริงิ แบบอันั ติมิ ะสัจั จะ คืือ ความจริิงแท้้ ไม่่มีีความจริิงอัันใดจะยิ่�งไปกว่่าได้้ เป็็นความจริิงที่�่บริิสุุทธิ์์� ประเสริิฐ นอกจากนั้้�นพระพุุทธศาสนายัังได้ใ้ ห้้ความสํําคัญั ในเรื่�องรููปและนาม หรือื ที่เ�่ รียี กรวมกันั ว่า่ ขันั ธ์์ ๕ อันั เกิดิ เป็น็ บุคุ คลหนึ่ง่� คนซึ่ง่� สามารถรับั รู้�สิ่ง� ต่า่ ง ๆ ผ่่านกายและจิิต ซึ่่�งสััมพัันธ์์กัันเป็็นระบบและเกี่�่ยวเนื่่�องกัันเป็็นปััจจััยสืืบเนื่่�อง กันั ต่อ่ ไปเรื่อ� ย ๆ การพัฒั นาในด้า้ นจิติ ควบคู่่�กับั กายนั้้น� สามารถนําํ ไปสู่่�ความจริงิ สููงสุุดได้้หรืืออัันติิมะสััจจะได้้จากการฝึึกปฏิิบััติิขััดเกลาร่่างกายและจิิตไป พร้้อมกัันเพื่่�อเข้้าสู่่�การรัับรู้�ความจริิง โดยทั่่�วไปแล้้วหลัักความจริิงหรืือ สภาวธรรมนี้้�เองสามารถปรากฏในโลกเดีียวกััน หรืืออาจกล่่าวได้้ว่่ามิิได้้มีีโลก อื่�นที่�่แยกออกจากความจริิงแบบสมมุุติิ หากแต่่การเข้้าถึึงได้้นั้้�นต้้องใช้้ กระบวนการพิิจารณาการใช้้ปััญญาไตร่่ตรองและรัับรู้ �นั้ �นแตกต่่างกัันไปตาม การฝึกึ ฝนของแต่ล่ ะบุคุ คล จากพื้้�นทางความจริิงในทางอภิิปรััชญาที่่�มองชีีวิิตตามความเป็็นจริิง ระดัับของปุุถุุชนหรืือผู้้�ที่่�มิิได้้ต้้องการแสวงหามรรคหรืือการบรรลุุสู่่�จุุดสููงสุุด ในทางพระพุทุ ธศาสนาจึึงมองความจริงิ ในระดับั สมมติสิ ัจั จะ ซึ่ง�่ ในพุทุ ธปรัชั ญา

38 งานกฐินิ มหาวิทิ ยาลัยั ขอนแก่่น ประจำ�ำ ปีี ๒๕๖๕ ได้้มีีแนวทางสํําหรัับการดํํารงชีีวิิตในโลกสมมติิให้้มีีความสุุขและดํําเนิินชีีวิิตได้้ อย่่างถููกต้้อง จากหลัักคํําสอนในด้้านอภิิปรััชญานี้้�เอง กฎธรรมชาติิหรืือ ความเป็็นจริิงแท้้ได้้ถููกแปลความเพื่่�อนํํามาใช้้เพื่่�อความกลมกลืืนในสัังคมสร้้าง หลัักความเชื่�อที่่�เบี่่�ยงเบน ไปจากสภาพความจริิงแต่่ก็็เกิิดสิ่�งใหม่่ในสัังคม เกิิดค่่านิยิ ม ความเชื่อ� และการอยู่่�ร่่วมกัันไม่่มีีเบีียดเบีียนกันั หากทุกุ คนยึึดถืือ ในหลัักความเชื่ �อแบบเดีียวกััน นอกจากนั้้�นยัังได้้สร้้างวััตถุุที่�่ถอดมาจาก นามธรรมให้้สู่่�รููปธรรมได้้เพื่่�อนํําไปสู่่�ความจริิงแท้้ หรืือเป็็นก้้าวแห่่งการพััฒนา จิิตอัันนํําไปสู่่�การรัับรู้�ในสภาวะที่่�แท้จ้ ริิงได้้ พระพุุทธรูปู ไม้ก้ ็็เป็็นหนึ่�่งในมโนคติิ ที่่�คััดกรองจากการรัับรู้ �หลัักคํําสอนมุ่่�งสู่ �ความจริิงโดยการพััฒนาจิิต ปััญญา การปฏิบิ ัตั ิอิ ันั นําํ ไปสู่่�หนทางแห่ง่ ปัญั ญารู้�แจ้ง้ ได้ ้ ดังั นั้้น� การสร้า้ งพระพุทุ ธรูปู ไม้้ ในด้้านอภิิปรััชญา คืือ รากฐานแห่่งการพััฒนาจิิตควบคู่ �ไปกัับการปฏิิบััติิและ นํําไปสู่่�การพััฒนาเพื่่อ� มุ่่�งสู่�ความจริงิ สูงู สุุดได้้ ด้า้ นจริยิ ศาสตร์ ์ มีีรากฐานมากจากความเชื่อ� ในด้า้ นอภิปิ รัชั ญาซึ่ง�่ มีีความ เชื่ �อมโยงกัันในหลัักความเชื่ �อมาสู่ �หลัักการปฏิิบััติิหรืือจริิยธรรมในสัังคม พุุทธศาสนา ได้้สอนหลักั ธรรมผ่า่ นกรอบของศีีลธรรมทางศาสนาโดยมีีพื้้�นฐาน จากความเชื่�อความศรััทธา อัันนํํามาให้้เกิิดระบบปฏิิบััติิหนทางที่�่พึึงปฏิิบััติิใน ทางที่�่ถูกู ที่ค่� วร พุทุ ธจริิยศาสตร์์ โดยหลักั การตามพุุทธธรรมแล้้วมีีหลัักใหญ่อ่ ยู่่� ๒ ประการ คือื หลักั ความจริงิ สายกลาง มัชั เฌนธรรม หรือื เรียี กเต็ม็ ว่า่ มัชั เฒน ธรรมเทศนา ว่า่ ด้ว้ ยความจริงิ ตามแนวของเหตุผุ ลบริสิ ุทุ ธิ์์ต� ามกระบวนการของ ธรรมชาติิ นําํ มาแสดงเพื่่อ� ประโยชน์์ในทางปฏิบิ ััติิในชีีวิิตจริงิ เท่่านั้้�น ไม่่ส่่งเสริิม ความพยายามที่่�จะเข้้าถึึงสััจธรรม ด้้วยวิิธีีถกเถีียงสร้้างทฤษฎีีต่่าง ๆ ขึ้้�นแล้้ว ยึึดมั่ �นปกป้้องทฤษฎีีนั้้�น ๆ ด้้วยการเก็็งความจริิงทางปรััชญา และข้้อปฏิิบััติิ สายกลาง ที่่เ� รียี กว่่า มัชั ฌิมิ าปฏิิปทา อันั เป็็นหลักั การครองชีีวิิตของผู้้�ฝึกึ อบรม

พระไม้้ลายมือื บรรพชนคนไทยอีีสาน 39 ผู้�รู้�เท่่าทัันชีีวิิตไม่่หลงงมงาย มุ่่�งผลสํําเร็็จ คืือ ความสุุข สะอาด สว่่าง สงบ เป็็นอิิสระ ที่่�จากหลัักใหญ่่ในพุุทธธรรม หลัักจริิยศาสตร์์ได้้แบ่่งแยกย่่อยตาม ลํําดัับได้ส้ ามขั้�น คือื จริิยศาสตร์์พื้�น้ ฐานหรืือจริยิ ศาสตร์ข์ ั้้น� ต้้น คือื เบญจศีีล หรืือปัญั จศีีล คือื ศีีล ๕ ประการ จริิยศาสตร์์ชั้้�นกลางหรืือขั้้�นกลาง คืือ กุุศล กรรมบถ ๑๐ ในระดับั ต่่อมา เป็็นการขัดั เกลากาย วาจา ใจ มุ่่�งสู่�หนทางแห่ง่ ความดีี และเป็็นการปููพื้้�นฐานนํําไปในจริิยศาสตร์์ขั้�นสููง เพื่่�อเป้้าหมายแห่่ง การดับั ทุกุ ข์์ จริิยศาสตร์ข์ ั้้�นสููง คือื มรรค ๘ เพราะเป็น็ หลักั ปฏิิบััติิ ที่�่ขััดเกลา กิิเลสอย่่างละเอีียดจากทั้้�ง ๓ ทวาร คืือ กายทวาร วจีีทวาร และมโนทวาร (ประยงค์์ แสนบุรุ าณ, ๒๕๔๗ : ๘๐) หลัักขั้้น� สูงู นี้้ล� ้ว้ นเป็น็ จริิยธรรมที่�มุ่่�งเน้้น สู่่�การดับั ทุกุ ข์์อย่่างแท้้จริงิ จากการวิิเคราะห์์จะเห็็นว่่า หากสามารถปฏิิบััติิในจริิยศาสตร์์เบื้้�องต้้น หรืือศีีล ๕ ประการได้้แล้้ว การยึึดถืือในระดัับที่่�สููงขึ้�นไปอีีกย่่อมเป็็นเรื่�องง่่าย เพราะเป็็นการแตกหลัักการปฏิิบััติิให้้แยกย่่อยลงไปและเน้้นย้ํํ�าหลัักการปฏิิบััติิ ที่�่ถููกต้้องดีีงามยิ่ �งขึ้ �นไปจากหลัักพุุทธจริิยศาสตร์์ พุุทธจริิยศาตร์์สามารถนิิยาม ความดีีความชั่ �วได้้ ดัังนั้้�น จึึงกล่่าวได้้ว่่าพุุทธจริิยศาสตร์์เป็็นแบบปรนััยนิิยม ซึ่่�งสอดคล้้องกัับหลัักทางอภิิปรััชญาที่่�มีีกฎของธรรมชาติิที่่�เป็็นสภาวธรรม ที่่�แน่่นอนตายตััว แต่่หลัักการปฏิิบััติิที่่�ถููกนํํามาใช้้ในสัังคมซึ่่�งเป็็นสมมติิสััจจะ ย่อ่ มมีีความดีีในทางโลกด้ว้ ยเช่่นกััน ในประเด็น็ นี้้�จึึงจัดั ได้้ว่า่ มีีความดีีได้้ ๒ แง่่ คืือ ความดีีในสัังคมและความดีีตามหลัักทางศาสนา ซึ่�่งในสองส่่วนนี้้�เองอาจ เชื่อ� มโยงกันั ได้เ้ พราะสังั คมได้อ้ ิงิ หลักั ปฏิบิ ัตั ิหิ รือื จริยิ ธรรมทางศาสนามาปรับั ใช้้ ในสังั คม เช่่น ประเพณีีต่่าง ๆ รวมไปถึึงการสร้้างสัญั ลัักษณ์์แทนความดีี หรือื การทํําดีีในรููปแบบต่่าง ๆ ของสัังคม ที่่�เกี่่�ยวโยงไปถึึงความดีีในทางศาสนา พระพุทุ ธรููปไม้อ้ ีีสานก็็เช่่นเดีียวกััน เป็น็ รููปแบบของความดีีในสังั คม เพราะจาก

40 งานกฐินิ มหาวิทิ ยาลัยั ขอนแก่่น ประจำ�ำ ปีี ๒๕๖๕ พื้้�นฐานความเชื่ �อว่่าการบวชนั้้�นสามารถทํําให้้บิิดามารดาสามารถขึ้ �นสวรรค์์ได้้ และคนในสัังคมเห็็นว่่าการบวชเป็็นสิ่่�งที่่�ดีี ที่�่สามารถพััฒนาตนเองตั้ �งอยู่่�ใน หลัักปฏิิบััติิที่่�เคร่่งครััด ทํําให้้บุุคคลที่�่ได้้ผ่่านการ บวชรู้�จัักการครองตน การปฏิิบััติิที่่�ถููกต้้อง ประโยชน์์ย่่อมตกแก่่คนในสัังคมจึึงมองการบวชจึึงเป็็น สิ่ง� ที่ด่� ีี และสัญั ลักั ษณ์ท์ ี่บ่� ่ง่ บอกถึึงความดีีในการบวช คือื การสลักั พระพุทุ ธรูปู ไม้้ นอกจากนั้้�นการสร้้างพระพุุทธรููปไม้้ในลัักษณะอื่�นที่่�มิิใช่่ตััวแทน ในการบวช อย่่างน้้อยที่�่สุุดต้้องมีีพื้้�นฐานในพุุทธประวััติิพอสมควร จึึงอนุุมานได้้ว่่าผู้้�สร้้าง ต้้องเข้้าใจในหลัักคํําสอนของพุุทธศาสนาในระดัับหนึ่�่ง จึึงจะสามารถสร้้าง พระพุทุ ธรูปู ไม้ไ้ ด้ท้ ี่ต�่ รงตามพุทุ ธลักั ษณะ อย่า่ งไรก็ต็ าม การสร้า้ งพระพุทุ ธรูปู ไม้้ จําํ เป็น็ จะต้อ้ งมีีการพัฒั นาระบบความคิดิ ระบบปัญั ญา จิติ ใจ เพื่่อ� แสดงสิ่ง� ที่อ�่ ยู่่� ภายในมโนคติิให้้แสดงออกมาในรููปของวััตถุุ ที่�่แสดงออกถึึงความดีีงามทั้้�ง ในส่่วนของตนเองและสัังคม ดัังนั้้�น พระพุุทธรููปไม้้อีีสานแสดงให้้เห็็นถึึง สััญลัักษณ์์ของความดีีที่�่แสดงให้้เห็็นถึึงความดีีในสัังคม และเป็็นความดีี ทางศาสนาในฐานะวััตถุุที่�่แสดงออกถึึงความศรััทธาอัันมาจากมููลเหตุุที่่�ดีีหรืือ เรีียกว่่า บุุญอัันมาจากการกระทํําที่�่ดีีหรืือกรรมดีี จะเห็็นได้้ว่่าพระพุุทธรููปไม้้ อีีสานเป็็นความดีีทั้้ง� ในส่่วนของสัังคม และศาสนาที่ใ�่ ห้ผ้ ลแก่่ตนเองและสัังคม ด้า้ นสุนุ ทรียี ศาสตร์์ สุนุ ทรียี ศาสตร์์ ในพุทุ ธปรัชั ญาเถรวาท อันั เป็น็ เรื่อ� ง ที่�่เกี่�่ยวกัับความงามในทางพระพุุทธศาสนาเถรวาท ซึ่่�งในพระไตรปิิฎกมีี หลายตอนที่ก่� ล่า่ วถึึง ความงามไว้แ้ ต่ม่ ิไิ ด้จ้ ัดั เป็น็ รูปู แบบ และเป็น็ ระบบความคิดิ ที่�่เป็็นเหตุุเป็็นผลตามแบบตะวัันตก สุุนทรีียศาสตร์์แบบตะวัันตกหรืือมุุมมอง ในเรื่ �องความงามของตะวัันตกจึึงแตกต่่างจากมุุมมองในเรื่ �องความงามของ พุุทธปรััชญาเถรวาท เมื่่�อพิจิ ารณาความงามสามารถแยกย่่อยความงามออกให้้ ชััดเจนได้้ตามพุุทธปรััชญาเถรวาท คืือ ความงามภายนอก (รููปธรรม) ก็็คืือ