Ішкі Азияға саяхат

ВА«Ь

Ю. Н. БЕССОНОВ, В. Я. ЯКУБОВИЧ ІШКІ АЗИЯҒА САЯХАТ Ш. Ш. УЭЛИХАНОВ жэне Г. Н. ПОТАНИН К АЗА К М Іі МУі Е К К Т Б А С'П АСЫ Алматы —і 1951

ОРЫСШАДАН АУДАРГАН Д. КОСАНОВ

Шоңан Шыңғысулы Уәлиханов

Ж Ы ЛЫ Шоқан Уәлиханов өзінің ту­ кан жері к аза к даласымсн қоштасып сапар шегеді. Шоканның әкесі султан Шыңғыс Уәлисв, 1740 жылы Россияға шын берілгендігі жвнінде ант еткен, к аза к тарихында атакты орын алатын Аблай ханныц немересі, өзінін. улын Омскідегі кадет корпусына окуга жіберуге уйғарады. Орыс тілінен түк білмейтін он ж асар Ш окан тілмаш- тын бастауымен Омскіге барады. Корпуска түскенге дейін үш жыл медреседе окыған зерек, алғыр б ала орыс тілін жедел үйреніп алып, азғана уақытта білім жағынан өзініқ курбы-курдастарын куып жетіп, басып озады. Зейінді, ең бексүйгіш Ш окан көп нәр- сені окып біледі, сөйтіп, корпус басшыларынын өзінен жергілікті негізгі кітапханадан кітап алып туруға руксат алады, өйткені окушыларға арналған шағын кітапханада- ғы кітаптардьщ бәрін Ш окан азғана уакыттың ішінде-ак бастан-аяк оқып шығады. Шокан бәрінен де гөрі саяхат туралы жазылған кітап- тарды кызығып окыйды, сейтіп өзі де саяхатшы болу- ды — элі күнге дейін мәлім емес жерді ашып аныктау- ды — арман етеді. Коркуста окып жүргенде Ш окан Сібір мен Орталық Азияныц б олаш ақ зерттеушісі кадет Григорий Потанин- мен танысып, д ос болады. Қешкурым олар окыған кітап- рын талкыға салып, өз беттерімен саяхаг жасауды ойлк- сады, Куку-нор көлінің бойын кезіл, Тибет тауларынын

шындарына тырмысып шығып ертеден калған Қаракурым қаласының калдыктарын, князь Ярославтын, Монғолия- дагы моласын немесе Византия императоры Юсгинианнан Земарх елші болып барған Орта Азия ханынық ордасын іздеп табуды арман етеді. Шоқан казак даласы туралы, көшпелі турмыс туралы, казак шонжарлары әуестенген бүркіт салып, ан. аулау туралы әңгімелерге әбден қанык болады. Бул эңгімелер- дін. қызғылықты болғандығы сондай, Потанин оларды сол кездің ©зінде-ак кағазға жазып ала бастайды; Ш окан суретті жақсы салатын', ол екі достың сүйікті казынасы болған қап-калыц дәптерді суретпен безендіреді, оған қазактардық кару-жарагынық, ер-турманынын, буркітке кажетті жабдыктарының және баска да ацшылыкка ка­ жет куралдардыц суреттерін салады. Шындығында бул Шоканньщ каршадай бала кезінде-ақ этнография жөнінде жузеге асырған еңбегінің тырнакалдысы болады. Корпустьщ дарбазасынан Ертістің айдыны мен оның сол ж ак жағалауы айкын көрініп туратын. Батып бара жатқан күнніқ кызыл-арай сәулесі аспан әлемін нурға белеп Шоканнық көз алдына Қьггайдың ертеден келе жаткан сыры мәлімсіз калаларын елестетеді. Шоканның өрттей каулаган ушкыр қыялы оның жолдастарын тан. калдырады. Ол оңтустіктегі ушы-кыйыры жок ен даланын. «ашылмай жаткан сыры көп Аспан империясымен» ушта- сып жаткан шекарасына калай баратынын, сөйтіп, әлі күнге дейін мәлім емес толып жаткан елдердің сыр-сипа- тын калай ашатындығын жолдастарына арман етіп айта бастайды. Шоканның зерттеу жумысына бейімдігі және онын, саяхат туралы кітаптарды окуға әуестігі узамай-ак бүкіл корпуска мәлім болады, сондыктан окытушылары жасөс- пірім Шоканды болашакта зерттеуші немесе ғалым бола­ ды деп есептейді. Ж азғы демалыс кездерінде Шокан сахарадағы әкесі- не, Көкшетау каласының батыс жағында 100 километр жерде туратын Сырымбеттегі аулына барып кайтып тура- ды; ал окудан бос уакытыныц бәрін Гутковскийлердің немесе Капустиндердің үй-ішінде ©ткіэеді, булар сол кез- дегі Омскідегі ек мәдениетті чиновниктер болады. >' Алматы музейінде Ш окан Уәлиханов салган бірсыпыра сурет- тер бар. Әртараптан хабары бар, талантты қыршын жас Уэлиханов өмірі бойы сурет салумен шуғылданған. 6

Офицерлік атак алып, Батыс Сібір генерал-губерна­ торы Гасфортгык адъютанты кызметін атқарып жүргенде Шокан Уәлиханов өзінін туңғыш саяхатына шығуға мүм- хіндік алады. 1856 жылы Ш окан Ж оцтарияға барады. Ол полковник Хоментовскийдің Ыстыккөл төнірегін зерттеуге арналған соғыс экспедициясына катнасады, бул экспедиция сол тө- нірек пен ш екаралас жерлерді зерттеп, оларды топогра- фиялык картаға түсіріп алады. Кейінірек Ш оқан Уәлиха- нов кытайдық К улж а деген қаласына барып, онда үш ай турып қайтады. Бул орыстың географиялык ғылымы ірі табыстарға ие болған жылы ед\\. Уәлихановтьщ алғашкы ғылми зерттеу- лері, Петр Петрович Семенов өзінін. әлемге әйгілі саяхат- тарын бастаған, сол үшін өзінің фамилиясына «Тянь- Шанский» деген қосымша атақ алған төңіректің өзінде өтеді. 1856 жылы П. П. Семенов Ыстыккөл казаншуққы- рына жетіп, оол кезге дейін купыя болып келген «Ыстык- көлдің» екі жағы нда да — батыс ж ағы мен шығыс жа- ғында д а болды. О рталык Тянь-шаньнық купыя сырлары бірінен сон. бірі аш ы ла бастайды. Б у л таулы өлке ол кез- де бүкіл ғылми дүниенің назарын өзіне аударады. Батыс Европа географиясының аксакалы Александр Гумбольдт, ақыл-ой кортындысына сүйеніп, бул жерде — Азия куры- ның орталығында — ірі жанартаулардын, туйдектелген жыйынтығы болуға тиіс деп топшылайды, Тікелей бақы- лау жүргізу аркылы Азияның дәл жүрегінде таулардың куралу сипатын аныктауды П. П. Семенов өзінің алдына мақсат етіп қояды. Оның зерттеулерінің нәтижесінде Гумбольдтіқ топшылауы бекерге шығарылады. Тянь-шань тауларында ешкандай жанартаулар болмай шығады. Акыл-ой өрісі орасан зор болған натуралист П. П. Семе­ нов Тянь-шань мен Ж оңғария табиғатынын, басқа жакта- рына да сондай зор көңіл бөледі; атап айтканда, онық саяхаты сол кезде туңғыш рет зерттелген бул өлкенің осімдігін зерттеп білу жөнінде орасан зор көп мәлімет береді. Уәлихановтық бул сыяқты өресі кең географиялык міндеттерді алдына койғандығы түсінікті. Өйткені шет аймакта турған жас офицердің алыстағы Европаның көр- некті географтарының көңілін бөлген талас-тартыстардан мүлдем хабары болмайды. Уәлиханов тек әуеской-нату- ралист болады. Бірақ оның ғылымға деген тал аб ы орасан 7

вор болады. Сондыктан Уолиханов өзінің әскери кызмет- тей бос болған әрбір минутын зерттелмеген Тянь-шань мен сыры мәлім емес Ж оңғария туралы географиялых. жаңа мәліметтер жыйнауға жумсайды. Ш оқан Ыстыккөлдіц төңірегінен коллекция жыйнак- д и , Ж оңғарияның таулы, жартылай таулы және тегіс ал- қаштарыныц өзінен бурын ешкім зерттемеген фаунасык (жануарларын) суреттеп жазады. Шоқан өзінің заметка- ларында «шибөрінің» сур каскыр екенін анықтап, «шибө- ріні» Альпы сыяқты таулардағы иттердін бір мәлімсіз түрі деп санады. Бірак өзініқ осы алғашкы сапарында Уәлихановтын, анықтаған басты нәрсесі, онын. меціреу жаткан өлкедегі туратын халыктардың өзін зерттеп білуі болады. Ол ха- лықтар орыс гылымына туцғыш рет Шоқан аркылы мэлім болады. Гянь-шань мен Ж оңғарияда туратьш «дулейтас- ты орданыц» тукымдары туралы география ғылымында көмескі тусінік болушы еді. Бул өлке ол кезде Россияның қарамағына косылмайтын еді. Онда болған бірлі-жарым саяхатшылардыц біресе жергілікті тілде, біресе кытайша, біресе казак, тіліиде аталған рулар мен гукымдардь: айыруы кыйын еді. Жергілікті тілді білмей, әртүрлі көш лелі кырғыз руларының шиеленіскен карым-катнастарык туңғыш рет байкаған ғалымның кандайы болса д а жеке тукымдарды зерттегенде улкен кыйыншылыкгарға кез- десуі сөзсіз еді. Міне сондыктан, тіпті П. П. Семеновтын, тамаша зерттеулерінін, өзінен де, ол өлкенің халкынан гө- рі жаратылысы туралы көбірек мэлімет таба аламыз. Уәлиханов көшпелі турмыстың барлык нэзік сырларык жаксы біледі, кырғыз сөздерін тамаша жаксы түсінеді, ол Уәлихановтың ана тілі болған к азак тіліне өте уксас болады, сондыктан Шокан өз зергтеулерінін, негізгі ны- санасы етіп этнографияны алады, оның мунысы өте дурыс та болады. Шоканнык жыйған материалдары сол өлкеде емір сүрген қазактар мен кырғыздар туралы ғылыми-гео- графия уғымына едәуір абкын түсініктер косады. Өзініц. «Жоңғария очерктері» деген ецбегінде Уәлиханов «бул екі турлі халықты бір бірімен шатастыруға болмайды» деп атаж көрсетеді, Шоқанның бул еңбегін кейін география қоғамы басып шығарады. Уәлиханов өзінің тусындағы география ғылымы казак пен кырғыз деген уғЫіМды ша- тастырып отыр деп налыйды (дәл революциянын, өзіне дейін патша тусындағы ресми документтердін өзінде де 8

казақтарды шімірікпей кырғыз деп атап келгені бізге мә- лім иәрсе), сөйтіп былай деп түсінік береді: «Қырғыз-кай- сактардың Улыжүз, Ортажүз, Кішіжүздері қырғыздардаі» мүлдем өзгеше» «казак» деген халық болып саналады... Бул екі халыктын. тіл жағынан да, үрім-бутак жағынак да, әдет-ғурып жағынан да айырмасы бар...». Шокан Тянь-шань мен Ж оңғарияда туратын кырғыз- дардыц да, казактарды ң да шыккан тегі мен тарихык аныктайтын толып жаткан ертегілер мен аңыздарды жа- зып алады. Халыктың данышпандығын аныкгайтын және көшпелі турмьюты бейнелейтін сскі жырлар мен макал- мәтелдерді Ш окан арымай-талмай, тыным таппай іздейді. Ж онғариядағы бес айға созылған сапарынан Омскіге кайтып келгеннен кейін Уәлиханов Капустиндердін. үй- ішімен араласып жакындасады. Онда ол Сібірдін алдын.ғы катарлы адамдарымен кездеседі, солармен таиысып ка- рым-қатнас жасайды, және патша тәртібінің кысымьша ушырап Сібірге жер аударылған адамдармен жақындасы* байланысады. Олардын. ішінде өздерінің каторгадан кейіи- гі жер аударылуын Омокіде өткізгеи петрашевскийшіл Дуров пен жазушы Достоевский болады. О лар Шоканнын турмыс тіршілігіне батыл араласып, онын, бүкіл бола- шақтағы тағдырына умытылмайтын эсер етеді. Петрашевскийшіл Д уров крепостнпктік Россиянин әкімшілік-саяси системасын сынап, Уәлихановтын айнала • сын каптаған жамандықка карсы оянып жетпеген нара- зылығын коздыра түседі, сөйтіп, ол Ш оканның демокра- тиялык көзкарастарыныц калыптасуына жәрдемдеееді. Уәлихановтың досы болып алған Достоевский Ш окан- ды орыс_ халкымен одан да гөрі жакындастыра түседі. Бірак. мунын, бәрінен де гөрі Шоқан Уәлихановтыи, бүкі.т болашак өміріне нағыз маңызды эсер еткен нәрсе онын. Петр Петрович Семеновпен кездесуі болады. 1856 жылы Семенов жолшыбай Омскіге түседі. Бул сапарында ол кейіннен дуниө жүзіне мәлім болған езінін. іянь-шаньды зерттеу саяхатына кетіп б ара ж атады. Кез- дейсок, жердей Гутковскийдің үйінде Ш окан Уәлихаиовкг ушырасып, Семенов оған тамаша көціл бөледі. Ж ас қазак- офицердіқ ой өрісінің кеидігі және онын. әскери команді - ровка кезінде аткарған жумыстары Семеновты таикал- дырады. Жас зерттеушініц Орта Азияны зерттеу жөніндегі бас- тамасын колдауға тырысып, Петр Петрович Уәлпхановка

өзі аударған Риттердің «Жер тану> кітабының колжаз- басы н — бул кітаптың Орта Азия елдері туралы томын оқып шығуға береді, және оның үстіне Шоканға шығыс факультетінде окып жоғарғы дәрежелі білім алу үшін Петербургке баруға кеңес береді. Петр Петрович Семенов Шоқанның келесі, бүтіндей ғылми саяхатын, Қашқарияға барып қайту саяхатын уйымдастыруға жәрдемдеоеді. Ол генерал-губернатор Гас- фортқа поручик Уолихановты Қашкар каласына жіберуге кецес береді, онда ол Тянь-шань жотасының аржағында жаткан сыры мәлім емес «алты шаһар елін» зерттеп, саяхатшы доктор Шлагинтвейттіқ апатқа ушырауы тура­ лы толык мәліметтер жыйнасын және мүмкіндігі болса, оның өзі олгеннен кейін қаддырып кеткен бағалы еңбектері мен жол сапарларын жазған хаттарын тауып алып қайт- сын, дсйді. П. П. Семенов Уәлихановтың Кашкарияга барғанда жүргізетін гылми зерттеулеріиін, программасын жасауға д а жордемдеседі. Қашқарияға Уәлихановқа дейін атақты М арко Поло (1272 ж .) мен Иезуит Гаеетен (1603 ж.) баска европалык екі саяхатшы ғана бара алады, олар — Ост-индия кыз- метіндегі мәлімсіз бір офицер мен ғалым Адольф Шла- гинтвейт. Булардың екеуі де сәтсіздікке ушырайды. Ал- ғашкысын ө.пімші қылып бамбук сойылмен таяқка жыға- ды, скіншісі үшті-күйлі ж ок болып кетеді, ғалымдар дүниесіне ол туралы өлді деген болмашы ғана хабар же- теді. Кашкария дүниелік география ғылымына мәлімсіз ж умбақ болып кала береді. Енді буған Россиядан үшінші саяхатшы — Шокан Уолиханов сапар шегеді. Оның ж ас кезінен ынтығып күт- кен арманы жүзеге асады. Бірак Орталык Азияның кыйыр шеттегі түкпіріне жету үшін, семейлік купец Букаш Ау- паевтың акылы бойынша, оған будан 20 жыл бурын бала кезінде Шығыс Түркстаннан келіп бір туысы алып кетіп, Қашкарияға кейін кайта алм аған қашқарлық Әлімбай болып сапар шегуге тура келеді, сөйтіп ол шашын такыр- лап кырдырып, офицерлік киімін шығыстыц шапанына ауыстырады, керуенбасы М усабайдыц туысымын деп, өте ауыр тар жол-тайғақ сапар шегеді. Уәлихановқа Семеновтың жүрген жолын әрі карай -соза түсуге тура келеді, свйтіп Европа саяхатшыларынан бірінші болып Тянь-шаньды косіп өтіп, купыя сыры мол 10

Кашкарияға — «алты шаһәр еліне» аяқ басуға тура ке- леді. . „ „ Ол кезде бул саяхат ете-мөте катерлі болады. кдш ка- риядағы кытай әкімдері мен жергілікті ел билеушілер оған бірде-бір европалыкты келтірмеу үшін барлык амал- айласын колданады. Ағылшындар Қашкарияға Индиядан кол созып, кашкарлыктарды Қытайға бағынбауға итерме- леп қару-жарақ бермекші деген лакап тарайды. Бул лакап кыгай әкімдерінің тынышын кетіріп, олар шетелдіктердін, бәріне сенімсіздікпен карай бастайды. Тянь-шань, Памир, Куэнь-лунь және Қаракурым жо- таларының арасында тостағаннын. түбіндей болып жаткан өзен жағаларында көкорай шалғынды мекендері бар, Кы­ тай карамағында болып келген шөл далалы Қашқария ешкашанда тыныш тіршілік дегенді білмейді: халық көте- рілістері бірінен соң бірі болып жатады, бул көтерілістер- ді, Қашкария 1759 жылы Қытай империясының карама- ғына көшкенге дейін ел билеген, бурынғы кашқарлык төрелердің тукымы кожалар бастап отырады. Көз көріп, кулак естімеген озбырлыкпен және қатал- дыкпен өткен 1858 жылгы ең ақырғы көтерілісті кожа Валихан-төре бастайды. Өзін есте калдыру үшін ол Қы- зылсу өэенініц бойына өзінің қаһарына ушырап өлтірілген кытайлар мен кашкарлықтардың кесілген басынан төбе орнатуға буйрык береді. Қашқардағы бүлікті басу үшін Іле влкесінен Музарт асуынан өтіп, кытай әскерлері келеді. О лар қаланы кор- шап алып, кожа Валихан-твренің отрядтарын талкандай- ды. Валихан-тәреніқ езі жасырынып, Қоканға кашып кетеді. Қытай әекерлері бул еңірде «тәртіп» орнаткан болып, рдталдыкты Валихан-төренің өзінен д е асырып жібереді. , Кашкарды тонап, егіндік жерді таптап, мешіттерді кыиратып, қаланың дарбазаларының алдынан сырықтар кадаған аллея (кең көше) орнатады, ол сырыктарға бүлік , “ ғ„аРғ^ ? .кашкаРлыктаРДыН басын кесіп алып шаншып кояды. Ьул аллеяның узындығы сондай, оны орнатуға алихан-төренің төбесін орнатканда кесілген адам басы­ нан аз бас кесілмейді. 2 Уэлиханов — Әлімбай болып еріп келе жаткан еруен Қарамола деген жерден шығып, кара жолдың

бойымен журіп, 1858 жылы 28 июньде Алатау бөктерле ріндегі гул жайнаған алаптардан өтеді. Жоңғар Алатауыи Жаксы Алтынемел деген асудан кесіп өтіп Іле өзенінін жап-жаланаш кумды алабына шығады. Керуен өткелге екі күн аялдап, Іле өзеиінің бойындг «Курбан» айтын өткізеді, содан кейін узак жүріп, арада 17 рет қонып, б августа қырғыз жайлауларының шетіне- жетеді. Купецтер кырғыздардын арасында бір айдай бо- лады, Семей каласынан жасакталып шықкан жеруен орыс товарларынық бірсыпырасын қойға айырбасгайды, сөй~ тіп, акырында, Қытай шекараларына карай беттейді. Керуен тамаша көрікті Заукы шаткалымен жүріп оты- рады, бул шатқал Заукы өзені мен оған келіп куятыт’ Зауқушақ, Қашқа-ату және Дуцғырана езеидеріиіқ ара- сынан барып қуралады. Жартастардын. кулап түскэн сыныктары жол бөгейді. Ш аткалдың кабырғасы әлденеіие рет кабатталып терасса жасайды, асудыа биіктіғі 1500 метрге дейін жетіп тіп-тік ж ар больш кетеді. Кез келгек жерде жануарлардың арса- арса болып жатқан каққасы бул асуға оцайлыкпен шыгу- ға болмайтынын сездіреді. Сондай жерлермен жүріп келе жатканда калың кар жауады, ол бул асудан өтуді онан сайын кыйындатады. Түйелер мен жүк арткан жылкылар тайғак таска аяғы турмай, жартастардык үстімен өрме- леп бара жатканда жығылып түсіп, түпсіз туңғыйыкка ушып кетіп отырады. Андижандықтар бес түйесі мен скі агынан айрылып, асудан зорға өтіп, тау үстіндегі суык далаға шығады, оны кырғыздар «сырт» баскаша айтканда арка деп атайды. Үздіксіз кар жауып, Тянь-шань тауыньщ төбесіне жа- кындаган сайын күн суытып, температура төмендей бере- ді. Сентябрь айыныц ортасы ғана болып, ойпат жеріндп егін мен жеміс ағаштары ж аңа ғана пісе бастаса да, Ж е тімасу деген асуында алакуйын боран соғып, айналанык бәрін күртік кар басып калады. Тау өзендерінде сең сі- ресіп жатады. Бул таудан төмен түсу өзінін кыйындығы жағынан Заукы шаткалымен жоғары өрлеуден де асып түседі. Екі жүз кой муз баскан биік жартастардан түпсіз туңғыйык- қа ушып кетіп жоқ болады, сөйтіп керуенніц жүк арткак- жүз бір түйесініц тек отыз алтысы ғана 'Геректі шаткалы- ның аржағындағы ойпаттағы жайдары жазға зорға же теді. 12

Жол-жөнекей керуен тонауды кәсіп еткен кырғыздар- ?.ген әлденеше рет шайкастар болып отырады, Қаш карға жетуге 130 километр жер калғаннын өзінде де Теректі шаткалынан өту үшіи акы төлеуге тура келеді, сол үшін Шонбағыш руының Атеке деген кырғызына үлкен сый тартады. Бул кырғьіз Қашкар керуендерінін аса қатерлі кыркулағы болады, ол андижандыктардан сый алып к.а- на коюға азсынып, олар коккандыкпыз деп жалынғаннан кейін ғаиа көнеді, өйткені Атеке К окан ханына ғана ба- ғмнатын болады. Теректі шаткалынан өткеннен кейін керуен тағы да жаиадан ж айнандаған жаздын. кушағына енеді. Өзендер- діц жағасында жапырағы жайқалып турған теректер, ива, барбарис ағаштары және жайнаған ж абайы гүлдер кез- деседі. ІІІокаи Уәлиханов бүкіл жол бойы кунделік дәптер жазып отырады. Бул күнделік дәптерге ол жүрген жолда- рын, көрген өлкесі туралы географиялык, мәліметтсрді, керуен тоқтап аялдаған жерде от басында отырып естіген ақыздары мен жырларын жазады. Бірак. Теректі асуыньщ оцтүстік баурайында, Қытай шекарасына жакындаған жерде, Уәлиханов өзініқ күнделікті дәптерімен коштаса- ды. Ш екаралық кара жолдардың бәрінде тінту болуынан кауыптанып және кытайлардың Қ аш карға бірде бір евро- палыкты жібермеуге тырысатынын біліп, күнделік дәптер кудік туғызады ғой деп сезіктеніп, оны сол жерге жасырып квмін кетеді. Соның алдында ол күнделік дәптерін ашып, соңғы кез- де жазылған бірсыпыра сөздерін окыйды: «Суыктаи калжырап, ерніміз жарылып, аузымызды аша алмайтын күйге жеттік. Қальщ белбеумен кынап бай- лач киген тонымыз бар, мурнымыз кызарын, бетіміз кө- ісріи, өзіміз будданың буркандарына уксап кеттік. Жуп- жумыр киімдеріміз өзімізді сауыттай кусырып, колымыз- ды кыймылдатпайды... Қулаққа урған танадай, бәрімізде де үн жоқ. Айналамыздағы көрініс ецсемізді одан да жаман басып, әлде қайдағы ауыр ойды елестетеді. Айна- ланыц бәрі жап-жалаңаш, өсімдік атаулыдан түк жок, суреқі кетіп қулазыған сардала. Барл ы к аланты жылкы мсн коилардың канкалары басып жатыр, ал олардың кей- бірсуініқ элі д е болса аман сақталған терілері мен кан- сөлі кеуіп кеткен кап-қара еттері бар». Содан кейін, күнделік дәптерді ж ерге көмерден бурын, 13

карандашын алып, оған мынадай ақырғы жазуларын жазады. «Қазіргі біз турған оңжақ бауырайы едәуір жылый бастады, селеу мен ший кездеседі. Аттануға асықтык. Қазір күнделік дәптер жерге көміледі, ал егер дымкыл- дық бузып бүлдірмесе, бул әлі де болса жарык, дүниені көреді. Көріскенше қош бол! Күнделік дәіттер қалай бол­ са солай тәртіпсіз, есте калу үшін ғана жазылды. Оны бір жүйеге келтіру керек. Мен жүріп өткен жерлер жайында, әрине, ешкім жалпы уғым ала алмайды. Ертең, мүмкін, қарауылға барып жетерміз, ал олардың бізді кадағалап тінтитіні сөзсіз. Екі күннен кейіи Кашқарда боламыз. Одан эрі не боларын кім білсін?..». Тар жол, тайғак кешу сонымен аякталады, бірак негіз- ғі кауып-катерлер алда турады. Қытай чиновниктеріне мынадай бір хабар жетеді. Қаш- қарға бес жүз түйеге мылтық арткан керуен келе жатыр екен, бул керуенді бір купыя мақсаттарды көздегеіг орыс офицері бастап келе жатыр екен деген лақап тарайды. Бул лакап Қашқар әкімдерін едәуір дүрліктіреді. Олар керуенге не істерін білмей турғанда, д ала кақпаларынын. аузына керуенбасынық өзі келіп жетеді. Ол қоқандық купецтердің ақсақалына (консул тәріздес лауазым) ба­ рып сәлем беру үшін өзін калан кң ішіне кіргізуін сурай- ды, ол ақсакалды өзім жақсы білуші едім және достык карым-қатнасымыз бар еді, деп өтінеді. Қытай чиновниктері керуенбасыныц бар болғаны тек момакан андижан купесі болып шык.к,анына тацырқайды. Бул купец Мусабай Токтыбаев болады, ол шынында да Қокан аксакалы мен бірсыпыра кашкарлық купецтерге жаксы таныс болып шығады. Қокан ақсакалы Мусабайды куанышпен карсы алады, және оған комектесуге уәде береді, бірак кытай генералы менхакімбек (Қашкардың жергілікті билеушісі) батыстан келген керуенге күдікпен караз'ын қоймайды, сақтық істеп, керуенніц жүгін тексеріп қайту үшін оған тәжрибелі чн- новниктер жібереді. Хакімбек жіберген кісілер керуеинің жүгін тексеріл шыгады. Бес жүз түйенің орнына бар болғаны тек отыз алты түйе бар екенін аныктайды, оныи. үстіне купецтел мен керуен жумысшыларының арасында бірде-бір евро- палык жок екеніне көздері жеткениеи кейін керуенді ка- лаға енгізеді. 14

Алайда, керуеннің тексерілуі сәтті болып шыкқанды- ғына карамастан, өзін журт б ілт танып коймауы үшін Уәлихановтың әлі де болса сақтык жасауына тура келеді, ол үшін Андижаннын. бай купеціндей өмір сүріп, Қ аш қар- дыц 'барлык, әдет ғурпына бағынуы керек болады. Сол елдін. занына сәйкес ол тіпті «чаукенге» уақытш а үйлене- ді, бул калаға келген әрбір мусылман кісі қ ал ад а турған кезінде әйелдікке тандап алатын ж ас әйелдерді «чаукен» деп атайтын болған. Керуеннін. алып келген товарлары керуен сарайдын, ои бір дүкеиіне орналастырылады, ал ж ол жүріп жүдеп калған малдар тойындыру үшін жайылымға жіберіледі. Сауда кыза түседі. Тар көшелер мен базар алаңдары- на халык толып кетеді. Қаракошқыл, беттері мулдем кап-қара дерлік, көздері шүңірейген имек мурын айқай-шулы қашкарлыктардын, арасынан бірлі-жарым парсылар мен иидустар да ушы- райды, олар ергедегі иран халыктарының бет бейнесін көзге елестетеді, солармен катар бірлі-жарым Еділ татар- лары да, цигандар да, армяндар да, еврейлер де кездеседі. Базар аландарындағы музыкалық хорлар тобырлар- дын аііқай-іиуына үн қосады. Екі шекті дутардын дың- гі:!лы, он сегіз сым шекті ситардың зарлы дауысы, таякшаксн ойнаткан рабаб цимбалынын. дабылы және чсрмендэнің кішкентай қоқырауларыныц сықкылдаган шылдыры кулак тундырады. Зерлі такыя мен атластан жасалған бас киімдердің арасьшда, кашкарлыктардың сеқсең боріктері мен сусар бөріктерінін арасында, Букар купецтерінің қаукайтып орагаи солделсрінің арасында чаукендердің ақ чадралары желпілдейді. ' Керуен сарайда сауда жасап жаткан Әлімбайдың кайтыл келгендігі туралы хабар бүкіл Қашқарға тез тарағаны былай турсын, оның үстіне, Әлімбайдыц тау жотасының аржағьшда Қоқан хандығында туратын әже- сінс де барып жетеді. Ол өзінін. «немересіне» сыйға ал- тыиды зермен өрнек салған шапан жібереді. Ж алған Әлімбайдын, толып жатқан туыстары оны бі- ршен соц бірі қонаққа шакырып, ең тәтті гағамлаоі ч. оерт сыйлайды. ** віи^ ЫЙЫрМа ж ылдан кейін ^айтып келген ж ас жерлесі- иің пысықтығы мен акылдылығына тақырқаған қаиіқгр 15

купецтері Әлімбайды акылды ақсакалды қарт купецтей кадірлейді. Керуенбасы Қашкарда өзінің толыи жаткан таныста- ры мен жерлестеріне, тіпті жақын туыстарына кездеседі. Ол олармен Әлімбайды таныстырады. Керуен сарайда сауда жасап жүріп, Әлімбай — Уәли- ханов — узамай Қашқардағы, Қокандағы, Бухарадағы аралуан саудагерлермен танысып коймайды, онымен ка­ тар білімді, дінге жетік акындармен, кейбір чиновниктер- мен жэне тіпті Қашқардағы 1825 жәнө 1857 жылдардағы халык козғалысына катнасып, өлімнен кашып кутылған адамдармен де танысып, досжар бола бастайды. Купецтермен жэне дінге жетік акындармен әқгімелесе отырып, Уэлиханов бул елдін, барлык алты каласы тура- лы мэліметтер жыйнайды. Өйткені оларды сол кезгедейін ешкім білмеген, олардыц кай жерде екендігі, бір-бірінен канш а қашықтығы, олардың немен аты шыккандығы, кандай өзгешелігі бар екендігі ешкімге мәлім болмаған. О ларды н аты білімпаздарға тек кездейсоқ купецтерден тараған көмескі хабарлар арқылы ғана есітіліп отырған. Бүкіл елдің аты болып аталған бул алтышаһар1 Қаш- кария сахарасының әржерінде болады және олар бір-бірі- мен тек ертеден келе ж аткан керуен жолдары аркылы ғана байланысады. Бул калалардыц тунжыраған корган- дары, кунге күйіп, өқі каш кан жерлері оларды саяхатшы- лардың көзінен тасалап турады. Тіпті мунаралары жок мешіттері де корғаңдарынан көрінбейді. Бір сыдырғы сап-сары саз балшыктан соғылган, калындығы он метр, бпікгігі жыйырма метр келетін корған бүкіл тегістікті орап алып, кішкентай үйлерді, мешіттерді ж әпе базар алакдарын коршап турады. Корғаидардың бурышына са- лынған Кытай архитектурасының аласалау келген күзет мунараларын көргенде — бул ж ерге кытай эскерлері жа- кын турған сыякты; олардың камалдары кашцарлыктап- дың саз балшьгктан салынған калаларының төңірегіндегі күзегші сыякты букіл елдің өнебойына салынып отыратын Бул алты шаһардың әркайсысыныц ерскше б ір аотык- шылығы болған. Қашкардың аты шай саудасымен ш ы к кан; Янгн — Гисардык аты Хакімбектің бакш асы нда «се- тін көк есімдік (лотос) пен апыйын (гашиш) арк ы л ы 1 АлтышаЬар — жергілікті халык взінія влкесін о сы л ай атаған — б?л бяскаш* айтканда «алты кала» деген сөз. 16

шыккан; Кашкарлыктардын, ек үлкен каласы Яркендгін аты патша орынбасарының ордасы аркылы, бүкіл Каш- кариядағы мунарасы бар ертеден келе ж агкан мешітжәнв кулдар саудасы- аркылы шыккан; бау-бакшаға бөленген Хотан жібек куртгарымен және «дараи» атты жібек шү- беректерін, бөз мата, кілемдер, жука киіздер шығарумен мәлім болған; Аксудын атағы жаксы тері ж асау және койға байлығы аркылы шыккан, ал ен. кішкентай кала, үш мыцдай ғана үйі бар, Үшторфан 1765 жылғы көте- ріліс кезінде барлык халкын кытайлар кырып салғандық- тан кайғылы күйге ушыраған, ал ол кырылған адамдар- дын орнына елдің артарапынан жыйналып әкелініп бес жүз үй егішш ш аруалар орналастырылған. Сауда жумысынан бос кезінде Уәлиханов Қашкардын айналасьж аралап, елдің турмыс жайын зерттейді. Бір каладан екінші калаға дейін кытайдык почта станциялары орнатылған карапайым жолдар созылып жатады. Осында «Уртенг> деп аталатын станциялардың аркаГісысында 15—20 кытай солдаты мен офицері және жол кьізметіне жегілген жергілікті халыктыц үй-іштері турған. Ел коныстаған көкорай шалғынды шурайлы жерлер- дің аржағында кумайт шәл д ала жатады, оның кейбір жерлерінен әлдекайдагы бір таңғажайып кустардын кеуіп қалған канкасына уксайтын сып-сыйдам сексеуіл кездесе- ді, ал сол шөл даланы тек куландар мен үркек киіктер ғана мекендейді. Ел жайлаған жерлердін, жанында, өзендердің жаға- сында, нашар уксатылған күріш, бидай, жүгері (сорго) егістері болады, шөбі көп макта егісі кездеседі. Жеміс бау-бакшалары күтімсіз болады... Уәлиханов егін шығымы және суландыру мәселесімен шуғылданады, әрбір егіннін пісіп жыйналатын кезін жазып отырады. Онын бержағын- да ол Қашкарияда кант бутасы егіледі екен дсген әнгіме- лердін бекер екендігін аныктайды (бул жөнінде тіпті Рит- тердіц өзі де «Азия жерін тану» деген кітабында солай деп жазып каталаскан болып шығады, бул ацыздып шы- ғуына мына бір нэрсе себеп болған болуы керек: бул жерге көп тараған жүгері сорттарынын бірі тәтті шырын- ды болады, бул жүгеріні жергілікті балалар »те жаксы көреді. Уәлиханов руда және тау-кен жумыстарына да, жергілікті косіптерге д е ; көіЦл бөледі, сөйтіп мунда~«шы- і-322 17

ньгнДа мануфактура жок, кол кәсібі бар» деген кортын- дыға келеді; сонымен катар ол бул жердегі кол онер! өндірісінің токырап керемет мешеу калғандығын, асылын- да оның VII ғасырдағы кытай саяхатшысы Гуэн-Теаннын суреттеп жазғандағысынан еш қандай айырмасы жок екен- дігін аныктайды. Ускынсыз саз балшыктан соғылған там уйлерде кысы- лып-кымтырылып кашқарлыктар турады. Олардын тун- жыраған бет бейнелері халыктың кайыршылык турмысы мен правосыздығын айтпай-ақ сездіреді. Қашкар халкы на салынған ауыр алым-салыктар туралы көңілсіз әцгіме- лерді Уәлиханов кулағын түріп тындайды. Қ ал а халкы өздерініқ чиновниктеріне, бектер мен маньчжур солдат- тарына азык-түлік атаулының бәрін — ет, май және овощьтар жеікізіп беріп туруға тиісті болады, ал олар- ды қ жерін шаруалар жыртып беріп, барлык үй жумыс- тарын да солар орындайды. Талантты халык жыршылары Уәлихановка өздерінің өлеқ-жырларын айтып береді, ол халык жыры тарихы жазылмаған елдің тарихынық ж аңа беттері екенін ескеріп бул өлеқ-жырларды ойында сактайды. Ж ыршылар — Қашкар каласында ат устау кыйын. шөптіц бауы он екі тенге, б ірак өз басынды аман сақтау одан да кыйын, деп жырлайды. «Купец» атағы Уәлихановтың елдің экономикасы мен оның саяси жай-жағдайын зерттеуіне жаксы жәрдемдесе- ді. Кешкурым Шокан колж азбалар мен еекі кітаптарды карастырады, оларды таныс купецтерінен алып отырады, сөйтіп ол нағыз тарихшыға айналады... Біртіндеп ол «алты шаһардык, немесе Кіші Бухараның шығьтстағы алты каласының халі туралы» деген заметка қурастыра- ды; бір жыл өткеннен кейін бул жазғандары Петербургтегі Сырткы істер министрлігінің Азиялык департаментінін чиновниктеріне бурын білмеген жаңалы к болып шығады, содан соқ барып География коғамының бастыруымен жа- рыкка шығады, сөйтіп, бүкіл ғылым дүниесіне купыя б о­ лып келген Кашкардык сырын ашып береді. Уәлиханов тағы да күнделік дәптер жасап алып, оған көрген білгендерін ж аза бастайды: «Ж азы өте ыстык және калы қ шаң-топырак араласкан ауасы жан төзбейтін ауыр болады, онық үстіне бул арада өте сирек жауатын жаңбыр д а оны салкындата алмайды Шығыс Түркстаннын халыктары найзағай ойнап күн

күркіреп жауатын жауыннан зәресі калмай коркады. Егер аспанды қарауытып булт каптаса, барлық молдалар өздерінін шәкірттерін мешіттің бастырмасына алып шы- ғып, «Қамшы» деген дуғаны дауыстап окый бастайды, бул дуға бултты айдап таратады деп ойлайды. Булай қоркушылыктың себебі мынада: жауыннан кейін жердің беті сортаңға айналады, сонық салдарынан егіннін, шығы- мы нашарлайды, және акыр аяғында, там үйлердің тө- белері тегіс болады, егерде бул_ арада мундай катты жауындар жауатын болса, Кіші Букараның калаларынын бәрі сөзсіз кыйрап калар еді. Қыстыгүні кар 3—4 күннен артык жатпайдьг, өэендері бүкіл кыс бойына ешбір кат- чайды...»5. Уәлиханов кеш болса күнделік дәптерін жаза бастайды, ал чаукен ол сауда жөніндегі жазуларын к а­ т а н жазып болар екен, деп ыждағатпен күтіп отырады, ол Шоканның осы жазып отырғандары күн сайын сауда- дан тапкан олжаларының есебі ғой, деп ойлайды. Әлімбайдьгң жас кезінен кетіп калып, ж ат елде жүріп туған жерін сағынғандығын, Қашкарда болған әртүрлі окыйғалардын жай-жағдайын тәптіштеп сурайтындығын, сонық бәрін Шехриаре патшаның өз әйелінің мын бір түн сртегісін тындағанындай назар аударып тындайтындығын чаукен жаксы біледі. Чаукен Әлімбайға Қашкарияда болған көтерілістер мен аласапыр окыйғалар туралы, шетелдердің купецтері турзлы және олардық бул елдіқ алты шаһарына баратын ергеден келе жатқан жолдарымен сапар шеккен сауда керуендері туралы әнд-іме шертеді: Қ аш кар, Яркенд, Янғи- Гисар, Хотан, Аксу жэне Торфан калаларының жайын сөз кылады, бул жолдарды кытай әкімдерінің көршілес ха- лыктармен және таудағы қырғыздармен сауда жасау үшін ашқандығын айтады. _ Бул чаукен көп нәрселерді естіп біледі, өйткені баска мусылман калаларына карағанда Қашкардағы әйелдер әлдекайда еркіндеу жағдайда болады. Ол Әлімбайға Валихан-төреніқ көтерілісі туралы және ол кожаның апыйынға (опиум) мае болған кезде өте Кауіпті болғандығын баяндайды. Бір жолы бул кожаның Кашкардың ең жаксы деген кару жасайтын устасының баласын қылышпен шауып өлтіргенін айтады, өйткені ол мае болып отырып баланық әкесі сыйға тарткан кылыш- тың өткірлігін байкамакшы болады. Бул уста Валихан-төренің дақкын естіп, оған өзінін ең 19

жаксылап жасаған кылыштарын сыйға таргуға алып ба- рады, ол оған өзінің баласын ерте барады. Бул бала кожа- ның алдында тізесін бугіп, басын иіп, кожаға көрсетуге екелген кылыштарын оның колына апарып беріп турады. Кылыштар бурын-сонды көз көріп, кулак естімеген кару- лардай шыңдалып, жалт-жулт етеді, сөйтіл керемет сулу жасалғандыктан Валихан-төреге әбден унайды. Кожаным көңілі толып, устаға тіпті өзінің колын сую- ге де руксат етеді. Содан кейін кылыштардың біреуін алып: Осының өзі өткір ме екен,— деп сурайды. — Өткір,— дейді уста. — Онда көрейікші,— деп кож а кылышты сермеп, уста- ным баласының басын кесіп түсіреді. Одан кейін көк бо- латка жуккаи кызыл каннын. ізін көріп: — Я. тамаша өткір кылыш екен,—дейді де устаға зерлі шапан жабады. Чаукен әйел Влімбайга кожа сайран курып отырғаң кезде есінеген музыкантты д арға калай асып өлтірткеиін айтады. Ол әйел сонымен катар каланы кьттайлар коршап ал- ған кезде, кожаның буйрығымен калаға келген бір узын шашты ак френгтің (шетелдікгің) басының калай кесіл- генін баяндайды. Евролалыктын өлтірілгендігін есітіп, Уәлиханов кула- ғын туріп, чаукеннен Кашкарға келген осы танғажайып адам туралы өзіне не мәлім екендігін толығырак айгуын сурайды. — Френгтіц бойы узын еді, оның шашы да узын еді және басында ешкаидай баскиімі ж оқ еді,— деп сөз шер- теді чаукен.— Ол_ Кашкарға келеді, Валихан-төреге сэлем беруге барудан бурьш марруландык Наманбай дегеи бай купецті іздсйді, сөйтіп одан кож аға тарту үшін Үндістан- ның алтын зерлі шапанын, Кашмирдің ак сәлдесіи тауып беруін сурайды, бірак Наманбай шетелдіктің бул талсыр- масын орыидап улгіре алмайды. Валихан-төренін жауыигерлері бул узын шашты адам- ды устап алып, кожаға алып барады. Олар шетелдік өзінін акылды кеиесімен каланыц іргесінде турған кытай эскерлерін тойтарудың жолын табуға жәрдемдесср д еп ойлайды. Бірак сол куиі Валихан-төре апыйын тартумен бола- ды, сондыктан ол ешкімнім де жәрдемін керек кылмайды. 20

Шетелдікті өзіне алып келгенде, кожа одан алып кёлген барлык кағаздарын беруін талап етеді. Сол кағаздарында адам айгкысыз байлык турғандай- ак, шетелдік кағаздарын бергісі келмейді. Шетеллік бул кағаздардың бәрі Кокан ханына жіберілген, сондыктан мен оны тек соған ғана беремін. дейді. Өзінің айтып отырған әңгімесін күйеуінін ерекше кө- ніл койыл тындап отырғанына тацданған чаукен — мен шетелдікті мешіті бар жаца алаңмен кала дарбазаларына карай алып бара жатканын көрдім,— дейді.— Жел оның шапаныныд етегін желпілдетіп, шаштарын дударлатып жіберді. Шетелдік адымын кеіі басып, жедел жүріп бара жатты, сонда да болса таудык шындарына карай берді... Біраздан кейін Валихан-төреіііч атты жауынгерлері шет- елдіктің кесіп алынған басын алып келіп, Қызылсу өзені- нік бойындагы кесілген бастардан курылған төбеніц ба- сына апарып тастады, оны өзініз де көрген боларсыз, ол бас баска бастарға царағанда өзінің аппактығымен ерек­ ше көзге тусуші еді, күн жеп, жел кағып карайып кетксн- ге шейін, ол солайша көзге ерекше көрініп жатты. — Валихан-төренің шетелдіктен тартып алған кағаз- дары кайда екен? — деп сурайды сонда Уәлиханов. Бірак Валихан-төренің шетелдіктің докумснттерін не кылғанын кашкарлыктардын ешкайсысы білмейтіндік- тен чаукен де жарытып ешнәрсе айта алмайды. Сол сыяк- гы ол чаукен бул узын шашты шетелдіктің эйгілі ғалым- географ доктор Адольф Шлагинтвейт екенін және оның Индиядан Куэнь-луньнін Каракурым асуы аркылы Орта- лык Азияға өгіп, Тянь-шань жотасына онтүстік жағынан кетпекші болған батыл саяхатшы екенін де білмеуші еді. Өзін өлтіруге алып бара жатканыи көргенде ол, мүм- кін, алыстағы Тянь-шань тауларына карал, от шашып жаткан ж анартаулардың түтінін байкамакшы болған болар, ондай таулардын. Тянь-шань жотасында болуы мүмкін деген жорамалды онық усгазы атақты Гумбольдт топшылаған болатын. 3 Шағын ғгн а купец керуеиімен бәз-баяғы Әлімбай де­ ген атакпен Ш окан Уәлиханов Шығыс Түркстаннын аста- насы және Хебэамбаньнын. турған ордасы — Яркенд ка- ласына баруга әрекегг жасайды. 21

Купецтер болашак сауданыц пайдасын ойлап, барар жерге тезірек асығады, сөйтіп өздерінің ойынша өзін бай салды купец сыяклы устай алмаған серігініц мінез-кул- қына, жүріс-турысына таңданады. Әлімбай минут сайын аттан түсіп жаяу жүріп, күн кыздьірған тастарды жыйнайды немесе шан-тозац басып курап қалған дала шөбін теріп алады. Ол баксылар сыяк ты шөптіц сабағына жете карап, тасты-таска урып, кіш кентай бөлшектерін жыйып-теріп алып жүреді. Ол кытай күзетшілері мен жергілікті ямщиктер (а' айдауціылар) турған үртенгілерді зейін койып карап шы ғады, далаға дабылшы есебінде қойылған маяктарды ке­ рш тацданады, бул маяктарды соғыс немесе ел ішінде булік шыккан кезде Қытайға тез жедел хабар беру үшія кытайлар орнаткан. Ол хуторларға барып, өзендердік жағасына аялдап, толып жаткан арыктардың бойына ток тайды, өзінің жолдастарынан жолда кездескен барлык усақ-түйек нәрселердің жайын тәптіштеп сурап отырады Одан кейінгі Кызыл уртенгісінен бастап жер жағдайы шуғыл өзгереді. Шалғын шөп өскен жерлер, хуторлар және сылдырлап акқан арықтар курыйды. Олардың орнын Қумшайдан атты түк шықпайтын кулатүз басады, ал оның аржағында нар камыс каптап кеткен сирек кезде- сетін тузды көлдері бар төбешікгі кумдар жатады. Алайда керуеи Яркендке жете алмайды. Жолда оны Кашкардан хат әкелген хабаршы қуып жетеді. Қашкар- дағы дос-жарлар Қоканда орда төңкерісі болғандығын хабарлайды, ал бул жаңалықтың кокандық купецтергғ ерекше мәні болады. Сол хатта Кашкардағы халдің қа- терлі екендігі айтылады, ондағылар Валихан-төренін Қоканнан кашкандығы жэне Қашқарға шабуыл жасау үшін жанадан әскер жыйып жатқаны туралы хабар кел- гендігін білдіреді. Яркендке бару талабынан бас тартып, кейін кайтуға тура келеді. Қокандағы ханның өзгеруі купецтер бағы- нышты болған Қокан аксақалының өзгеруіне әкеліп со- ғуы сөзсіз еді. Керуен Қашкарға кайтып келген кезде Қоканның бу- ]>ынғы аксакалы тутішнға алынып койылған болады. Уэ- лиханов жаңа аксакалдың келгендігін қарсы алу салтана- тын толык етіп жазып алады, жаңа ақсақал Қашқарға Қоканның жаца ханының елшісімен бірге келеді. 1 Бул карсы алу аса салтанатты болып өтеді. Шетс.-і 22

купецтерінгн бәрі «куанышты хабар үшін» бір-бір шайдан төлеп елші мен ж аңа аксакалды карсы алуға шығады, ал өте қадірлірек купецтер Қоканнан келе жатқандарды карсы алу үшін бір конар жерге дейін барады. Ағаш қурсауға адамнын. бас сүйегі кадалған үлкен жолдың бойында салтанатты жүріс басталады. Әскери күзетшінін. алдынан атка мініп жаршы келеді, ол журтка ақсакалдыд келе жатканын хабарлап: «тізгіндеріңе ие болыңдар» деп айкайлап кояды. Оныц артынан бірнеше аткосшылар, ер-турманына алтын мен күміс жалаткан, үстіне оюлы ж абу ж апкан арғымақтардың тізгінін устап келеді. Одан әрірек нөкерлері коршаған нағыз курметті ^онакгардын. өздері келеді. Кокан аксадалын карсы алып, купецтер өздерінін. жа- ца бастығыныц келу курметіне баж салығын төлеп, әдет- і урып бойынша оған алғашкы рет «сәлем» бергені үшін көп тарту тартады. Ж ака аксакал тамаша әңгімешіл жылы жүзді кісі болып шығады. Көңіл көтеріп отыратын кауымды ол ак- сакалдык қызметген артық санайтын адам болады. Қашқардағы Андижан купецтерініқ жай-жағдайы нашарлауы былай турсын, кайта жаксарып баянды бола бастайды. Оларды ж ақа ақсакал унатып, жақсы көретін болады. Ол күн сайын кешке ж акын оларды өз үйіне конакка шакырып алады немесе өзініц көңілі жақын адамдарынық бірінен хабарландырып оларға өзі конакка баратын болады. Ол тіпті купецтерге ер-турманымен ат, зерлі шапан, оюлы етік сыйлайды. Бірақ Андижан купецтері ж аца аксақалды ң осы сый- сыйпатына карамастан елге карай кейін кайтуға асығады. Олар алып келген товарларын сатып болады, аттары мен түйелері әбден тынығады, темір жүк арткандықтан жара- лы болған аркалары жазылып, оларға кон. бітеді. Бірақ андижандыктардын, кайтуға асығуына басқа бір нәрсе себеп болады. Кала ішінде тағы д а Мусабайдың керуенімен бірге орыс офицері келіпті, ол керуеннің түйе- лері жайылып ж аткан жайлаудың манындағы бір жерде жасырынып жүрген көрінеді деген хабар тарап, ол күннен күнге күшейе бастайды. Бул хабарды Мусабайдын, керуенінен кейін шығып Се- мейден келген керуендегі ташкендіктер алып келеді. Бул лақап мүлдем Коканға дейін жетеді, сондықтаи керуенніқ түйелерін бағып жүрген жалшылардың бәрін ІЗ

және сол гөніректі карап тексеріп шығу үшін Кокаина; арнаулы чиновник жіберіледі. Келген чиновник тексеру жүргізіп, орыс атаулынь габа алмай ташкендіктер алып келген хабардың өтірікіі гін баяндау үшін Коканға кайтып кетеді. Буған Кока; эксакалының өзі себепкер болады, ол керуендегі купеп тердін бәрін өзі тікелей білетіндігін айтып, әлгі лакаптыі өрескелдігіне күледі, бул лакаптық калаға гаралуына в себеп болғандығына таныркайтынын, сөйтіп онсызда Ва лихан-төренің кашып кеткендігі және оның не ойлап жүр- гендігі туралы хабардың кала халкын үрейлендіріп отыр ғандығын білдіреді. Ал бул кезде Кашкар тағы да соғыс жағдайьшда де; жарияланады. Дынзеге (полицияға) сойылдар мен най ааларды жыя бастайды. Түн болса атгы карауылда; күзетке шығып, каранғы көшелерді отпен жарык кылатыі болады, ал турғын халыкка күн батканнан кейін үйлері нен шығуға тыйым салынады. Каланыц айналасын чи новниктер күэегіп, күшейтілген карауылдардың күзетші лері айқай салып жүретін болады. Бакылаушы отрядта мен атты күзетшілер шекараларға жіберіліп, жым-жыр үнсіз даланы бакылайды. Әлімбай журуге дайындалады. Ол өзінін ерте кезде; тыйындық акшалар мен тау жыныстарынын тур-түріне жыйнаган коллекниясын буып-түйеді, оларды ол «алть шаһар еліне» саяхат жасауға барған кезден баста кунтгап жыйнайды, Кашкар базаринан сатып алған же] гілікті маталар мен ағылшын товарларының улгілеріні арасына ең кадірлі олжасын — ертеден келе жаткан к таптарды тыгады, олардың ішінде «Тазкириян Ходжагян колжазбасы болады, онда Мухамбет әулеттерінін, тізім Кашкар еліндегі дін басылардың аты-жөндсрі, оларды Яркенд каласын 1758 жылы кытай әскерлері алғанғ дейінгі урпактары тугел жазылған еді. Әлімбайдың өзіне тиісті заттарын артып әкеле жатқа нардағы жуктің арасында Яркенд жанындағы Мирдж таулары мен Каракаш өзеиінен қазып алынатын нефри- тщ бөлшектері де. долор яшмасының, мрамордын хрз стальдің бөлшектері де жоне Керня өзенінде болаты алтын араласкан кумдар да бар еді. Калың топ шығарып салған керуен 13 март күні кг ланын какпаларынан шығады, сөйтіп ешуакыіта катпаі тын Төмен өзеніне салынған ағаш көпірден өтіп, Тяні 24



шань жотасыныд аржағындағы кайтәр сапарға бег ■гейді. Керуен келмей жатып-ак, онын, алдынан Қашкардаі кайтып келе жаткан Андижан купецтерінің кыйсапсы; байлыктары туралы лакаптар.эртараптан тарай бастайды керуенбасы отыратын «темір отырғыш» бар екен, және «ей доу түйеге артқан ғажайып жәшік бар екен, ол жәшіктс алтын ағаш өседі екен, ол ағашта жан баласын таңқалды ратын булбул сайрайды екен» деген аңыздар тарайды. Куртка камалынын коменданты Тянь-шань кырғызда рының бастығы Мамыразык-датка осы лақаптарды есі тіп, керуенге карсы купыя тықшылар да жібереді, оларғг көрген-білгендеріңнің, естігендеріңніқ бәрін бірін кал дырмай маған хабарлап отыр деп әмір етеді. Мамыразык датка бул керуен менің бекініс камалыма соқпай өтіп ке- тіп, Андижан купецтерінен мол зекет ала алмай калар мын деп кауыптенеді. Уәлиханов кашкарлык достарына коштасу сыйын бе- ріп, шекарадан өтуге руқсат кағаз алып, керуенді Устун- Артынш мекеніне жакындаған жерде куып жетеді. Керуенніц жолы Тоин өзенінің ағысы бойынша Ташик- Таш карауылының жанынан өтеді. Жадырап нағыз жаз бола бастайды. Қашкардын, бау- бакшаларында ©рік ағаштары гүлдеп, қызғалдактар жапырағын ж ая бастайды. Бірак керуен Тоин өзенінін алабы бойынша жоғары өрлеген сайын майда теректер мен тікенді жеміс буталары кездеседі, онда ж аз жаңа ғана шығып келе жатады, шагқалдарда ағараңдап әліде болса қар жатады, ал одан да томен ойпаттарда әр жерде жер жаңадан ғана көгере бастайды. Керуен жолына түскен соң сахаранық көшпелі адам- дары олең айтып әндетеді, ал Әлімбай болса, өзі жаңа гана зерттеп шыккан өлкені есіне түсіріп, ойга шомады. Ол өзі әбден шаршап шалдыкканын енді ғана біледі. Тар жол, тайғақ кешіп жасаған саяхаттар және удайы төніп турған кауып-катерлер оның онсызда нашар денсау- лығын нашарлатады. Өзіне жумбак Кашқарға аттанар кезіндегісіндей-ак Әлімбай тағы д а Уәлихановқа айналады, сөйтіп енді Тянь-шань жотасынан тезірек өтіп, туған еліне жетуге асығады. Ол өзінің жыйған матсриалдарын тезірек тәр- тіпке келтіріп, талдап тексергісі келеді. Керуен картада көрсетілмеген жолдармен тікелей тар- 26

тады. Үш күн бойы ол Тоин өзенінін. ағысы бойынша жо- ғары өрлеп, сол өзеннін Торғат деген жердегі басталар жеріне түнейді, свйтіп таудағы Ш атыркөл деген квлге карай беттейді. Ауа райы барынша суыта береді, сөйтіп Қашкардағы і үлденген өріктер көрген туске айналғандай болады. Шатыркөлдің алабында әліде болса күн нуры мызғыта алмаған карлар кездеседі. Көлдіқ өзін муз басып жа- тады. Керуеншілер үрпек карды күректерімен тазартып, туй- елері өтуі үшін ж алғы заяк жол салады. Уәлиханов суы кка урынып, денесі түршігіп калтырай- ды. Ол езінің макталы шапанына кымтанып оранады. бірақ кайтое д е бойы жылымайды, дертткө шалдығып калмасам игі еді деген ой оның үрейін алады. Ол түйе айдаушыларды тез кыймылдаңдар деп асык- тырады. Уэлиханов қалайда болса Тянь-шань жотасынан тезі- рек өтуге ынтығады, ол Россияны сағынады, бір жағынан Қашқарда болып жатқан уакыйғалар д а онын. ойын бөліп жүрегін тебірентеді. Ол Ташкенттен немесе Қулжадан кел- ген купецтердің біреуі мені біліп койып, артымнан қуғын- шы шығар ма екен деп кауыптенеді. Тек 1859 жылғы 12 апрельде ғана Нарын алабынан етіп, өзіне таныс Заукы шаткалы аркылы Ыстыккөлге жстіп, Верный каласына келгеннен кейін ғана Уәлиханов езін кауып-катерден кутылдым деп есептейді. Онын, бул саяхаты небары он жарым айға созылады. 1860 жылы көктем күндерініқ бірінде Петербургте Марс даласында, парад кезінде, екі ж ас жігіт кездеседі. Оның бірі текті жас князь және бет бейнесіне карағанда жасына жетпей картайған кірбіқ кісі болады. Ол марш жасап жүріп б ар а ж аткан ж аяу әскерлер мен атты әскер- лерді жаксылап көруге ынтыккан, б ірак өздерінің қый- мылдарын елен. кылмаған айналасындағы журтқа катты наразы болып турады. Бул журттың өзін неге тазартпайды екен,— деп ол иығы тиіп кеткен мастерге жаман көзімен карап өзінің касында турған кісіге мыскылдап күңк ете калады. Князьдың касындағы ашаң жүзді, суцғак бойлы, қара 27

нуртты, жука ерінді, жас штаб-ротмистр оған назарын аударып, кекесін күлкімен сыпайылап: — Сіз әлі Разиннің журтты калай тазартканын окы- ған жок па едініз? — дейді. Сол штаб-ротмистр Шокан Уолиханов еді, бул оныв Қашкарға барған сапарынан кайтсымен Сырткы істер министрлігінін. шакыруымен Петербургке келген кезі еді. Князьдын. мыскылы Уәлихановка унамайды. Бул тө- ресымактың сөзсаптауынан жумысшы киімін киген адам- ды сол киімі үшін ғана орынсыз тілдемекші болғаны бай- қалады, онын осы кылығы Шоканның есіне кытай мандариндерін түсіреді, олар да өздеріне жол ашу үшів шығыс калаларының айкай-шулы тар көшелерінде кара- пайым адамды таякпен сабап жол салушы еді. Олар да журтты іріктеп тазартатын... Князь штаб-ротмистрге таныркап карайды, бірак ба- тылы барып ешиэрсе дей алмайды, шаыасы, еркін ойлы- лыктын офицерлердің арасына да енгеніне зығырданы қайнағандай ызаланып, унатпай басын шайкайды. Князьдыц ызаланарлықтай жөні бар еді. Ол кездө Петербургтің журтшылык пікірі революииялык өрлеу кезекінде еді. «Бостандык» дегсн накыл сөз жиі-жиі есті- луші еді. Прогресшіл интеллигенттер болашакта шаруа- лардың азат етілуі, әйел тендігі, адамның карабасынын еркіндіі і туралы мәселелерді кызулыкпен талкылауда еді. Чернышевский, Добролюбов, Герцен «Современник» пен «Колокол» журналдарында өткір өжеттікпен «игілікіі іске* шакыруда еді, «игілікті іс» деп олар цензурзиын кезін бояп революцияны айтушы еді. Шокан Уәлиханов осы жаңа идеяларға шын ыклзсы- мен беріледі. Осы мэселелер жузеге асырылса, ол өзініц жас кезінде ойын бөліп, жанын кыйнаған мэселе де ойда- ғыдай шешілетіндігін айгпай-ак сезгендей еді. Уәлиханов орыс офицері болды, сонымен бірге ол өз халкын суйген және оның болашағын ойлаған сахараның көшпелі адамы болды. Ол өз халкының өркені тек Рос- сияның жәрдемі аркасында ғана өсетінін білді, сондыктан ол болашакта осы халыктардық мәденн жағынан бірле- суін арман етті. Петербурге Уәлиханов жүздеген кісілермен танысады олармен араласып кездесу Ш оканға кітап окып турумен бірдей кажет болады. Ол акын Майковпен, Полонскиймен танысып, жакын-

дасады. Петербургке ж аңадан ғана кайтып к-еліп «Уни­ женные и оскорбленные» деген повестін жазумен айна- лысып жүрген Достоевскиймен кездесіп турады. Петербург ориенталистері (Ш ығысты зерттеушілер) бірінен соң бірі Уәлихановпен танысуға тырысады, өйтке- ні олар, дурысын айтканда, каж ет материалды тиісті адамның өзінен колма-кол алуы мүмкін еді. Реті келгенде, Уалиханов та олардан өзі білмейтін нәрселерінін бәрін біліп уйреніп алуға асығады. Моселен, ол әлі де болса кытай тілін білмейтіндігіне катты өкінеді, кытай тілін білуді ол Орта Азияны зерттеу үшін өте кажетті нәрса деп есептейді. Уәлиханов профессор Березинге, кытайды зерттеуші Васильевне және баска ғальімдарға барып ка- рым-катнас жасайды. Өзі муше болып сайланған Географиялык коғамда ол тағы да П. П. Семеновнен кездеседі, сөйтіп, оның басшы- лығымен, Орта Азияның картасын ж асаумен айналыса жүріп, баспаға кырғыздардыц турмыс ж айы туралы этно- графиялык материалдар дайындайды. Уәлихановтың кабинетіндегі ж азу столын колжазба- лар каптап туратын болады. Онда «Ж оңғария очеркте- рі» де, «Тау кырғыздары туралы хаттар» да, кытай каласы Кулжа мен К аш карға барған кездегі күнделік дәптерлер де үйіліп жатады . Б ір а к олардыц ішінде басты орын ал- ғаны, әрине, О рта Азия хальгктарының жырлары мен аныздары туралы ж азул ар болады. Географиялык коғамның «Запискасы* мен «Известия- сында» ж ари ялаган жоне өзі өлгеннен кейін көп жылдар- дан сон Географиялык коғам жыйнап калы ң том етіп жеке басып ш ы ғарған ғылми очерктері мен макалала- рында Уәлиханов борінен бурын этнограф есебінде көзгв түседі. Мулдем өзіне дейін ешкім барм аған шығыс Жоң- ғария мен К аш кар сыякты елдерді туңғыш рет баяндап жазған кезінде д е Ш окан ол ж ерлердің табиғатынан көрі олардын адамдары туралы, сол адамдарды ц әдет-ғурып- тары, мінез-кулыктары, тілі, аныз-ертегілері туралы мә- селелерді көбірек козғайды. «Туысынан ориенталист» болған Уәлиханов Шығыстыц көшпелі халыктарьшын тур- мыс ерекшеліктерін шебер уғынып, оларды ң мәденн каз- насын білімді орыс коғамына толык ж сгкізуге тырысады. Ол өзікің саяхагтары кезінде ж азып алган халык жыр- ларың (ертегілерін) талдаумен көп ш уғылданады. К.ыр- ғьіз эпосының таңғаж айып, шығармасы «М анас» орыс 29

ғылымына туңғыш рет Уәлиханов арқылы мәлім болады. Россияның мулдем окымысты деген адамдарынық көпші- лігі де Орта Азияның кошпелі халыктарын ашыктан-ашык мәдениетсіз тағылар деп санаған кездік өзінде Уәлиханов бул поэманы дала Илиадасы деп атайды. «Манас,— деп жазды Уәлиханов,— қырғыздын барлык еотегілеоі меи акыздарының бәрін бір дәуірге бейімдеген жәяе бір адам- нын — Манас батырдың айналасына топтаған энциклопе- диялық жыйнақ... Кырғыздардың турмыс жағдайы әдет- ғурыптары, мінез-кулыктары, география, діни және дәрігерлік білімдері және олардыц халықаралык, к.арым- қатнастары осы орасан зор поэмадан орын алған»6. Уәли- ханов «Манастын» мазмунын баяндай келіп былай дейді: «Манас поэмасынын. бір үзіндісін, этап айтканда, Кене- тай ханнын асы жөніндегі үзіндісін мен қырғыз жыршы- сының аузынан естіп жазып алдым. Сірә, бул қырғыздын кағаз бетіне туңғыш рет түсірілген сөзі болар. Мен осы шығарманы аударумен шуғылданып жүрмін, ориенталис- терді осы күнге дейін білмейтін тілмен таныстыру үшік кішкене сөздік қурастырғым келеді». Уәлиханов сонымен бірге «Едіге» жырын да аударады, кырғыздар арасында мусылман дінін кабылдағанға дейіл сакталып келген шамандықты зертгеумен айналысады, көшпелі елдердіқ ертедегі кару-жарағы мен курал-сай- мандарын, олардың ата-тегін зерттейді, кырғыздар мен қазактардың эпосын орыс ертегілерімен және орыс жыр- ларымен салыстырады. Уәлиханов әртараптан хабары бар адам болады. Ол өэі болған елдердегі халыктардың тіршілігініқ барлык жактарын, әдет-ғурыптарын, әкімшілік тәртіптері мен саяси жай-жағдайларын зерггейді. Сезімпаз, алғыр ойлы Уәлиханов Шығыс халықтары- нын тіршілік турмысындағы өзгешеліктердің негізгілсрін көріп аныктай біледі. Бул гурмысты ол сырттан торымай, нағыз калың ортасында турып зерттегендіктсн бул оған оңайырақ та болады. «Алым-салық төлейтін тап,— деп жазды ол өзінің Қашкария туралы хаттарында,— Шығыс Түркстанда нағыз влмешінің күнін көреді... чиновниктер гүк істемейді, кытайлардан жалакы, жергілікті халык.тан алым-салық алады, ал халық завды салыктарды төлеп, кытайлар мен бектердің обыр қулкынын тойындыру үшін және аштан өліп қалмас ушін ецбек етеді. Халык.тың халі 30

нашар, олар өмір бойы муқтаждыктан арыл-а алмай ты- нымсыз еңбек етедЬ8. Уәлиханов шыдамы таусылып асыға бастайды. Ол ка- терлі аурудың кадам баскан сайын діңкесіне тиіп бара жатканын сезгендей болады, сондыктан ол астанада өз өмірініқ бір сағат уакытын боска өткізбеуге тырысады. Мевдеп бара ж аткан ауруды жене отырып, ол жумые ісгей береді, энциклопедияларға мақалалар жазады. француз, ағылшын тілдерін уйренеді, ал кешкі уакытын достарының арасында, айтыс-таласпен өткізеді немесе көңілін квтеріп, нашарлап бара жаткан ауруынық қаупын ойын-сауыкпен баскысы келеді. Жумыс дегенік бастан асып кетеді. Ж оқғарияға, Же- тісуға, Іле өлкесіне және полковник Хоментовскийдіқ бірінші экспедициясына катысып, 1856 жылы Ыстыккөлге барып жыйнаған материалдарын, К улжада уш ай турып, Кдшкарда бес ай болған кезінде жыйнаған материалда- рын талдап зерттеп кортынды жасауға тура келеді. Этнографиялық очерктер, санақ акпарлары, тарихи мәліметгер, үйсіндер мен тау кырғыздарының халык әде- биетінің еекерткіштері, Жоцғариянын. фаунасы мен фло- расын (жануарлары мен өсімдіктерін) баяндау және Қашқарға барған кездегі жол хаттары калың бір бума дәптер болады. Бул материалдардық бәрінің зерттеліп талкылануы- ның ғылым үшін кандай маңызы бар екендігін Уәлиханов жақсы уғынады. Шокан саяхатшылардың ішінде ең туңғышы болып Ыстықкөлдіқ шығыс жағалауын тексеріп шығады, Жоң- ғарияныц фаунасын зерттейді, Европа ғалымдарының ішінде ең туқғыш болып және бірден-бірі болып сыры мәлім емес Қашқарияны — «алты шаһар елін* әбден аныктап береді, оған ол көз көріп, кулак естімеген қы- иыншылыкка төзе отырып, саяхат жасап, барып кайтады бүкіл дүниені казактардық, кырғыздардың және Орта Азия халыктарынын. мүлдем мәлім емес әдебиетімен та- ныстырады, сөйтіп олардың тарихи даму процестерін Дурыс уғынуға себепкер болады. г Онық жоспарлары орасан зор болады, бірак ойға ал масыжукемльмісетиадріы. ның бәрін орындауға Уәлихановтық ша- мковтық .«ы л-о7й Рж' ?ум\" ыМсыЭмІИеДне аеймнлаелгы“суДыәнраігтеырйлыеры Усааллиа-.

ды, оның дереу сахараға, елге кайтуын талап етеді. Курт .ауруы мендей береді. Петербургтің ылғалды климаты Шоканды сүріндіреді, сондыктан 1861 жылы, көктемде, купыя сыры бар жарык түндер жакындаған кезде, Шокан солтүстік астананы калдырып, сахараға, өзінің әкесінін аулына карай сапар шегеді. 5 Казактын тулкі ішігіне оранып, бөлменің как орта- сында Шокан Уәлиханов жатады. Онык суалған беттерінө дактар түсіп, каракокыр көздері де кызарып ісініп кетеді. Еденде беті ашылган күйі кітап жатады. Кыстыгүнгі суык күннін. сәулесі терезекің төменгі жа- ғынан сығалап, боялған еденге тусіп жаркырап турады. Уәлиханов ешбір кыймылсыз жатады, тек терезеніа ■аржағындағы кар басып калған ағаш төсеген тротуарды біреу сыкырлатып келе бастаған кезде ғана оған түр кіріп жандана бастайды. Шокан ептеп басын көтеріп алып, есікке карайды. Астроном Струвенің оңтүстік Алтай мен Тарбағатайға шыккан экспедициясымен бірге кысты Омскіде өткізуге «елген Григорий Потаниннің өзінің жазған хатын алысы* мен сыркат лосынын хал-жайын білуге келетіндігіне ол мүлдем күдіктенбейді. Шынында да, аз ғана уакыг өгкен соң есік ашылып, уйге Григорий Потанин кіріп келеді. Уәлиханов Потанинніи аяз шалған бетін көреді де, вмандасудыц орнына, өзіиіц дертті күйіне кешірім сура- ғандай: — Бүлініп, курып барам... дейді. Ал мен сені мунда емес кой деп ойлап едім,— дейді оған жакындай түсіп, колын алып кыекан Потанин,— мен сені ауылда шығар деген едім. Уэлиханов үндемейді, біраздан соң барып ол Григо­ рий Николаевичке өзінік сәтсіздікке ушырағаныц айта бастайды. — Бір адамнын барлык балемен бірдей күресуі кыйын екен, дейді ол,— акикат каншалыкты айкын болғаны- мен, заманы касиетті деп санаған нағыз теріс ылағулар- дың өзін де жене алмайды екен. Ол өзіне әкесі Шынғыс Уәлиевтің сүймеген кызды алып бермекші болғанын, оған уйленуден бас тартканы

ушін әкесімен керісіп калғанын, казак ертегілері мен ацыздарын жыйғаны үшін туған-туыскандары мазактап, аііналасындағы ағайындары өзін акылсыз бишара деп мазактағанын, огандастарына пайда келтіріп, өз халкын чиновниктер мен бай казактардың озбырлығынан корғау ушін өзініқ султан болғысы келгендігін, бірақ сайлаудың сәтсіз болып аякталғандығын, өйткені Уәлихановтын. тым демократиялык көзкарастарынан коркып, генерал-губер- натордың оның кандидатурасын султандыкка бекітпей қойғандығын, ал чиновниктердіц Ш оканға карсы жактын адамдарынан пара алып, оны сайлауда султан болдырмау үшін барлык амал-айлаларды колданғанын баяндайды. Потанин ауруы әбден аскынып, ауыртпалыктардан кажый бастаған кісіні көреді; ол аурудық салдарынан Уәлихановтың өзі суйетін зерттеуші-саяхатшылык жумыс- ган бас тартуының кандай кыйын болғандығын, сол сыяқты Қазакстанның меңіреу ауылдарында демократия­ лык идеялар мен ағартушылыктың жемісін егуден бас гартуы кандай кыйын болғандығын түсінеді... 1865 жылы Ш окан Уәлиханов туберкулез ауруынан кайтыс болады, сөйтіп Алтынемел почта станциясына таяу, Қүшентоған деген жердегі жергілікті молаға койы- лады. Уәлихановтың замандасы болған сол кездегі ж ас Жамбыл — казактың болашак улы акыны — <біздіц зама- нымызда совет халкының тамаша саяхатшы жэне көр- некті ғалымның еңбектері мен идеяларын ойдағыдай бағалағандығын өз көзімен көрді. 3-322

Григорий Николаевич Потанин

1 £) Ж Ы Л Ы 23 июльде кіші-гірім бір керуен I Зайсан каласынан шьіғып. К ара Ертіс * V-/ I алабына карай беттеді. Керуен купецтердің жайшылыктағы керуеніне уксамайтын еді. Керуеннің туйелеріне аргкан жүгі онша ауыр емес еді және карулы күзеті ж ок еді, °ның орнына тек сегіз салт атты кісі, оның ішінде бір ғана әйел бар еді. Бул керуен кыйыр шеттегі солтүстік-батыс Моңғолия- ға баруға сапар шеккен Потаниннің экспедициясы еді, экспедицияның мақсаты Тянь-шань ж отасы мен Танну- ола жоталарының арасында ж а ж а н ел хуралы география- лык мэліметтер жыйнау еді. Экспедицияға катнасушылар — Потанин әйелімен, то­ пограф Раф аилов, моңғол тарихын зерттеуші жас ғалым Позднеев1, студент-геолог Березовский, отставкадағы гвар­ дия унтер-офицері Коломейцев (кустарды бейнесін бузбай терісін бітеулей сойып алатын маман) және топография- лык жумыстар ж ургізу үшін жәрдемге алған екі казак,— атка мініп келе жатты. Узақ сапарға шыкканда керек болатын ш атырлар мен жабдьгктар түйелерге артулы еді. Алғашкы түнеген жерінің өзінде-ак саяхатшыларға кужынаған масалар жабылады. М асаларды ң күңіреніп * Кейіннен м онгол тарихыныц көрнекті зерттеуш ісі Петербург университетінде м онгол тілін ің профессоры ж эне Владивостоктегі Шыгыс институтынын директоры бопаы. А. Н. П озднеев сонымен катар 1892— 1893 ж ы л д ары ез бетімен М онғолияға үлкен экспеди­ ция уйымдастырумен д е мэлім; о л осы экспедициясы ны к нэтижесі жайыіша бірнеше том ды к «Монголия ж ән е м онголдар» деген көр- иекті енбек ж а зға в. 35

ыэындаған даусынан кулак тунады. Адамдардың беттері маса шакканнан ыстық күл баскандай кыза бастайды. Потанинның жаккан шырағының жарығына масалар мың-мыңдап жыйналып, оны көзді ашып-жумғанша сөн- діріп тастайды. Жылдьің жылы мезгілдерінде масалар Кара Ертіс алабыньің толык кожасы болып саналады. Тіпті масаға уйренген көшпелі халықтардын озіде қужынаған маса- ларға төтеп бвре алмай, гауға кешіп кегіп, тек кыс түс- кен соц ғана алапка кайгып келеді. Керуен он кун бойы адам баласы аяк баспаған алап- пен жүріп отырады. Қызыл канатты шілделер шырылдап түйелердіц табанының астынан топ-тобымен ушады, сар- ғайып кеткен жерден зорға айырарлык кесірткелер жор- тады. Ауада боз торғайлар ән салады, бірак күн көкжиек- ке барысымен әлгі ызындаған сары масалар тағы да ку- мырыскадай каптап кулакты тундырады. Улыңғыр өзеніне келгенде саяхатшылар кустың айкай- шуын есітеді. Мунда каздардың да, үйректердіқ де әртүр- лі тукымдары, сазда өмір сүретін куликтер де, бакландар да, аккулар да, тіпті кызыл-ала кустар да кездеседі. Көлдің жағасын известь төккендей кустардық аппак ка- лың саңғырығы басып жатады. Жол бастап шыккан моңғол тан калған саяхатшы- ларға бул көлде тек кустар ғана емес, сонымен катар оныа айналасында толып жагкан андардың да бар екенін, ал көлдің түбінде әлі күнге дейін адам баласы көрмеген суда өсетін «су сыйыр» бар екенін, онын тек кыс кезінде ғана муз устіне шығып мөиіреп, камыстардық арасында өмір сүретін кабандарды, каскырларды, түлкілер мен кездей- сок жолаушыларды үрейлендіріп коркытатынын әңгіме кылады. Журттьің жан көрмеген сыйыр мөнірейді дейтіні, бәл- кім, муздардын. сыкырлауы шығар деген Потаниннің сөзі- не жолбасшы онша сене коймайды. Ол Улынғырдыц кара суына үңіле карайды, мүмкін, ол сонда сол судын түбінде өмір сүреді деп сенген такғажайып жануарды көремін дел үмітгенген болар. Улыңғыр көлін оңтүстік жактан оралып өтіп, Булун- тохой деген кытай конысынык сазбалшыктан салған қор- ғанына сокпай, керуен жонып жасаған кайыкка отырып Кара Ертістен өтіп, Моңғолиядағы Алтайдың орман-то- ғайсыз жап-жалаң бөктеріне жетеді.

Қылтанаксыз арпа, бидай, бурш ак, тары егілген бір- лі-жарым сирек кездесетін егіндіктердін. арасын түк нәрсе шығып өнбейтін с а з балшык пен кыйыршак. кумы бар кунарсыз кум ай т жерлер алып ж атады . Анда-санда сел- дір өскен ку сүйектей ж апыраксыз сексеуілдер мсн темір сымдай сабағы бар биік шилер кездесіп отырады. Таудың етегінде көкнор егістігі ушырайды, ал кытай- лардың жіп-жіңіш ке кыйсык пышакпен ж ан а піокен ту­ пымдык көкнәрларды кырка бастағаны көрінеді, көкнәр- лардан көздің ащы жасындай болып, апыйынның сап-сары тамшылары көзге түседі. Көкнәр егістігі мен плантациясы адамнын. кеудесінен келіп, бойына Будды монастыры Ш ара-С ум э орнатылған Кран өзенініц алабы нда д а жалпағы нан созылып ж атады. Отыз кун өткенде керуен монастырьға дейін он кило­ метр қалған ж ерд е орнығып токтайды, сөйтіп, түскі та- мақтан кейін д ем алы п ж агк ан кезде П отанин Кудабай тілмашты ертіп Ш ара-С умэге барады, онда Цаган-гэгэн- нен (монастырьдыц басшысынан) М онғол Алтайынан өту үшін жолбасшы сурамакш ы болады. Сапарға ш ы кпастан көп бурын, М онголия туралы әде- биетгермен таны сы п жүрген кездін өзінде-ак, Потанин Цаган-гэгэн туралы көп нәрсслер окыйды, Цаган-гэгэннің Тарбағатайда көшіп жүретін казактарды ң Байж ігіт деген руына әлденеше ш абуы л ж асағаным ен танысады . Бул жауынгер-дінбасы Тибеттен келген еді. Калмах рулары оны өзіне шакырып алып, м ал-м үлкі мол, адам- дары көн монастырьды баскаруын сурайды . Бірак уза- май, мусылман халкынын — дун ган д арды ң — кытайларға қарсы көтерілісі кезінде бул монастырьды көтерілісшілер тас-талканын ш ы ғарады , сөйтіп Ц аган-гэгэн баспанасыз калады. Содан кейін ол 500 баскесер бузакыларды жый- нап алып, соларды бастап, 1865 ж ы лы Чугучакқа ш абу­ ыл жасайды, акы ры н да оны көтерілісш ілерден тазартып, босатып алады. Екі ж ылдан кейін Ц аган-гэгэн Тарбаға- тайдағы Байжігіттерді шауып алады. Осы шапкыншылкк кезінде ол орыстыц шекаралык, әкімдерімен урысып ка- лады, өйткені оның куғынға уш ы раткан Байжігіттері бір жағынан орыс коласты на карауш ы еді. Өзінің Т арб ағатай о>кругіндегі монастырынан айрылып, Цаган-гэгэн А лтайды н оңтүстік баурайы нан баспана ор- йатып, Ш ара-С ум э монастырына орн аласады . 37

Кыратгардан асканда Потанин путгар орнатылған терт белек үйі бар Будда монастырын көреді. Онын. кек аланын саз балшыктан әлденеше үйлер коршап турады. Солардын. ортасында камалдын терезе- лерін еске түсіретін терт бурышты сорайған үлкен сарай көзге түседі. Бул сарайдьщ оңтүстік жағында кытай ар- хитектурасы бойынша жасалған дарбаза көрінеді. Бірак бул күні Потанинді монастырьға кіргізбейді. Селоның іргесіне келгенде кытайдын екі офицері Потанин- ді токтатып, керуеніне кейін кайтуын талап етеді. Өйткеиі бул кезде күн багып кеш болып калады, ал кешкурым гэгэн, көлдененнен жолаушы түгіл, есеп беруге барған баяндамашыларды да кабылдамайды екен. Қытай офи- церлері Потаниннін, ертең келуін сурайды, сонда монас- тырьдың басшысына жолыктырып жолбасшы тауып бе­ руге уәде береді. Келесі күні сағат бір кезінде Потанин тағы да Шара- Сумэге барады. Оған Рафаилов, Позднеев және казак Михаленков ере шығады. Келсе монастырьдың жанындағы кытай селосы жым- жырт болады. Тар көшелерден жолаушыларға бірде-бір жан кездеспейді, кешегі офидерлер де жок болып шығады. Поселкенін осылай жым-жырт болып, бірде-бір адам кез- деспегеніне Потанин тан калады . Поселке біржолата курьгп кеткен сыякты болып керінеді. Орыс саяхатшыла- рын күтіп, кытайлардың жым-жылас жасырынғаны айкын еді, ал бул жаксылыктың нышанасы емес еді. Ллайда Потанин Цаган-гэгэннің сарайына барып, калайда болса, соған кездесуге бел байлайды. Қытай селосынан асып, жолаушылар сарайды айнала -казылған ордан етуге са- лынған көпірден етуге беттейді. Б ір а к солкылдап турғаи көпірге жақындауы-ақ муң екен, сарайдан монастырь адамдарының шағын тобы ж үгіре шығып, олардың жо- лын бөгейді. Цаган-гэгэннін адамдары жолаушылардын дереу кейін кайтуын талап етеді, олармен сөйлескісі келмейді, тіпті кытай әкімі турған үйді көрсетуден де бас тартады. Лаж- сыз көнуге тура келеді... Сонымен бірге Потанин ойламаған жерден каталык істейді. Кытай селосына барып, одан жолға керек азык- түлік алудың орнына, ол өзінің жолдастарына Будда ғи- бадатханасының архитектурасымен танысайық дейді По- таниннін бул усынысын жолдастарынық борі д е 'шын 38

ыкласымен «арсы алып, астындағы аттарынық басын ғибадатхананың уйлеріне карай бурады, б ір ак саяхатшы- лар сол үйлердік біреуінін, жанына токтасымен-ак монас- тырьдың ішінен монахтар каптап шығады. Олар айқай-шу көтеріп, балағаттап, топырак шаша бастайды. Салт атты саяхатшылар тауға карай жылт берін ка- шып кеткісі келеді, бірак оған'олардың шамасы келмейді. Позднеев пен казак Михаленковты аттан аударып алып, сілейтіп урып.соғып, жакын жердегі бір үйге алып кіреді. Потанин мен Раф аилов топтың арасынан бузып-жарып шыкканмен, жартасты асуға келген жерде, монахтар оларды да устап алады. Қару-жарағын сыпырып алып, оларды да тутқын есе- бінде кайтадан монастырьға апарады, сөйтіп Позднеев пен Мехаленков туткында отырған уйге кіргізеді. Окыйғаның өзі өте шиеленісе бастайды. Потанин Цаган-гэгэн тентек Байжігіттер үшін орыстармен уры- сыл калғанын умытпағанын сеэеді, енді оның сол үшін кек алғалы отырғанын біледі, ал бул араға орысгардьщ шек- аралык заставасы өте кашык еді. Кешкурым туткынға алынғандарға л ам а келеді. Ол тутқындарға сойған кой алып келеді, сөйтіп келесі күні әулиенің үйін корлағаны үшін оларды соттап жауапка таргатынын білдіреді. Бул сәтсіз окыйға Потанинді шошытады. Сыр ашыл- май жаткан Монғолиянық кыйыр түкпіріне бара жаткан жолдык алғаигкы адымында-ак ол бір шеттегі меқіреу Алтай монастырында туткынға түсіп калады. Елестеген ойлар сүйсінерлік емес еді, сөйтіп Григорий Николаевич Россияда өзінің тукғыш рет калай тугкынға алынып сотталғанын, түрмеде отырғанын, айдауда 'болға- ньш, солардық бәрі онын саяхаттарынан, сүйікті зерттеу жумыстарынан узак жылдар бойы қол үздіргенін еріксіз есіне түсіреді. 2 Григорий Николаевич Потанин 1835 жылы 22 сен- тябрьде Ертіс бойындағы Ямышевск пооелкесінде туады. Оның экесі Сібір к азак әскерінік хорунжийы болады, ол бастықтарға наразы болып, кызмет бабында ооктығысып Калғаны үшін сотталып, атағынан айрылып, жай солдат кагарына көшіріледі. Григорий Николаевичтік шешесі.

әкесі түрмеде отырып, семьясы күйзеліске ушыраған кез- де өледі. Омскідегі кадет корпусына түскенге дейін Потании өзінің жастык шағын Пресновскіде өткізіп, калада турған бригадынын, командирі Эллизеннің семьясында тәрбиеле- неді. Полковник Эллизен атағынан айрылған хорунжий Потанинге жаксы карайды. Оны ол жаңа шіркеуді сал> жумысын бакылауға орналастырып, баласын тәрбиелеуге жәрдемдеседі. 1852 жьглы Омскідегі кадет корпусын бітіріп шығып, офицер атағын алған он жеті жасар Потанин корпустз жүргенде бастаған жумысын токтатпайды. Ол Семей ка- ласындағы казак полкіне кызметке тағайындалады. Ол өзінін. бүкіл демалысын және Капал, Іле влкесі мен кы- тайдың Қулжа каласына кызметке жіберілген уакытьгаык барін этнографиялык материалдар жыйнауға жумсайды. Сонымен катар ол ботаникаға әуестеніп, гербарий жыіі- найды. Жылына 72 сом алатын болмашы жалакысына Пота­ нин География коғамынық «Запиокаларын» жаздырыв алып, гербарий жыйнауға каж ет кітапшалар мен аныкта- малар сатып алып турады. Григорий Николаевичтіц тағдыры орыстың улы геогра­ фы Петр Петрович Семеновпен кездескеннен кейін бүтіи- дей өзгереді, ол оған Тянь-шаньға барған тамаша экспе- дицнясынан кайтып келе жаткан бетінде Омскіде болған кезінде жолығады. Бул кезде Потанин де Омскіде болады, бул оныц казак әскерлерінің баскармасыныц баіш лау бөлімінде кызмет істеу үшін полктен шакырылып алынған кезі еді. Потанин жайында Семенов Батыс Сібір губернатор лығыныц казактар бөлімінің бастығы Гутковскийдің үйін- де Шокан Шынғысулы Уәлихановпен кездесіп, содан есі- тіп біледі. Петр Петрович өзінін болмашы жалакысын ғылми кітаптар сатып алуға жумсап, гербарий жыйнап жүрген казактыц жас офицеріне ерекше көңіл бөледі. Ол Пота- нинді іздеп тауып алып, оның жыйнаған гербарийін көріп, онын орасан көп екендігіне танданады. Сонымен катар ол взі әуеской офицерді, әрбір өсімдіктіц орысша атымен бірге латынша аттарьш да оп-онай еске түсіруімен, тан- ғалдырады, онын үстіне ол өсімдіктердіц систематикасы туралы оған толык лекциядай етіп әңгіме айтып береді. 40

Потаниннін зерттеу жумысына ерекше кабілетті екендігік көріп және онын ботаниканы сүйетіндігін сезіп, Семенов оған жоғарғы дәрежелі білім алу үшін калай да болса Петербургке баруға кеқес беріп, бул жөнде өзініц хөмек көрсететіндігін білдіреді. Астанадағы атакты ғалыммен кездесу Потанинге күш- ті эсер етіп, онын, болашағына жанадан кец жол ашады. Григорий Николаевич Пегербургке бары п университетке гусу үшін барлык куцькайратын жумсайды. Көп сергелдендерден кейін ауру деген сылтаумен Потаниннін отставкаға шығуына (әскерден босануына) руксат беріледі. Содан соң оның алыстағьі Петербургке баруына мүмкіндік туады. Бірак ол үшін Потаниннің ак- шасы болмайды. Ақырында, ол алыстағы астанаға алтын алып б ара ж аткан керуенге акы алмай ілесіп баруға кыз- метке орналасады. Бул Потаниннің Барнаул каласынан Петербургке дейін тудғыш рет жүрген «керуен жолы» еді; ол кезде бүкіл Сібір көлемінде тек Барнаулда ғана алтын корытылатын. Петербургте Григорий Николаевич университетке тү- седі. Біраіс онын. университетті бітіріп шығуына мүмкіндік болмайды. 1862 жылы Потанин үшінші курске түскен кез­ де университет студенттер козғалысына байланысты жа былып калады. Сондыктан лаж сы з окуды токтатуі а тура келеді, сөй - тіп Петр Петрович Семеновтың усынысы 'бойынша Струве- ніқ экспедиция сына косылады, бул экспедиция К ара Ертіс алабындағы, Зайсаннор келініц жанындағы және Тарба ғатай тауларындағы әртүрлі ш екаралы қ пункттердіч географиялык. координаттарын астрономиялык жағынак аныктау үшін уйымдастырылады. Струве астрономиялык байкаулар жүргізіп, маршрут- тык съемка жасайды, Потанин гербарий жыйнап, казак - тардың ертегілерін, мақал-мәтслдерін және өлең-жырла рын жазып алады. Осы туқғыш ғылми саяхат Потанин үшіи -кейіинен оның даккын шығарған өзі бастаған үлкен дербес зкспе- дицияларға дайындык сыяқты болады. Әрине, экспедиция- ның екі маусымына созылған осындай практикалык. географиялык дайындыкты университеттегі ешкандай л е к ­ ция бере алм аған болар еді. Экспедициядан кайтып келісімен Григорий Николае­ вич Омскіде онша узак. турмайды. О л сол кезды і Сібірдін. 41

анағурлым мәдениеттілеу каласы Томскіге кояыс аудару- ға бел байлайды. Томск Сібірдің негізгі жолының бойыи- да еді. Шығыска жіберілетін товарлардың керуендері және сол сыякты Қытайдан батыска жіберілетін шай ке- руендері сол Томск арқылы жүретін еді. Оның Сібірдің көптеген баска калаларынан бір езге- шелігі онда азаматтык оқу орындары болушы еді және онда газет те шығарылатын еді. Томскіге келген бастапкы кезінде Потанин губерния- лык советте кызмет істейді, бірак узамай гимназияда жа- ратылыс тарихынық окытушысы кызметін аткаратын бо- лады. Өзі сібірлік болғандыктан және Сібір халкынын, әртүр- лі таптарының турмыс куйін бакылай жүріп, Потаниннін Сібірдіқ экономикасы мен мәдениетінің өсуіне кедергі болып отырған жағдайларды зерттемеуіне және оған о8 жугіртпеуіне шарасы болмады. Муның негізгі себептері патша үкіметінің отарлык жауыздык саясатына барып тірелуші еді, соның салдарынан барып уніы-кыйырсыз кеп байтак бай өлке империяның шеткергі меңіреу аймағы — каторга мен жер аударылатын орын болып кала берді- Ғлы Октябрь социалистік революциясына дейін Сібір міне осындай жер болып келді, оны тек сол революция ғана шеткергі меңіреу аймактан алдынғы кагарлы социалиста мәдениеті бар, куатты внеркәсібі және жоғары дәрежелі дамыған ауыл шаруашылығы бар аймакка айналдырды. 1860 жылдарда Сібірде өмір сүрген Потанин сол кеэ- дегі кемшіліктерді көріп шын ниетімен сонымен күреспек- ші болады, бірак, саяси көзқарасының өрісі тар болған- дыктан, Сібірді жалпы россиялык революцияльгк демократиялык козғалыска және Россияныц орталык об- лыстарындағы алдыцғы катарлы прогресшіл күштермен байланыстырып, патшаның озбырлық үкіметін кулату үшін күресу орнына Потанин ж алған және асылында реакцияшыл болған «автономиялы Сібір» идеясымен әуес- тенеді, сөйтіп Томскідегі жастардың «сібір патриоттары» деген үйірмесіне белсене катнасады. Алпысыншы жылдардағы каулап өскен революциялык козғалыстан урейленген жандармдар «сібір патриоттары- ның» Сібірде ағарту жумысын жолға койып, мәдениетті көтеру керек деген талабын «катерлі пікірлер» деп санай- ды. Тшті «сібір патриоттары» үйірмесінің кейбір мүшеле- і оі «сепаратист» деген атак таңудан д а каймыкпайды. 42

Ж андармдар ш ара колдануға кіріседі. Потанин тут- кынға алынып, Омскі түрмесіне жіберіледі, сөйтіп жарты жыл тексеруден кейін бес жыл каторгаға кесіледі. Сенат- тың Москвадағы бөлімініқ сот үкімін күтіп, Потанин үш жыл бойы Омск түрмесінде отырады, содан сон, барып кесілген ж азаны өтеу үшін Свеаборг камалына жіберіле- ді, ол камалда каторгалык бөлімі б ар туткындар ротасы болады. Сонымен Потаниннің ғылми жумысы бутіндей сегіз жылға дейін тоқтап калады. Ш ара-Сумэ монастырының үйінде туткында өткізген бірнеше сағат уақыты жүрегін жегідей жеп, Потанинге өте узак көрінеді. Тек келесі күні кешке жакын туткындарды ямыньге шақырады. Қытай чиновнигі бурын дайындалып жазылып қойған айыптау кортындысын окыйды. Потанин мен оның ссріктерін монастырьдың касиетті үйлерін корладындар, оған қолдарына кару устап, аттан түспей шауып келдіқ- дер, оның үстіне, монахтармен урысыпсындар деп кіна- лайды. Чиновник Потанинніц берген ж ауабы н көңілін койып тыңдайды ж әне ымыра жасауға көнгісі келіп, <5удан бы- лайгы саяхатты К рбдаға қарай ж асан д ар, бірак тек Урынғы алабының бойындағы бекет жолымен жүріндер, ал егер осыған көнетін болсақдар, карулары нды қайтарып берем және гэгэн кешірім ж асап кам корлы к көрсетеді дейді. — Әйтпесе, — дейді ол, — қаруларын. монастырьде калады да, өздеріқ тек аттарынды ғана кайтарып ала- сыңдар. Бекет жолымен ж үру оцтүстік Ллтайды зерттеуді мак- сат еткен саяхатш ылардың ж оспарлары нда болмайды, сондыктан олар бурын ойланып ж ас ал ға н және геогра- фиялык ж ағы нан кызғылыкты маршрутын өзгертуден гө- рі каруларынан айрылуды артық көреді. Чиновник оларды онша кыстамайды, кару-жарағын алып калып, жолауш ы ларды босатып жібереді. Әулиенің үйін корлау оқыйғасынын, бәрі, тек кару- жарактан айрылумен аякталғанына ри за болған Потаниғ сержтерімен керуенге кайтып келіп, өзіне кажетті жолбас

шыны октүстік Алтайда көшіп жүретін казактардын ара сынан өздігінен тауып алуға бел байлайды. Цаган-гэгэн Григорий Николаевич ойлағандай кудірет- ті болып шыкпайды: жолбасшыны онсыз да тауып алуға мүмкіндік туады. Бул жөнінде экспедицияға бул өлкедегі беделді казактардын бірі Журтнай көмектеседі. Ол, Пота- ниннін сурауы бойынша, дереу жолбасшы жіберіп, сая- хатшылармен танысу үшін мүлдем керуенге өзі де келеді. Жергілікті казактармен кеңесіп, Григорий Николаевич Қандағатай өзенін бойлап онык бастауына дейін баратыя маршрутты унатады, одан сон арасанды Калаун Арчав булағына барып, Саксай өэеніне өтпекші болады. Өзеннің жоғары жағында керуен, жартасты биік тау- лар коршаған жолдармен журіп, аралас орман өскен тар шаткалға барып енеді. Жоғары өрлеген сайын шаткая тіп-тік болып, найза тастарға айнала бастайды. Орасаи зор жартастар екі жактан бірдей кысып жолды тарайта береді. Жүктері таска тіреліп, кысылып-кымтырылып гуйелер жоғары зорға өрлейді. Узамай Кандағатай өзені кішкене кайнарбулакка ай- налады. Оның саз-балшық баскан алабы тау коршағаи табактык тубіндей болып көрінеді. Аскар тауларда өсетін өсімдіктер солып, гул атаулы көзге туспейді. Зонтты өсімдіктердің үлкен шаралары коя тиіп кетсе болғаны быт-шыты шығып, тоз-тоз болып кетс береді. Орман-тоғай әлдекайда кейінде калып кояды. Жолдак 15 километрдей кашыкта кары мәңгі кетпейтін жерлер жаркырап көзге туседі. Биік өркеші уштаскан Салбурта және Саур жотала- рының өте алыстағы етегінде Улюнгур көлі жаркырап, Кара Ертісгін көк жасыл орманы көзге елестейді. Керуен шығыска карай бурылып. Кран өзені мен Кара Ертіс биігінің арасындағы су айырыктан барып шығады. Жолаушылар кап-кара жотасы горизонттан жоғаоы врлеген Азыкпай деген тауы бар таулы өлкеге кездеседі. Альпы көкмайсасы каптаған, суп-сур тастар мен тур­ малин гранигінен куралғаи таулардың биік шындары жу- мырланып, теп-тегіс кыяға айналады. Тау жыныстарынын жел каккан беткейлеріндегі тастардын арасынан толып жаткан сабаншы тышкандар ушырайды, олардың жауын- шашыннан сланец бөліктері көлегейлеген індерінің аузын- 44

да кыска дайындалған иісі ацкыган шөптерінің кішкентай шөмелелері кездеседі. Кран өзенінің биік жерінен өтетін Алтай асуыныц най- за тастары аспанмен тілдескендей биік ж ар болады. Асу тікелей көтеріліп, ек биік жері 2 700 метрге дейін барады. Сентябрьде күн кы скара түседі. Түнде кар жауып, тау- дық басын қыскы кар басып калады. Гербарийге кажет өсімдіктер барған сайын сирек кездесетін болады, сондык- тан Потанин кешкі бос уакыттарын ж әне күндізгі демалыс уақыттарын көшпелі халыктардың ауыз әдебиетін (фольк- лорын) жыйнауға пайдаланады. Ж аккан оттын. жарығында, шоғырлы емен ағашыныя губінде немесе жартастардың суык кабырғаларына сүйе- ніп отырып, Потанин әртүрлі ертегілерді, аңыздарды және әқгімелерді тындап ж азы п ала береді, оған мундай әқгі- мелерді келіп-кетіп туратын казактар немесе жолбасшы- моңғолдар айтып отыратын еді. Ол бурый аюдың адам болғаны туралы, кейіннен онын атка мініп келе жаткан кудайды коркытам деп ақға айналғаны туралы, жэне жолбарыстың өз көзін өзіне жегізген түлкі туралы, және өзінің әйелінін. акылы бойынша кустардың тумсығынан күмбез орнатпакшы болған турлаусыз Гариди ханды акыл беріп, дурыс ж олға салған айлакер Хоттун-кус (бірказан) туралы әқгімелерді осы араларда есітіп, жазып алады. Өлен-жырлар Потанинге халыктардың жазылмаған тарихының ж ак а беттеріндей болып көрінеді, аңыздардан көшпелі халыктардың философиясының сыры, ал әңгіме- жырлардан олардын. турмыс-салттарының сыры ашылады. Григорий Н иколаевич жеке тайпаларды н ертегілерін бір-бірімен салыстырып байкайды, өте ертедегі тайпалар- мен соңғы кездегі ж аң а тайпаларды салыстырады, солар- ға карап отырып О рта Азиядағы сахарада туратын ха- лыктар мен тау халыктарының даму тарихын аныктайды. Доинь-Гуль көліндегі коныстан шығып, Самерхан де- і-ен к азак султаны нан жолбасшы алып, экспедиция кісі мүсінді тастармен безелген ерте зам аннан келе жаткан бейіттерді аралап өтеді, мундай кісі мүсінді тастар оң- түстік Россияның д ал алы аймактарында д а көп кездеседі (моқғолдар оларды «кишачило» деп атай ды ). Аттың су- реті салынған тастар д а кездесіп отырадьц Ертедегі муз тасқыны кезінде келген гранитті тастан куралған жота- лардан өтіп, экспедиция Кобда каласына карай беттейді. 45

Қобда каласында қысты өткізіп, Потанин жүрген жо- лына кортынды жасап, күн жылысымен Моңғолиянын кыйыр түкпіріне карай саяхатын соза бермекші болады. Бул жол сусыз жартасты жоталар мен тасты сай-са- лаларды кесіп өтеді. Сөйтіп ол түбі теп-тегіс үлкен казан- шуңкырға ал ь т барады, Потанин оны курғап калған көлдіц табаны ғой деп топшылайды. Бул табанныц кейбір жерлері батпак немесе шуканакты сортаң жерлер болып шығады. Бул казаншункырға әртараптан тасты «мүйіс- тер» келіп тіреледі, олардың етегінде үгінді тастардын едәуір үйінділері кездеседі. Бул аралардан тувалыктардын («урынкайлардыц») кыстаулары ушырайды, тувалыктар өздерінің азды-көпті койларын казаншуқкыр табанынын батпакты жеріне таяу устайды, өйткені казаншункырдык төңірегінен кашык жерлерде ешкандай өсімдік болмайды. Қобда каласына жакындаған сайын бул өлкенік табн- ғаты баокаша бола бастайды. Бул аралардан Азия киігі антилоп — дзерендердіц үйірлері кездеседі, олар баска жердегі киіктердсн ерекше жүйрік, үркек және керемет кврікті келеді. Кедей мокғолдардын, үйлерінің жанынан кодастардың азғантай табындары ушырайды. Өзін аяз- дардан калың жүні корғайтын, аяктары мыкты келген, төзімпаз кодастарды моңғол көшпенділері биік асулардан өтуге колайлы жук артагын мал ессбінде де, сауын мал есебінде де пайдаланады. Онда кодас пен сыйырды бу- дандастырудан пайда болған дубаралар да ушырайды. Керуеннің жүріп келе жаткан жолы Хату-Улясутай өзенінің кыйсьгк-кыйсьгқ алабына келіп тіреледі, бул взен Теректі акаяңыныц карынан барып басталады. Керуеннің карсы алдынан басы жоғары кайкайып кеткен орасан зор кайыктай болып, қармен шубарланған Дхон-Хаирхан жотасы шығады. Граниттіқ үгінділері _керуеннің жүрісін кыйындатады. Жолдың екі жағын найзадай жартастар алып жатады. Шаткалдың жоғарғы жағындағы акаяңнан орасан зор тілдей болып муз салбырап турады, сол шаткалдан ірі табалдырык тастар мен жары кш ак тастарды бузып-жа- рып жүйткіген Хатун-Улясутай өзені ағады. Гранитті койтастар баскан шулы өэен мен найза тастардың арасы- нан жол зорға өтеді. Керуен жолының айналасына экскурсия жасай отырып, Потанин сол жердегі таулардың өзіне тән ерөкше куры- лыстарын тәптіштеп жазып алады, тау жыныстарынан 46

улгі ретінде кызылала гранит, қараконы р порфирит, кара базальт ала кайтады, сол тау жыныстарынын, кулау бу- рыштарын өлшейді, мәңгі муздардың тсурылыстарын аныкхайды. Асылында бул — ж артылай әуескойлық бола турса да — солтүстік-батыс Моңғолиянын. туқғыш геоло- гияльгқ және геоморфологиялык съемкасы еді. Тау басынан карлы боран соғады, д әл содан үрейле- ніп корыккандай-ак караңғы ж артастарда кекіліктердіц кыйкуы есітіледі. Түнде алай-түлей дауыл көтеріледі. О л жер жацғыр- тып, шаткалды аралап, жар тастарға соғады, одан шы- ғып, ойға карай тартады. Кенеттен соккан дүлей жел, саяхатшылардың киіз уйінің уыктарын сындырып, шаңырағын ортаға түсіріп, үйдің киізін керегесімен сыпырып көтеріп алып кетеді. Узақ түн дауылмен алысумен өтеді. К иіз үйді сактап калуға «үш салып саяхатшылар, үйді айнала арканмеи шырмап алып, үйдің туырлығынын, етегіне тас үйеді. Бі- рак мунын, пайдасы аз болады. С оккан ж елдін кушімен тастар домалап, киіздер жел көтерген желкендей жайы- лып кетеді, сондыктан оны әрдайым кайта-кайта калпына келтіріп, үстінен басып отыруға тура келеді. Үйді басып туру үшін саяхатш ылар үш жәшікке тас толтырып шаңы- раққа байлайды, ж ел соғатын ж ак к а үлкен тенді асып кояды. Б ірак будан д а пайда болмайды. Желдін, күшті болғандығы сондай, саяхатшылардын. ойлап тапкан амал- айлаларынын бәрін үздіксіз ж ок ка ш ырара береді. Узак түн бойы кірпік какпай, шаршаған саяхатшылар, ертекгісін дауы л басы лған кезде Боянту өзеніне дейінгі акырғы коныска беттейді, Қобда каласы сол өзеннің бо- йында болады. Узамай олар Хара-Усу көлінің тегістігінен аласа тау- лар бөліп турған төрт бурышты өркеш-өркеш дуалдары бар камалды көреді. Төмендс, камалдын. б ас какпасы нан ылдыйға карай созылып ж атк ан сауд а жасайтын екі көше кездеседі. Оның біреуінің бойында теректер егілген екен, және ше- тінде калаға кіретін какпаны корғайтын кішкентай ғана камал тур екен. Ал ылғый кішкене дүкендері бар екінші көшесі ылас, тар ж ән е кыйсықтығына кісі тан, қалғандай екен. 47

Терек егілген үлкен көшеде дүкендердің көптігі сон- дай, олар сауда компанияларынын, кора-жайларымен уштасып турады. Біркелкі ренсіз қытай үйлері — фанзалар — каланк көңілсіз көрсетіп тунжыратып турады. Қаланык ен, көрік- ті үйлері екеуі слободада, біреуі камалдың ішінде турғая ғибадатханалар мен өэеннің арғы бетіндегі лама монас­ тырь! екен. Кобданың маңызы зор бола турса да, чиновииктер мея купецтерден және солдаттардан куралған халқы бір мын- ға да жетпейді екен. Калада ылғый дерлік кытайлар және бірнеше орыс купецтері турады. Ел иесі — моңғолдар каладағы усак кәсіптермен күнін көріп, кала сыртындағы бытыраңкы киіз үйлер мен хошундарда турады екен. Потанин камалда туратын кытай әкіміне барып жолы- ғады. Зкспедициядағы саяхатшылар ушін турғын халык- тардың фанзасынан пәтер-үй Іздеп кыстап калуға дайын- далады. Ол өзі бір Қый-хао-чи деген кәрі кытайдың фанзасы­ нан пәтер-үй жалдап алады, ол қытай Қобдадағы үй иелерініқ бірі болады. Фанза төбесі аласа, қабырғасын машык токымамен қаптаған, терезесін кағаздан жасаған шағын уй болады. Оны үстіне кісі жататын үлкен пеш — канмен жылытады, жылыту үшін арғал жағады, арғал дегені шөп-шалам араластырып, малдың тезегінен жасалған отын болады. Бул турмыс колайлы бола коймайды. Алайда бул Потаниндердің жумыс істеуіне кедергі жасай алмайды, олар буған мойьгмайды. Олар ерлі-зайыпты болып бас қосқаннан бері кандай кыйыншылықтарға болса д а кв- нуге бел байлаған адамдар еді. Григорий Николаевич Вологда губерниясының кыйыр шеттегі Никольск деген кішкене каласымағында үйлене- ді, бул оның түрмеден шыкканнан кейінгі жер аударыл- ған уакытын өткізіп жүрген кезі болады. Сол кезде По- таниннің жер аударылып жүрген кездегі студент жолдасы Лаврскииге Нижегород губерниясынан оныц карындасы келеді. Лаврскии Потанинді карындасымен таныстырады. Ол Александра Викторовна еді. Ж ас жандар тату-тэтті ! дос болады. Александра Викторовна өзі бір училищеде тәрбиеші болып істейтін Нижегород губерниясына кайтып кеткеннен кеиш Потанинмен хат жазысып турады, акы- 48

рында Лаврская Потанинге эйел болуға ризалығын біддіреді. Лаврская Никольскийге кайтып келеді, сөйтіп Потанин екеуі некеленеді. Потаниндер кровать пен стол зорға сый- ғандай кішкентай ас үйде турады. Ал казіргі Кы-хао-чи кытайдык фанзасы Потаниндердің Никольск каласында турған тунғыш пәтер үйлерінен кем болмайды. Олардың істейтін жумыстары орасан көп болады. Жыйнаған коллекцияларды тәртіпке келтіріп, күнделікті дәптердің сараң жазуларына сүйене отырып, жасалған саяхаттың маршрутын толык баяндап ж азуға тура келеді, және. еріксіз кыстап калудан пайдаланып, Моңғолиянын яегізгі сауда орталыктарынық бірі — Кобда каласынын гурмысы мен экономикасын зерттеу керек болады. Григорий Николаевич жумыска кумартып кіріседі. Потанинге саяхат аякталмай, тек ж ан а түр алған сыяқты болып көрінеді. Зерттеушінің кажырлы енбегі және ғы- лым иесінің куанышы Потанинді Қобдада да тыншытпай- Ды. Ж аца жерді зерттегенде Потанин үшін усақ нәрселер болмайды. Потанин бэрін де жүйелі системаға келтіріп, бәрін де бірдей бағалы, манызды деп санайды. Кобдада Потанин этнограф әрі экономист болады. Қонакжай-кала және товарларды бір жерден екінші жерге өткізіп туратын койма ретінде Қобда каласы ал- ғашқы куннен-ак Потанинді тан калдырады. Онда турак- ты халык болмайды. Купецтер де, теректер еккен көше- дегі камалдағы солдат горнизондары д а , чиновниктер дв ллма-кезек ауысып турады. Кез келген қытай каланын уакытша туратын адамы болып шығады, ол тек байып, гуған жеріне курметті купец болып кайтам деген үмітпен ғана келеді. Калада балалар мүлдем болмайды, ал әйелдер жокка тән болады. Қ алада туратын мың кытайдың ішінде тен қана оншакты кытайдың әйелі болады, олар д а чиновник- тердің әйелі болады. Қобдаға Пекиннен жібек мата, фарфордан жасалғай аяк-табақ, темекі ж ән е қытайдыц усак заттарын тиеген керуендер келіп ж атады ; орыстар Ірбіт жәрмеикесінея кант, арзан кол мата, казан, аяк -таб ак, шөміш, касык, шелек, пышак ж әне баска д а металл заттарын алып келеді. Қяхтыдаи келген керуендер «такта» (кірпіиі) шай, ал Бийскіден келген керуендер киіктін мүйзін алып «еліп, оны К ытайды н кыйыр түкпіріне ж іберіп отырады. 4-322

Сөйтіп, үлкен сауда коймасынан шығарып, бул товар ларды купецтердін приказчиктері монғолдардын. хошув- дары мен коныстарына алып барады. Онда товарларды малға, жүнге, теріге айырбастайды. Купецтер бір-біріяе күміс төлейді; олар бір-біріне күмісті таразыға тартып беріп, есеп айырысады. Кала осындай сауда-саттык жумыстарымен, айырбас- лен және купецтердің керуендері келуін күтіп өмір сүреді Солдаттар каланы корғап, оны өздерінін огородтарынын овощьтарымен — аскабакпен, пиязбен және сарымсакш камтамасыз етіп отырады. Сол солдаттар кытайдык эрбір каласында сөзсіз болатын театр аландарында негізгі актерлер болып есептеледі, сөйтіп жан түршігетін жеэ- тырнак пен кісіні тақ калдыратын тамаша ханшалардык рольдеріне дейін талғамай кез келген рольдерді ойнайды, кейде ханшалардың ролін ойнағанда сіхнаға сапсыйғав сакал-мурттарымен шығып туратын кездері де болады. Потанин жыйнаған коллекциясын бір жүйеге салып, системаға келтіреді, сауда керуендерініц жолдарын жэпе көшпелі моңғол тайпаларыныц кандай говарларға каа- шалыкты муктаж екендігін зер салып зерттейді жан* кытай каласының турмыс жағдайын бакылабды. Саяхатшы әйелге тән ерекшеліктермел лайдаланып Александра Викторовна, чиновниктердін әйелдеріне жо лығып туруға мүмкіндігі болғандыктан, кытайлардыі үй-ішіндегі турмыс жағдайларымен таны.:ады. Александра Викторовна үй шаруашылығы жөніндег жумыстардын бәрін өз міндетіне алады, уй турмысындағі жумыска ебі жок Потанинді Кобдада кажег нәрселерме камтамасыз етіп, болашак есептердін колжазбасын да йындауға жағдай туғызады. Ол Потанинге тау жыныста рыяың шлифтарын дайындауға жәрдемдеседі. Мунда шлиф дайындауды Потаниндер Петербургта нрофессо’ Иносграндевтен үйренеді, өйткені бул жыйналғак үлгі лерге петрографиялык анализ жасау үшін өте кажет бо лады. Өзінің колдап өсірген адамын умытпаған П. ІІ. Се меновтің өтінішімен Географиялык коғам үкіметті каһарына ушыраған «Сібір сеператисі» Потанинге к -шіріі берілуін сурап алғаннан кейін Потанин әйелімен бірсыиы Ра уакыт Петербургте туруға мүмкіндік алады. сөйтіп са уакытты экспедицияға жаксылап дайындалуға пайда $9