Қазақтың Ұлт-спорт ойындары

ұАЬ М . Т Ә Н I К Е ЕГВ г\\ь . . ; £ < ^ э с 9 э с 9 э с 1>э с > з с 9 з а д с <а а д й ^ ^ АЗАҢТЫҢ ҰЛТ-СПОРТ ОЙЫНДАРЫ ҚА З А Қ МЕМАЕКЕТ БАСПАСЫ • 1 9 57

М. Т Ә Н ІК Е Е В КАЗАКТЫҢ ҰЛТТЫК СПОРТ ОЙЫНДАРЫ

АВТОРДАН Коммунистік партия мен Үкімет совет адамдарына коммунистік тэрбие беру ісіне, атап айтканда, елімізде физкультура мен спорт- ты мейлінше дамытуға үнемі камқорлық жасап келді. Дене шынык- тырудык мақсаты — творчестволык еңбекке, ез Отанын коргауга әзір, ден саулығц.күш ті, шат көнілді үрпақ тәрбиелеу. Спорттык ұлттық түрлері мен ойындары дене шыныктыру тэр- биссінін советтік системасында кұрметті орын алады. Олар үлт республикаларында физкультура мен спортты- толықтырып, байыта түседі. Қазакты н ұлттық спортынык түрлері мен ойыпдарының әрідеи келе ж атқан тарихы бар. Олардык көпшілігі (аламан-бэйге, қыз куу, казакш а күрес, жамбы ату т. б.) алғашқы қауымдық курылыс дауірінін өзінде-ақ пайда болған. Ал тарих пен археологиянын ксй- бір мәліметтеріне карағанда тоғыз кұмалық ойыны будан 4 500 жыл бұрын шықкан. Спорт пен оймндар к азак халкынын әлеуметтік экономикалык және саяси тіршілігіне сэйкес дамып, жетіле берді. Спорт ойындары мен сауыктар к азак халқының түрмысында үлкен орын алды. Олар революцияға дейінгі кезенде экономика­ лык, саяси және мәдсниет саласында артта қалған, көшпелі казак- тар үшін театр да, стадион да болды. Казактар спорт ойындарын, ән-күйді жанындай жаксы көрді. Қазакты н балалары көшпелі өмір сүруге икемделіп тәрбиелен- ді. Осынык нэтижесінде ер балалар ен далада өзінін қай жерде тұрғанын акғарып, жолды оп-онай тауып алуға, салт жүруге шебер, мерген болған. Қазактын ұлт ойындары акындардын өлендерінде, халықтын аныздары мен ертектеріндс, Абайдын, Ыбрайдын, Жамбылдың шы- ғармаларында кец орын алды. Орыстық прогресшіл өкілдері, кер- некті саяхатшылары П. П. Семенов-Тяншанский мен Г. Н. Пота- 2—463

ниннін, орыс тілінік байымдау сөздігін карастырушы В. И. Даль- дія, атакты зерттеушілер П. И. Рычковтын, А. И. Левшинпін т. б. екбсктерінін көптсгеи беттері казакты ц улттык спорт ойыкда- рын сыйпаттауға арналған. Қазакстанда Совет өкіметі орнағаннан кейін, енбекшілерге- дсне шыкыктыру тэрбиесін беру жәнс букаралык спорт оГіындарьш онан әрі дамыту ісін мемлекет өз колына алғаннаи кейін казак халқынып тарихында тұнғыш рст спорттын улттық турлері, халық ойьждары феодалдық әдет-ғұрыптан арылып шын мәнісінде букара­ лык турге ие болды. Сокғы отыз-кырык жылдыч ішінде П артия меи Үкімет дене шы- ныктыру ісі мен спортты дамыту туралы бірхатар каулылар алды. Ұлттык спорт ойындарына Казахстан Ком.чуннстік партнясы Орталык Комитеті мен Казак ССР Мииистр.пер Советі де зор ко- ңіл бөліп, республикада оларды онан әрі дамыту женінде біркатар жұмыстар істеді. Кэзір республикада казакша күрес, ж аяу жарыс, тоғыз кума- лак. аударыспак, бэйге, жорға жарыс, қыз куу, кус салу және баска да спорттын улттық түрлері кеңінен тарап отыр. Казахстан ецбекшілерінік улттык спорт ойынЗарына деген ын- тасы айрықша күшті. Мунын өзі физкультура және спорт уйым- дарынын кызметкерлеріне спорт жумысьш мейлінше жаксартуды,. жетілдіре беруді міндеттейді. Бул кітапшаныц максаты — казактын улттық спорт ойындары- нын пайда болуы, дамуы женіндегі мәліметтерді колдан келгенше жыйнақтап, халықка таныстыру.

ҮЛТТЫҚ СПОРТ ОЙЫНДАРЫНЫ Ң ШЫҒУЫ МЕН ДАМУЫ Орта Азия мен Қазакстан халықтарының кәзіргі ксй- бір спорт ойындарының көп ғасырлық тарихы бар. Алғашқы қауымдық құрылыс дәуірінің өзінде халык,- тыц сол кездегі материалдық және рухани тұрмыс дәре- жесіме сай өзінше дене шыныклъпру мәдениеті болғанды- ғын этнопрафиялык. дереіктер айкын дәлелдейщі. Олардыц қайсы 'бір жұрнағы біздіц заманьгмызға дейін келіп жет- ті. Атап айтқанда, аламэн бәйге алғашкы «.ауымдык. кұ- рылыс ыдырай баегаған, жекө мекшік үстемдік еткен, то- наудың құральша айналған ооғыетар шыға бастаған кез- де пайда болды, двп жорамалданады. Тарихи әдебиетте соғыстын бір түрі — карулы атты ■огрядтьщ шабуылы — аламан деп аталады. Шабуылға қатысушы жауынгер аламан деп аталған. Ол жаксы кару- жарағымен бірге, салт журуді жете білуге тиісті болған. Аламаядыктын бейносі ретівде атгы спорт жарыста- ры — аламан бәйге туды. Онық імақсаты — урыска епті, қыйындыққа төзімді аламандарды — жауынгерлөрді тәр- биелеу еді. Біздің жыл еанауьгмызға дейінгі VIII—VII ғасыр- л эр яа Казакстанның территоряясын скиф тайпалары — сактар мекендеген. Олар бірнеше ірі одактарға біріккен. Сактар көшпелі өмір сүріп, мал шаруашылығымен айна- лыоқан. Сактар әрі кайратгы, арі жауынгер ел болған. Олар- дын. әскери дене шыныктыру эзірлігі мен жеке бастары- нык касиетін каршілес елдер жоғары бағалаған. Сахтар- дыц «еке кыюға байланысты спорт жарысгарын өткізе- 2* 5

тш здеті боілған. Осы эдет 'бойынша күйеу сайыста жең- се ға«а өзіяін калыңдығына уйленегш болгаи. Қазак пен кырғыздын «Қыз-бөрі» ойынына үқсас, не- ке кыю жарыстары ерте заманғы шежіреде де айтылады. Ақырында, Жетісуды аралаған саяхатында Марко Поло да леке кыюға ұқсас ойындарды «өрген. Бұл ойыадар- дың мазмұнына қарағанда олар бірте-бірте кәзіргі атгы спорт ойьмш — к,ыз қууға айналды деп айтуға тольпқ ие- гіз бар. Жастардын ат үсті енеріне шеберлігін, шапшак кьгймылын ікөрсететін, жұрткұмарта карайтын халыкойы- иы біэдін заманьшызға дейьн біршама өзгеріссіз келді. Сак тайпаларында турлі шорт жарыстары, оның ішін- де ат ойыңдары тым юөп тараған. Кир патшааіын Вави- лоннан салтанат кұрып шыккальгна арналған ат жа- рысгарында бәйгені сактар алған. ^Орта Азия мен Қазадстаады мвкевдегеи басқа д а к&п тайпалардың ел қорғауда көрсеткен батырлығы мен ер- лігі арқыльі аты шыкты. Мұны Стребонның массагеттер жөнінде айткандары дәлелдейді: «олар уздік атты жзне жаяу жауьлнгерлер болған...». Осы ойды совет тарихшы- сы А. Н. Бернштам да колдап, он.аи эрі дамыта түседі. Орта Азия мен Қазақсганды мекендегендер үзын бойлы, бұлшық етті келді, дене күші жағынан басым болды, епті,. батыл, салт жүіру, ату өнеріне шеберлігі, кару-жаракты жаксы пайдаланып, жүмоай білуі оларға өз жауларькғ женуге көмеіктесті. Әскери-спорт жарыстарымен бірге бұл тайпалардың. бейбіт сауық ойындары да болды. Бұлардын ішінен көп таралғаны алшы мен тоғыз кұмалак,- Алшы ойнайтын асықгар кәзіргі қырғыз халды ерте заманда жайлаған— Енисей жағалауларынан да, сондай-ақ Памирден де ар- хеологиялық қазбалардан табылған. Тоғыз кұмалақ жерден қазылған шұқырда және столг үстінде ойналатын ойын. Біздің зам<анымызға оның ор- түрлі варианттары келйп жетті. Ал өзініқ пайда болу мерзіміне қарағанда ол шахматпен тай-таласа алады.. Тогыз кұмалақ ойынынық туу тарихын сөз еткенде, то- ғыз құмалақты стол үстіпде ойнауға арналған жұмыр тастар мен кұмалақ, ойын тақтасы еірекше көніл аударуға тұрады. Бұл заттар Инд өэені алқабындағы ертедегі қа- лалардан табылған. Осы заттар женінде ағылшын ғалы- мы Э. Маккей былай деп жазады: «...оның (осы табыл- 6

ған заттардың) бүкіл кұрылысы африкалық әртүрлі тай- палар арасында кен тараған ойын тақтасына тым үк- сайды»1 Совет ғалымы Б. А. Куфтин де тоғыз кұмалак. С олтүстік Африкадан шыіқкан дөп ж орам алдайды . Мұ- ның өзінде д е ол шетслдік авторлардыц еңбектеріне сүйе- Тоғыз кұм алак деген термиш нң езі кейбір мамандар- ға бұл ойынды тек к азақ халқьіның не ортаазиялы қ ха- лы қтарды к ойыны және оның шығуы осы территорияны мекендеген елдерге байланысты деп долелдеуіне себепші болды. Б ірак мұндай долелді дұрыс деп айтуға болмай- ды. Өйткені тоғыз кұм алақ деген термин берегіректе пайда болды, ал ойьшның өзкіе келсөк, ол кейбір халык,- тар м ен тай п алар ға осыдан 4 500 ж ы л бұрын мәлім бо- латын. Тоғы з құм ал ақ Солтүстік Африкада емес, Ш ығыс ел- деріиіц бірінде вайда болды деп «есіп айту үішн біздін қ ол ы м ы зд а жеткіліктіі д еректерім із ж оқ. Б ір а к түрлі стол үстінде ойналаты н ойындар, оньіи ішінде тоғыз к ұ м ал ақ Орта А зия мен Қазакстаннан бастап Индия мен Солтүс- тік А ф р в к аға дейінгі б а й т а қ территорияға •кең тарал ғаны кумәнсіз. Оның үстіне біздіқ жыл санауымыздан 4—3 мың жыл бұрын бұл халықтардың территориялык байла- ныстары болған. «А қ боран», «Иаурыз кеже» сыякты кейбір жастар ойындарыньіц шығу кезін совеггік археология мен тарих біздік жыл санауымыздың V I — VII ғасырларына, яғни кәзірпі Қ азақстан мен Кыргызстан терригориясында Тү- рік қағанаты өмір сүрген дәуірге жаткызады. Түрік к а ­ ганаты бір кезде үйсін, түргеш і, к а р ау ы к тайп алары н біріктіріп отырған еді. Ксйіннен қ азақ халкы осы тайпа- лардан шыға бастаған. Түрік кағаваты кезінде көшпелі тайпалар бірте-бірте отырыкшылыкка көше бастады. Кағанат территориясын­ да ондаған калалар пайда болды. Кәзіргі Ж ам бы л кала- сы ны н орньинда болған Т а р а з қ ал асы ірі с ау д а орталы - ғына айналды. Купецтер, эншілер, музыканттар, шебер шабандоздар, садақ аткыш мергендер, балуандар, бүр- кітшілер Суяб қаласында өткізілетін жыл сайынғы жәр- менкеге жыйналатын-ды. Д ен е шыіныктырудың кейбір жаттығулары б аяғы за- 1 Э. Маккей, Инд алкабынык ертедегі мәдеяиеті, шетел әде- биет баспасы, Москва, 1951 жыл, 123-бет. .3—463

манының өзінде-ак Орта Азия мен Қазакстанда кең та- рағаи боиатын. Олар кейімнен опорттын к&пішлік к.аты- сатын турлеріне айналған. Атап айтканда, спорттық журіс осылардың қатарына жатады. Спорттық жүрістің әуел баста Орта Азия мен Қазакстанда шыкқанын, тек кейіннен ғана Европа елдеріне тарағанын көптеген мате- риалдар дәлелдеп отыр. Міне, біздің алдымызда XI ға- сырда өмір сүрген уәзір Назам-аль-мульктік «Сиа- сет-намэ» аггы шығармасы жатыр. Оның тарауларының бірі журдек адамдарға арналған. Онда былай делінген: «Бірнеше белгілі жолдарға журдек адамдарды қою жөн, оларға ай сайьгн ақы және жалақы белгілеу жөн. Осылай істегенде елу фарсанг жол журетін жерде болғаи оқый- ғаныц хабары бір тәулікте жетіп келеді. Ежелгі әдет бо- йынша оларды накибтер баскаруға тиіс. Накибтер жур­ дек адамдардың жұмыстан бастартпауын бакылайды»1. Бұл жерде жүрдектіжті кәсіп еткен адамдар жанінде сөз болып отыр. Назам-аль-.міульктіқ мұндай кызметті «ежелдегі әдег бойьшша» деген сөзі көчіл аударарлык, жағдай. Бұған Караганда журдек адамдардың ода« да бурый болғанын ақғарамыз. Ортаазиялык журдек адам­ дар жөнінде Шығыстьі зерттеуші Б. Н. Заходер де ай- тады. Шығыстың жүрДек адамдары -мен жүйрікторі жөнія- де Марко Поло да жазғая болатын. Оның айтуынша жү- гіруді кәсіп еткен адамдар бір бірінен арасы үш миль жерге койылған. Сейтш, к,ыаметтіц осы түршіқ ұйымдас- тырылуы кәзіргі заманғы спорт эстаіфетасын ел'естетеді. Кәзірті Казаіқстаниын солтүстік-шығысын мекендеген тайпалар коньки, шаңғы тебуді де білген. XIII ғасырдын белгілі саяхатшысы Гильом Рубрук (Виллем Рейсбург), Орта Азия мен Қазақстаиға жасағая саяхатьі жөніндегі еқбектерінде кейбір түрік тайпаларында коньки тебу көп тарағанын атап кврсетеді. Олар «аяқтарыиа егелген сү- йектерді байлап альш, катыіп калғаи кармен мұз үстіндегі- дей зырғыйды, тіпті құс пен андарды куып жеггмі, ұстап алады»2. _ Казіргі Қазақстаін территоіриясынын кейбір бөлігшде 1 Сиасет-намэ, XI ғасырдын уәзірі Низам-аль-мульктін, ел баскаруы туралы кітап. СССР Ғылым Академиям, Москва,— Л е­ нинград, 1949, 91-бет. , 2 «Марко Поло». География одебиетінін мемлекетпк баспасы, Москва, 1955, 17-бет. 8

шанғымен жүрущің кен тарап, әйгілі бслғаны жөиінде Н. Я. Бичурин былай дейді: олар «аяғына шақры бай- лап, колтығы«а таяік кысып жүреді. Шаңғылы адам та- яікіқа сүйеніп жылжыған сайьгн жүз адьгмдай алға кете- ді»1. Шаңғымен жүру түрік тайпалары арасында кеқ та- рағанын кытайлардың бұларға «Ағаш атга түріктер» деп ат қойғанынан да аңғаруға болады. XIII—XIV ғасырлардың ең ірі тарихшысы Рашид-ад- диннің (Рашид-ад-дии фаизуллах ибн Абул-л-Хаир Али Хамадани, 1247—1318 шежірелерінде «шаңғы және оны пайдалану әдісі өте жаксы суреттелген». Олардың елін- де тау ме'н орман өте «өп болғандықтаи (ал кар тым көп жауады) кар бетімен жүгіріп кұсты көп аулайды. Олар шана деп аталаігын арнаулы тактайлар жасап, соның үс- ті«е тік-тұрады, кайыстан дізгія істеп алып (оны тактай- дын алдыңғы жағына бөкітеді), колына ағаш ұстап кар бе- тімен сырғанатт отырады. Ал колындағы ағашқа кайык айдап келе жаткан адамдай суйенеді. Олар шанамен (шаңғьшен) кұлазыған далада да, жазықта да, ылдый мен өрде де ооидай тез жүреді, тітггі тау өгіэін ж әяе бас­ ка да жабайы малды куьмі жетіп өлтіреді. Өздері мініп жүрген шанаға олар екінші шатаны (шаңғыны) тіркейді, оған өлгірген ан кұсын салыл алады. Егер шанаға тіпті екі-үш мал (жүк) тиелсе де қардың бегімен өте жеңіл жүру үшіи көп күштін керегі жок. Ал шаңғымен жүруді кімде кш жаксы білмейтін немесе тәжрибөсі аз болса, жүгіргөвде, әсіресе ылдыйға қарай екпіндеп жугіргенде оның ехі аяғы екі жақка к е т т , адам мергігіп те калады. Ал уйренген адам сяі-оцай жүгіреді. Бұл қауесет ислам діяіиің билеушілсрінің кұлагыпа тиеді, ол жаңағы елде болған бір топ адамды альш «слу­ ге косады. Олар вз өнерлерін жоғарыда айтыяғандай етіп көрсетііп береді. Олар ешбір катесіз дәлелдөп береді. Сол бойда билеуші оларды екінші ретсынауды бұйырды. Ш а­ на Туркстан мен Могулистаннын көптеген аймактарындз мәлім»2. Орта Азия мен Қазакстан мәдениетінің, оның ішінде дене шыныктыру тәрбиесінің тарихьшда монғол езгісінің 1 Н. Я- Б и ч у р и н . Ерте зам анда Орта Азйяны мекендегсн халыктар туралы жыйналған мәліметтер, 1-бөлім, СССР Ғылым Академиясының баспасы, Москва — Ленинград, 1960, 354-бет. 2 Рашид-ад-дин, шежірелер жыйнағы,. I том, І-кітзп, СССР Ғылым Академиясьшык баспасы, Москва.-—Ленинград, 1952, 124-бет. * •• \" , 7

дәуірі кайғылы кезең болды. Монгол басқыншылары көптегөн дене шынықтыру жаттығуларын, ойындар мен сауықтарды аздерінің максатына лайдаланды, олар бы- лай дейтім: «...өгер, сендер оРтағыларып келсе, менің де- генімше ойнайсыцдар». Дене шыныкгыру жаттығулары- ның халықтық түрлерін, ойындар мен опорт жарысгарын дамыгу мүмкіншілігі мүлде болмады. Бүған ңарамас- тан, шетелдік баскыншылдр мен жергілмсті қанаушылар- дың езгісіне гускен Орта Азия мен Қазақсган халыңтары дене шынықтыру мәдениетінін халықтык дәстүрін пайда- лана отырып, өздерін бостандық алу жолындағы куреоке кажетті касиетгермен — төзімділж, батырлық пен ержү- ректік .қасиеттөрімен тәрбиеледі. XVI ғасырдың өкінші жартысыиан басгап оірьгс мем- лекеті мен казак хандыктары араласа бастады. Мүның өзі екі халык арасындағы саяси және мәдени байланьгс- тың ныгаюьша себепші болды, қазақ халқынын калын ортасына орыс халқының дене шьгаьпктыру мәдениеті элементтеріінін енуіне жол ашылды. Сонымен бірге кей- бір казак ойыадары мен дене шьшықтыру жаттығулары орыстэр арасында тарай бастады. Поволжье халыктары- ньщ арасында дене шьшыктыру жаттығуларының казак халкына көптеген белгілі түрлері—салт жүру, садак ату, (буркіт салу, бәйге, күрес, тағы баскалары кек таралды. Қазактың опорт ойыидзрыіның белгілі түрлерінің ка- лыптасуына, дене шыныіктыру жаттығулары, ойьгадаір мея сауыктардың дамуына казақ халкьшың шаруашылык ерекшеліасгері үлкен эсер етгі. Мал бүкіл жыл бойы жа- йылымда бағылды, ал мұнын өзі жыл мерзімже байла- иысгы үнемі «өшіп-коныл отыруды ксрек етті. Жайылым жерлері жайлауға, күздеуге, қыстауға бөлінетін. Мал өсіруші көшпелі тұрмыс катал табиғатка қарсы тұра білу- ді керек етгі. Көшпелі халыктық қысқы кигіз үйлер бұл жағдайға икемделіп жасалмаған. Бұл жөніяде А. Лавшин былай дел жазды: «Айналасын кар күртігі баскан және үскі- рік суык қыскан кырғыз даласьлның тұрғьгадары оттың «.асынам кетпейді, үйлерінен шықпайды, сонда да олар бір жағынан ыстыктан, екінші жағынан аяздаи азап ше- геді»1. 1 Н. Г. Апполованык «Қаэақстанды Россияға косу» деген хі- габынан алынды. К.ССР Ғылым Академиясывын баспасы, Алматы, 1948, 39-бет. 10

Қыетын кысымынан кейін көктемде коныска көшу шып.мәнісінде тойға айналатын. Осы куанышка байла- нысты түрлі ойындар, спорт жарыстары өткізілетін, «Кей­ де бүкіл жаз бойы, — дел жазды И. Завалишин, — осын- дай уздіксіз сауыктың үстінде ауыл бірте-бірте бір орын- нан өкіиші орынға тоқтап 1 000 шакырьш және одан да алые жерге көшіп баратын»1. іҚөшпелі вмірдін өзі деяе шьгаыкггыру тәжрибвсшік ен. қолайлы түрлервд белгілеп алуға себепші болды, ал оның нетізгі түрлерінін бірі — атқа салт 'Міиііп жаттығу, ат ойындарын көрсету болатын. Қавақ балалары жас.кезі- нен атка салт мінуге үйренетім. Шын мәнінде аіка салт мі/ну бала туған күннен басталатьш. Өйткені көш үстін- де бала ат үстінде анасынык алдында отыратын. Ал ба­ ла үпже «елгенде ол ез бетімвн атед мініп жүре басгай- тын. Ер балаіньщ әуелі біреудіц көмегімен, соңынан езді- гінен атка міміп жүруіяс арнал ата-.анасы белгілі бір күн- ді белгілеп алып, той жасайтын. Ал той ешуакытга да спорт жарьгстарьгнсыз, акыядардық жырысыз, музыкамт- тардың ойыядарынсыз өтлейтіи. Спорт жарыстары өтіп, әншілер мен музыкантгардың ойыны аяқталысымен ер- кектер тарай бастайтын, «иіз үйде твк әйелдер калатын. Олар баланы үйден' альш шығып эк-есіие, ал әкесі бала­ ны ақсакалдын кольша іберетіи. Аксакал оны жігіттің ер- токымына отьгрғызып, бүжіл ауылды аралатыл, байға- зы алатын. Ендігі көште бала анасымсн емес, жеке аткп мініп өзі жүретін. Бұл жөніиде «Русский вестник» былай деп жаздьг: «Ер балаға езімек бір жылда туғаи, еи жақсы көретін бие- нің кұлынын еяші ететін, бұл кұлынды тіпті баламен бірге, бірдей тәрбиелейді лесе де болады, ал баланы оған мінгізгенде ол тай асыранды күшіктей қолға обден үй- ренген болатын»2. Бала жығыльгп қалмауы үшга арнаулы ашамай жасалатын. «Қырғыздык ашамай ері өте биік келеді, ©рдің екі касынын, басы айкастырылып, әдейі те- сілген болады, оған таяк. өткізіледі. Брдін каптальгла үзеңгінің орнына бала аяғын салып отыратын қалта тігі- леді, еірдің ео<і жағындағы таяктар баланы кұлатпай. 1 Н. Г. Апполованын «Қазакстанды Россияға косу» дегев кі- табынан алынды. ҚССР Рыл. Ак. баспасы, Алматы, 1948, 39-бет. 2 Семей облысы кырғыздарынык салты. «Русский вестник», (т.с. XXXVII, № 9, 1879, 60-бет).

сүйеп тұрзды, бала кауіпсіз болады, баланын ат сурінгеи- де ғана кулауы мүмкін»'. Келгіірілген мысалдар баланы дене шыяықтыруға тәр- биелеудің басгалқы кезені. Сондыктан казактардың ер- кектері ғана өмес, әйелдері де атқа шебөр оалг журе біле- тіндігі өзінен өзі тусінікті. Дене шьгнықтыру мадвниегі әлеуметтік-экономикалык жэне табиғи жағдайларға байланьклы дамып, бірте-бір- те казак халкының әдет-ғұрпына, салтына сінісе баста- ды. Белгілі ережелер қалылгаеты, бул ережелердіц кей- біреулері ұрпақтан ұрпаққа жетіп, экономикалық тұрмысгын өзгеруіне байланысты өзгеріп казактың жа- зылмаған зандарыныд кәдімгі правосыида бебнелснді. Казақста.нның Роосияға косылуы орыс пен казак ха- лықтары арасьгндағы мэдезга байлаиысты нығайта түсті. Орыетық алғашкы коныстаиушылары өздерінің ұлттык ойындары меи сауыктарын ала келді, олардын кепшілігі қазак, жасгарының арасына «ең тарады. Орыстың халык ойыздары, эсіреое отырықшы түрмыс құруға көшкен ка- зактарға ерекше эар эсер етті. Оірыс комыстанушылары- мея көршілес отырғаи казақтар спорт жарыстарый ояар- ға орыстардың да катысуыма мүмкіншілік беротіи ереже- лер бойыиша өткізуте тырысты. Қазақтың дәстүрлі мерекелеріініқ казак лен орыс ха- лықтарының тікілей байланыс жасауы үшін үлкен макы- зы болды. Осьгадай жарыстарды өз көздерімен кәрген- дердін бұл жөиінде айткалдары тым көп. Мысалы, Кал- мако® «Сырдария облысынық кәзіргі уездері кырғызда- рының кейбір сөмьялық әдеттері» деген мақаласында, «Маңайда түратыін орыс шаруалары тойға ыкыласымен барады, біреулері атқа салт мініп, екінші біреулері арба- ға мініп келеді, мүнда олар базар аіпып, қарбыз, кауын, нан, квас және тұқым сатады, орыстар әсіресе бәйге жа­ ле күрес болатын күндері көп келеді», дейді. Орыстардың, әсіресе ресми адамдардың спорт мере- келеріне катысуы казактын хальгқтык спорт түрлері <мен ойындарын неғұрлым дұрыс бағыіта дамыту ісіне белгі- лі дэрежеде лрогресоивтік эсер етті. XIX ғасырдың екіншт жартысыэда оірыстың ресми адамдары жарыстарға арнаулы төреші ролінде қатыса бастады. Олардың мікдеті барлык даулы мәселелерді ше- шу болды. «Русский вестник» бұл жөшнде былай дел ' Бул да сонда. 12

1-сурет. В. В. Верещагин. Қырғыздык баіі аншмсы буркіт салып жур, 1870 жыл.

жазды: «Ас беру бәйгенің бейбіт өтетіні кемде-кем болады, — 'не ат үшім дау-жаижал туады, не байге кезівде жарысушылардыц бірі аттаи құлап жаралана- ды, лө өледі, я е болмаса еті кызған балуавдар кырқьісып калады, т іп ті оларды айырьиі алу күшке түседі. Кәзіргі мезде осындай бәйгеге сол бәйге өтжізілетін болыстың іс жүргізушісі — орыс қатысады. Кейбір іс жүргізушілер үнемі болыста тұрып, кырғыздардың сенімідае сондайлық ие боигьиі ала •алады, даулаеушыларды келістіруге, неме- се (мейбір ауыздықсыз кепкендердің кызулығын басып тастауға олардыц араласуы жеткілікгі».1 Орыс жаэушыларынын, ғалымдары мен саяхатшыла- рының аркасьшда біз казақ спортьмшң ұлттык түрлері мен ойьгндарьшын даму тарихын калпыиа келтіре ала- мыа. Орыстын белгілі жазушысы В. И. Даль казактын халық ойьгндарының тамаша суретгөрін іқалдырды. «Би- кей мен Мауляна» деген повеете қыз куу, күрес, бәйге создай шебер суреттелген. Орыстың көрнекті саяхатшьг- лары П. П. Семенов-Тяншанский және Г. Н. Потанин казак спортьшың ұлттық түрлері мен ойывдары туралы жазььп каіна қойған жоқ, олэр сонымон бірге осы ойын- дарды бейнелейтін фото-суреттер де калдырды. Орыстың көлтеген суретшілері спорт жарыстары мен халык ойындарычі беймелейтш тамаша эподтер мөн су- реттер еалды. Н. Г. Хлудо® өзтнің «Аншылар», «Көкба- ры», «Әйелдер жарысы» деген суреттерінде спорттың ха- лыктық түрлері меп ойындардын, 'сыйпатын шеберлішен көрсете 'білген. Көрнекті суретші-баталист В. В. Вереща - гиннік «Қырғыздың бай аңшысы бүркітпен тұр» дегөн су­ реп Третьяков галереясы залдарьшың бірін безендіріп тұр. Казак халқының правосыздығы жэне ауыр жағдайы хальіктың коғамдық түрмысынын барлық жақтарына әсе- рін тнгіаді. Мысалы, «Қулагер» әні кімге мәлім 'емес. Бай- дьіқ жігітгері үлкеін бәйгоде кедейдіц жүйрік кұлагерін қыр сонынан қалмай, акыр аяғьшда өлгіреді. Мұның өзі революцняға дейінгі дәуірдөгі әлеуметтік теңсіздіктің ай- кын мысалы болады. Адаімдардың күшін жәіне рухали қасиеттерш иығайту максатында олоратық хальгқ жасаған жеке түрлері мсн ойьшдарьш қанаушы таитын ©кілдері феодализм дәуірін- 1 Семей облысы кырғыздарынын салты, «Русский вестник» (т.с. XXXVII, № 9, 1879, 53-бет). 14

де хяшыкты корлау, келемеждеу адісіне айналдьгрды. Опорттык осындай түрлеріне халық тілегіяе қайшы келе- ті« «сайыс және түйе шешу» деген жарыстар •жатады. Сайыс жэрысында қатысушылар әдепте ауыр жарақат- танатын, ал кейде тіпті кісі өліімі болатын. Осындай сайысты өз квзімин көргендердін. бірі: «Қыр- гыздардьіц асьгада жокпе-жсжке түокендерді жазады. Жаіксы атка счінген, найзамен қаруланған екі жігіт бі- рін-бірі найзалал аттаи түсірмек бодады. Кейде осылай етіп екі әйел кактығысады... Оеы сайыста жаракаттанса да, өлсе де, кұн төленбейді»1. Сол дәуірдегі ец маеқара «эрсенік бірі түйе шешу са- йыеы болды. Бұған өздергаік материалдык ауыр халш осы жолмөн жаксартпақ болған халыктың ең кедей топ- тарыяық жеке өкілдері катысатын. «Сайыс» былай ете- тін: жыйналға.н халықтың ортасьгна түрлі товарлар тен- делгеи түйе экеліиеді. Сайысқа бір еркек бір әйел рана қатьюатын. Олар ортаға тырдай жаланаш шығуға тиіс. Егер олар діздеп тастаған түйенің аяғын тісімен ше- шмі, түйечі ардадан шығарычі әкетсе, түйе де, онын үстін- дегі жүгі де сол адамның мшішгше айналатын. Ойын- ның -мундай дөрекі түрін еріккеін байлар күйсіздікке ду- шар болған кедей топтарын келемеждеу үшія өткізетін. Буған карамастан, казак халкы бұкараның өз ынта- сьшен пайда болған «бәйге», каэақша күрес, жаяу жарыс, аударыспақ, жамбы ату, қыз қуу, кұс салу, тоғыз кума- лак, жорға жарыс сыякты спарттын ұлтшк. гамаша тур- лера мен ойьшдарды спорт аренасьша шығара басгады. Бірак олар Қазакстанда Совет екіметі жеңгеннея кейін ға«а онан әрі кең өрістеді. 1 Н. И. Гродеков. Сырдария облысының казактары мев кыр- ғыздары, 1 том, Ташкент, 1889, 256-бет.

ҮЛТТЫҚ СПОРТ О Й Ы Н Д А Р Ы Н Ы Ң Х А Л Ы Қ ТВОРЧЕСТВОСЫНДА БЕЙНЕЛЕНУІ Казакстаяда XVI ғасырға дейін жазба әдебиет бол- мады. Сондыікган спорттык үлтгык, турлері мен ойывда- рьгның сол дәуірдегі жайынан аэды-көпті мағлұмат бере- тін дерек халықтың ауыз әдебиеті болДы. Ертегілерде, ма- кал-мәтелдерде, хадыктың әндері мен күйлерінде казак халқының ойы мен үміті, күшті, әділ батырлар күткен арманы бейнеленген. Еркін твсрчестволық қыялға негіз- делген. Фольклорде нақты болған оқыйғалардың эле- менттері бар. КАЗАҚТЫҢ СПОРТ ОИЫНДАРЫ ҒАЖАИЫП ЕРТЕПЛЕРДЕ «Ғажайьиі ертегілер — к азак халкыньщ ертедегі мә- дениетінің мұрасьі. Олар өрте замаида, адам табиғат ку­ пан дәріптейтін отқа, күннің күркіреуіне, нажағайға, тас­ ка, түрлі малға табьшатын, о дүниеде өмір бар дегенге сенетін кезде туды... Ертедегі мәдениет дерөктері мен әдет-ғұрыптардын ізін казак халкының көіггөген ғажайып ертегілөрінен кездестіруге болады».1 М. Горнкийдің шындыкка сүйестбейтін қыял жоқ де­ ген сөзі казактың ғажайып ертегілеріне де толык каты- сы бар. Бұл ертегілерде түрлі спорт сайыстарьша — жү- гіруге, садак атуға, еркін күреске, ан аулауға, опорттың және баска турлеріне улкен орын беріледі. Барлык ертегілерде халыктық арманын, үмітін білді- ’ «Қазактың халық ертегілері* (курастырушы В. Сидельни­ ков). Мемлекеттік көркем әдебиет баспасы, Москва, 1952 жыл. 19

руші халық екілі жарыста жеңіп шығады. Халық өздөрі- нің сүйікті адамдарын аска« батыр, мерген, тапкьгр, зе- рек, күшті етіп көрсетеді. Олардык әрдайым жеңіске же- туін, табысты болуьш қамтамасыз ететін міме осы касиот­ тер болады. «Вр төстік» ертегісінде алыстағы «күндік жолға» ой- лы-кыірлы жолмен жаяу жүгііріп жарысу женінде айты- лады. Жарьгстың бұл түрі әсіресе отырыкшы тұрмысқа кө- шумен байланысты халық арасына кең тараған. Әдет бойынша осындай жарыстарды кедейлер, ат бәйгесін ұйымдастыруға мүмкіншілігі болмағая адамдар өткізетін. Ж атақтар (отырыкшы болғандаір) жаяу жарыепен к,а- нағатганатын. Ертегілер жарыска катысушылар женіиде (жарысты өткі-зу ережелері жөніиде) деректер береді. Ж аяу жарыс әдетте бір бағытқа қаірай өткізілетін, яғ- ни жарыстың басталатьрн және аякталатын жері ©кі жа- ғьгкда болатьш. Жарыстарда жүгірушілөр дем алатьш, осыдаи кейін ойлы-кырлы жермен діңкесш кұртатын ж а­ рыс басталады. Жаірыска жәй адамдардан -кішшейіл қыньгн жағдай- да жөн таба білетіш, карсы ж актын күшін дұрыс баға- лайтын, жарыстың жауаптылығын сезе білетін адам қа- тысады. Ханның «е байдың итаршысы, қайдағы бір жел- аяк біреу, жарыега азгаің бакталасын, кедейдін өкілін ұйыктаіып тастад, аддап кетеді. Бірак осыған қарамас- тан сайыска кедейлер атьгнан катысқан спортшы халык- тың қолдауымен жігерленга әрдайым сереге озып келеді. Сыйкырлы ертегілерде байлардың ңтаршыларына —■ желаяқ біреулерге теріс баға беріледі. Оларға игі ойлар мен іетер мүлдө жат, олар халық мүддесін көздөмейді. Олар мансапкор, сараң болады, ісйіен әділдік таппайсын, олар тек бағалы жүлдені ұтьвп алуды аңсайды, оондық- тан әрдайым сәтсіздікке ұшырайды. «Керкұла атты 'Кендібай» дегөн ертегіде оадак ату өсіп келе жаткан жас үрпакты дене шынықтыруға және енбенке тәрбиелеу кұралдарыяың бірі ретінде көрсеті- леді. Ертегінің кейіпкері Кендібай қаршадай кезінен әкесі- не аң аулауға көмектеседі, өйткені бұл семьяныц негізгі кәсібі аң аулау болятын. Оеынын натижесінле жяг жігіт 4* 17

мерген атқьгш больш, сайыста удайы жеңіске я е больгл отырады. Сыйқырлы ертегілерде садақ ату сайыстары капшілік- тің ұғымьгндағыдай болып көрсетілмейді, оларға басым көпшілігінде еракше сыйпат бөріледі. Мысалы «...деген өртегіде хан аңшыларға тау текөсін аты-п алуды буйыра- ды. Бір-бірінің кай жврде турғаныін білместен аңшьілар «құдіреггі бшгеушгаің» тапсырмасьгн орындау үшін шап- шаң және мергендмотен ату ушін жарысады. «Әлібөк батыр» ертегісінде негізгі кейілкер ез қалың- дығы Ақбілекті іздеуге шығады. Калыңдығының аулына келген батыр Ақбілекке калмак батыры Жекешұнактыц уйленгелі жагпқанын естиді. Жвкешунак паи Әлібөк та- ныеканда калмақ батыры Әлібекке: «Қадірлі бауырым, тектен тек огырғанша ба/рып садак атканымыз жөн бо- лар. Муның өзі сауық болады» дейді. Әлібек келіседі. Бұдан кейін екеуі де садак атудан күш сынасу үшін ауыл- дың сыртына шығып кегеді. Ақбілек жарыста жеңіске жеткен жігіттің калындығы болды. Ертегілерге қарағанда садак ату жарыстары ешбір белгіленген ережесіз табиғи жағдайда өткізілген көрінеді. Рас, егар сыйқырлы ертегіларде мерген атқыштар мен жүйріктер бөтөн еддерге барыіп, жарыстарда өз халқы- <ныц күші мен ікуатын мадақтаса, імұвдай жағдайда ер- . тегілерде жарысты өткізу ережелері мен тәртібі туралы айтылады. Алайда, мұмын, өзі ертөгілерді едәуір кейін . яйтқан адамдардың өз жаінынаи косканы болуы да мүм- кін, өйжвні сыйқырлы ертегілерде «акоиомикалық және элеуметгік даімудың бұрьпнғы сатысының ізін ғана емес, санымен бірге казактын ксйіигі кездегі тұрмыс дәреже- сінің сарынын да кездестіруге болады». Дәстүрлі сыйқьгрлы ертегі халык, күресіне к&п орын береді. Күш іпен ептілік епортшы жігіттен айрылмайтын каоиет. Сондыіқтан бодашақ батырдың дене шыиыктыру торбиесіне зор көңіл балінетін. Күрес деие шьшыктыру жаттығуларьгның негізгі турлерімің біірі 'бснлды және кай уакытта болсын жас уріпакка дөне шьшықтьгру тәрбиесіп беруде белгілі орын алььп отырды. Сыйкьгрлы ертегшің кейіілкері ж ас кезінен курестік түрлі әді-стерта үйренеді. Тіііггі бала кезіиіц өзіпде ол жігіттермен, ересек балуан- дармен күрест, кашан болса д а женіп шығады. Қазак- тыя сыйкырлы ертегілерінін көгаке мәлім кейыжөрлері Ер Төсгік, Әлібек батыр, Кендібай баты р.міне осындай бол-

ды. Мысалы, Кеадібай батыр алты жасында алып күші- яік аркасында өзі кездескен батырлардың бәрін жеңіп шығады. Ер Төстік бүдан д а тез өсті. «Туғанына бір-ақ жыл болды, бірақ оны 15 жасар дейтін. Сондай бойшак және денелі — нағыз батыр болды. Оны ешкім жене ал- мады». Ақырьгада жігітгік нағыз батьгр болатыи уақыты да жетеді. Осы уақьітган бастап түрлі елдерде өтхізілгея жарыстарда жсңіоке ие болған женімпав балуаиның сал- таиатты журісі басгалады. Сыйк.ыіриіы ертегілерде аң аулауға да көп орын бері- леді. Бұл «ездейсок емее, өйткені біздін арғы ата-баба- ларьшыздын өмірінде аң аулаудын маңызы ерекше зор болды. Адамдардын материалдык тексіздігінің ұлғаюы- на байланысты ан аулаудын түрі мен мазмуны да өз- гере бастады. Канаушы таіптын екілдеірл үшін аң аулау сауыкка айналзды, ал кедей таггтар үшіи аң аулау тір- шілік етудің қажетті кұралы болды және бола берді. Бұл жағдай халыктың ац аулауға арналған ең таң- даулы ак.ы'ндык, шығармалдрынын бірі — «Үш ағайьгн» ертегісінде бейнеленген. Бртегіде ханнын жас ацшы Құ- дайбергенмен бәсекесі туралы айтылады. Бір жағынан хан взіяің «аптегөн н&керлерімен, ал екіінші жағыман жас жігіт Кұдайберген күн сайын аң аулауға шығады. Хая игөн оның ақсүйөктөрі қаігшама тырыоса да тіпті бір де каракұйрьис атьш ала алмайды, ал Кудайберген болеа күн оайьш үл«еи олжамен к.айтып отыірады. Мүның бар- лығы енбек адамының жалқау байлардэн артықшылы- ғына көңіл аударады. «Аламан бойге» жарысы қазақтың сыйкыірлы ертегі- лерінде ереяшіе орьгн алады. Батырдын сенімді досы жүйрііктігі аск,эн арғьшак, ивмесе ұрысқа шыкканда мі- нетін тұлпар жөиміде айтыл-майтьш ертегілер кемде-кем. Казақтың кең тараған, көахюе эйгілі «Ер төстік», «Әлібек батыр», «Керқула атты іҚендібай» сыякты ертегілері осьшдай ертогілердід класснкалык үлгісі бода алады. «Ер Төстік» ерт&гісівде батырдын ұрыска мінетін тұлпа- ры ЖелкуйрЫ'К Төстікті мыстан кемітірден кұткаірады, ақыл, кеңес береді, иесінің намысын корғап бәйгеге қа- тыеады. Көркүла ат аскан жүйріх болған—«өзінен каш- канды тез іқуьт жететін, өзі қашса, ізін де қалдырмай- тын». 19

СПОРТТЫ Ң ҮЛТТЫҚ Т Ү РЛ Е РІ МЕН ОИЫНДАР ТҮРМЫСТЫҚ ЕРТЕГІЛЕРДЕ Қазактьщ тұрмыстык. ертегілерінде халықтың мәдение- гі мен тұрмысы нактылы бейнеленген. Әсіресе халык ойьшдары мен сауыктарьгаа арналған ертегілердік шын- дығы күмәнсіз. Бәйге, ац аулау, атпен салт жүру, садак ату, ойлы-қырлы жерден жүгіру халыктың әдеттегі көш- пелі тұірімьвсьшда қандай болса, соадай болып көрсетіл- ген. «Топсңкөк» ертегісі баяндау формасы жағынан да, сондай-ак. мазмұіны жағынан да тамаша ертегі болыл та- былады. Бұл ертегіде ба:р байлығы жалғыз кұльга бол­ тав! ағайынды үш кедей жвгіт туралы айтылады. Ағайьш- ды жігіттөр кұлынды мәітелеп өсіреді. Құлын өсе келе аокан сұлу арғымақ бола бастайды. Күндордің күнінде лғайынды жігіттер көршілес ауылдын байы ат шабысьж өикізбөк болғандығы туралы хабар естиді. Сонда кенже інісі бір күні далада тайдың журісгн сьшағаныи, тайдын сң жүйріік тазьшы куьш жетоп, озьш кеткөнін ағасына ай- тады. Ағайынды жігіттер ат жарысьша катьгсуды ұйға- рады. Мандайалды елу сәйгүлік, онын ішінде Барак ха«- ның өкі әйгілі аты бәйтеге катысуға тиіс болады. Бәйгі болатын күді агайыиды жігіттер тайға тазша баланы отырғывып, оны бәйге басгалатын жер — Қараой өзегі- нс жібереді. Тазша бала жарысқа ікатыскандардьщ біріи куып жетіп, оның бөркіи жұлып алады да, бешлетінін ас- тына тығып кояды. Бәйгеге катысушылардын бэрғнея озып алға шыққанға дейін ол осылай істеп отырады. Ба­ рак ханвіың әйгілі аттары д а артта калды. Ауылға жа- кындағанда бәйгөге катьгсушылар өз руының ұранын са- луға тиіс сді. Ал тазша бала өз руын да, тайдын иесінік руьш д а білмейтін. Бірак. көп ойланбай-ак ол «Төпен- көк», «Тепеңкөк!» деп айкай салды. Әде-гтегідей өз аргымактары біршші болып келеді двп тұрған Баірақ хан бәрівіен бұрын көктайдын келе жат- қаньш көреді. Ызаланған хан тазша бала бәйгеге жол- дан косылды дөп, тайды дореу көзден көздеуді бұйыра- ды. Малайлар хаиныд бұйрығьгн орындау үшін тайға қарай жүгіреді, бірак Тепеңкөк бірнеше адамды кағып оте шығады. Әбден ызаланғая хан «өктай ат шабысы- на катыскан жоқ деп айкайлағанда тазша бала төбенін үстіне шығып, ат шабысына қатысқандардың бөріктерін

халыкка керсетеді. Ағайыінды жігіттер бай сыйлық-кы- рық арғымак. алып, оны тазша балаға береді. Бұдан ке- ііі« ағайынды жігіттердің тұрмысы жақсарды, ал тайдық даккы халық арасьша жайылды. Казак, халкьгнын түрмыстык ертегілеріиде ат шабыс- тары міне осыидай керкемдік формада бейнеленген. ҚА ЗА Қ СПОРТЫНЫҢ ҮЛТТЫК ТҮРЛЕРІ МЕН ХАЛЫҚ ОЙЫНДАРЫ ХАЛЫҚ МАҚАЛДАРЫ МЕН МӘТЕЛДЕРІНДЕ Халық мзкалдарьпнын біірі «Баілуанға оц-терісі бір- дей» дейді. Балуан қай жағынан болсын күшті, карсы жақтык адамы кандай болеа да оны жеңіп шығу үшін кажетті тәсіл, әдістері баір болғаядыктан ссылай айтыла- . тын болу керек. «Аңды ерінбеген, я көрінбеген атады» деген мақал ак аулау такырыбыиа арналған. Мүнын өзі жалыкпаушы- лык, кажьгрлылык, ақ аулау техникасы мен тактикасын білу аңшының негізгі сыйпаттары болуға тиіс екеиін ай- кыін көрсетеді. Халық макалы аңшының бағасын оныц ісі көрсетеді .деп үйретеді. «Мылтығыңның түзулігіне сенбе, мергендігі- ңе сен», «Қаскыр соғар жігітті карасынан таныймын» де­ ген макал да мазмұны жағынан жаңағы макалға жакьга. Кавактың каптеген макалдары мен мәтелдері олорт- қа арналған. Оларда тұжырымды және айкын формада спортшыларға кажеггі «егізгі касиеттер жөнінде айты- лып, олардын күші, ержүроктігі, еңбек сүйгіштігІ мадақ- талады. Кейбір макалдарда бүркіт, ат және тағы басқа- лар туралы айтылады. Казактын кептеген макалдары мея мәтелдері күіші, ептілікті, ержүректікті мадақтайды. «Күш-атасын тэны- майды», «Білежпен бірді жығады, бІліммен мыңды жыға- ды», «Ебія татіқан ерге жүзеді» дөген макалдар міне осындай. Жеке макалдар мен мәтеядер тазы иттерге және ан аулайтын күстарға арналған. Олардың біргнде былай делінген: «Бүркіт картайғанда тышкал аулайды». Будан мьгнадай «орытынды шығады: бүркітпен оның көзі зерек, екпіні күшті, канаты мықты болып түрғанда ғана ан ау- лауға болады. Халық тварчествосьшыц еэге түрлеріндегідей макал­ дар мен мәтелдерде атка едәуір орын берілген. «Алуан 21

түрлі жүйрік бар, әліне карай шабады» дейді макалдар- дың бірі, яши атты бәйгеге қосардан не салт мінерден бұрын онык табири сыйпатгарыи біліп ал. Ал екіяші бір макалда «Жаксы ат—ер канаты» деліаген. СПОРТТЫҢ ҰЛТТЫҚ ТҮРЛЕРІ МЕН ОИЫНДАР ХАЛЫК МУЗЫКА СЫНДА Казақтар — Шығыс халыктарьгаык ішшдегі музыкалы хальгктардын бірі. Олардын әндері мен мелодиялары диапазонының кевдігімен, шын журектен шығуымен ерек- ше кезге туседі. Қазактьш халык әндері мен куйдеріяін байлыгы жэ- не әсемдігі жөніаде француз жазушысы Роман Роллая, аса көриекті совет композиторлары мен музыка зерттеу- шілері М. М. Илполито®-Иванов, И. Я- Мясковский, Б. В. Афанасьев, А. Затаевич аса сүйсініп айткан. А. М. Горький казактың халык музыкасы туралы «...Олар­ дын ен соны мелодиялары — болашактын Моцарттары, Бетховеидері, Шситөндері, Мусоргскийлері мен Гриттары үшін бай материал» деп жазды. Ауыэша музыкальгк творчестаода коғамдық емірдін кептелен ж актары — казак халкыныд шетел баскыншы- ларына кареы күресі, көшпелі тұрмыс құрудьщ ерокшелі- гі және тағы баскалары көркемдік жағыиан айкын бей- иелеиген. Акыр аяғьшда халыктык музыка мен әндерде казак халкы тұрмыеының өрөкшеліктерін бейнелейтін ойындар, спорт пен сауыктар бслгілі орьгн алды. Бұл зак- ды да, өйткені бірде бір спорт мерекосі әнсіз өтпейтін. Халык әндөрінін такырыбьгнда арғымактар мон тұл- парларға көп орын беріледі. Осы такырыпка «Акбозат», «Кербескер», «Кара жорға», «Құлажекей», «Бестай», «Бозжорға» және баска да зндер мен күйлер арналған. Мазмұны жағынан «Тепеңкөк» күйі өте ұнамды. Онык осы аттас халык өртегісі негізінде шығуы ыктимал. Осы музыкалык шығармада малшының әбден жалыккан, бі- рак ат іжарысы кезінде өте әдемі анді естіл, күш жыйна- ған, сөйтіп барлықтарынан озып шыкқан ат туралы ай- тыпады. Музыкалык шығармаларда, атап айтканда ннструмен- тальді шығармаларда аң аулау такырыбы көп орьгн ала- ды. Олардың арасынан әсіреое «Ақсак құлан» күйін ерек- ше көрсете кегкен жөн. Оньгц імелодиясы жазык далада ан аулау суретін — аңшылаірдың жабайы малды екпін- 22

детіп кууын, олардың ептілігін, ақсақ киіктің ізіне түсуін мәнермен бере біледі. Киік туралы күй халык, арасыада кен. тарап, әйгілі болған. Оның авторы — қазақтың халык. композиторы Кұрманғазы (1806—1879)'. Көптеген халық әншілері мен музыканттары жан-жадты біліімі, мағлуматы бар адам- дар болды. Олаір өедері музыкалыіқ шығармалар шыға- рьш, оны орыядап қана коймайтььн, соныман бірге өздері- ніқ аскан спорттык шөберлігін — мергендівпөн ату әдіс- терін, салт жүру шеберлігін, күш пен өптілікті көрсете 61- леті.н. Аса көрнөкті халык «омпозиторлары мен әншілер Курманғазы, Байсерке, Сары, Шашубай дәл осьғндай адамдар болды. Мұның таңқаларлығы жоқ. Музыка, ән және опорт өзара тығыз баійланысты болды. Әншілер мен композиторлардың өнер көрсетуі әдет бойынша ептілікті, күштілікті көрсетумен бірге өткізілетін. Композиторлар- дан, әншілер мен балуандардан кұрылған осындай көш- пелі «ансамбль» біэдерге кәзір коіндерттер мен чемпио- наттар қандай болса, сол кезде халык үшіін соидай болды. Халыктын тұрмысы мен мәдениөтіи бейнелеуде халык, композиторлары — күйшілердін. сіңірген енбегі ұшаи те- ңіз. Талантты күйші Дәулеткврей (XIX ғаеьірдың 70- жылдэрында кайтыс болды) Құрманғазыдан кейінгі ең ірі композитор болды. Оның шығармаларында халықтың тұрмысы және мәданист тақырыбы елеулі орыя алды, олардың кейбіреулері спорттың халықтық түрлері мен ойындарьша арналғая. Ац кұстары және тазы иттермен аң аулауды жан-тәнімен сүйетін композитор «Топан» ат- ты буркіт гуралы әсем күй шығарды. Дэулеткөрей «Аң- шылық» дегвн күйінде аң аулаудын ерекшелігі мөн әсем- дігін музыкалық айқыя суреттеулермен керсетеді. Осы композитордың екікші бір күйі—«Тартыс» халық ойыны- на — қалыңдықты ұзатқанда қалывдық және күйеу жі- гіт жа-ктарьрныц күресіне арналған. Споргтың халықтық түрлеріне, ойындар мен сауықта- рына Жетісу композиторы Байсерке (1841—1906) өзінің кейбір жеке шығармаларьш арнайды. Байсерке атқа жүргіш әрі ат үстінде аілуан түрлі кыймылдар жасау тех-1 1 Кэзіргі кезде казактың ұлт аспаптар оркестрі композитор Қурманғазының есімімен аталады. 1953 жылы жастардың дүние- жузілік фестивалінде Бухарест каласында бул оркестрге бірінші дэрежелі сыйлык берілді. 5—463 23

никасын жете білген адам болды. Ол өз атын кедергілер- ден секіріп өтуге, би адымына үйретті. Жас кезінік өзін- де композитор «Ат ойыны» деген күй шығарды. Байсер- кенін «Жекпе-жек» атты күйі казак, спортынык қызыкты және халықты көп тартатын түрі — «аударыопақка» ар- налған. Спорпың халықтык түрлері мем сауықтар туралы күйлер домбырамен бірге ұлт аспаптарыяың баска да түрлерімен де шығарылатьин жэне орындалатын. Қобыз- шы ЬІкластың (1843—1916 ж.) аң аулауға арналғал «Жез киік» және «Акку» күйлері такырыпты музыка- лык шешудегі ерекшелігшен, мелодиясынық сонылығы- мен көзге түседі. (Күйдің екеуі де халық ертегілері негі- зінде ж асалғая. «Жез киік» тұяғы жез, киік туралы баяндайды. Кяік тау-таска секіреді. Ол жартаска неғұр- лым жоғары шыккан сайын оны қуып жету аншы үшія оолғұрлым қыйындай түседі. Ж артас оны ізіне түскен аңшыдан тығып, жез тұяктары күн сәулесімөн көзді ша- ғылыстырды. Белгісіз, бірақ талантты, домбырашы композитордык «Бүркітші» күйі музыкалык. тамаша шығарма больш та- былады. Абайдын, «Бүркішті» өлеці оған негіз болып аільшған. Халық сауыктары мен ойьгадарыінык музыкамен ты- ғыз байланысты болғаныя әркашаи ән коса айтылатын жастар ойындары дәлелдейді. Мысалы, жігіт пен кыздьш өз бастарының касиетгері сыйпатталатыны көпке мәлім. «Әйгөлек» ойььны әнмен басталып, әнмен аяқталады.

ҚАЗАҚ СПОРТЫНЫҢ ХАЛЫҚТЫҚ ТҮРЛЕРІ МЕН ОЙЫНДАРЫ АБАЙ ТВОРЧЕСТВОСЫНДА Абайдьгк творчествосы к аза к халкыиык коғамдык өмі- рініц, оның мәдениеті мен тұрмысыныц барлық жағын камтыйды. Абайдыц шығармал арында казак халкьмшн бүкіл өмірлік әдет ғұрпының ажьвратылмайтын бөлегі — спорттын халыктық түрлеріне, ойындар мен сауыктарға үлкөн орын берілгөн. Абай өмір сүрген дәуірде опорт және шорт ойыидары казактар.дық коғамдык және модели вміріиде маиызды орын алатьвн. Көктемде коныс ауыстырудан «үзге дейія кандай д а болсьгн бір семьяяың пе рудың өмірімдегі ме- рекелі окыйғаларға байланысты жарыстар өткізілетія. Ірі опорт жарыстарьша көптегеи «өрушілер келетін. Ата^- ты балуаидарды, шабандоздарды, мергендерді әркімнің коргісі келді. Спорттың халықтық түрлері адамныц өсуіне және деінөсші» шыінығуьша ыкгпалды әоер етіп отырғаньш Абай жақсы білді. Абай ооньгмөн бірге опорт жарыстарына ш е­ с т жүрген ж ат жағдайларды көрмей койғая жок. Кейде осыіндай жарыстар таптык аигулы соқтығысулар орныяа айналатыін. Бірақ онда аділдік емес күш женетін. Көр- нөкті ойшыл жэне оуретші Абай өз шығармаларында ка- рапайым халыктың ержүректігін, іморальдык жағынан әсемдігін жәиө күшін дәріптеді, феодалдық к азак дала- сын қалыц кою шырмауыкпен торлаған патриархалдык- рулык калдықтардың керііністері:н жан-тәнімен жек көрді. Абай опорттың көптеігон халыктык түрлерін, ойьгндар мен сауықтарды жаксы көрді. Оның шығармаларын- да бәйге туралы талай рет айтылады. Өз әдгімелерінің біріяде ол «Ж үз ат бэйгеге қосылса, мен бәйге алдьгм де- 25

ген сөз <5ал'Са, алдынДа «еше ат бар дел сурар, артында «еше ат бар еді дөп сұрағанның несі сөз? Мен бес аттая, он атган ілгөрі едім дегенніқ несі қуаныш? Енді жұба- ньрш — жалғыз біз бе?» деп жаэды. Абай адамдарды жаксы болуға, жаксы каоиеттерді алуға, жақсыларға теңелуге шакырады. Абай спорт жарыстары кезінде орын алатын пайдакор- лықты, күншілдікті айылтайды. «Бойгете ат «.осоан, атың- ды тартыопай тұрған ағайын, атың келсе бәйгесіне өк- пелеійтұғыны қалай?», дейді. Спортшы кірщіксіз оділ болу керек, — дея үйретеді Абай. Акьгн өзіиік «Әсемпаз болма эр неге» деген але- нінде былай дел жазды: Пайданы к ер сең б ас урып, М актанды іздеп, кайгы алма. Мініиді ұрлап жасырып, Майданға түслей бәйгі алма. Абайдың шығармаларында ан аулау такырыбы үлкен орьгн алады. «Ж аз» атты өленінде ол былай дейді: Мылтык аткан, күс салғав, Ж ас бозбала бір бөлек Су жағалап кутындап. Қайырып салған көк күсы Көтеріле бергенде, Қаз сыпырса жаркылдап. Бұл тақырып Абайдыц 1882 жылы «Қан сонарда бүр- кітші шығады аңға» деген белгілі өлеңіаде жазылған. Осы өлеңде спорттың кызықты түрі — кұс салып аң аулауга Абайдың көзқарасы тамаша берілген. Кекіректе жаманды к еш ниет жок. Ан болады кеңесіц күс салғанда. Ешкімге зыяны ж оқ, өзім көрген БІр кызык ісім екен сум жалғанда. Көкірегі сезімді, көнлі ойлыға Б эрі де -анык турмай ма ойлағаяға? Ұкпассык устірт карап бұлғактасац, Суретін көре алмаосын, көп бэқпасан. - Квлеккесі туседі көкейіке, Әр сөзін бір ойланып, салмактасаң. Мұны оқыса, жігіттер, аншм оқысын, Біле алмассың, кус салып дәм татпасац.

2-сурет. Бүркіт түякіге тусті. Сонымен бірге тоғыз қум алак ой-нау үшш Абай өзін- ше үйірме кұрғаны молім. Тоғыз күмалақ ойыньгның ше- берлігш көрсету үшін халықтың ертеден келе жаткан осы ойьшымен әуесгенушілер, оиы жете білетіін ада.мдар Абайдын аульгаа жыйналатьгн. Өз көздерімен көрген адамдардың айтуьша қарағанда, колайлы жағдайда то- ғыз кұмалак ойьшьгн уйымдастырьш жіберу үші« Абай қажетті жабдыктардың бәрін өзімен ала жүргеи. Абай сгіорттьщ хальж,тык түірлорііне, ойындар мен са- уықтарға өз көзқарасын білдірген қ азақ халкының жеке өкілдсршіц бгрі. Абайдың осы такьгрыіжа арналған шы- ғарімалары қазак халқьиіыц мәдениетінің ажыратылмай- тын бөлегі больш табылатын спорттың ұлттык. түрлері мөн ойындардың тарихыя қаллына келтіруге жэрдемдеседі.

ҰЛЫ О КТЯБРЬ СОЦИАЛИСТІК РЕВ О Л Ю Ц И Я СЫН АН К Е Й ІН ҚАЗАҚСТАНДА СПОРТТЫН, ҰЛТТЫ Қ ТҮ РЛЕРІ МЕН ОЙЫ НДАРДЫ Ң ДАМУЫ Советтік Қазакстанның үкіметі алғашкы жылдардан бастап физкультура мен опортты дамыту ісін колға альпп, аз уакыт ішінде бслгілі табыстарға жетті. 1920—1923 жылдэры бірқатар Кіалаларда опорт үйірмелері күрылып, физкультура және спорт активтері шыға бастайды. Спорт- тык халыктық түрлері мен ойындарын бір тәртіпке, жү- йеге келтіру жұмыстары басталды. Спортгың халыктык. түрлері мөн ойындарды дамыту мәселесімен олардык тарихыида түцғьщі рет мөмлекет шұғылдана бастады. 1923 жылы Совет вкіметшін жеіргілікті органдарынын тікелей қатысуымен және басшылык етуімен бәйге, жор- ға-жарыс, қыз куу, күміс алу, жамбы ату, көкпар жөнінде спорт жарыстары өткізілді. 1924 жылдын якварында Мемлекеттіік Оренбург ипподромывдда ат жарыстарыиын қысқы спорт маусымы ашылды. Оған ен тандаулы ша- баидоз жігіттер катысты. Осы кезеңде республиканың барлық дерлік уездік жә- не болыстыіқ орталықтарында жыл сайынғы үлкен жәр- менкелер өткізіліл тұірды. Оларда опорттың халыктык түрлері мен ойындардан жарыстар уйымдастырылатын. Белгілі суырьш салма акындар спорттың халыктык түр- лерінің насихатшылары болды. Олардыд кейбіреулері кептетен керушілсргс ақьждыік енерія көрсетумен бірге атқа салт імінш, алуа« түрлі күрделі кыймылдар жасай- тын. Спорттың улттык түрлері мен ойындар казак енбек- шілері арасында барған сайын әйгілі болыя, тарай түсті. Муның өзі байлар мен кулактардык белсенді карсы- лығын туғызды. Мынадай окыйғаны еске тусіруге бола-

ды. Жыйырмасыншы жылдардың орта шенінде кәзіргі Алматы облысының территориясыида атакты хек байтал пайда болды. Осы байтал косылмаған бірде бір бәйге болмады. Ал көк байталдың иесі кедей казак, болатын. Өз арғымақтарының озып келуіне әбден машықтанған байлар байталды иесінен күшпен тартып алды. Тек рееми совет өкімет орындары араласқаннан кейін ғана байтал өз иесі Әбенге кайтарылды. Жыйьгрманшы жылдардык орта шенінде ресггубляка- да классикалык курсе (сол кезде оны «француз куресі» дел атайтьш) кең тарай баетады. Бұл куресте казактың ұлтгык куросінің жеке балуандаіры куш сьгнасатьш бол­ ды. 1925— 1927 жылдары Орөнбургтің қалалық циркінде күрес жөндаде реепубликалык чемпионат өткізілді. Оған көптеген чемпионаттарда жеңіске ие болған, құрметті дипломмен яаградталғая қазақтың атаікты балуаны Қа- жьгмұкан д а катысты. Казахстан Орталык Аткару Комитетіяің 1928 жылғы 27 августағы «Байлардыц шаруашылыктарын конфиске- леу» туралы заны спорттын ұлттык, түрлерін дамытуда үлкөн роль аткарды. Заң байдар тарапынан жасалатын арандатушылык эрекеттері«е тыйым салды және бұкара- лык спорт козралысьжа жол ашьш берді. Жыйырманшы жылдардын аяк кезінде көптеген жер- лерде сабан тойдын кұрмегіне к аза к спортының ұлттық түрлері мен ойындарының үлкен жарыстары өткізіліп турды. Олар еггашілік леи мал шаруашылығындағы жазғы маусьгм аякталған кезде өтетін. Бұл жылдары эсіресе жылқы шаруашылығының мерөкесі көп арасында әйгілі болды. Бүл мерекеге республиканын ен таадаулы жігіттері жыйналатын. Мереке кезінде спорттын кыз куу, күміс алу, жам-бы ату, ж аяу жарыс, казакш а күрес, жорға жарыс сыякты кен тараған түрлерінен жарыстар өткізілетін. Әдет бойынша мереке көкпар ойынымен аяк- талатын. Алайда, программада негізгі орын бәйгеге бері> летін. Оренбургте өткізілген осындай жарыстардық бірІн- де ш аруа Ахмет Ескараев өз жеңісімен даңқын шығарды. Ол 26 шакырым жерді 29 минутта шауып өтті. Бірак республикада бүкаральгк спорт козғалысының дамуындағы біраз табыстарға карамастан ол кезде спооттын у л т т ы к турлеріяе айтарлыктай жете көніл бө- лінбеді. Ж ергілікті жсрлерде ұйымдастыру жұмыстарын- да елеулі кемшіліктер орьгн алды. Жеке жағдайларда 29

жарыстардын. опортгық сыйпаты болмады. «Сайыс» жа- рыстарынын орын алу фактілері де кездесетін. Мұяын барлығы ж ақа социалистік мәдениеттің талаптарына сай келмеді. 1931 жылы Казахстан Орталық Атқару Комитетіиін жанындағы физкультура және спорт жөніндегі Жоғарғы Совет дене шьшықтыру мәдениеті және спорт саласында, онық ішінде қазақ спортынын, ұлттык. түрлері мен ойын- дарын зерттсу үші« ғылми-зерттеу жұмыстарьша кажет- ті каржы бөлді. Бірак жетіік мамандардын болмауы сал- дарынан ғылми-методикалык. кабинет ұзақ уақыт бойына қажетті нэтижеге жете алмады. 1932 жылы РСФСР-дың физкультура және спорт жө- ніндегі Ж оғарғы Советі Қазақстанда физкультура жұмы- сының жағдайымен танысьщ, республикада физкультура меи олортты дамытуға бағытталғаш іқаулы кабылдады. Бұл қаулыда жөргілікті халықтық мәдеіш-тұрмыстык жағдайларына, әдет-ғұрпы мои салтына сүйену негізінде спортгың ұлтгық турлері мен халык, ойындарында дұрыс басшылыкты камтамасыз ету кажеттігіне ерекше назар аударылды. Отызытшы жылдардың орта шенінде республиканын көптеген облыс және аудам орталыктарында спорт үйір- мелері мен сөкциялары күрылды, орта және жоғары оку орьгндарында жастарға дөне шыныктыру тәрбиесін беру біраз жаксара түсті, физкультура мен спорт жұмысшы жастар арасына ене бастады. Спорттың кең тараған әйгілі ұлттық түрлеріиен бұқаралык опорт жарыстары өткізілетін болды. Жастар творчествосьшен жасалған, республиканык саяси және мәдеии өміріндегі түбірлі өз- герістерді бейнелеген «Колхоз — совхоз», «Бай мен ке- дей» және «Қызыләокер» ойьшдары бұкаралык сыйпат бастады. 1937 жылдың 26 мартымда Сотеттердін Бүкілказак- стандьгк. съезі Казак, ССР-іінің жаңа Конституциясын бе- кітті. Кокституцияның 19-статьясында: «Казак Советгік С о ц и ал и ст Реопубликасының, яғни онын жоғарғы мем- лекеттік өкімет органдары мен мемлекетгік баскару ор- гандары.ның карауыяа жататын жұмыстар: физкультура мен спорт ісіяе басшылык. ету және оны ұйымдастыру» делі«.ге«. Тарихи зор маңызы бар осы адымнык «әтижесінде физкультура және спорт органдарынык жумыс көлемі 30

едәуіір кеңейшд, бұхаралык. спорт шараларьш едәуір кең масштабта откізу үшвн колайлы жаідай туды. 1938 жыл — Қазакстанда спорттык. үлкен жарыстардын басталу жылы болды. Республика астанасы — Алматыда колхозшылардың республикалық бірінші спартакиадасы өткізілді. Онын программасында жекіл атлетика, мыл- тык. ату, велосипед спорты мен казақтың улттык күре- сі — казақш а күрес болды. Ж арысқа Одтүстік Қазақ- ста«, Шығыс Казахстан, Алматы, Гурьев, Семей жә«е Қарағанды облыстарыяык кұрама командалары катыс- ты. Шиеленіскен спортгык күрестін корытындысында жалпы командалық бірінші орыиға Алматы облысьшың физкультурашылары ие болды. Екінші және үшінші орындарға Шығыс Казахстан жбне Карағанды облыета- рының село спортшылары шықты. Казақша күрес жарысы, езіиің бүкіл тарихында тұн- ғыш рет, салмақтың үш категориясы бойынша өткізілді. Ж еқіл (65 «илопрамға дейін), орта (76 килограмға де- ііін) және ауыр (76 килограмнан жоғары) салмақтарда республика чемпионы дегеи кұрметті атакха Семей об- лысыныц өкілдері С. А. Адасқанов, К- Алтынбаоаров жэне И. Туменов ие болды. Бірак, өз арасынан респуб- ликанық қазақш а күрөс жөніндөгі үш чемпионын шы- ғарғанына карамастан, Семей облысы жалпы алғанда біркатар облыстарға пара-пар «еле алмады. К азахстан Коммунистік іпартиясынын 1939 және 1940 жылдары болған II және ІІІ-съезі құрметіне спорт- тын ұлттык түрлері мен ойындардан өткізілген жарыс- тар нағыз бүқаралык. болды. 1939 жылы республиканын барльгк облыстарында дерлік спорттың ұлттык, түрлөрі мен ойындардан бірінші орын алу жарыстары өткізілді. Қарағаяды, Оқтүстік К а­ захстан, Ж амбыл, Алматы және Кызылорда облыста- рьгнда атты спорт жарыстары, сондай-ах казақша күрес пен тоғыз кұмалактая, Солтүстік Казахстан және Семей облыстаірьшда казакша күрес пеи таяк жүгіртуден (жорға таяқтан) бірінші орыя алу кездесулері болып өт- ті. Сол жылдың қыеында селолык опортшылардын (екі топта — колхозшылар тобы мен совхоз және МТС-тер тобы бойынша) шацғы және таяқ жүгірту жөнінде рес­ публика бойынша біріиші орьлн алу жарысы өтхізілді. 1939 жылдын опорт маусымыінда, Семейде, көптеген көрушілер жыйналған жерде ұлттых спорт күресі — ка- 31

закдиа күрес жөнінде рөспубликалық чемпионат болып өтті. Оған Павлодар, Алматы, ■Семей, Онтүстік Казак- стан, Батыс Қазакстан және Қостанай облыстарыньщ балуаіндары катысты. Республика чемпионы деген атак- ка жеқіл салмақты Құрманбаев (Алматы облысы), орта салмакты Доскалиев (Батыс Казахстан облысы), ауыр салмакты Мусин (Павлодар облыеы) не болды. Батыс Казакстаниыц өкалі Доскалиев барлык салімактардағы балуандарды жығыл, реопубликаның үздік чемпионы де­ ген атак алды. 1940 жылы Казак Совегтік Социалистік Реопублика- сының жыйырма жылдығы меірокелепді. Казахстан ен- бежшілеріяе құттыктауында ВКП (б) Орталық Комитеті мон СССР Халык (Комяссарлар Советі былай ден жазды: «Ұлы Октябрь содиалисті.к револиоциясы казак халкын каіпиталистіік езгі мен улттык қамаудан мәңгі азат етті жэне социалистіік кұрылыстьвд кең айкьш жольгна шы- ғарды. Советтіік Қазакстаагның енбекшілері болыіювиктік партияның басшылығымен жыйырма жылғы кажырлы күрес пе« қурылыста ез еліиің бейнесін танымастай етіп өзгертіп, оны артта қалған және қайыршылық өмір сүр- ген отардан гүлденгея социалистах ресітубликаға айнал- дырды». Республиканың жыйырма жылдық мерекесі кұрметііне үлкен спорт жарыстары өткізілді. Республика бойынша қазакш а күрестен бірінші орыя алу жарысы спорттык-техникалык жағынан жоғары дә- режеде өткізілді. Ол өзінін таріихында тұнғьгш рет сал- мақтың бес категориясы бойынша (ек жеңіл, жеңіл, ор­ та, жартылай ауыр және ауыр салмактарда) өтті. Бұл қосыімшалар каоакша күресті бұрьшғыдан да кызыкты етіп, кәзіргі өркіи жане классикалых «үреоке жакьшдата түсті. Республика чемпионы деген атак салмак катего- рияларьша сәйкес Байдәулетовке, Кұрманбаевка, Төле- геновке, Макмановха және Жумабаевка берілді. 1941 жылы Щучье немалые үйінде (Көкшетау облы­ сы) таяқ жүгірту жөиінде республика бойынша бірінші орьгн алу жарысы өтті. Ол шақғы тебу жөніндегі реотуб- ликалык жарыспен бір уакытта өткізілді және онын ко- рытындылары жалпы комплексті зачетке әоерін тигізетін болды. Командалык корытындылар мынадай болды.*31 1 — орын — Актөбе облысы — 10 упай 2 — орын— Павлодар » — 18 » 3 — орын — Акмола » — 19 * 32

Ерлер арасында жске орындардың бөлінуі 1 — орын — Горелин — 58,6 метр (Костанай облысы) 2 — орын — Богаев — 43,9 » (Павлодар облысы) 3 — орын — Бооров — 43,5 » (Актөбе облысы) Эйелдер арасында ж еке орындардын бвлінуі 1— орын — Рубленко — 29,6 метр (Караганды облысы) 2 — орын — Пукаиов — 24,00 » (Ш ығыс Қазакстан облысы) 3 — орын — Сергеева — 24,3 > (Акмола облысы) 1941 жылгьг спорт шараларьгаың календарьлык жос- пары бойынша спорттық ұлттык жэне баска турлері мен ойьгндардан жарыстар, жолдастык кездесулер жэне тэж- рибелік ойындар өткізу көзделген болатыи. Оларға кол- хозшылар, кыіэметшілер мен студенттер қатысуға тиісті еді. Бірақ, неміс-фашист баскыншыларының Совет Ода- ғына опасыздық шабуылы совет халкынық .бейбіт жа- саадпаз еңбегін бұзды. . Ұлы Отан соғысы басталысьшен елдің бүкіл өмірі соғыс мәнеріне лайықтальгп кайта кұрылды, спорт ұйым- дары төзімді және ержүрек жауынгерлер тәрбиелеу ісі- мен шұғылданды. Осыған байланысты спорттың кейбір ұлтгық түрлері жөніндегі секциялардың жұмысы едэуір күшейді. Республиканьщ 'барльгк. облыстарында «барлау- шы-аңшылардың» спорт секциялары құрыла бастады. Бірақ олардық қызметі тек опортшы-жауынгерлеірді әзір- леумен доғарылмады, кэсіпшілік сыйпаты да болды. 1941 жылы бір ғаяа Шығыс Қазакстан облысьгада аң аулаумен әуестенушілер секциясында 2487 адам, Қызыл- орда облысьгада 1760 адам болды. Физкультура жэне спорт ЖӨНІНД0ГІ Гурьев облыстьғқ комитет! барлаушы- аңшылар әзірлеу жоопарын 400 процент срындады. Қазакстанның көптеген физкультурашылары Отан со- ғысы майдаядарыяда көрсеткен ерлігі мен батырлығы үшін Совет Одағыныц Батыры деген жоғары атақ алды. Қазактарды сыйпаттай келіп совет жазушысы Илья Эренбург былай деп жазды: «Қазактар атка мініп дала- да шауып жүруге дағдьіланған, бірак кажет болса, олар жүгіреді, олар тауға өрмелеп шығады, олар батпакка да батады: оларды ешнәрсе де токтата алмайды». Соғьгс шеберлігін меқгеру ісінде казактардын осы «дағдылары» манызды роль аткарады. Шебер шабандоз әруакытта шөбер жауынгер бола алады. Казактың атты спорт жа-

рьгстары мен халык ойыядарынын. іпайдалы жақтарының бірі міне, осыида. Үлы Ога« соғыеы жылдарында опорг жарыстарыи өг- кізу жөніндегі жұмыстар токтағэн жок. 1942 жылдыц к.ыск,ы 'маусьмында таяк жүгіртудеи республика бойьш- ша бірінші орын алу үшін бұкаралык спорт жарыстары өшізілді. Олар әсіресе Ақтөбе жэне Агсмола облыстарькі- да ойдағыдай өтті. Бұл облыстарда жарысқа катыокан спортшылардың «епшілігі Совет Армиясының қатары.ча өтуге әзірленіп жүрген жастар болатын. 1943 жылдын қысы да шацғы тебу және таяқ жүгірту жөніндегі кьі- зыкты жарыетарға толы болды. Спорттын осы түрлері- нен болған жарыстар комаидалық комплексті зачет бо- йьпнша өткіэілді. 1943 жылдың жазында Алматыда Орта Азия Реопуб- ликалары мен Қазақстан халықтарьюың снарташадасы өткізілді. Онда спорттық ұлттык. түрлері меи ойындарды түсіндіріп хальгк арасыиа жаю үшш аударыопак, күміс алу, қыз куу., қазақш а күрее, кө-кпар және түйе шөгеру- ден үлгі аларлык. кездөсулер болды. Халыктың әскери-физкультуралык әзірлігіне бас- шылықты жаксарту мақсатьгнда 1943 жылы Казак ССР- інің Халық Комиссарлар Соіветі еңбекшілср делутатта- рынын калалық және аудавдық Совет атқару комитетте- рінің жаньшан физкультура және спорт комитеттерія кұру жөніяде каулы қабылдады. Құрамьгна партия және комсомол ұйымдарынын, соғыс комиссариаттары <мен халық ағарту бөлімдерінің өкілдері еяген осы комитет- терді құру опортгың отан қорғау маңызы бар көптеген түрлөрін, онын ішінде ұлттық түрлерін дамытуда пайда- лы роль агкарды. 1944 жылдың жазында К азак ССР-ініц Халык Ко­ миссарлар Советі сңбөкшілерге дене шыныктыру мәде- ниетін беру жұмысьгн жаксартуға және казак спорты- ның ұлттЫқ турлері мен ойындарды онан әрі дамытуға бағытгалған қаулы қабылдады. Халык, Комиссарлар Со­ вет! республикалық физкультура және спорт комитетіне, Оку Комиссариатьгна, Денсаульгқ сактау Комиссариа- тына, СССР Ғылым академиясының Казак филиалына және Казақстаи Комсомолы Орталык Комитетіне казак спортьтың ұлттық түрлері мен ойыидар кітабьш баспа- дан шығаруды және жарыс өткізу ережелерін жасауды міндеттеді. Біраз уақыт өтісімен казак спортының негіз- 34

гі түрлөрі мөн ойьгадары жөяшде спорт жарыстарын өткізу ережелері жасалды. Осы ережелер бойынша (кейбір өзгертулермсн және косымшалармен) спорт жа- рыстары 1949 жылға дейін — «Қ азақ спортынын. халық- тық-ұлггык. түрлері мен ойындардың кыскаша жый- нағы» жарыкка шыққаиға дөйін қолданыльш келеді. Алайда, казак спортьшык ұлттык түрлері мен ойыядары мәселесшне арналған күрделі еңбек шығару мшдеті осы күнге дейін шешілмей келеді. 1944 жылы Казакстан азам аг соғысьгнык жүртқа аңыз болған батыры Аманкелді Имановтыц қаза тапка- ныиа 25 жыл толуын атап өтті. Опоірттың ұлттық түрле- рі мен ойындарды жан-тәнімен сүйген Аманкелді Има- новты өоке түсіру кұрметіне спорттын улттык турлері мен ойындарынан бұқаралык спорт жарыстары өткізілді. Олар 'республикаиың барлық аудандарьш дерлік кам- тыды. Слорттыц ұлттык түрлері мен ойындарыная Алматы қаласында еткізілген Алматы облысының спартакиада- сы өте кызық болды жане жаксы ұйымдастырылдьг, «Аманкелді» кинофильмінде Аманкелдінің образын жа- саған Қазақ ССР-інің халык артисі Елубай ӨмІрзаков бастаған 180 салт аггы слортшы парадка шықты. Соқы- нан облыстыд ең тандаулы шабандоздары ерген, жауын- герлік сауыт-сайманды іюиген артист кұрмет көрсету жү- рісіи жасады. Бұдан хейіи опорт жарыстары басталды. Спартакиаданын программасьша каэакша күрес, кыз қуу, аударыспақ, бәйге, жорға жарыс сыякты спорттыи үлттық түрлері еиді. Қызылорда облысында Аманкелді Имановты еске тү- сіруге арналған жарыстар бұқаралык сыйпатта өтті. Сыірдария, Шелек, Ж алаңаш , Қазалы, Теренөзек, Ж а- нақорған аудандарьгнда колхоз жігіттері «өкпардал, ка- закша күрестен, жаяу жарыстан, күміс алудан, жорға жарыстан, бәйгеден, аударыспактан жарыс өткізді. Қарағанды облысының спартакиадасы ойдағыдай бо- лып өтті. Оныц программасы к аза к спортынык ұлттық түрлері мөн ойындардан құрылды. Сонымен бірге оған көптен бері ескерілмей ұмыт калған спорт ойыны — «кү- мыра сьгндыру» ентізілді. Қазақ опортыіның ұлттық түрлері меи ойьцрдардык облыстық опартакиадалары Ж амбыл, Қостанай, Актөбе,

Павлодар жэне Шығыс Казакстан облыегарында ұйым- дастырыльгп өткізілді. Қазак. ССР Халык. Комиссарлар Советінің Аманкелді Имановты өске түсіру күнш атэп өту жөніндегі карары реопубликада спорттын ұлттык түрлері мен ойындарды онан әрі дамыта беруге үлкен эсер етті. Біркатар одактас ресіпубликаларда опорттын ұлттық түрлері мен ойындарына жете көңіл бөлінбей келгендіктен 1945 жылдың басыида физкультура жане опорт істері жөніндегі Букілодактык комитет спорттын ұлттық түрле- рі жөніндегі жұмыстарды күшейту туралы бұйрык шы- ғарды. Онда «Совеггтік мэдениет к,үралдарының бір бөлі- гі болып табылатыя, түрі ұлттык, ліаэмұны социалистік деяе шынықтыру жаттығуларьгның ұлттык, түрлерін ке- дінен пайдалану СССР-дің ұлттық республикаларында, округтері мен аудандарында бұқаралык физкультура коз- ғалысын дамытудағы негізгі фактілердің бірі болып та- былады» делінген. Фиэкультура және опорт істері жө- ніндегі реотубликалык. комитеттерге бастауыш және орта мектептерде, коләнер училищелершде, ФЗО мектедтерін- де фиэкультура пәнінің программ асына және мектапке дейінгі ұйымдардық жұмы-с практика-сына ұлт ойындары- нын, биінін жәке сауықтарының элементтерін енгізу жүктелді. Сонымен 'бірге оларға мереке күндерінде опорт­ тын ұлтгык. жэне халыіқаралы-к түрлерінен үлгп аларлык жары стар өткізу, оол кездегі ережелорді кайта карап, жа- ка ережелер жасау, спорттын ұлттық түрлерін іріктеп алу және бір жөнге салу, колхоздардағы, жұмькшылар меи әскери бөлімдердегі бұкаралык-спорт жұмысының прак- тикасына енгізу үшін материалдар дайындау міндеттелді. 1945 жылдың майыида Ұлы Отан соғысынын женіспен аякталу кұрметіне колхоздарда, совхоздарда, МТС-терде, тау жайылымдары мен жайлауларда казак спортынын ұлттыіқ тү-рлорі мен ойыадардан бұкаральгқ опорт жа- рыстары 'больш өтті. Сіторттык мереке жа-ксы ұйымдасты- рылып, барлық ережелерге сәйкес өтті. ¥лы Отан соғысынын жекіспея аякталуы Қазак Со- веггтік С о ц и ал и ст Республикасынық 25 жылдығына дәл келді. Юбилейгө облыетық спартакиадалар ариалды. Олардын программасында спорттын ұлтгык түрлері мен халык ойындарьша елеулі орын берілді. Павлодар, Тал- дыкорған жэне Алматы облыстарыида спартакиадалар аоқан ұйымшылдықпея өтті. 36

Жарыс 'басгалғэн күні Алматы ипподромы көрушілер- ге лык толды, олардып ар асында Казакстанға юбилейлік мерекеге барлык туыскан республикалардан келген ко- нактар да болды. Пропрамманын; көптегөн иомерлері опорттык шйелеяіскен күрес үстінде ©тті. Спартакиада қорытындысында мылалар чемпион болды: Бекназаров (аударыспақ), Сері«баева (кыз куу), Бердікұлова (жор- ға жарыс), Сейдахметов (бәйге), Меңдібаөв (қазақша күрес) Кулаков, Жарболов, Дайырбеков, Телібиев жане Байтакұлов (көкпар), Жиренбеков, Көжекбаев, Койпақов жане Нұрлыбаев (бүркітті тулкіге, коянға жане каскыр- ға косу). Қомандалық корытындылар мынадай болып шықты: I орын — Алматы облысы, II орын Талдықорған жане III орын — Октүстік Казақстан облысы. Әйткенмен юбилейлік спартакиадада бірсыпыра кем- шіліктер болды. Мунда ең алдымеи көкпарды ешбір ере- жесіз уйымдастырған басшылар кінәлі. Осындай себеп- терге байланысты Қырғызстанда көкпардан ресми жарыс өткізуден бастартты. Абайдың туғаньша жүө жыл толуыка арналған ж а ­ рыс қызықты жәнө едәуір ойластырыльш өткізілді. Оғаи улттык ойындардың аударыспак, жорға жарыс, ж ігіт ж а ­ рыс, күміс алу, кыз куу, қазакш а күрес, бэйгі мен көкпар сыяқты гүрлері, сонымен коса атты әокерлардіц қылыш шэбу, түрлі өяер «ерсетуі енгізілді. 1945 жыл реолубликамыздыц опорттык, емірініде спорт пен ойындардык казактың ұлтгык ойын түрлерінін кеңі- нен өркендеген жылы болды. Ж арыстарға мындаған әуестенушілер камтылды. Қаулыларға және баска доку- ментгерге ресми тіркелгендердің саны облыстық және аудандық жарыстарда 5317 адам болды. Ал шындығында олардын саны мунан едәуір артык. Программасы жағьрнан мазмунды және кызыкты не- ғүрлым ірі опорттык жаірыстар 1946 жылғы маусымда өт- кізілді. Олардын ішіаде Октябрь революциясына н кейінгі кезеңгі опорттың жэне ойьдадардыи казактык ұлттык түр- лерінің бүкіл даму тарихьшдағы ең ірісі Жамбылдыц ту- ғанына жүз жыл толуына арналған жарыстар болды. Олар республиканың облыстары мен аудандарында өткі- зілді. Әсіресе бәйгіге, жорға жарыска, жаяу жарыска, куміс алуға, кыз кууға, казакш а күреске ұлттык епорт- тық тағы баска түрлерніе қатьгнасушылар өте көп болды. Шығыс Қазакстан облысында казақтардыц аз екенді- гше және спорттың үлттык, турлерініқ жарысгары әдет- 37

тегіден нашар өтетіндігі«е караімастан мерекені жаксы ұйымдастырғандыктан опорттык ұлггык турлерінен көл- теган кызыкты жарыстар өткізілді. Сайыякерлер Жам- был атындағы жүлдені бәйгіден озып келіп алуға, күміс пен көкпарды алуға, кыздар қыз қууға, жаяу жүгірі- сіне, олар ерлердің мың метрге жарысына жәие әйелдер- дін, 500 метрге жарысыяа қатысты. Акыняың туған жері Алматы облысынын. Жамбыл ау- даньшгда үлікен опорттык мереке өткізілді. Опорттык ар түрінен жарыска катынаскаедар үшін бірнеше жүлделер бслгіленді. Соның гшіндс ескі әдет бойыиша ен бағалы сьгйлык бәйгідвн озғаядарға •белгіленіл, оған ат бастағаи тоғыз зат тігілді. ¥лы акьшның юбилейіне арналғаи спорттық жарыс- тарға колхоздардык тавдаулы жігіттері катысты. Онын ішінде бәйгіден Жамбыл атындағы жүлдені жевіп алған сайыпкер Рахыметжанов жорға жары.сы және күміс алу- да озгандар Қаржауов, Сейдіманов, Елгезеров, палуан- дар Меңдібаев, Түкібаев пен Ашановтар ерекше көзге түсті. Соғыотан кейінгі алғашқы жылдарда республлкамызда спорттық жұмыстың дамуымен бірге кемшіліктері де аз болған жоқ. Спортпен тұрақты шұғылдануға қыздар мен әйелдер аз тартылып, тоғыз құмалак пеи қазақша күрес- тіп дамуы қанағаттанарлықсыз болды. 1947 жылы рес- публикалық жоне облыстық комитеттер спорттык бұл түрлерін дамыту үшін бірсыпыра шаралар жүргізді. Мұ- ның нәтижесінде казакша күреспен шүғылданатындар- дың саны екі есе артып, 2 650 ге жетті. 1947 жылдың спорттык календарында ұлттық ат спор- тына едәуір орын берілді. 8 ноябрь күні Алматының қа- лалық ипподромында кыз куудая, күміс алудан, жорға жарыстан, аударыспақтан, 6 және 12 километрге бәйгіден үлкен спорттық жарыстар өткізіліп, оган Алматы кала- сының және облыстың кұрама командалары катынасты. Мерекеге әскери бөлімшелер ат спортынық классикалык түрлерінен катысты. Осы жылдыц спорттык маусымынан бастап Қазақ- станнын жылқы заводтары облыстык Физкультура жәнс спорт істері комитеттерініц тікелей араласуымсн бэйгі атгарын өсіре бастады. Бұл істе Батыс Қазакстан облы- сынық №№ 51, 52 және 67 жылқы заводтары бастама- шылардың бірі болды. Бәйгі аттарын сынау жақсы нэти- 38

желер көрсетгі. Байқау ж ары старына қатынаскан төрт адам тәуліктік жүрістен Бүкілодақтық табысты басып оз- ды. Бұл рекордты 1929 жылы Моисеев-Черкасский «Лорд» деген атпен жасаған болатын. Ол 252 километр еді. СССР-дың рекордынан 30 километр асатын 281,9 ки­ лометраж нәтижені № 67 заводтың жылқышысы Қалмур- зин «Каток» деген атпен көрсетті. Ташматов пен Беляев те жақсы нәтиже {279,7 ж әне 263 километр) көрсетті. Рекордтык нэтижеден арты қ табыска жеткені үшін сайыпкерлер Қалмурзинге, Таш матов пен Беляевке СССР Ауыл шаруашылығы мииистрлігінің алғысы жарияланып, спортшы.тарға СССР Министрлер Советі жанындағы Ф из­ культура жэнс спорт істері Комитетінің дипломдары тап- сырылды. 1948 жылдың жазғы маусымында Қазақстан спорт- шылары жаңа тамаша табыстарға жетті. Спорттық ұлт- тық түрлерінен Батыс Қ азақстан, Көкшетау, Акмола жоне Гурьев облыстарында өткізілген жарыстарда Бү- кілодақтық және республикалық рекордтар жасалды. Оралда 25—26 сеятябрьде № 67 жылқы заводынын. өкілі А. И. Беляев «Талисман» деген атпен тәуліктік жү- рісте 5 жерге демалып 283,5 километрлік нәтижемен жақа бүкілодактық рекорд көрсетті. 28 сентябрь күні № 83 жылқы заводыиың спортшысы Төленғалиев 100 километрлік тез шабу дистанциясын аралықта 10 минут демалыс жасай отырып, 4 са ғат 06 минут уақыт ішінде өіТі. Сөйтш, бұрын москвалык Степановка жататын 4 са- ғаг 22 минуттік рекордты жанартты. 1948 жылы спорттық баска д а ұлттык түрлерінен едә- уір табысқа жетті. К азак С СР Министрлер Советі жанын- дағы Физкультура және спорт істері комитеті Батыс Ка- зақстан, Ақмола, Гурьев ж әне Көкшетау облыстарынын тавдаулы спортшыларын бірінші дорежелі дипломмен наградтады. Кызылорда, Талдыкорған, Октүстік Казакстан, Семей, Жамбыл, Павлодар және Костанай облыстарында спорт- тын ұлттық түрлері және ойындардан жарыстар, ат спор- тының классикалық түрлері енгізілместен өткізілді. Ж а- рыс программасына ұлттық спорттың алуан түрлері енді. Қөрушілерді мергендердін жары сы (алтын кабак) ©те Қызықтырды. Мұнда белгіліі мерген Сейітов озып шыкты. Бұл кездерде халық арасына көп тараған ойын тоғыз кумалақ едәуір дамыды. Облыстык жарыстар өткізілген-

нен кейін Алматыда ескіден келе жаткан бұл халыктык ойыннан алғашкы рсспубликалық чемпионат өткізілді. 1948 жылы Жамбыл облысының өкілі Өтегенов өзінің жерлесі Шармановпен таласа отырып, республика чем­ пионы атағын жеңіп алды. 1949 жылдыц апрель айында Алматыда тоғыз кұма- лақтан екінші рет республикалык. жарыс өткізілдіі. Оған Қарағанды, Жамбыл, Семей облыстары және Алматы каласьгнан тандаулы споргшылар катысты. Республика чемпионы атағын Жамбыл облысының- өкілі Ақмағамбе- тов женіп алды. Екінші және үшінші орындарды. Өтеге- нов пен алматылық Ш. Ибраев өзара бөлісті. Чемпионат- та техникалык ғылымдардың кандидаты Ш. Ибраев ойлап шығарған әдіс пен ойынның жүру тәртібі жазылып отыратын болды. Ол ойыншыларды разрядка белуге, ойынның жалпы теориясын жасауға, жеке ойындарды талдап отыруға мүмкіншілік берді. Республикалык жа- рыстың нәтижесінде төрт ойыншыға бірінші спорттык раз­ ряд, терт ойыншыға екінші, тоғыз ойыншыға үшінші спортгык ра.зрядтар берілді. Республикалык категория- лык төреші атағы жарыстың бас төрешісі Қазакстаннын халык артисі Қалибек Куанышпаев пен жарыстың төре- шісі Мұзапар Рақымқұловца берілді. Тоғыз кұмалақтан республикалык чемпионат үшінші рет 1951 жылы Алматыда өткізілді. Ол кызу тартыс үс- тінде өтіп, жаңадан күшті ойыншыларды айкындады. Мұның нәтижесінде республика чемпионы атағын жам- былдық Саурыков жеціп алды. Тоғыз құмалақтан республикалык чемпионат мұнан кейінГі жылдарда да өткізілді. 1950 жылы алғаш рет жаяу жарыстан республикада бірінші орын алу жарысы өткізілді. Спорттың бүл тү- рінен Алматы облысынын өкілі Асылкан Искақов озып шыкты. 1951,—1953 жылдары алысқа шабатын аттарды сы- нау табысты өткізілді. Осындай жарыстардык бірінде спортшы Ракметжанов жана және осы күнге дейін өз- гертілмеген СССР-дык рекордын жасады. Ол 311,6 ки- лометрге тен. Әсіресе казакша күрес бұрынғыдан да дамый баста- ды. 1953—1954 жылдары өткізіілген республикалык жа- рыстар, қазакша күрес өзінің көпшілік арасына кеңінен тарағанын және техникасы мен тактикасы жағынан спорт- 40

тық күресиің негізгі түрлеріне ж ақындай түскендігін көр- сетті. Спорттыц ұлттық түрлеріне арналған аса ірі шаралар- дын бірі 1954 жылы Алматыда ұйымдастырылғаи жарыс- тар болды. Ол Абайдың кайтыс болғднына 50 жыл то- луына арналды. Ж арыска 200-ден астам сайыпкерлер З-сурет. Абай Кұнанбаөвтың кяйтыс болғанына 50 ж ы л толуына ариалып казак, спортынын ұлтты к түрлерінен өткен ж ары ска катынасқандардын парады. қатысты. Жарысты бастау правосына Совет Одағының рекордшысы, спорт мастері Кастекбай Рақметжанов ие болды. Бірак ол 8 километрге жарыста 14 ж асар Салауат Ерлікбаевтан ұтылып калды. Ж ас бала шапкан «Буян» деген атты бәйгіге бір кезде бәйгі аттарын өсірумен аты шыкқан Абаннын ұльг Естемес Абанов әзірлеген болатын. 12 километрге бәйгі жарысында да жоғары нотиже көр- сетілді. Айтуманов бұл кашык.тык.та 18 минут 18 секунд- та өші. Ж орға салыстырушылар 6 километрге жарысты. Мұвда «Көкатпен» жары ска катысқан У. Ж амаулова озьіп шыкты. Ұлттық ойындардың аударыспак, күміс алу, кыз куу, тоғыз кұмалак және бүркіт салу сыякты түрлерінсн ұйымдастырған жарыстар д а кызықты өтті. 41

1956 жылдың 27 майында Алматы ипподромында қой шаруашылығы қызметкерлерінің республикалық ксңесіне байланысты үлкен ат спорты мерекесй өткізілді. Бұл жа- рыстарға Ж амбыл, Алматы, Іле, Қаокелец аудандарыньің құрама командалрры және Алматы мен Қырғызстаішьщ 4-сурет. 16 км. шабылған бәйгіде озып келген Кебекбай Хамзаев- к е 1 дәреж елі диплом мен бағалы сыйлык тапсырылды. бір топ күшті спортшылары қатысты. Жарыстын про- граммасына желіс салыстыру, шабу, ат үстінде өнер көр- сету, қылыш шабу, сұлтандардыц айқасы, бәйгі, жорға жарысы, қыз қуу, аударыспақ жәие казақша күрес еиді. Спорттык. мерекедегі елеулі оқыйга 16 километрге бай­ га жарысы болды. Ж арыс күнніц ыстыктығы 32 градус болып тұрғанда өткізілді. Көрушілердің барлығы бұл өте қыйын дистанцияда спортшыдан тек төзімділікті ғана емес сонымен бірге бәйгіге шабудын техішкасы мен так- тикасын жете білуін, аттың күшін сынайтын жарыста кімнін озып шығатындығын асыға күтті. . «Мир» деген атпен шапқан Кебекбай Қамзаев бірінші болып келді. Екінші орьгнды Досбаев, үшінші орынды Іле ауданынан «Рассвет» колхозыныц мушесі Қосболатов ал- 42

ды. Мұнан кейін 6 километрге бәйгі өткізілді Онда бі- рінші бәйгіні кырғызстандык. А. Брюховицкий алды. Спорттыц ұлттық түрлерійіқ басқа да ойындары өте кьізықты өтті. Міне, осы жоғарыда баяндалрандардың барлығы қа- зақтық ұлггық ойындарының барған сайын дамып, нағыз халықтық спортка айналып келе жатқандығын көрсетеді. Дене тәрбиесінін жалпы системасында оған жете көқіл' бөлмеуді жойып, олардық дамуына кен жол ашу керек.

ҚА ЗА Қ ТЫ Ң ҰЛТТЫҚ СП О РТЫ МЕН О ЙЫ НДАРЫ НЫ Ң КӘЗІРГІ КЕЙБІР ТҮРЛЕРІ ТУРАЛЫ Казақтың ұлттық спорты мен ойындарынын барлығы халық жаппай қатынасатын ойындар. Республикамызда жергіпікті халықтар тұратын колхоздар мен совхоздар- дың барлығында ұлтгык спорт пен ойындар кенінен та- раған. Бірақ, оқу-жаттығу жұмыстарын және көпшілік қатысатын спорттык жарыстарды ұйымдастьгруда едәуір кемшілііктер бар. Спорттың ұлттық түрлерімен шұғылданатын спортшы- ларды үзбей жаттықтыру жолымен жетілдіріп отыру керек. Оған карамастан спортшыларды әзірлеу, жарыс­ тарды ұйымдастыру және өткізу ісінде үстірттік, кездей- соктық орын алып келеді. Спорттық ұлттық түрлеріне төреші ұйымдастыру ісі де канағаттанарлық емес. Қазақ ССР Министрлер Советі жанындағы Физкультура және спорт комитеті жасаған ережелер ескіріп, «спорттың халыктық-ұлтгық түрлерінін қысқаша жыйнағы» калың көпшілікке жетпеді. Мұның нәтижесінде осы уакытка дейін төрелік етудін бел- гілі бір жүйесі жасалмай келеді. Бұл спорттыи ұлтгық түрлерін дұрыс бағытпен дамытуға кедергі келтіріп отыр. Спорттык жарыстарды өз ісін жаксы білетін, әзірлігі бар, колхоздың, совхоз бен МТС-тін басшылары ресми тағайындаған адамдар ұйымдастыратын болса олар са- палы өтетін болады. Жарыстарды өткізуде кездейсоктыкка жол бермеу үшін аудандык физкультура комитеттері мен селолық спорттық коғамдары колхоздар мен совхоздарға, МТС- терге болашақ жарыстардың ережелерін күні бұрын жі- 44

беріп коюлары керек. Бұл міндетті жсңілдету үшін біз кәзір халық арасына көп тараған спорттын. ұлттық түрі мен ойындардың кейбір турлерііне кы сқаш а анықтама берейік. А УД А РЫ СП А Қ Аударыспак—спорттык ұлтты к түрлерінің ішіндегі еқ бір кызықтысы. Ол жары ска қатынасуш ыдан күшті, сам- дағайлықты, төзімділікті, батылдықты, тапқырлықты, ат үстінде өзін жаксы ұстай білуді тал ап етеді. Аударыспақ атка мінген екіі жігіттің бірін-бірі аударып тастап не ер- ден жұлып алу үшін ш айкасаты н ойын. 5-сурет. А удары спак. Т арты с кезі. Осы уақытқа дейін аударыспакты ресми ж ары старда «сайыс» деп . атайды. Бұл дұрыс емес. Аударыспак пен сайыстың арасында едәуір айырмаш ылык бар. Кәзіргі кездегі бар ережеге сай аударыспакка каты- насатын адамдар салмактары на к ар ай үш топқа бөліне- Ді. Жеңіл салм ак 64 килограм ға дейін,- орта салм ақ 80 килограмға дейін, ауыр са л м ак 80 килограмнан жо- ғарылар. Аударыспақ әдеттегі спорттык куреске едэуір ҰКсайтын болғандыктан салмакты үш топка бөлу жеткі- ліксіз. Себебі кей кездерде спортшылардьщ салмағында- 45

ғы айырмашылык. 20 килограмнан асып кетеді. БұЛ жарысқа қатьшасушылардың арасындағы теқсіздікті ту- дырады. Сондықтан аударыспақтағы салмақты кем деген- де бес топка бөлу керек. Аударыспақ үшін атты таңдап алудың маңызы зор. Оған әрі күшті, әрі шапшаң аттар керек. Ірі және биік атгар аударыспаққа жарамайды. Себебі оның үстіндегі адамды оқай аударып алуға болады. БӘИГІ Бәйгі — казактың ат спорты ішіндегі ел арасына ең көп тараған түрі. Бәйгі ұзаққа шабатын — аламан бәйгі және жакын жёрге шабатын бәйгі болып бөлінеді. 6-сурет. Бэйгі. Спортшылар сөреге жақындап келеді. Бәйгініц бір ерекпгелігі қырлы дөцесі бар табиғи ке- дергілер аркьшы өткізілетіндігінде. Бұл спортшыларға талапты күшейте түседі. Атка шабушы тек күшті болып қана қоймай, атқа жақсы шаба және ®з атының күшін дәл бағалай білуі керек. Бірак соңғы кездерде жарысты тегіс жерлерде немеее ипподромдарда өткізетін болды. Мұндай жадғайда ка- шыктықты ұзартады. Бэйгіде спортшынық тактикалық шеберліпінің орасан зор маңызы бар. Қөп жағдайларда аты жүйрік және 46

мыкты спортшылар емес, жарыс жардайыя дұрыс түсініп, өзініқ сәйгүлігініқ күшін дұрыс біле білген адам ұтып шығады. Жарысқа атты дұрыс әзірлеудің маңызы зор. Егер ат жақсы жаратылмаса бәйгіде ©зып шыға алмайды. Ат­ ты дурыс жарата бйлу және оның ерекшеліктерін ажыра- ту табыс кілті болып табылады. Қазақтар ежелден өздерінін, атты бәйгіге жақсы ж а ­ рата алатындығыаіен көзге тусіп келеді. Бұлар тәжрибеде талай сыннан өткен түрлі әдістерді қолданады. Бұл әдіс- терді шамамен үш кезеңге бөлуге болады. 1) Атты аяқдатып, анда-санда шоқыта шаптыру. Ж ал- пы алғанда бұл жаттықтырудың міндеті аггы ширату болып табылады. 2) Аггы біраз қатгы шапканнан кейін аздап демалды- рып алу. 3) Алда болатын бәйгінің жағдайына карай аттмұзак- қа қатты шаптырып, жаттыктыру. Атгы дұрыс жатгықтырып кана қоймай сонымен бірге бәйгіге қосатын сәйгүлікті тақдап ала білу керек. Ж аксы сәйгүліктердің мынадай ерекшеліктері болады: ат кеуде- лі болса онын жүрогі мен өкпесінің мықты екендігін көр- сетеді. Шоқтығы бнік, тірсек оіңірлері жетілген, аяғы сомдай берік болуы керек. Егер аттың жүрісі жайлы бол­ са ол оның ұзақка шабатындығын көрсетеді. К,ысқаға шабатын аттар денесі ірі, жай жүргенде жұлкынып, ты- нышсызданып түрады. К,азақстанның спорттың бұл түрін кеңінен дамытуға барлык мүмкіншілігі бар. Ж аксы жігіттер мен тамаша сәйгүлііктерді әрбір колхоз бен совхоздардан кездестіру- ге болады: республикамызда жылкы өсіретін көптеген за- водтар да бар. Сондықтан да К.азакстан таяудағы уакыт- тыд ішінде ат спорты өркендеген республикалардың бірі болуы керек. ЖАМБЫ АТУ Садак ату жер шары халыктарының барлығына ежел- ден мәлім. Ол кәзір де опорттың бір түрі болып санала- ды. Садақ атудан ресми жарыстар Европа мен Азияның бірсыпыра елдерінде өткізіліп, дүние жүзінде бірінші орын алу жарыстары да ұйымдасгырылады. Дүние жүзінде бірінші орын алу жарысы соңғы рет Финляндиянык астанасы Хельсинкиде өткізілді. Ал бола-

7-сурет. Алан. т а к жарыс спорттың бұл түрі халық арасына көп тара- ран Прагада 1957 жылы өткізіледіі. Садақ ату бір кезде Казакстанда да кеңінен тарап, спорттың ұлттык. түрі ретінде барлык. спорттык. мерекелер- дін программасына енгізілетін. Қ азақ жігіттері өздерінің мергендіктерін, шеберліктерін көрсетіп тіпТі шауып келе жатісан аттын үстінен қарақшыға садақ оғын дәл тигізе- тін. Әдетте жарыс өткізілгенде жамбыны биік сырыктын басына қыстырып коятын. Жамбыны алу үшін садак оғымен ішлшылбырды кынып түсіру керек болатын. Әйткенмен соңгы кездерде спорттын бұл өте кызықты түрі Қазакстанда мүлде ұмыт қалып келеді. Егер өздері- ніц ескі дәстүрін қайтадан тудырса Қазақстан спортшы- лары дүние жүзінік тандаулы мергендері мен бәсеке та- ласа алар еді. Республикамызда спорттың бұл ұлттық түрін кеңінен вркендету үшін ен алдымен тыңғылықты ұйымдастыру жүмыстарын жүргізіп, садак пен оның оқтарын көптеп шығару керек. Онсыз спорттын, бұл түрі кажетті дәре- жеде өркендей алмайды. Садак атудан халыкаралык. масштабта өткізілеТін жарыстардын. ережесін ескере отырып, жарыстың ереже- леріне өзгертулер мен толықтырулар енгізу керек. 48

Жамбы а т у таяудағы уакыттардыц ішінде спорттык ұлттық түрлер»інен ен қызьікты және халық көп к.атына- сатын түріне айналуы керек. ЖАЯУ ЖАРЫС Ойлы-кырлы жерлерде өткізілетін жаяу жары с казак халқына көптен бері таныс. Бұған карамастан жарыстың бұл түрінен е р е ж е әлі күнге дейін бір калышса келтіріл- меген. Осы уак ы тка дейін жарысты өткізудіц белгч'лі бір реті жок, С онғы кездердс жаяу жарыс республикалык спартакиадал а р д а спорттық зачеттық турінің б і р і бол- ғандықтан е д ә у ір дұрыс өткізіліп жүр. Жаяу жары стың кростан айырмашыльіғы шамалы болғандыктан кросты өткізудің ережесінің н егізгі эле- менттерін ж а я у жарысқа колдануға болады. Бүл жарыс- тыд кейбір өзіндік ерскшеліктерін ескере отыпкіп еркек- тар үшін 1 ООО, 1 500, 2 000 және 2 500 метадік кашыктық- тарды, эйелдер ушін 500, 800 » * , , да, меч»ік қашыктыктарды ұсынуға болады. ЖасөспіВімжігітгео мен Кыздардын 500, 800, 1 000 және 300, 400,РК е ^ жер ,,ге ж а р ы с у ы н а б о л .д ы . Ж а р ы с т ы қ 6 ™ 1м ен а с і р і 13—14 ж астағы балалар мен кыздар квп пянятм» болғандыктан оларға 300 және 500 метр Д дейінН қашықтык.тардын, кез келгенін Ұсьінуға Біз ұ с ы н ы п оты рған қашықтықтар Кр * ' ыстаю . ның д и с та н и и ял а р ы н а н б ір а з кем. МУняГ ^ * ннр“ селолык ж е р л е р ін ің ж ағдайлары мен ерек£ * ? ? * е р і Г ~ керш о т ы р м ы з . Т ағы б .р ескеретш жағадйЩ“ '* £ ^ ры өте ұ з а к к аш ы қ ты қ тар ға жарысьіп ә д ^ й е г е і Г АЛу^ ыт тл.^яоагғіы-г сСпПЛоПрТтТтЫыІқҒ мМЙерПеЙкКЙел.ПеЙрПдПел .. с н о с орын алуЫ керек. Егер жарыс ойлы-кйр^ У жаР ^ ™'сті кен күннін өзінде онык мәресі мен сеВрГ-Жерле- • Өт' жыйналагын клубтың, мөктептің, кодх^ көпШілгк көп алдында б о л у керек. Сонда спорттьіқ 6 0асқармасынық көпшілікті кызыктырып, тартуға болад^ тҮРін е калы« Жаяу ж а р ы с жалпы дене шыныҚтЫ[.'_ түрі болыгт табылады. Ол адамды КущЛ дыН ө т е кұнды ка, төзімлілікке, тапкырлыкка, жергіліЖкке. батылдық. рыс бағал ай білуге баулыйды. ЖарЫскТ| Жағдайды Дұ. адамның ? к у й к е жүйесін жетілдіріп, де~ рзірленудж өзі ды. Жая\\г ж ары с спорттык баска шыныктыра. у 'Аіепіт,,-.! өкіллйп;

үшін де жаттығудың тамаша турі бола алады. Оны спорттық жарыстардан кейін шаршагандыкты жою ушін колдануға болады. Спорттыц бұл кызыкты улттык түрін неғүрлым ксқінен дамыту керск. Бүл істі дамыту мектеп- тегі әрбір депе тәрбиесі пәнініц окытушысьшын, колхоз председателінің, МТС және совхоздардың директорлары- ныц, комсомол және физкультура комитеттерініц ардақты міндеті больш табылады. ЖОРҒА ЖЛРЫСЫ Ж орға жарыстың ерекшелігі мұнда атгы шаптырмай тек жорғалатып отыру керек. Жорғалар екі түрлі болады. Кейбір жылқылар өздері туғаннан жорға болып туады. Ал кейбір жылқыларды жастайынан жорғалауға үйретеді. Бірак, мұндай колдак үйреткен жорғалардың жорғасы кесек, жүрісі жайсыз болады. Жылқыны жорғасы шыкқан кезден бастап, яғни жас кезінен бастап тәрбиелегеи жөн. Әйтиесе жорғасыи жоғалтып алуы мумкін. 8-сурет. Жорга жпры.-. 50