Қазақстан жазушыларының 3 съезі

Ж олдастар, мен ешц ce3iMfli аяктаймын. © с к е н д т м 1здщ айдын 6 ip Gejirici — будан он-он бес жыл бурый алдыцры катарда журген жазушылардын талайы орта катарда, сртадагылардыц талайы Kefiiiiri катарда калды. Б ул олардыц кешн к еткен дт емес, кейш- плердщ шапшан, басып, tarepi к еткен д т. Сол сыякты 6 ip кезде бетке устаура жараган шыеармалар, бул кезде колга устауга рана жарайды. Б угш п шырармалардык коркемдж дзр еж еа бурыпгылардан биш. Сонда д а ка- нараттанбаймыз. ©йткеш, жеткен табыстардан алда тур- F3 H талаптар жогары. Талап жорарыламайынша эдебиет жорарыламайды. Казакстаннык расырлар боны соны жаткан кек ж е- pi совет заманында керкш м улде езгертп. С оветах Казахстан дегеи с е з — « у н т индустриясы бар, озык техннкамен куралданган социалиста KyuiTi ауыл шар- уашылыры бар, оларды жасаушы езЫ ц жумысшы табы, енбекшйлер армиясы, оларды баскаратын саясат, мэдениет, экономика кадрлары бар, жаца тшгп ipi мем- лекет деген сез. Бул мемлекет каз!р егш, мал шаруа- шылырын сондай дэрежеге кетеруге xipicri, ондай дэре- жеш капиталиста eni6ip мемлекет керген емес. Ш з казгрдщ ез!нде тык айыруда, м ал еар уд е hfhii партия- иыд X IX съезш щ каулыларына сэйкес азык-тулйс м ол- шылырын жасауда 6ipiHiiii катарда турмыз. Эдебиет1м1з де осы катарда болу керек. О л ушш не .керек? Совет ем ipi нде не нэрсеш макган етсек, соран бас- тап эхелгеп, алда не нэрсеш арман етсек, coFan бастап апа.рушы — Советтер Одагынын Ко-ммунист партиясы. Сол партийных улы идеясы эдебиетак ap6 ip шырармада козраушы .куш болып отыру керек. Эдебиеттщ барлык жанрларында, турлершде, кай такырыпка жазылса да, ец асыл сез совет адамына ар- налсын. Ец ардакты Miидет — совет адамыныц об|разын жасау болсын. О л буюл адам баласына бостандык, ец- бек улплер ш керсетуцп, ол кыйындыктан, курестен ко- рыкпайтын, ecxi дуниснщ барлык бегеттерш кыйратып, коммунизм атты жаца дунис жасаушы образ. Ол, адам- затка тек жаксы касиеттерд! бойына жыйнаган, жогары мэдениетак, интернационалдык ж уреп бар образ. Оран халык тшегшен жогары ешыэ|рсе жок. Мундай образды жасау уиин алдымен жазушыныц e3i сол образдыц дэрежесшде болуы керек. Бул, ем 1рдц 4* Si

адамды эман зертте, образ жасаушы улы мастерлерден эман уйрсн, сонда рана бола аласын, деген сез. Сутпен б1ткен талант канша зор болса да, дэн сыяклы. Дэн баптаса рана ешм бередн баптамасса семш калады. Эдебиетте совет адамыиын улы образын жасау ушш, совет емфшщ тамаша бейнелерш керсету ymiH, бул жолдары барлык, бегеттерд! жену, шеберлжД кетеру ушш аянбай куреселж, жолдастар! Жазушы, одебиет сшуакытта б!зд1ц тусымыздарыдай улкен кушке, улкен беделге ие болтан емес. Соран жетшзен Советтер Одагыныц кемецгер Коммунист пар- тиясына, онын Орталык Комитетine, совет укметше ал- рыс аиталик, жолдастар!

РЕАЛИСТ1К ДРАМ А ЖОЛЫНДА СовсттЬс драматургия эдебиетшщ мол, курдел! арна- сынын 6 ipi. Сондыктан жалпы казак совет эдебиетшщ алдында тур Fan мшдеттер жайында айтылган сездер, аталган шарттар, б'вдщ драматургиямызга да мейлшше ортак шарт — мшдеттер болады. О ларды айрыкша, накты- лап еске алып отсек, ец алдымен казак совет драматур- гиясыи 6i3 социалиста реализм драматургиясы дейм1з. Бунын е ц ф г е л 1 неп'здерй советик патриотизм, б иж идея, партиялык зор сана, халыктык мол сыйпат жэне мейлшше елпрлж шындыры терец драматургия б олу керек. Осьшдай сапалы драмалыц шырармалар рана ен- бекш| журтшылырымызды коммунисток тэрбиеде баулый- тын улкен себегжер бола алады. Аталгянлай талап, мудделерге сай боларлык шырар­ малар улп сш , 61'здщ журтшылыгымыз орыс совет дра- матургиясынан ен, алдымен керш, нэр алып келедй Казак совет драматургтср! де ездершщ 1здеиу, осу жолында идеялык коркемдж тэрбиеш, у л п , енегеш сол алдыцры, озрып сапалы орыс совет дра.матургиясынан алады. У л п ала отырыц, сошли; табысыиа табыс коса битген, е ск сн д т м !з кандай? Болмаса к ем ш т согып, олкы Tycin жаткан шиюлж , шалагаилык, жагдайларымыз кайсы? Осы жайларды улы эдебиеттщ бш х ересше шендеспре, салыстыра отырып талдауымыз: арналы талдау, eniMai ой турызарлык талдау болса керек. Орыс совет драматургиясынык 6ipHeme езгеше, ок- шау турран касиеттерш еске алып отешк. Мысалы, со- цналисп'к 'реализмд! ен бшк керкомдж сапада баурай

бглген Горький шырармалары бар. Орыс совет драма- тургиясы 20 -шы, 30-шы жылдардын. езшде ipi epic, ернек тапты. ¥лы Отан согысы дэу1ршде, орыс совет драматур- гмясы жэне д е 6 ipneuie биж ерге шыкты. 0Mip шынды- рыма сай етш, халыктын патриоттык сез!м'ш бейнеледь Онык баскыншы жауга деген жирешшш езгешё ектем сана дэрежесшде корсете бьпдь BipaK одак келе>йндеп драматургиялык табыстар жаксы болумен катар, 6ipHeme жайлан недоу1р елеул1 олкылыктарра, кемшЬтлс, кателжтерге де ушыраган бо- латын. Бундай кезде Орталык Партия Ксмитетшщ 1946— 1948 жылдардары идеология масел елершдеи кау- лылары улы устаздык, басшылык, жасады. Сол каулы- лар мен партия керсетш отырран н еп зп даналык нускау- лар, орыс совет драматургиясын жэне согян )'лес казак совет драматургиясы сыякты салалардын, барлырын та- рихтык, жана зор spicne карай бастады. Осы катарда, отан сорысынан KeftiHri жылдарда со­ вет драматургиясынык ipwen есуше бвгет жасаган жалган жуйесымактарра соккы берьтд!. «Конфликтаздйс ж уйеа» деген жаксак, жалган жуйесымактардын. залал- ды сырлары эшкере болып, катал сынра ушырады. Орталык Партия Комитетшщ 1946 жылгы 26 августа «Драма театрларынык репертуары ж эне оны жаксарту шарала.р туралы» деген атакгы тарихи каулысында ка­ зак драматург! Эбдьлдэ Тэж1баевтык «Б1з де казакпыз» деген залалды пьесасы аталганы м эл1м. KeiTui 6 i3 толы- рырак токтайтын 6ip саламыз, сатиралык комедиялар болса, соцры жылдарда казак драматургиясында бул рет- те де Tepic, татымсыз, нашар шыгармалар туып жатканын бьлеяш. Сонымен казак совет драматургиясынык Н-съезд бен Ш-съезд арасыида журш еткен жолын шолуга Kipicep алдында туйщ айта .кететш айрыкша 6ip-c«i тезис1м1з бар. BipiHmi — социалист^ реализидг драматургияда бар- лау жолында озрын орыс совет драматургиясынык жаксы улпсшен жаксы турде окып ecyiMi3 кандай болды? Буюл одактык совет драматургиясынык ортак казнасына сапа- лы казна коса алдык па? Бул жеидеп барлык сын мен таразы талабымыз реалистж пьеса, тугы зу жоншдеп та- бысымыз бойынша ©лшену шарт 54

Казак совет прозасы Tsyip табыска жеткенде реалис­ т а роман тудырранын ен зор тарихтык критерий етш айтысады. С ол елшеумен драматургияга келгенде «ре- алистмс драма улпсш турыза алды к па, жок па?» деген талгауды, менщ б 1лу!мше, осы Ш -съ езд устшде ен, б!р улкен е л ш е у ш — Mep3iM етш еске ал а ceibicyiMi3 ке|рек. Бул — eipintui жай. Ежшил— драматургия жолында казак совет эдебиеть HiH ecyine за лал келт1рген олкылыктар, эртурл1 натура­ лизм, формализм, нигилизм Tapisai Tepic барыттардын казак совет драматургиясына келт!рген залалы канша- лык екенш ашып айту да съезд баяндамасынын мшдеи деп бшеМ13. Сонымен, 6 i3 eKi турил такырып алдык. Ен .курдел! мэселе социалист^ реализм «ел е м ш д е калыптанран к а­ зак советтж реалистш пьесанын жайы. Барлык сын ойлардын, 1'зденг1Ш ойлардын таразысы, тыянагьг jeon жвнде. Еоке ала кетейж, тепнде реализм — эрб ip анык багалы керкем шырарманын е к ссшмд1 ipreci. Сондык- тан онын жайындагы проблема, жеке 6 ip стильдщ FaHa мэселес1 емес, одан элдекайда « е н проблема. А л сол реализмшн ен улкен шарт, елш еу! — шындык. Шын- дыкты керкем енер критерий!, жапа-жалрыз жэне езгеше терец, рылымдык критерий деп бшу керек. Осындай реализм таразысын, ен улкен елшеумш1М13 eTin этап отырып, казак совет драматургиясынын кал- пыиа келейж. Сонда «Оры,с драматургиясынын клас- сикалык улплер ш д еп реализмиен уйрену1м13 калай?», «Советик Oipbic драматургиясынын жанрырып дамый тускен реалист!,к трагедиясынан уйрене в с у Ы з калай? деп барп ап «ерейж . Мысалы, Го го ль улпежде, немесе Островский aHFa- рында, э лд е Ч ехов стилшде, болм аса М. Горький пьеса- ларынын сарыныггда тугаи шыны, толы к мэнд!, реалиетж казак пьесасы «пялен шырарма» деп айта аламыз ба? Одан 6epi, келе, Октябрьден 6 epi орыс совет драматур- гиясы советик дэу|'рдш ез болмысынан тудырып, 20 жылдардын езшде, советтж классика деп аталыи отыр- FaH кад1р л! 6ip топ пьесаны тугызды. 30-жылдардыи, o.TapFa коскан багалы улп'лер!' тары бар. ¥лы отан cofhch кундерШде туган, к е й п т уза к замаидарда ка- Д]‘р л1 казна боп каларлык, б!рнеше орыс советтж пье- салары ж эне мэл1м.

Осы 37 жыл бойында, атап етсек: «Куйреу», «Бро­ непоезд 14— 6 9» «Д а у н л », «Л ю б о в ь яровая», «Мылтык,- ты адам», «Эс-кадраныц апаты», «Коркыныш», «М ай­ дан», «Орыс адамдары», «Ш апкы пш ы лы к» сыякты пьеса- лар туды. Ад казак совет драматургиясыяда осы аталган пьесалардыц тымкурса 6ip;ie-6ipine шендсс келетщ, совет такырыбындагы анык, толык, туракты KacneTi бар шы- найы картам пеьса тутыза алдык па? Тугыза алгамыз жок! Б1зде тэу1р пьесалар бар, т!пт'| керхемдж сапасы жорары дэрежеге жет.кен, шеберл'кпен жазылган 6 ipen- саран пьеса да бар. Б!рак ола/р совет такырыбыиа жазылган пеьсалар емес, жене мен кейш телыгырак дэлелдеймш, олар анык мэшндеп реалист!« пьесалар да емес. Б1з драматургияда э л 1 творчестволык методтыц еи улкен кад1р л1, арналы жолын толык танып. тугсл бау- рап ала алмай отырмыз. Пактылап айтканда, б!з дра- матургиялык творчестоода реалистн: s.ticri, квотам реа- лизмД! бар кол см iндс шын мэн’1 иэр1меи багадай алмай келдпс. Осы жай бгздщ олкылыгымыздын зоры. Кыйын жанр, ец жауанты жанр жэне csri келген шагында ец 6 ip копт;к ж анр— драма жанры. Осы жанр б)‘зд!ц жас казак совет э д е б и ет й зд щ артта калып та­ л е жаткан жанры болып отыр. Б ул жянде нактылы кыска гапа, б 1рак тыянакты 6 ip гана ж айга жауап 6 epin кврсймс. Белинский айтып елi: «А н ы к зор таланттын npGip бсйнелегсн ада мы — тип жояе сол 6 ip тип, окушы y.'i'iii таныс смес б :л ic l» (знакомый незнакомец)— дегеи. Одсбиеттщ озгс жанрларынын 6apincn белек, драма- тургияныц аса кыйын 6 ip езгеш елш, ол тек кана адам жайындагы шыгарма. Ендсшс оньщ адамдаркнык кеб! б iрдей типтер болу .ксрек. Л л TinTi бол.маса, ор пьосада тымкурса б 1рден-сюяен, журт жадьшда журстш жу- кымды-жугымсыз типтср болу шарт. Орыс совет драматургиясында б!з: Лю бовь яровая. Окорок, Швандя, Огнев, Шадрин сыякты талай адам- дарлыц 6yrinri совет журтшылыгына кунделж таныс. бЫсшдей, .млл1м типтср екен1н бите.\\113. А л б!зд1п, со­ вет такрыбына жазган пьесаларымызда жаг.агы орыс совет пьесасынын олак журтшылыгына танытып берген тнптершщ б1рде-бгршс барабар хелетш , бол.маса шен- дес шыгатын тип бар ма? О да ж ок! Буныц себсб! 6 i- реу-ак. Б1з реалистж пьеса женшде маркснепк-лекиндж

эстетнканыц ж уйелж б!р жайына токтап етейж. М ыса- лы: советтж болмысты суреттеу мшдетшщ ш ш де ен касиегп такырып — енбек такрыбы. И. В. Сталин айткандай: «Ен бек бурынгы заманда корлык, ауьзр азап саналган каллы наи енд1 касиет, атак, аброй, кджыр, геройлык айгагына айналды». А л сол енбект! калай суреттеу шарт eni? Екбекть геройлык епбект] совет жазушысы шзд'щ т'ф л^ тбзд щ ен касиетт! мазмуны есебЫде бейнелеу шарт. Б у л арада б1здщ ,кер- кем шыгарманыц этикалык жэне эстетикалык сапасы танылып, касиет! арта туседь А л со касиетке, .мысалы пьесада ойдагыдай жету ушш тек Кана адам: терсн, керкем, шебер бейнелеген болу керек. Ендеше Белин­ ский айткандай: «Аны к керкем пьесаныц ш ш д е п адамдар жазушынын тек ез басынан тутам жасанды адам болмай, ем:рлж шындыктан туып керкем калып- танган адам бо лу шарт». Сонда керкем образ керкем онер колем!пде болмысты елестетуд:ц езгеше формасы боп шыгады. Пьесада ocipece, идеянын e3 i де адам образында Fa- на калыптанып, тек сол образ аркылы рана тгрлж тыныс табады. Т и г т к шыгарлга тугызудын TeTiri сонда. Реа- лнстас шыгарма жазудын ен терец сыры, ен кыйын та- лабы, ец ш еберлш туй!ндер! таим сонда. ©ткенрйц тзжрибес!н корытып «еп , казак совет дра- матургиясына болашакка багыт белп'легенде, енд1 реа­ л и с т пьеса тугы зу шарты Cyrinri этапта казак совет драматургиясыныц катгы 6ip карманып ойланатын жайы леп б!ле.м!з. Сондыктан бул баяндаманыц нсг!зг! проб- лемалык моселсЫ осы р е а л и с т пьеса жайы. Енд1 сол тургыдан Караганда б1здщ жеке жазушылар мен коп- тстен пьссаларымыздыц калпы кандай? Heri3ri, ец ул- кс-н талап дсп этап отырган реалиетж пьеса жешпде казак драматургиясыныц каишалык табысы мен нак- тылы жеткен epici бар? Ол « I m hih шыгармаларында, кай такырыпта? Еюндп, жогарыда 6i.i соке алып еткендей реализм стилшде жазылмаса да, керкемдтк, шеберлж касиепмен казак драматургиясыныц казынасы, асыл буйымдары саналып келген « e f i6ip нгыгармалар калай баиалану шарт? Буган да жауап айту жен. Осылардыц у ст*не казак совет драматургиясы кеп жылдар бойында советпх такырыптар жен!нде де езш- 57

ше кэп iaaeHin, «в п талпынды. Сан жарынан квп шы- рармалар тудырды. Солардык ш ш д е, сонау арман еткен аса керкем, толы к канды реалисп'к пьесалар шыкпага- нымен халкымыздыц коммуниста тэрбиеде рухтану же- ншде, кез-кезшде квп пайда келт1рген талай шыгарма- лар бар. Шамасынша, кез-кезеш бойынша сол шырар- малар жайы осы баяндамада ж эне д е талдану керек. П-съезд бен Ш -съезд аралырында Казакстанпык республикалык, облыстыц жэне колхоз-совхоздык театр- ларында, театрлык уйрмслчршде койылып, журт алды- на шыккан пьесалардыц саны — мен осы баяндамара эз1'рлену устшде окып, танысып шыккан пьесаларымныц саны 40 шамалы болды. Булар накрыл жарынан мей- лшше мол. жан-жакты хен.кеп матери алды камтыйды. Осы катарда тэжрибес! ескен атакты жазушыларьг- мыздан атайтьшдарымыз: Еабит, Сэбит, Элжаппар, Шахмет, Эбдцддэ, Рабиден, Мусатай сыякты, эдебиетт'|к узак жылдар тэжрибесш драматургиялык творчествора да арнаран жазушылар. Бул топка берп жылдарда улк еи д ьм ц п л! енбектер1мен кеп косылган жана драматургтср1м1з: Иманжанов Мукан, Байжанов Ш амиль, Сатыбалдин Капан, Ахтанов Такауи, Баймухамедов Н ы гмет сыякты жолдастар. Осы жазушылардын en6 eri аркылы казак драматургия- сы eKi съезд арасыпда едэу1р «eM icTi, елеул! жол кеилп OTri. Нактылап айтканда, такрып жарынан келемд1 уш ул- кен топка белш етж шырармалар пайда болды. Булардык алкашкы 6ip тобы — эпос, фольклормен, тарихпен байла- нысты «Козы Керпеш — Баян с ул у», «А лдаркесе», «Ж о- марттын к1лем 1», «Алтынсарин», «Ш о к а н » сыякты пьеса­ лар. Екжий тобы — тарихтык револгоциялык такырыпка арналган «А м а к к ел д !» жайындары пьесалар. YiuiHUii — совет такрыбьтна, 6 vrmri кун болмысына, шындырына арналган пьесалар. Жазылып жарыкка шыру кезендерже Караганда осы уш саладагы пьесалардыц жыйыны б!здж Отанымыздыц басынан кешкен сонгы Aoyip, уш кезецмен байланысады. А лрэшкы 6 ip кезен — ¥лы Отан согысына шейшп кез. EKimiiici — Отан сорысы дэу!ршдег1 шырармалар. Yuiimui Дэуф — Отан сорысынан кей'шг!, 6yrin ri кунге д ей т дамы- ран ripjiiKKe 1'лесе ж у р т суреттеген шырармалар. Осылар- дын шпнен, ез шамасынша nicin, толысып шыккан шыгар- ма дегендерд! айрыкша этап етем1з. Сонымен екшей Tig-

гиде табыс есебжде санайтындарымыз: «Козы Керпеш — Баян суд у», « Д остыл; пен м ахаббат», «Миллионер», «Аманкелд1», «Алтынсарин», «Гулден, дала», «Ш окан», «Кектем ж ел 1» сыякты пьесалар. Бул шыгармалардыц катарынан анык, даусыз керкем- Д1К касиет1мен, талантты пьеса есебж де узд!к шыгатын «Козы Керпеш — Баян суду». С о в егп к такрыпка жазыл- тан шмгармалар 1шщде, «К озы Керпештш» керкемдж дэрежесше жетпегенмен ез орньшда туракты, салмакты баг-асы бар, совегпк такрыптагы анык табыс деп айтура келеин б|'рнепге пьесалар да бар. С о л ретте ауызра ал- дымен аларлы к шыгарма — «Д осты к пен махаббат». Будан былайры сезд1 6i3 жеке жазушылардьщ, табыс- тык Kacneri бар деп екшеген шырармаларыи талдауга ар- наймыз. Тек рсалистж пьесаны шарт етумен катар 6i3 реализмшн 03i туралы тары 6ip ойымызды аиыктай тусе- Й1к. Теп'нде реализм адам баласыиыц керкемдж жолып- дары дамуыныц ец жорапгы сатысы болумен катар, ж ад­ ны реализм Tyciniri, реализм дейтш угым, ол 63i де удеп, дамып отыратын угым. Реализм бурынгы эдебиетте де болран. TinTi бары замандагы Софоклдын. трагедияларыи- да орын алган реализм де бар. Ш експирдщ реализм! езж е белек, Пушкиннщ, Гогольдщ реализмж де 6ipinen-6ipiH баскалап айыра таныймыз. Сол сыякты социалиста реа­ лизм дэу1'ргнде, мысалы, осы баяндамада 6i3 ауызра ала- тыи реализмнщ де алуаны белек. Б у л реализм жалпы барлык одебиет1М13;ин непзп методы, социалиста реали­ змнщ драматургиядары талабын топтап туйш айтатын eMipniK шындыктыц, социалистж эстетиканыц ец зор не- riai. Енд1 осы туррыдан карал казак совет драматургмясы- пыц П-съезден сонры жылдардан басталран ipi табыстары- на токтайык. TyFaH мезгшнде ж эне езшщ казак совет драматургиясында алатын фрнына Караганда, осы 15жыл шнндеп казак драматургиясынын ек зор табысы, б 1здж талантты жазушымыз Рабит М усрепов жазран «К озы Кврпеш — Баян с у л у » пьесасы болады. Осы пьесаны уры- нып талдап керейж. Жогарыда реалиенк пьеса жешп бар­ лык талабымыздыц Tiperi, тетин еткен халде «Козы Кер- пеш» пьесасына калай карауымыз керек? Ец алдымен б ул пьесаныц окш ау турпан езгеше ipi касиеттерш этап eTefiiK. Белинскийдщ айтканына орай б ул пьеса адам жайын- да. А л адамдары сом, салмакты, шебер калынтанган.

©зш1ц поэзиялык, пснхологиялык шындыктарымен аса керкем кейштелген адамдар бар. Горькийд1ц пьесага кой- ган талабы бойынша — пьеса сюжет™ б о лу керек. Окый- Facbi шиелешскен, кою курылысты б о лу шарт. «Козы К ер п еи тн » курылысында бул зор талап та акталган. Пьссада халыктык т|'лге поэзиялык касиет 6iTipin. эсем куйл1Л1к калпында кестелегеп. Б ул пьесаныц шннде жыр- .laiiFaH сез1мдер, молынан ашылган жеке-жеке мшездер, барлыд тартыс атаулыиын ©cin, ©p6yi шарыктап жетш, шарт сьгнып аякталуы — барлык осы сыйпаттары ез кал­ пында, ©з орнында улкен шеберл1кпен кыюласкан. Еабит Мусрегюстыц «К о з ы Корпеш» пьесасы казак драматур- гиясыньщ рана емес, сон,гы 15 ж ыл imiHfleri бар казак одебнетнпн коркем шырарма турызу жолындары бшк бел1- iiin 6ipi. «Козы Корпеш» пьесасы казак эдебиетппн 6 ip салада ]р!леп есксндшшщ айгагы. Драматургия курылысы кыйыи, ауыр жанр бол Faида, «Козы К е р п е и т н » жазушысы сол кыйыншылыктарды шсберл1кпен, акындык, коркемдж. усталыкпен шеше б!лген. Пьеса осы сыйпаты аркылы ка­ зак ©дебиетшщ катты ескендж айгагы болып шыкты. «Козы Корпешт!» казак одебнет! oalniK улкен мактаны ете алады. Сондыктэи да казак тсатрыкыц сахнасында, казак со­ вет керушЫерЫщ кендлшде бул с.пектакльд1к аса ыстык монД1, туракты казыналык кад!р1 бар. А л енд1 осындай ipi касиеттерш атаумен катар реалис- т1к пьеса жасау жолыидагы 1здеппш зор талаптарлы еске ала отырып, сопы осы ец жаксы дсген пьесанык ваше ©лшсу-маяшср ет!п байкасак, н е т керсм|'з? Корет1н1м1з— бул пьеса реалист!к пьеса болып шыкпайды. Бул, роман­ тизм улНсждег! пьеса. Exi турлi романтизМЛщ, рсакциялык романтизм, рево- люцняшыл романтизм дсп бо.^нстш ж-ктерш, бул пьеса- дагы ромаитизмге nieiwccripccK «К озы Корпеште» ол exi романтизм1пц exevi д е жох. Социалиста реализм улпешде жазылгаи «Козы Корпеш» брлса, ояда б!з «револгоцияшыл романтизм пафосына курылган шыгарма» дер ед1к, 6ipax бул пьеса ол кэлыпта шыкпаган. Идеялык ец бшк муддеФ, халыктык. угым, сез1м, саиа- сы махаббат азаттыгы. Содан ары, ecxi такрып келемшде сои11алист|'к реализм эд1с!Меп жазылатыи когамдык ipi талап, идеялык Терек пафос, мысалы еск ш к атаулыны ео

эшкерелеу пафосы, соны курту, ж ою пафосы дейтш enceci бш'к ойлар бунда жох. © з орнында, е з дэу!ршде, вз так,- рыбына сай агартушылык. багасы бар «Козы Кврпешт:‘ ц » идеялык. салт-санасынын. ен бшктеп барып жеткен repi элГ]' Fana. Рабит пен 6 i3 жастык, албырттых, шактыц ыстык отты ce3iMi билейтш адамдар емсстз. Талаитты жазушы Ёабит- тщ табысы мен салмагы, жеткен ©pi, кетер'1лген 6Hiri, «Козы К ерпеш » пьесасы десек, меш'ц ©з басьш оны Ра- битке жетшлжшз дер ед!м. Ш ьмайы, улкен табыс, |улкен шеберлж ©pici Рабит ymiH «К озы Керпеш » алуандас романтизм стилшде емес, ол анау «О янган ©лкедей» боп Караганды такрыбына жазылатын ipi ецбектерде. Реалистж полотно жасау жо- лындагы ©picTe деп, кесш айтар ед!м. Булан дейтш ce6e6iM не? «К озы Кврпешке» кайта оралайык. «Козы Квр- пешп'н» Рабит калыптаган бол.мысын, бар тынысын, шы- FapMa 1Ш!ндеп шындыгын алып карасак, осыпдай шы- гарма тек капа севеттж дэу1рдщ, социалист'!к модениет курушы цайраткершщ рана тугызатын пьесасы ма?.. /Кок.! Meniii ойымша, д эл «Козы Керпеш » улп сш д еп халыктык- агартушылык, сананыц дэрежесшдеп пьеса, X IX гасырда- р ы, халыктык санадзры жазушыныц жазуында да мейлш- ше боларлык, шыгарма. Бул Пьеса революциялык, романтизм дорежесше ©зшщ барлык. ацсаганымен, ецсеамен жетш болмагап. Роман­ тизм Ш иллер у л г 1С!идеп романтизм, кайталап айтайын, Шекспир у л п с ш д е п де емес, анык. «Зулым ды к пен махаб- бат» стилшдеп, Ш иллсрше шыкхан романтизм «Козы Керпеш» пьесасыныц керкемдж стил! мен iuiKi болмыс кенеуш калыптайды. Бул туста Энгсльсп'ц айткаи 6ip ойып еске алмай бол- майды. «Ш и л л е р ymin Шекспирд1 умытпау керек» дегеи ед!. Сонда Э нгельс Шиллердсн неш' таппады, Шекспирд'ц кай касиетш жоктады? М енщ ойымша Шекспирдег1 ро­ мантизм, р еа ли сп к кевджке, даналык,к,а, кемелджке ко- сымша 6ip сыпат есебшде катысады. А л Шиллерде болса романтизм адамды кобшше, кец керсетпейдь Барынша жалындап, ©зеуреп турганмен, адамып 6ip-6ip-aK. ce3iMre. 6ip-6ip-aK импульска кадалтып алады. Опыц адамында авдк., дана келген жан-жакты, ор таpay мол диапозонды, кец кулашты кемел сыйпат болмайды. С ол срекшелжтер «Козы Керпеш те» д е бар. 61

Сондыктан да жорарыда айткан поэзиялык, кызыктык, калык окыйрэлы ыстык жалынды жайлардыц 6api де пьесанын. 1шшдеи адамдарды тар ауданда, 6ip-6ip-aK се- 3iM, 6ip-6ip-aK. сыйпаттын, б1рден 6ip рана импульспк адамдары етш шыгарран. Мысалы, К а р а б а й — тек саран- дык нмпульстщ кулы. Жантык — тек кана шагымкой, алрлык. нмпульсш устанады. Кодар — непзшдс жалгыз Fana кызраныштык туткыны. Козы мен Баянда, жаксы cesiM, сулу сез!м болса да, тек кана махаббаттын сусаран- дары, туткындары болады да кояды. Осы жайды пьесада- ры жаканы аталран басты гсройдык бэрш щ сездершен, сез1мдержен айкыи керем1з. Ацсарандары мен эрекеттерш бдаиретш сездерш алсак, сонын 90 процент! жацагы 6ip- 6ip-aK сарын болады. Рас «Козы Корпеш» жазылатын карсацында эдебиет- TiK тарихтык 6ip жагдай болды. Барлы к совет эдебиет1 келемжде 6i3 «Шскспирден уйрену» деген, жаксы 6ip ак- гардын сокында журдш. CoFan бой уру с.алдарынан « К о ­ зы Керпештщ» 1’шшде Ягодай шагымкой аярдын, казак топырарындагы eri3iHin сыцары боп — Жантыктык тураны рас. Ырак сол Жантыктык 6ip езш щ келу1мен шекспирлж сыйпат келмей.щ екен. Ягонык аржагьжда кунес белдей болып Отелло, Дездемоне поихолотиясы тур. Олардык адамдык кен, взгеше терек жоне аса шыншыл сыйпаттал- FaH 6eiina.icpi жатканда Яго 6ip-an. импульстж адамы боп журе беруге болар едь А л «Колы Кор псиI» iiniime барлык кейштер 6ip-6ip-aK сезшдердщ адамдары болгандыктан Ж антык аркылы кел- гсн шекспирлж элемент «Козы Керпеш тщ » барлык идея- лык керкемдщ 6iTiMiH бш'кке к етер т экетпеген. Адамдар bi.nFUH б1ржакты гана, олар Cip-ак кана кырларынан ке- ржедк Сондыктан ор образдык реалнзмге шарт болатын кещлп мен жан-жактылыры болмайды. Каншалык кызык- ты, осорл!, кою окыйрэлы болранмен «К о з ы Керпеште» толысып жегпеген, творчестволык жастыктын, ыстык та болса, жалынды да болса, тар тынысты танылып турады. Онын ен улкен ce6e6 i, кейб1р реалистщ элементтер! бол- ранымен, пьесаныц непзп стил! романтизм арнасында калгандыктан. Рас, Рабит Мусреповте реалистщ эдюпсн социалиста реализм дэстуршде жазылран баска пьеса бар. Ол, «Козы Керпештен» м улде белек стильде калыптанран Аманкелд! жайындары пьесалары. Тсгшде Аманкелд1 эрекетже бай- 62

ланысты Рабит жазган отызыншы жылдар ш ш деп ал- гашкы вариант пьесанын ез! де реалистж стильде калып- танран болатын. Bepi келе ¥лы Отан согысынан кейш Ра­ бит сол Аманкелд! такрыбына тары оралып, жан,а, тын вариантта сонры пьесасьш жазды. Такрыптык, образдык, сюжетйк, бар лы к мазмун санасымен и л , сез!м, орекет атаулысымен б у л пьесадаi-ы жарымды, жагымсыз бейне- лердщ 6api де кебшше шындык, реалистж улпде вдлып- танады. Р еалисик стильд! ешмдг творчестволык оймен колдан- рандыктан непзшде эр адам езш ш тарихтык ортасында сешмд! куйде суреттелсдь Кейшкерлердщ кеудес!не келе- TiH ce3iMi, н л ш е оралатын c©3i, кайраты мен эрекен, кый- мыл-кажыры, мшездер! Teric замаиына лайыкты шьшдык- пен бер!лед1. Б ул адамдардын ж ацапл санаран ce3iMi, ойы, icTepi, мшездер! Рабитт!н суреттеушде, ocipece «Аманкел- дипн.» сонры вариантында типик жагдайда жаратылкаи типик образдардын сыйпатын танытады. Bipan сонымен катар реалисик пьеса болу багытыида калыптанран «Аманкелд!» пьесасынын да барынша толык улкен кер- кемджке ж ете коймауьша себеп 6o!i турран едэу!р кемшЬ лж, олкылыктар бар. Соныц ен бастысы, «Ам а н келд!» такрыбын жазуда Рабит 6ip пьесанык к©лем!не сыймайтын ei<i дэу!рд! 6ip Аманкелд! аркылы тутас керсетем деп жацсак басып жур- ген сыякты. 1916 жылры Аманкелд!, азамат согысы кезш- дег! Аманкелд!, б1здщ ойымызша ею пьеса болмаса, 6ip пьесара сыймайтын тарихтык, такрыптар. ЭЫресе, !с-эре- кет! кою келген, калык болран кезендср!н ал ранда, пьесалык тартыс орныиа хроника кернеп кстедк Сондык- таи да, «Л енин октябрьде», «Ленин 1918 жылда», немесе «Мылтыкты ад а м » сыякты пьесаларда кыска мезпл iuiin- деп калын тартыс алынады емес пе? Осы жарынаи Караганда, аясы аз пьеса колемшде ша- расыздык куйге ©3iH-e3i салран авторлар «бар аманксл- д Ы к эрекеттерд! 6ip-aK берем1з» деп талпынады да, арман еткен муддес!не жете алмай калып отырады. Аманкелд! ж©н!нде кызык, кою тартысты, куши пьеса жасау yuiiH аз м елплдш тартыс-тайталасын шоктай кып жыя суреттесе, сол пьесаныц с э п онайырак тусер едк Болмаса Рабнттщ мынау пьесасыида жана тарихтын та- нында, аярына оралып журген, типик жанасы жок, хан- дыктыц пьесадан орын алуы лайыксыз сыякты. Осымен

катар, реалистж образ жасауда «АманкелД1> пьесасында Kefl6ip адамдардын, сонын 1шшде acipece жагымды зор кешп Аманкелдшщ езшщ жэне Петр Логинов Tapi3;ii орыс халкынын, жагымды eKiл i болтан адамнык образда- рын бейнелеуде, р е а л и с т конымды шындыкка кабыспай- тын кэршстер бар. Аманкелдшж алгаш caxuaFa шыта керсететш кейб1р аз эрекеттер!, мысалы: прнставты атка enrepin алып кашып Keryi, Эверсман жандаралдыц алдында тагы атка мше шапкылай ж енелетЫ , аспаинан кус атып Tycipemi тэр13- Д|, киконык эдSeine кызыгудан туган, жасандылыктар бар. Сонымен катар кей кезецдердеп Аманкелдшщ диалог- Tepi мысалы: (47-6erreri) Зпщарамен сойлескендеп ce3i — узак, тузсыз, драмасыз солгын журш жатады. 41—42 — 43— 44-47-беттердеп сыякды кысыркецес, icu пыстырар жай сездер драмалык шыгармалардын. керкемдж каснет:- не, езшщ сылбыр, созалан, шшалеу калыптарымен кеп задал келтсредк А л адамныц c©3i мен сез1мш. Miпелin ал гаидя Тымак- бай образынан кызык шыккан, керкем шыккан образ бол- маганы жарамсыз. Тымакбай когамдык сырына Караган­ да жагымсыз ортаныц жат адамы. Bipan соган олше'м’з, кеп кулд1рг1-, жазыксыз простак сыйпаты сынсыз берш-ен тор13Д1. А л осы пьесадагьг орыс халкыныц ен жаксы eKi.’ i Петрга келгенде Тымакбай ушш табылгап типпк ce3iiu, типкс лайык Tiл табылмаган. Оным, .орайына Петрдщ об- разын Рабат т !л мен сез1м жагыпам ж еш л, усп рг жасагаи. Бул пьссадагы Петр аты орыс бо л гаимен сейлер сезде, пьесаныц сц кымбат сырлы езгсше материалы — т!л же- шнде, пагаз карапайым казак боп калыптанады. 7-бегге Петр: «aiiTeyip 6ip шрбец бар арамызда» дейдн Осында «Kip6en деген сез тек казактык Faria аузыида жэне ете анайы казактып аузыида болагын сез. 8-бетте сол Петр­ дщ тагы б1р темеидепдсй диалог! бар: «Уйкугшк боларын сезшген казымир жаннык дэрменс1з кыжыртуы да эшешн, баска не бар д ей сщ ?» деп сейлейдг Осылайша фольклор- лык тепеу колданып, казактып ecKi шешендщ улпсшде осыиша оюлап, кестелеп сейлеу Петр образына мулде конбайды. 13-бетте Петрдщ кадеттер туралы айтатын Keii6ip сез- Дер1, сейлемдср! м улде жабайы казакы тжде айтылады. 64

Bip емес, пьесанын енбойында осылай е з бойына, образы- на, болмысына конбайтын п'лмен жагымды геройдьщ сон- neyi, оны суреттеген бояуды кеп ж ерде жалгаи бояу етедп Ендеше осындай тустарда пьеса реалистж, эм!рлж, шын- дык. талалтарына табылмай калып отырадм. Непзг! казак, совет драматургиясьшын реалистж пьеса жасау багытында тугаи «А м а н к е л д Ь иьесасыиыи осы алуандас олкылыктары бар. Bipaic, калай да бул пьеса соцры жылдардагы реалистж пьеса сыйпаттарын, шебер жазушынын Tiniмен enoyip елеул! erin танытып TypFan шы- гарманыч 6:'pi болады. Казак драматургиясы келемшде 6— 7 пьеса жазып, Ke?i6ipeynepi сахнага койылып журген авгордыч 6ipi — Эбдьтдэ Тэж1баев. Эбдьтдо ен алдымсн драматургиява «А к кайыч» атты пьесаны Эуезовпен 6ipre жазысу аркы- лы келд]. Одан берщ е «Котер!лгеи к ум без», «Bi3 де казак- пыз» «Ж омартты ч к1ле,\\б», «Гулд ен , д а л а », «Д убай Ш у- баевич» сыякты пьесалары туды. Соцры аталган 6ip топ пьеса б1рнеше стнльде жазылран. Keil6ipeyvicpi «Жомарт- тыц ш лем!» сыякты ертеп-аныз такрыбына жазылса, «К в - тер1‘лген кум без» тарихтык аныз. «B i3 д е казакпыз» сим- волистж сарында, «Гулден, д а л а » комедия стилшде, « Д у ­ бай Щ убаевич» сатира улпсш де ж азуды максат, мудде ет' :•i‘.acе-дaHк Fbi 14— 15 жылга созылган, жачагыдай драма- тур^иялык зр алуан стильдерге 6apFan тэжрпбе бар. Ж о- F? 'Ыда аталган талабымыз — реалистж пьеса жазу шар- тыныч TypFbicbiiiaii карасак, тек «Г ул д е н , далаиыц» K0fi6ip Toyip жактары болмаса, жалпы алгаида драматургияда Эбд]лдз кобшше сэта'з, Tepic, кейде орасан кателж багыт- TapFa, жайларра шырмалумеп келед|. Сол елк ы лы к пей кем,шшктерл!н еч эуелп жыйын се- 6e6i, зор ce6e6i — бул жазушынын реалистж пьеса жазу жолына туспей, адасуынан. Dip кездеп идеялык, твор- честволык адасуыныц ce6e6i формалиетж турдеп’ елжте- пшл'к болды. С ол кезде о л Орталык Партия комитет!шн катал сынап, эшкерелеп, Mineren т1'з1Мнен шыкты. Онда Эбд1лдо Г. И бссч пьесаларынын eci<i жолыиа елжтедь OFan кызыкканда, драматургияиыч дуниеж узш к даму тарихын б1‘лгенджтен, эдебиеттж модепиетт! терен Tycinin 'ганыгаидыктан бариан жок. Тек жещ'л гана, жукалад Fana дерек алмп, дакпыртка ceHin, кызыккыштыкпеч гаиа бар­ ды. Кай замапда болсын драматургияиыч улы аскарлары 5—20S6

символист!к пьесалар емес, реалистж пьесалар арнасында журш жаткаиын аидамай барды. О л ж олда релистж, шын баралы керкемдж Эбд!лдэра табылатын тур! жок. едь Аброй, касиет та б у орнына бше бшсе, каарет тауып шыкты. ©Mip шындыры мен керкем эдсбиет шындыры терец тамырларымен айкыш-уйкыш нык, байланысып, айкасып жатпаса керкем шырарма тумайтынын ойлау керек, жа- уапты турде угы ну керек едь Э б д т д э сол кортындыны алрашкы сэтаздж тэжрибесшен жасай алмады. Рошальра косылып «Ж омарттын ю лем !» деген пьесаны жазды. Бул Пьесада жэне де жаркыраган жылтырра, арзан эшекейге кумарлык ацкып тур ед!. Тары да реалистж достурге аса шалрай жайлар Kepiиди Есте болсын, ертегш к такырыптан да, эпостык, так- рыптан да аса керкем, аса конымды реалистж пьеса жа- cayFa болады. Оныц мысалына б!здщ драматургтерге На- зым Хикмегпц «М ахаббат туралы аны з» атты пьесасын этап етем1-з. А л Э б д тд э мен Рош аль казактын epTeri ацызынан не шырарды? Халыктыц казынасыиа, халыктын кыялына мулде конбайтын, кыйыспайтын ерескел жамаулар, жал- ран формалиста бояулар жакты. Bepi келе О бд!лдо б1рнеше жылдан сон драматургия жанрына кайта оралып, «Гулден, д а л а » деген пьеса жаз­ ды. Бул пьеса а ли а т рет жазушылар одагында окыльгп талкылаиран кезеншде кеп ойлар айтылган-ды. Жазушы- иын осы такрыпта едэу1р елеул! жаналыктар тапканын, KepiKTi KepinicTep, кен!л шактарын бере бшгешн — есу жолыидаш жаксылык деп багалау болтан. Bipan сонымсн катар бую'л одак келемшде драматур- гияныц сонкы 6ip жылдарда кейш калуы на себепнл бол- ран «конфликтс!зд!к жайы осы пьесада кудж туеызады» деп айтылгам шк!рлер аз емес-Ti. Кейш канша тузелж дегенмен автор да, театр да бул пьесаны сол 6ip элаздж жагынан бижкс шырарып дэлд1, белд! eTin экете алган Катардагы rayip рана пьеса, орташа рана спектакль шыккан ед!. «Аспаннан кус тшгеген» аскан кесек табыс бул пьесада д а даусыз куйде туа койран жок-ты. BipaK с о т ы жылдардын сэтаз пьесалары кеп болып, театр нс- кусствосы шел1ркеп жургендпсген «Г у л д е н , даланы» мул- дем дана осы екен деп б!л!п, алып ушып, асыра баралан

Kerri. BipHeuie жыл бэйгесш етюзе алмай журген орын- дар кос-косарлап ую-танасын тугел такты. «Р е а л и с тж пьеса туса, болса екен » деген шартымызды осы «Г у л д е н , д ал ага » жэне де экеп елшеу-мелшер таразы erin байкасак, не шьжар вд<? Б у л шыгармада реалистж элементтер бар екеш даусыз. Бурынгы натуралистж, фор- малистж у л л г е сырт- елж теиш автор мынау шыгармада кебшше eMipaiK шындыкка жацындай тускен, кабыса кел- ген деуге болады. Bipan солай дей тура бул шыгарма ж э­ не де толы к керкемдж сыйпаты жеткен, анык реалистж пьеса болып кетпеген. О л эа'ресе, осы пьесадагы кулк1 комедия шыгарам деген жайлардаи байкалады. Аты комедия болганмсн «Г у л д е н даладагы » кулю не куантпайды, не жирентпейдь Кебш ш е дэрмежнз, тек зор- лыкпен гана, болымсыз Faua е зу тарттыратын, туздыгы татымсыз кулю лер. 0м1рдщ eaine нык байлаиысты терец шыидыктан туран кулю болса, 6ip copi едь Бул шыгарма- да жэне д е «к ей ньесалар, ксйб1р спектакльдер осылай кулд!руии ед1 г о й » дегендей ©мфден repi тары да бегде шыгармалардан ауысып журген эдебиеттж кезбе куйлер. литературные реминисценции Ke6ipeK кезге тусед!. Адамньгц кулк! жеш'нде колданган w ii, ce3iM, сезд1Г1 бэр: де зорланы п шыгып, конымсыз болады да кызыкты- ра тартпайды. М ш е осы жайдыц ж эне жогарыда айтыл- ган уст!рттж эдетпц аса 6ip сэтс!з, ерескел Kopiiiici Эб- дкчдашц сон.гы пьесасы «Д уб а й Ш убаевич» тусында 6ip арага тугел жыйылган. Бул пьеса сол себент1 журтшылык- ты acipece кдтты тушлтш отыр. Белинский: «Аны к керкем комедияиыц нег1зшде терен монд1 мыскыл жатады атаулыныц д !ц ге п кейште (харак- терлерде) болганда, адам бейнеа керкем боп калыптану шарт, ж алган турде жаннан ж асалган болмау керек. Ал, «Д убайды н» бар адамы сол ж алган, жасанды жандар. Белинский ж эне де: «Ш ы н таланттыц эр адамы — тип» десе «Д уб ай д ы н » бар адамынан 6ip тип шыкпаран. Гоголь, Щедрин аттарын ауызга алганда комедиядаи не талаг: ет1лер ед1? Ек алдымен бейнелеген кешпкерде когамдык типтж сыйпат болсын, дендь Драмалык кол- лизияда (кактыгыста) конфликте биж сапалы мыскыл мен когамдык мазмуны, Tepeimiri Гоголь улпсшше уйлесш келсш, дейдк MiHe осы сыйпат, касиет орыс комедиясы- нын реалистж жэне улттык белг!с! боп едй Ж олдастар! М еи казактагы ж ас комедияиыц Kopi эз-

pefli.'ii бол рым келмейдк Ол рольде эрине, кад1р де, касиет те жок.. Б'фак сонда да казак, совет комедиясы деген1М13 «Д убай Шубаевич» болатын болса, бурынрыша айтканда, онык «белней жарылрасын». Кей жазушылармен acipece, искусство адамдары «Ш убайды» шалей мактаса да, тумай токтап тур. Солай болмаска одд1 жок. Бул пьеса жвншде конфликт жайын, т ш т к ерекшелш жалпы пьесаньщ архитектоникасыи айтып, этап жатудыц кажет! жок- Мынау сэтс!з, Tepic шыгарма, тутасынан ал- ранда жасанды, жалран, фальш ipreciHe курылран. Сон- дыктан бунда шынайы сан де, мэн де жок- Сатира женшде сан цитата тапканмен ешуакытта «са­ тира сатира уинн» бола алмайды. Сатнранык стил! acipe- леудн ойнакыны, жешлджт! KemipciH-ак- BipaK сонда да сатира эсте емip шындырынан тыс турган жайдан тумай- ды. Кайта eMipAeri мол м!ннен, сан соракыдан, кеп керген- аздштен туады. Соларды жыйып топтайды да, сатира обобщение жасайды. Жэ, «Д убай » осы жагынан Караганда кай ем1рд1д ip- гесшен туды? Казакстандагы жап-жас кана рылым майдаиыныц ай- наласындары кандайлык каптап кеткен соракы шындыкты эйг1лемек болды? Сондай соракылык, сол майданда аны- ры осылай-ак бар ма ед1? Жок, ондай куй б!здщ ем1рде ж ок болатын. Ендеше пьесаныц Heri3i жасанды, фальш. Аталган фальштщ улкеш — пьеса eMip шындырынан мул- д е журдай. Ce6e6i, дуние жузшде осы пьесада суреттел- гендей институт жок, та, ондай окымыстылар да болмай- ды. Анырында бую л советик К,азакстан топрарында об- лыстык емес, В А С Х Н И Л филиалында 6ip Faiia .мал ecipy институты бар. О л, К,азакстан рылым орындарыныц iuiin- fleri мактанышы боларлык институт кайсы десе согаи та- тынды. «Д уб ай » пьссасыныц керсе-rneri сол институт де- сек, ол жала. Бул туста эдеттег! обобщение дейтш урымды колдаяу- Fa келмейнн 6ip жай бар. Ce6e6i: егер дуниеде б 1р' ден-б!р гама, мысалы казак университет!, казак консерватория- сы, казак фнлармониясы болса — ci3 пьесацызды сол орындардыц 6ipiHiK атыи этап сын-сатира жазсакыз. «айткйным обобщение — сендер емес» дегеи жалган сез жауап болмайды. Атын этап айыптаран коллектпвгаз аллында (ия, коллектив, ейткен! институттыц директоры, орынбасары, сектор бастыктары, Kirni кызметкерлер! 6ip

жанлиан кексе йшнде жэне де керсет1лсе, онын коллектив болмаска шарасы ж ок) Mine сол коллектив алдында жа- на?ы айгкандай айыптаранытыз унпн с'3 морально жа- уапкерс13. Сейтш, с)з не шынды айттыныз, не ж ала жаптыныз. А л осы тургыдан карасак, не кврем1з? 0Mip шыиды- рын тану, таныту былай турсын, пьесаныч ©нбойындагы тартыссымак окыйрапын 6api тек 6ip FaHa ойдан шыга- рылран кылмысты FaHa таратып баяндайды. Онысы инс­ титутка, ж адагы рылым орнына тек капа обывательд)’ д жапкан ж аласы . Неп'зг! осы болран сон конфликт! де ж ал- FaH, адам д а жалран — жанды куыршак. Совет комедиясы дамыганда соцналистж реализм иег13!'нде еркендей;и дс- сек, бул пьеса о л арнадан м улде алые, epci, карсы жатыр. Ж э, « Д у б а й » пьесасынын осылай uiUFy ce6e6i не? Се- 6e6i: тары да Эбдктдэш'ц ем1'рден, шындыктан нег'13 нэр алмай жэне де формалиста, натуралист!к елжтег1ш эдетке басуыида. Реалисттк комедия, багалы сатира осындайда туа ма? Тумайды эрине. С е й т т пьеса ж азу тэжрпбесше Караганда Эбдьлдэ ж ауапты жанр женшде терен. ойлап жазып жур_- ген жок, осы жанрмен ойнап жазып ж урген тэр^здк «О л а й да жаза алам , б улай да жаза а л а м » деген тэр1здь пьеса- лар жазудыц сырткы приемдарына машыктаиып, пьеса жазу формасын медгерш алган да ж аза салатын болраи. MiHe Эбд1лдэ ж азгаи жасанды пьесалардын осындай giu- nimTi шыны бар сыякты. Bi3 Эбдклдэнщ драматургиядагы катесш катал сыпай, катты айтып отырмыз. Бунын ce6e6i мукату да, курту да. емес эрине. М енде «уй тем » дер.шк пиет болтан емсс, бо- луы мумкш д е емес. BipaK 6i3 есеп 6epin отыргаи дэуф де анык даусыз, ei<i улкен ерескел творчестволык кате ж!бе- pin отыргаи ж азушы Эбдьадэга озгедеп белег!рек, каталы- рак талап айтылмаса, онда б1зд!ц ж ж а з, жалтаксыз сын айтамыз дескешм1з бекер. ЭбдКддэдан таланты, me6epairi коп томен ж урген драматургтерге 6i3 осы баяндамада ж ецШ рек сын айтуымыз мумкш. О л да бургаидыктан емес. Сол жазушылардыц солрын ж азса да, мш! Эбд1лдэ мшшдей болмаганынап. А л осыиык уетшде «Б у л сынды бурын неге айтпадыц?» дейтждер б о л ар. Бурый Эбдйчдэ рана емес, TinTi буш л казак драматургиясы туралы дал осы баяндама тусында болмаса меи укыпп ойлап, желып сын т !з т , бар лап корген емеепш.

Сондыктан кеп нэрсе туралы женит рана, сырт кана 6ip-eKi ауызша сез айтканым болмаса, терендеп ойланып, жазып таратып сейлеген де емесшн. С ол ретте кейде сын niKipiM, кейде сынсыз суйсшген кате niKipiM де дэлелдек- бей, таралып ойланылмай селкос ж уре бердь Мысалы, мен «Ш з де казакпы з» туралы Орталык Комитеттщ кау- лысына шейш Tayip пьеса екен деп ©зш де кателесш жур- reMiH. Нид! м1не бугш Fana бар ойым, сынымды таратып, жел!‘леп айтуиа тура келгенде Эбдглдэ женшде де, ©зге бурын ©з!.м niKip айтып кермеген пьесалар мен авторлар туралы да ойдагы шынды, сынды ез TyciHiriM шамасынша непзд! сын туррысынан шолып ©тпек болдым. Тары 6ip ауыз келденен 6ip жай женшде... Жогарыда- гы тэр1-зд1 шыннан туран катан сездерд! сыналушы жазу- шылар «кастам с е з » деп тусшбес деп сеяем!з: Сонымен катар оларра дегеи сын с©зд1, «еж елг! 6ip есептердщ ке- periHe жаратам» деп, сыналатын жолдастарды туйплей тусуд1 ойлайтын жандар да болмас. деп бЬтем'ш. Бул жай- лардыц не б!рде-б!pi, не eneyi де бола калса, ол б1зд;,ц ЭЛ1 де, жаксы кушпц ез|‘нде де жаксы сынка, жаксы квадл- меи жете алмай жатканымызды бьвдрер едь ©кЫ ш улке- iii де болар едг Осымен драматургиянын ©зше нактылай оралганда казак совет драмятургнясына едэуф шырармаларымен атсалыскап Сэбит Муканов туралы 6ipa3 niitip айтып ете- М13. Сабит казак мэдеииет тарихында жэне Букшодактык совет эдебиет! келемшде en6eriHin салыагы зор жазушы- ныц 6ipi. Ол, ж олы кем жазушы болганда эдебистпк бар жанрда кеп-кеп шыгармалар жазган жемштй ежмд1 жа- зушымьгз. Рас, Собиттщ драматургиядагы орны оныя по- эзиядары, прозадары орнымен бара-бар емес. Б13 драматургиядагы Сэбит екбепн ен алгашкы 6ip шыгармасы меп Ka3ipri ен сон ш шыгармасы екеуш шо­ лып талдаумен сыйиаттап урынбак болам ы з. Ей алгашкы шыгарма дегешм1з — «К урес кундер!» атты пьесасы. «Курес кундершде» i;epiHren конфликт, адам мшездер1 шындыктаи 6ipAe-6ip кез окшау, шалгай кетпеген. Сэбит тегшде реалист жазушы. Ол, анык ©Mipre жакын етш ал- ган адамдарына аса конымды, нанымды т !л де, сез де, сез1'м мен ic-эрекет те бере бкчедй «Курес кундерЬ пьесасы типтш жардайда калыптан- ран типтш кейштерд! сол пьесанын бас геройы Жакыптыч бейнесшсн де, жагымды герой, халык, окып кедей Кьгстау- 70

бай бейнесшен д е нанымды еи п керсеткен. Осы ею герой Сэбиттщ кешн прозалык улкен шыгармаларында да унем1 кер tain ж уретш , революциянык алгаш кы жылдарындагы казак снбекин ауылы тудырган шынайы, толыкканды об- раздар. Р е а л и с т е пьеса жасау жолында алгашкы елеул! 6 ip табысты «К у р с е кундер1мен» таньгткан Сабит кейшп кеп жылдар бойында сол алгашкы табысыпыц бепмен удеп ерлеп кете бермедь Жалпы алганда келеш кеп жылдар бойында Сэбит жазган 6ip топ пьесаныи 6opi де сол, сол­ или, сэтс13 шыгармалар боп келдк Буныц ce6 e6 i, Сэбиттщ кейде ез! мейлш ше бар ce3iMi, дем1, тГл!, эрекетшен как карсында турган шын ©м1рдщ шынайы адамын жасай б!‘ле тура, 6 ipaK сол бейнелерд! б(рталай кездерде шепнен асырып, ж алган жайга жасанды окыйга, ертеп тэр1з’ д 1 кызыксымак куйлерге бурып экетедк Сэбитте бул жагына келгенде, кебж ш е натурализм, арзан кызык куган уси рт схематизм дендеп кетедь Сол жай пьесаларынан да жещ’л жазылган калыпта байкалып отырады. 03i непзшде ем1рд1 сонша жаксы бшетш жэне барынша шыншыл реалист жазушы жанагы- дай жансак бону, жасанды жайлармен езше залал келт{ре береди ©Mip шындыгыныц ycTine окушысын, керуппеш не кыса естен тандыра е л т т п алмак, боп, ©з бояуына, ©3iHiH шындык материалына ез1 сенбей кететш! бар. Mine, осы жай Сэбиттщ соцры драмалык шыгармасы «Ш ок ан» пьесасыныц алгашкы варианттарында тагы да керше ж ур д ь Каз1р осы съезд карсанында «Эдебиет жэне искусство» журналыньщ жегший саиында «Ш о к а н » ньесасынын ssipri сонгы варианты басылып шыкты. «Ш о к а н д а » д а Сэбиттщ реализм!, шыгарманьщ маныз- ды, шыншыл, конымды KacneTiH, жаксылыгын калыпта- ган, Казак н 'рп й л тн е , тарихыпа жакын кабысатын кала- лык, семьялык, когамдык, тарихтык жэне жеке адамдык болмыс шындык пен карым-катнастарды суреттеген жа- гында, пьеса жаксы шыккан. М ысалы, Шокан, онын экеш Шынгыс, meuieci Зейнеп, М уса бейнеси Лйжаи, Жайнак, Малтабар, Ерден образдары ездерш щ бар рольдер:меп се- 31М, сана, психологиясымен анык реалиетж калыпта бей- нелеиген. С о л ретте генерал Гасфорт, Фредерикс, Катери­ на Гутковская, Лиза образдары да казак бейнелершен баскаша М1'нез, машыктарымен сез, сез!м езгешелжтер1'мен жанды, нанымды бейнелер болып калыптанган. 71

Кыскасы Ом бы каласын, кыр жагдайьгн, тарихтык салттык заман шындыгын, сол замандаг-ы жацагы атал- ган адамдардыц баскаша психологияларын Сэбит реалист жазушыныд алгыр внерьмен сеш'мд1 бейнелегеп. BipaK осындай жаксы сыйпаттарьгмен катар, «зор адам женш- деп улы нысана, реалистж коркем цшгарма ретшде ойлагыдай шыккая ба?» десех, б у л калыпта «Шокан Уэлиханов» атты пьеса ЭЛ1 кеп жвгыман жетке ад.май, талька алмай турfал сыякты. Осы ■кэмшшгшн exi се- 6e6 i бар. 5ipiHUii себеб!— пьеса канша айткаимен шак мезплдщ, шарыи материалдын келемшде кызык. курылады. А л Ш о­ кан деген такрып, онын бярлык мол арналы, ар тарау esd- pin алсак, 6ip пьесага осте сыймайды. Пьеса ушш Шокан- нын не Омбы дэу1р|н а л ь т капа, нсмесе Туркстанга карай аттанган жолын Faua суреттеумен, коп тушнд! сол кезец- дерге т у й т беру дурыс болар едь Эр! Омбы, эр» Петербург пьесацыц inline KipreH сон esd калада, eid белек кауым ор- тасында алыс-тартыс. лрлж ке араласыч жургеи Шокан ©Mipi esd пьесанын такрыбы боп кетедк Ce6e6i, eici калада 6ipinen 6ipi белек ек\\ топ адам шыгады. Осындай улкен материалдын бар бойьш пьесага сыйгызам деп. тартыс окыйгасыи KonciTin, далыйтып алу — драмалык куры- лыстып занына кайшы келш жатыр. Б ул 6ip себеп. Екншп себеп — Сэбит осы пьесаньщ ор варнантында орыс тарнхыидары, Россия ке.чемшдеп аса ipi адамдар- лып атыма кумар. Солардын, эрб!р окушы мен корушнпц саиасымда салмагы зор екеише сене;и де, Сэбит «сахнага ©здерш ю'рпзсем болады» деп ойлайды. Драмалык бе.п бекhi, ндсялык OHceci квтершед), бмпстейд! деп сенедк Ал тыпымда осы пьесага Семеиов-Тянь-Шанскпй, Чернышев­ ский, Александр I I патша, Авдотья Панаева, Потанин Ta­ pia.^ адамдардыц 6ip-6ip суреттерде, немсее eKi суретте араласып, тез жогальпт кетш отыратыны шыгарманы кат- ты O'xcipe.Teji. /Кацагы адамдар пьесаиыц шпиле тартыска, драмалык амык шиелешскеп ryiiin, тартыска араласпайды. Олар ро- манда нелеп п: кец, баяу, узак-сонар жайлардын туста- рында кор1иед|. 0здер1 жоне пьесанын, басында экспозн- цияда Kopiiice 6ip capi. Анык драмалык тартыстыц зац бойыиша ец кятты шыГфап, шыркап кумарланып есетш кезеншдо сахнага шыгады да, бар оцыйганы, драмалык туГпн;и тартыс калпкпан жадыратып эларетш , ссГплтт

ж!беред1. Тарты с суынып кетедк Ce6e6i, бул адамдардыц пьесага араласуы драмалык, турде емес, хроникалык, эпи- калик турде аралаеу болып отыр. Осылайша пьеса реалистж пьесаныц жанрлык занда- рынан шалрай басады. 0 м1рл'1к материал пьесапын ен жауапты тусында драматургиялык. заида калыптаспай, натуралисток, шию материал калпында калады. ©Mip шындыры мен драмалык шыгарма колем! пдеп коркемдж шындыры кабысып, табыса алмайды. Сырттан зорлыкпен жанастыргаи жапсырма бон сезйгедь Сойп'п, р е а л и с т пьеса ж азуга мумкшшшг! жете тур- FaH куйде жазу'шы драматургиянык даусыз, талассыз зан- дарын орындамау, кабыл алмау с еб е тч шыгармас.ына шик:л!к, жст1спегендн< калпын экеледь Mine, р е а л и с т uiUFapMa ж асау жолындагы олкы лы к пей кедерпшн 6ip алуаны осылай болатыныи 6i3 Сэбиттщ «Шокан Уэлиха- нов» атты пьесасынан осындай куйде керенпз. Казак совет драматургиясында, соигы 15 жыл !шшде он шакты пьеса жазып, кернект! табыстар таныткан казак драматурги-пн 6ipi — Элжаппар Эб!шев. Элжаппар кебш- ше драматургияда кыйын жанрда уздплнз эрекет eTin не­ дель Такрып жагынан караранда бунын шыгармалары тег!с совет дэу!ршдеп‘ болмыстан, табыс, тартыс шынды- гыиан алынран. Отан сорысынап бурынгы дэу'фдег! Отан KopFay так- рыбы. («О та н у ш !н »), совет азаматтарынын достык 6iр л iri («Ж о л д а с та р »), Отан согысы устш де болтан снбек е р л iK- тер («Д осты к пен махаббат»), шаруашылык курылыс май- данындары жен!с, жетюкенджтер («Кы рары лы к»), ауыл- шаруашылык болмысындары ж ацалы к орлеу табыстар («6 ip с ем ь я »), Содан Отан сорысыиэн кей!нг! бесжылдык- таты рылым, еиор кайраткерлернмн хальгк шаруашы- лырын оркендету жолындагы эрекеттер! («Э к е ую 'м !»), бейб^нплж курес жолындагы сактык пен кырарылык так- рыптар — барлыгы да Элжаппар пьесаларымыц сокталы езектерг, арнаулы аркалыгы болы п келген. Осы такрыптардык шш де acipecc, 6ip такрыпка Э л ­ жаппар 6ipiieuie пьесасында жэне прозалык шырарма- сында коп оралып сорып отырды. Оны сы — Караганды такрыбы. Соида гы жумысшы табыиык ripjiiri, тартысы, табысы, ocin-ep.'ievi Элжаппардын б ул б!р топ шырарма- ларынык кориект! арнасы Солды. Осы женле бул жазушы- ныц en6erine т|'келей катысы бар «П р а в д а » газет!иде июль 73

айында жазылган Н . С. Тихоновтын макаласын еске ала- Ол макала казак эдебиетшщ, ocipece проза саласынык ескеш'н этап еткен едь Жэне де сол е суд щ е ле уи 6ip ерек- шел!Н есебшдс «жумысшы табын керсететж шыгармалар туды» деген. Осы такрып Элжаппар шыгармасында кеп жылдан 6epi узйчмей келе жаткан анык ©зеки арна. Рас, Караганды сыякты кен ошагында азаматтык, отаншылдык жаналык жаксы урандар жолында жасаган тартыстар Элжаппар пьесалары мен прозалык шыгармаларында кеп кайталап отырса да, кзд!рл1 кыйын такрып, б 1‘рталай шак- тарда Элжаппарда д а carri болып, ойдагыдай толыктык, керкемдж тауып шыга алган жок- Бул жеиде мысалы «Ж ас тулектер» романы едэу1р кур- дел! ©Mip жайын камтыганмен, бшк дэреж ел! керкем шы- гарма боп калыптана алмады. Караганды такрыбыпа ал- гаш жазылган Элжаппар пьесалары да ойдагыдай epicreH табыла алмады. BipaK ©Mip материальш талмай зерттеу, !здену аркасында жоне ез такрыбын барынша cyflin, соиаи барымен бер ш п 1здену сонында акыры, Элжаппар ©Mip шындыгы мен керкем шыгарма шындыгынын тогыскан туйжш таба бБтдк ¥зак екбек нэтижесшде Элжаппардан анык реалист!к улп'де калыптаиган б!р де болса ойдагыдай керкем шы­ гарма туганын к©рд!к. Ол, тагы да сол Караганды так- рыбына кайталап, еселеп !зден!п ж азу нэтижешнде туган «Достык пен м ахаббат» пьесасы. Э з1’рге совет такрыбына жазылган казак пьесаларыныч ек Tayipi, ец туракты кер- кемдж сыйпатка ие болып шыкканы осы «Д осты к пен Ма­ хаббат» деп б!лем!з. Ауыр да болса эди ш айтуга тура келгеи шакта, б!з даусыз мойыпдайтын cxi турл! шындык бар. Ен, оуел! ка- закта драматург саны кеп болмаганмен, жэне ecKi такрып- тарга едэу!р тэу!р шыгарманы тудырганмен, кепжылдык драматургиялык стаждары бар, тожрибелер! бар: Мухтар Эуезов, Рабит Мусрепов, Сэбнт М уканов тэр!зд! жазушы- лар жаца такрыпка ойдагыдай, туракты, жаксылык ка- сиет! мол шыгармалар бере алган жок. Екпшл жэне кош'лш'з де болса мойындайтын 6ip жай— казак совет драматургиясыныч соцгы жылдардагы жака- лыктары, соныч ншнде Элжаппардыч ©3iHi4 жазып жур- ген пьесалары да, сол ертерек кезде жазылган «Достык пен махаббаттын» тецше, шенше бара алмай, жете алмай 74

жур. Эа'ресе соцры жылдардагы сатиралык комедяялар улпсшде ж азы лгаи казак пьесалары шынында да ерте кездерде ж азы лран «Курес кундерЬ, «Ам анкелдЬ, «Д о с - тык пен м аха бба т» дэрежелершеи кеп темей шыгып жа- тыр. Бул жай, орыс совет драматургиясынын кей жардайы- на уксайтын жайдын 6ipi. Орыс драматургиясында да соцры жылдардык конфликпшзджке, сатиралык комедия- га багытталган шырармалары жыйырманшы, отызыншы жылдар тудыркан советтн< классикалык пьесалардан те- мен болудын устше, Улы Отан сорысы кезшде тугаи «Фронт», «Наш ествиелерден» де сонаиурлым эла'з гой. Осы 6ip жагымсыз жай 6|ЗД!Ц драматургиямыздагы б|рнеше автордын енбепне жайыла кершдь А л «Д осты к пен махаббатты» б ул жагынан карасак, онда гы конфликт ете нык шиелешскен 6epiK тартысты баян етедь Ондары жагымды-жагымсыз елеул! образдардыи, мшездердщ ке- б)нде анык типп'к сыйпаттар бар. Осындай драматургия- лык элементтер) бер>к материалра суйепгенджген бул шы- рарма сюжепчк жагынан мейлшше кою, калын окыйиалы кел1ст1 боп шыккан. Ек1 съезд арасындагы елеул! табыстарымыздын анык 6ipi осы пьеса екешн баралаумен катар бунда да Kefl6ip кемпплжтер барын этап етем13. О л, Элжаппардык социы уакытка шеГп'н жазып келген коп шыгармаларында басым болып Kepine ж уретш 6ip бояудын жайы. Анык реалистйс шырарма толы к куйде калыптанранда адамныц аузынан шыгатын соз бен iuiTeri сез1м, ойдьщ бэршде булжымай «рас, осы лай» д еп зш , бас ид1ретш нактылы дэлдж б олу шарт. Пьесада с о л елш еу-мелшерлер аптека таразысыиа елшенгендей ете шетш, нэзж нактылыкты сактау кажет. Элжаппардык ен жаксы пьесасыиыц езшдс де мысалы, орыс адамы Миронныц сейлеу, о й лау т1лжде анык орыс адамынын психологиялык, улттык езгеш елж ерекш елтте- pl, аса шартты, каж ет ерекшел1ктер1 д э л шыга бермейдь Казакылану кеб!рек болады. Екшип, Kefi6ip адамдары езшщ iuiKi сырын, кешл куйш айтар шагында эс1релеп, лешре жалындап кетедь Осы exi жайдын eneyi дс, ocipece пьесада я'лдщ , сездщ ен талгарыш таразы болатын ерек- шелюн ойдагыдай ескере алмай жаткандыкты керсстедь Bi3 Элжаппар жазран «B ip сем ья», «Курес эл1 бггкен жок», «Э ке yKiMi» тэр1-зд! пьесалардыц бас-басына талдау айтпаймыз. Бар пьесаныц кебше ортак 6ip жаксылык пен 75

6ip кемшшгш атай кетем!з. Жаксылыгы — Олжаппар ша- масы жеткепше, барынша, конфлнктш'| нык шиелешстчрш «луна тырысады. Адамдарынын тартысы, ем1рл!к катан, шыйрак тай-таласка арналады. Бунысы шыгар.масынын кызыкты, сюжетт'1 болуына кеп кемек етедк Bipax. мыкты конфликт, кызык сюжет !здеймш деп, кейде Элжаппар «Э к ё уюмЬ, «Курес э л ! б!ткеи жок» сы- якты пьесаларында омip шындыгы жарынан даулы керше- Tin жасанды, шьттырман окыйраларга кызыккыш бон жур. Осы жайды бул жазушы жалан сю ж егп лж i3.iey калпы- нан repi e.Mipre нык, 6epiK байланысты сюжеттшкке ка­ рай ауыстыруы керек. Элжаппар тэжрибесшен реалист!к пьеса тудыру шар- ты осындай жайларды талап етюзедь Элжаппар тэр!здй езшщ жазушыльюс талаптарын, кеп жылдык 13дену енбегш тек казак совет драматургиясына арнаган жазушынын 6ipi — Шахмет Хусаинов. Шахмегпк каламынан тураи пьесалар саны оира жуык. Бул ег.епке ол жазгап колхоз-совхоз сахиасына арналган 6ip-eKi ак- т ш шыгармалардыц санын косып тургамыз жок. Шах­ мет те — тарихтык революциялык такрыптагы Аманкелд'1 жайындагы пьеса мен «Алдаркесе:», «Ш аиш арлар» тэр1з- дй бурыпры такрыпка жазылган пьесалары болмаса, те- пнде иелзйгде кебшше 6yriHri советтш, жана такрыпка жазатын жазушы. Шахмегпн. уш шыгармасыпда елеул1 табыстык, жазу- шылык опер к ер тд й Булары — «А лд ар кесе» комедиясы, «Сахара устшдеп ж алау» атты, Аманкелд1ге ариалган тарихтык пьеса жонс с от ы жылдарда сахпага шыккаи са.тиралык комодиясы «Кектем ж елЬ . Жалиы Шахмет енбектершеп осы уш шырарманы елеу- ■ai ецбсктер дсгснде де, 6i3 осы шыгармалардыи сапалары оралуяп, ор сатыда, эр дэреже Tayip.iiKTe турганын еске ала сейлей.413. Осы женнен Караганда «Алдаркесе» гро­ теск — комедия есебшде, жанрлык 1'зденулер1 бар, фольк­ лор кулюсше занды, конымды турде кабысып шыккан, эа'релегеп сыкак ecenTi болады. Халыктын когамдык ма- зак, эзш н творчестволык турде жен,!п менгерген табыс бар. Буппп такрыпка жазылган «Кектем ж е л !» атты коме­ дия «Алдаркеседен» стиль, эд!с жагынаи мулде баска шыккан. Ол, комедия стил’шдеп реалистш жанрга кеп сыйпатымен кецкчдепдей конымды боп шыккан. Ka3ipri

катан сыналып журген фалыытж тартыска, ioce, мшезге КУрылтан сонры жылдар комедияларынан «Кектем ж ел ь нщ» кеп жан.сы айырмасы бар. Ш ахметтщ иьесасында жагымсыз адамдардаи, Мой- тык, Ш аймукандардан жарымды адамдар ортасы сонагур- лыи кеп. О л а р купгп, ecTi жэне салмакты штермен, сез, мшездермен, анау кунсыз б iрл i -жар ьш ды катты кагып, ездеpi де эйгкнеп, зшкерелеп журедк Сатиралык комедия атаулыда кулшге, мазак-ажуага ушырайтын есю нщ калдыктары болса, теп'иде олар 6ip пьесамыц 1шшде жалгыз ездер1 билеп-тестеп, тайравдап журмеу керек. Олардын сумдыгы мен кунсыздыгы совет керуипсше, окушысына сол пьесаныц е з ш ш де жерленгп, шенелш, каккы-соккыга айкын ушырагс отыру шарт. Олар- ды керш отырып окушы мен Kepyini колма-кол жиреш’ п, eni'MiH айтып, сол соракылыктам, ластан, шылыктан жире- ну успиде 03i бшктей, ескелендей агара тусу кажет. Шахмет пьесасынын эшкерелеу зйп де, тэрбиелеу ере- ci де осылай лайыгынша exi жакты, салмакты жэне реа- листйс шыгарманын «алпы на ланыкты, нанымды боп ш ап­ кам. Рас, бунда 6ip колхозиа екшип колхоздыд жер жыр- тып береп'н кем еп еш’рдеп шындыкка ойдагыдай уйле.с шыкпатан дегеп д а у бар. Б ул драматургиялык курылыска соншалык улкен MiH, нуксан болатын жай ден ойлауиа келмейдн О л туралы тек сол колхоздын, 6ipi-6ipiHe кемек 6epyiH аудан аркылы, немесе М ТС peTiMen дэлелдей тусу керек ед), деген Fana ескерту айтса жетерлж. Мен бул пьесаны реалиспк бшк сыйпатша жетшзбей турран жай, ж алпы Шахметтщ пьеса ж азуда колданатын тшнде, сез элпет!нде дер ед1м. Ш ахмет «Кектем ж ел1» пьесасында кешптердщ ( характерл ерд iн ) жэне халд in (положениешн) кулк! жагдайларын тапканмен эр коме- дияра езгеше шарт мшдет болатын тш дщ , сездщ танкыр, eTKip кулпыра кубылы п турран татымды к улю аи ж етмзе алмаган. Сондыктан осы пьссадагы б!рде-б1р адам айызынды каидырып айткан 61'рауыз «алы п соккандай» дсйтугып эз|'л1не, мыскылына, тапкыр сезiне, кыргыи калжынына тап бола алмайсьщ. Онын орнына кулк1 кебшше тек каиа хал кулкГЙ болады. OcwFaii ж алгас Шахметтщ драматургиядягы тэжрибе- ci женшде 6ip улхен сын талапты айта кету шарт. Шахмет драматург болса да, ш жагынан драматургиялык шартты 77

Терек ¥рьшып, ту гел баурап ала коймаган. Вунык ен, анык жайы scipece Ш ахмет жазган ец 6 ip жауапты такрып, Аманкелд! турасындагы «Сахара устш деп ж алау» атты пьесада аса айкын кершедг О л пьесада Шахметпк тип exi алуан. М ысалы сондары Шон, Эбд^рапар сыякты адам- дар ездерше ете лайыкты Т1лмен шешен тапкыр сейлеп, эр диалоги! нысапага доп типзш отырады. А л эцпме тек жагымды герой Аманкелд!, Кэрбоз, неме- се Армия бастыгы (командир!) сыякты адамдарга карай ауысса болды, Шахметтщ т ш толып жаткан фальш, жа- санды куйге туседп YueMi 6ip жалган пафос, жасанды ой, оез!м, сойлемдер 6ipi -устше 6ipi ошарылып, аса «аным- сыз, келеас1з боп кетед!. Мысалы, 14 >бетте Аманкелдк «...Тубшдс Каиайдык каны ушш о к аузьша оралатынык- ды умытпа!» 15-бетте: «Торгай даласынык шацын аспан- Fa шыгармай, бауырдан кан агызбай колдарына nycnec- тн ...» немесе 29-бетте Аманкелд! сезшде: «сум ойларын- ныц астында соргалдран кез жасы йз ба ед1...» деген сыякты коттрме, жасанды, жалган жалындар кап. Осындай ж алган пафос, жалак фальш атаулыны Ар ­ мия командиршщ аузынан сэт сайын естисш. Армия ко­ мандир! 40 бетте Аманкелдке: «кыран екен!цд! сезбесец, кыяга канат cepinneflciH. Алыска кез ж!бермейсщ, кек- теи темен сорралап жауыца да тоне алмайсын, сыга ал- майсын екпес!н». «... Сенщ томагавды б!з емес, Ленин мен Сталин сол yniiii ceHin сыпырып отыр». 42-бетте Армия командир!: «... Мына кайкы бола т кылышты фзге сыйлаймын!» — деп таза казак фольклорынык Т1л!мен сейлейдь Жэне 42-бетге тары сол «К о п жулдыздын !ш!мде тем1рказык жалрыз-ак, жалгызым деп сак та!» дейд!. Немесе Аманкелд! 72-бетте: «баскан ii3 iHe жем1с екпей, дерт егетш еж елг! эдетщ едЬ— деген Tapi3Ai акылра сыймайтын алыпкашпа, жалган бо- яумен жалындайды. 1з!не « ic i же.\\пс ere ме cipa, оран ешнэрсе шыра ма? « 1зге дерт еккен» деген кандай логика, образдык логи- KaFa сыяды? Осындайдан барып «ес е к образга жалран, жасанды бояу интонация жабысады. О л образды эларе- тед!, ол образ пьесаны жудетед!. С е й т т к е л т ойдарыдай реалист!к пьеса боп шырэтын такрын Аманкелд!ге «Ш а­ ман келдЬ дегенд! бул авторFa да айту кыйын. Жанагы сез мысалдарын кеп .келтЬрген ce6e6iMi3, Шахмет казак драматургиясында, б!здш 6api.wi3 6 ip кезде кэп тутынган 78

жалран пафос, кепт1рме сезд1 кепке шейin калдырмай, тастамай, шектен uitiFapa кеп колданран жазушы бола- тын. Сол сыйпаты мына кей1н ж азы лган ен cohfu жэне б1здщ 6LnyiMi3iuc барлык. Ш ахмет ецбегщщ ен кернехть кен!лд1 табысы «Квктем жел1» комедиясынын взшдс де бнинедь Сейтш t u i жайы Шахметтщ ani аса зерлеп, ерекше кеп i3aeHyi кажет екен!н байкатады. Terinae Шахмет e3i бар купан, 1зденулерп1 кеп жылдарын арнаган ауыр жанр, кад1рл1 жанр драматургияда дурыстаи т1л таппай, - улкен енер таппайды. О л жазран пьесалардын реалистнс uiaprrapFa нел!ктен толык сай б о ла алмай жургешн осы- мен байланысты деп бшем^з. Казак совет драматургиясына курдел1 6ip рана пьеса- мен атсалысса да, сол £Ир шыгарма келемшде ете сал- макты жэне унемсозар енер таныткан жазушынын 6ipi — Рабиден Мустафин. Bi3 секс алып отырган онын келемд!, драматургиялык епбеп «М и лли он ер » пьесасы. Бул шы- карма реалист жазушы Рабиденшц керкемд1к, идеялык улкен табысы деп саналран, кеп тьлдерге аударылып, кеп елдер окушыларына мэл]м болып, мактау ал ран «М и лли о ­ нер» повеетшщ такрыбына жазылтаи. Ек| шырарма келемшде де ж азуш ы Рабиденнш на- пымды, керкем жаналык. турыза бш етш алрырлыры ай- кын кврi1[едi. Сонымен катар осы ек 1 шырармада жэне де Рабидсннщ сюжет курудагы, acipece тартысты тара- тудары кемш!Л1к олкылыры да байкалады. Драматургия жайын сез кылрандыктан 6i3 «М и лли о ­ нер» пьесасына жаиары eKi туррыдаи талдау жасап ке- peiiii<. Реа.листш керкемдж «М и лли о н ер » пьесасыныц ен алдымен ем1рлш шындыкка нык байланысты бекем непзшде. вмЪрлш болмыс тургысынан Караганда api кер­ кем нанымды ж эне сонык усп н е орамды, шебер турде камтылган шындыктар бар. Замандык, когамдык, iuiKi психологиялык сыйпаттарды тартыс уетшде, эр жезенде, кеншдщ эр сэтше орай келетш тышен ете орынды тара- тып беретin кел!с1мдер бар. ^Карастык, келютшйс бар. Эо'ресе Рабиден творчествосыныц ен асыл каснет! —- адамдарынын аузына оралатын, ез лайырымен берьлетш тьпде. Сол ретте Жакыптык аузындагы сездер, Жомарт- тын Т1Лi, ез орнында Алманын, Ж а и ат сыякты адамдар- дын сейлейтш тыдср1, 6yriHri такрыпка жазылган бар- 79

лык казак пьесаларыныц шйндеп ен шебер, тапкыр ойлы, тартымды свздер деуге болады. Кей жолдастардын: «Рабиден шырармаларында ге- poftnapFa берiл ген п'л мен сез ем ф дщ д о л езшдеп кол- хозшылардын, кешшлпепч сейлеп журген тшнен арты- гырак, эсем!рек» деп, соны «ундГк етш айтатыны бола­ ды. Б1зд!кше б ул орынды, дэлелд! кудш емес. Кайта Рабиден шырармаларыныц казак совет эдебиепндеп аса айкын озгын касиеттерж дэл багалам ау, танымау бо- лар едь Аныгында жазушы ез! суреттеп отырган халыктык, когамдык ортанын жагымды адамдарына шешен, тап- кыр, ойлы, керкем тш 6ixipe б Lay керек. Кай заманда болса да халыктын iuiKi касиетш керкем шеберлшпен сыйпаттайтын, багалы екбеп бар жазушыныц 6opi де, сол халыктын журегшде жургешн типне оралтады, ойында дэл калыптанып аталып, тацбаланыи шыкпаган, 6ipaK санасынык тукшршде тунып жаткан шындырын тапкыр ой етш керкем сез, монолог, диалог етш наш етед1 емес не?! Сол ретте Рабиденнш Шыганакка, Жакыпка, Аман- тай мен Жомартка, Жанат пен Алм ага, Жанботага ойлататын ойлары, сезд1ретш оезшдерк сейлететж сез- дер1 соншалык комымды, кел!сп калыптаиады. Осылар сенлсйтш тшдег! эралуан айткыштык пен тапкырльж., дэмдшк б!зд1н б угш п колхозды е л 1м!зд1н ескелец ;.:урт- шылыгынын ecin керкейген, шеберлешп енерленгеь болуFa мейл'шше уйлеседг Сол сынпатыныц ез!мсн «М иллионер» пьесасы ка'\"'- сахнасына соншалык конымды, орамды, соны тш а. шыкты. Бунысы «М иллионер» пьесасынын окшау, у: шыккан кашет!, аньгк жаксылыгы болатьшг. Bipaic сонымен катар жэие айтуга тура келедк «М и л­ лионер» пьесасы осындай багалы касиеттер! бола тура eKiHmi 6ip жагынан ойдарыдай жердей nibiFa алмай, олкы сокты. Онысы, пьесаныц сюжеттгк драматургия- лык тартыс, курылысынык б!ртутас толы к шебер куры- лыска жете алм ау себебшеи. Бул пьесанын тартысы соцры актьлерге ауыскаида ojicipeii, босансып, нашарлап кетед!. А л осы «емшин'к пьеса «М иллионер» рана емес, повесть «Миллноиердщ» де елеул] олкылыры едь Эрине, тартыс драмаиыц аягы- иа карай ескслеидеп, уден ширыгып, орле!! тусудщ ор- 80

i.. C . ciiHCun, кдьшап

идеалы жаксылы к. , Кржановский кастыгындай катал, т~х'г. с; ккбяуыр кастмк бэр] де тарихта орын ал Fan ко- ■айлар степ: рас. д1гч катар омipл. к шындык пен аиык да талап е п л е т т керкгмдзк шындык л, кгнамды сдп, мойки буррызбастай дкете не? лесек, бул сурауларга 6epi- eriii жауаптыц 6 i, осы пьесага жарымды жауап бола На.тымды шк ■1гымен катар, ecu пьесанын шзнде коп ойлар мал :р, пмс!р тараткан создер. тзкелей тезке repine айнала беред!. Кеп жай- Зер.’нхтеи rspi, окымысты тарпхшы- иын кортыалы о |рь;п топшылаган устзрт Д<М$ер бо- л:ын, тайталасын, ем!рл:к KCpiniciii фраидя «Ы срай Алтынсарин» пьесасы ;afi.>2TK2p:iii!' 6ipi Ыбрай женшде г пьеса тпр:здепед|. Сол сыйпаттын бул шыгзрмада бар скенз де ipac, Bipaic емзр тарич шын- коркемдьс шындык екеушщ туйшш клык. баГпсада беред!. «зш;ц жебфлпс керкемдшмен план* ai-ылды тендснциясымен илантады. Bo'ira’m aiiT op i'ei да мумкшмк'н де re.pi «бслса екен» плаз.'дыруга тырысады. Аныгынла, :лы'.; сыйпатты реазиетш керкемдьк- здешзня, тырмысу, ындын, пирыл тэ- ре:< еглейдь © зш !ц ко;гымды келген, цеборлзк, баралы.тык касигттер!и та- драматур !Ш1Г» ньссасыпыц бойыида орысша . жзппси кэктелген жайлар 6uiHin •yip Ш.7СЙ11ЫН iteiui.i.tiri ecenTi болып in корксм шыгармаиыц улксн тала- 31 Li'ura койлзаганын байхатады. itfexrepiu шолып етксн Cip топ жа- мпздеп баска соцгы жылдар шпнде уртичсына тыи сцбзктерз'меи келш гоп жазушылар д а бар. Олардын ■рт,.:ы-.ыгииа аттары мэлЫ бола ап М'-заа.капоз, Шамиль Байжэнов, на атсалысып журген Капан Саты- 82

балдин, сыншыдан драматургияга ираласыи журген Та- кауи Ахтапоз сыякты жазушылар. Мука и Иманжаиовтыц «Мен1н махаббатым» атты 1пьееесы республика театрларында койылып, «Социали- criK К азаке ran» азетпг.н бен;нде б:р макалада, 6ipbinFafi макгаган бага алды. А л пьесада ж алаы созегпх драма- тургняиыц соцры жылдарда кгГбнддп калуына кедерп еебеп бэлуш ы коифлшегаздж курылыстыц айкын тан- басы бар. Сол себопп’ пьесада гы тартыс эр тарау, бытыранды. Шебер ж азы лган пьесада эсте кегш'ршмейтп!, кездеспей- т:н куй бар. Б1р тартыс ерпына екшил кактыгыс, yuiiHiui катар окыига ауысып т у с т отыратын сахналык хроника, нэмесс театр тШ мен баян етйчген уз ак очерк тзр|зд1 бе­ ль?п кетедт. H e m r i геройлар: Акан, Кэмеш арасындагы когамдык жай мен бас моселесшде екеуппц шалгай ке- л:с1неи туарлы к драмалык конфликт аса жасанды шык,- кан. Бул жардайлар апыгында жаксы пьесада салмак- ты, драмалык, туй!н ce6e5i болу га, е.\\пр,п'к шындык. жа- гынан алгамда ебден мумкш едь Б;'рак жазушы со.т жайдык б»зш ондарыдай тарата алмаган. Ш ыи шиелешеетш орынды, кокымды ем ip шэргезже адамларын алгашкы перденш баекы суретш- де жакындатып, танд ipin экелед1 де, кейш сол жайды драмалык ж олмен тарата алмай, шыпдыктан алыстап, жасанды ж айларга Tycin кетедь Б ул ретте, ен ксц кеш:ршмеп ойлаган кездш езшде, жагымды герой деген жас галымы А к ай Ксмелоз совет жасыпа лайыксыз карьерашыл кыяпатгар калпына, жагымсыз беннелер- дщ мжезше ауысады. А л жазушыныц тьлегеп1 ол смсс. Осылайша пьесаныц тартыс агымыи шеберлж танкырлыкпеи баскара алма- FaH жазушы, ез ойыпа epci-карсы кслет in кортымтылпр- ды c|>iKci3 жасатады. Сол сыякты пьесада автордыцойы бойынша осте улксн орьм алуга арпалмагаи, 6ip/ie-6ip идеялык, ©м:р.’пк, хоркемдж касиет! ж ок элдекалай ада- сып калган мещанка Бике Болатопа осы пьесаныц iiuiir- деп бар геройлардан артык орыи алалы . Оны мен Бексн- баев арасындагы кунсыз, мэистз сылкыц-сылтып, кыйкан- сыйкандар епектакльд! .керушнге пьесаныц баска мэн-жайыиаи epixci3 тартымдьерак боп кетедь А л осы халдер жазушыныц тьлеген, максат кылган пьесасыиа такырып елеен жайлары ма? Жок, олай е.мес.





Пьесаныч в?, такрыбьша тужырымды жыйналатын 6ip рана жай Тойганбект.'н кыл.мысы гана болар eai де турар едь Сол аз пьеса га жететш де контьш. А л em i осы зеонарктын андарынын сыбагасын кылмыс жасап, кыя- нат кып. тартып жойтш жырткыштын касына жэне апа- рыгт махаббат такрыбын жапсырудын б 1рде-б1р кыйсыны жок, едь Пьесада сондай конымеыз ортага нанымсыз жайды жамагаидыктан цац жарымына дешн кыгыр кецес, зац- нан тыс узац-солармен котел!. Эриче, жеш'л комедия колемшде KiuiKens пьеса арнасында да реалиспк шын- дыц пен керкемд!к шарттар бар. Б ул алуандас пьесалар оц алдымсн сол шартыаа жауап болпрлык болса, сонын ©3i жара]) да, жетср де ель Косымша баянламаяьгц келемше сыймас болРан сон 6i3 драматургия жанрыныц катарынза тексепуге бола- тын б5рнеше салага токтай ал мадык. О.п., мтзыкалык драматургия тур!нлог1 либреттолар, валяла ч эдебиетш- дог! яра.чат; ргия улг)лер!: Е/гл женде б;здщ у л п erin алгапымыг. Орталык Парп is Комитет!nilг дпамалык театрлар репертуары жоншлеri у.п.ксн каулысы. Сол кау- лыиык тахрыгттары казак драмагургиясындз капай епбш. калыптаныгг коле жать’ окып тал дай шолул,ы жеткйпкт! жай дед 61л д Ч . Копыта кслс айгарымы: Коммунист!'с пзрткянын совет эдсбнетше арналгян сы!i;:ap мен есу к ;эрттары, 6i.3- Ain. бупнг! сын та чпптаотЧл-:л)Л1 арка тюеу дщгеп. бап.п' (Jepymi басн:ы устази есспт! болдьг. Осы баянда­ маньгц жазушыларга коягыи шарт та дабы.на басшы да — сол X IX съезд ойзаоы. XIX съездеп 6epi карай болып еткен жаз'-шылар Одагыяыц плепумдары, «Прешла» бастаган орталык бас­ нагез жузш.к-п сопст д,тамал■ургиясы жаны ма арналган катан сын, биос тплптпар ж -НГ де б!зд?н б1аяндамамыз- CoJi тодаптар туршсынян карап, жогйоы.да б!з шолып еткея бардык пьесаларлыд ор тонтярЫ1'а орган жалпы- ли к epei<meaiKTcp.ai горытп ; !зд1Ц сын та- лабьгмыздыц туй ini, ндсялыц керкемлЛк сапалардын ойда- рыдай уйлесуйгек туатын iчебарл’-к. С ол шебарлйтн улкен opcci дсп реалнетж пиеса гуды руды проблемалык бел етш атадык. Осы б;р Fana мэлшер таразынын елше- yiiie салранля жогарыда 65з жарамдьГдеп атаган эр так-

рыптагы пьесалардьщ эр дэрежеде, эр алуан жаксылык- тары мен катар олкычыктары да байкалды. Соларын жеке тялдаудан от:п топта\", жы(1нп!'1 afirдак, г -ы алы .'та- рмхтык тгкырыпка жазыагяи шыгапм.прпдя байка датын комийлгх кайсы? Ол, «Ам анхелднпц», «Шлхаины » мы- салыня Караганда б;р пьесанъгч колам не сы'майты i м а­ териалаы елшеусхз мол камтыгандыкт.ш пьесаны.ч жанр- лык заидары бузылып отыр. Р еалкстж нанымды, конымды куйдо курылып келе жатка а шытар маляр жанаты себептен кебiunie хро1;пла­ та ауыеып кетед!'. Драмалык тартыстын ep5v, e m yin m орнына сонты актылар,та тын такрытгта■р шыг:ып, пьеса курылысы зацпаи тыс жайылмата ауьгсь 'п кетед;i. Гитино р?алкст]’к к0[>кемд1к курылые босансып кету себсбдген шытармалар др амалых, архгпектоникасы ж анл« 1. олкы тусед!. Саидары мол, тарбнгл!к мок! зор жяг а такырупка « а - зылтап пьесалардьщ кв5:иен байкадган кемшin iuTep, бу- ларда адзмнын типтж с:ь:йпатта охдагы:тай тоныч с* рет- телу! олкы р зк шыгадь: . Соныи ец улх ей себ::-6i совет адамыкык сейлесер сез! , сеэор сез’ м:. ой- , Кгбдп!!'; дэл келе турып, едэу’ р кездерде шынды кка шя.-тай шы- рады. Ж асандылык, катуралнетж, схема..73!;; 6.1г лор ба- сын кетедь Сонгы жылдарда ж;ззылтап бТр топ пьесалгтд я тои- фликт жайы мен сюжет•rix жадны куры.лыс Жв1Г!ПС ЭЛ- шздпе, эралуан ж еткпаггид! к аЗкыи Сс Г: Комедия у.дпе-нде ж азы лган г=-с иыкхлн 1у.тг!лер:- кin. 03iH,ie де куллтрп п л жетпей жур. Т; 9тк:г> со—' калар азы , кыиып танк '.ыдтнас мыекыл. тан баске н еж уа. кыехясы «т.лып сочка 1 кыш, та п к ь у тиг жокк; л абы ре­ Р-еалистж комедия г.нплты::!-'!! гагс:н« нтай втер тшде казак комеляпсин а бул ж айдм ай; едш. Осы TypFbuair ес: ,дын бар такрылта.'-ы, плершнa 6opine б:р тутас орта к кемшкт Ол. осы баячдамз басы: к драма- т;п таксы над ж гя г срь:с еогет д р а м я г ргWCM1I3I; v .!■'с л у ­ д:н, у л п ал у.да.ч елг ой.датыдай ер’схе икете ал:чай жат- канлык жайы. Корыта к елгеп сот дс■ жакагы атаган ЖОЛЯ' •льг- чем- п*1лйегер иеп катар, б г; гол жог.лпыда аталма в гке.1 пье-





Сз5пяг Муцаноа ПОЭЗИЯ ТУРАЛЫ Бул косымша баяидаманыц аллында турган мга- дст — екшил жоне ymianii съез1М13дщ арасындагы ка­ зак поэзиясыныц хал-жаЙын шолу. Казак сонат эдебиетшш каарларын тутас алганда, жалпы саны хсуз лскйырма терт десех, снын жетлю бес, сексен процент! поэзия жанрыила тсызмет атка- ратыгдао. Г.септ! он бес жылдыц ium ue олардыя ка- лгмынан тугаи коптеген одондер, пеэмалар бар, онык Gopin тугел талдау, бул хссымша баяпдамапын кушагы- яа сыймлйдк. сочдыктан б!згз, жадны эдебиетМзге, оныц П1йндч поэзия га байланысты бтрнеше туййш ма- селссргс токтяп. хал-кадарымь:зша mei'lin плуга тырысу кажет. Бутил советпк адебяегпн, оныц 1ш:нле казак совет элоб-ют йпц ecv.'no б!р Faria елшеу:ш бар, ол — соаиа- лист!к реализм. Социалиста реализм дегешмтз eMip шыидьцын 01.'гш ресолюциялык еркендеу калпында кор­ сету окей! олебпеттен саулты бар адамнын бэр!ке белили Казак сосет одебиет! соииалистьк ¥ лы Октябрь ре- оплюиигсыиан туганьша eniKisi таласпайлы, ейткеш ол фзктымен дэлелдеигеи !с. Осы эдебиет, алгашкы дэн'шен бастзп, сошла листок реализм багьпьшда ©нш ecin, &р- кеи.лоп кстез'. Олай деатцимЬ — казак совет эдебиет!- Шн бйл'ншд шырармалары Казакстанда совет у к!мет! хупы.туга, ггсырлар бойы канауда к елген казак енбек- кплершш сл ку.лльп’.тан кутыдкп, саяси празо алуына, бул право казак ецбехяплерЬби экомомикасы жэне ма-

декиет1 e cyiiie кен. ж ол ашуына арналды. ©Mip шынды- рымыц .революииялыд еркендеуше арналган шыгарма осыидай болад ы . Ррине, к аза к созет эаебиет! б!рдеи ойдарыдай ер- кендеп кете алган зкок. О.-ад с-'беп — кадртарыкыц жас- тыгыдда е д 1. Рево.псцнядан б\\;рынгы казак жазба оде- б и ел казак сосет одебястже ж алгы с С сбит Деиентаевтан баска 6ip д е жазушы берген ж ох. К аза к совет о.че5кот!и:н ryiFaiuiibi кадрларлары совет v:<i:.reTiiiiu жэрле.-.кмен рана сауагь!!! а шкап ксдойлсрд1-н, 6i >актэрдыц баталары ед! Сондыкган ота р, ялрзшхы юьг лер iне бостакды к 6epin, зкон< дениет жарыиап да ecyiiie ж ашкап сове- Коммунист партиясына аппап грлады. Осы • усп'нде олард’ыя б]'разы ест! де, енд5 б i.-K-.r. e p e d жы. i-жылга артта кал кй31р кыс ралы. Казак

кеп, 6ip акын аз жазганмен, 6ipey i.nrepi, 6ipey кейш жургеимен, поэзия отрядын, поэзия жанрын тутас ал- ганда, ол эл| де казак совет эдебчетшщ ен белсеняз жанры, ол езге жанрдан rop.i кундел in ем5рмен ani де тыгыз байланысты, ол олi де летопистнс калпынан тан- ган жок. BipaK, eui6ip керкем эдебиет жанры куплелж ймip- мен тыгыз байланыстылыгымен гапа эдебиеттщ алдын- fh катарынан орын ала алмайды, ол .кер.кемд!к сапасы- нын жогарылыршиен Fana ондай орын ала алады. Bi3 енд!, eceriti уакыттагы поэзияга осы жагынан карауга тырысамыз. Бул мэселеге д е бгз социашстгк реализмнщ тургы- сынан гана караймыз, ейткеш советтьк эдебиеттщ кайт- кенде керкем б олу жолын, тек с о ц и а л и с т реализм aaici Fana корсете алады. Сонгы жылдарда кеб!рек сез болып журген конфликт мэселес!, типтйс моселеЫ, жал- пы шеберл!К Мэселес! сыякты теориялык мэселелердщ баршн де Йлт! социалист!к реализм эд1с!нде Fana. Ен- деше 6i3 ecenTi уакыттагы казак совет поэзнясынын ндеялык жэке «вркемдж сапасыныи каишалык ескент, не кемшЫп барыи осы тургыдан гана коре аламыз. Есепп уакыттын ншндеп казак- поэзиясынык социа­ л и с т реализм эд1с:н каншалык дуры с колдаиуы, я дурые колдача алмауы туралы саздй, 6i3 ею мЭСелешн тошрепне топтамакпыз, оныц 6ipi — жалпы -совет жазу- шыларынын, олардыц iаниде акыидардын ем!р шынды- fumcii байланысы туралы, екшипс!— шеберл!к мэселес!. Эуел! 6ipimui .мэселеге токтаЙык. 6MIP Ц1ЫНДЫН>ШЕН БАЙЛЛНЫС Советлк ом1рд)н шыидыгы — с о ц и а л и с т курылыс. Осы курылыспен тыгыз байтаныспаган акын жазушы, табигаттык таланты канша улкен болгапмен. советлк такрыпка ешуакытта керлемдж дэрежее! б и т шыгарма -жаза алмайды. Оган дэлелдер ке.пт!рерден бурын, «ку- рылыстык такрьш» деген создан ез:не кыскаша токта­ Йык. 0йтетш ce6eoiMi3, сонгы жылдардыи йшиде, осы мэселе жайында, Казакстанда гана емес, одактык бас- пасозд!ц бетiнде, оглресе срталык «Литературная газе- тэнын» беттде niKip алысулар болды: бгреулер «шы- гармада курылысты корсету кррек» дест!. enni б!реулер,

«корнем -шыгарманыц Miидет! адамды рана корсету,- ен- деше, курылысты керсегудщ каж ет1 ж ок» дести Бул ек! пиардщ дурыс ж ерлер! де, кате жерлер1 де бар. Bipimui п:к1рд1н дурыс жерй oiiAipicci3 жерде адамды корсету мумкш емес. ©miipic деген не ол? О л — енбек пронес!. Ецбек ripoueci б;р и п л :к п icri орындау жо- лында, адам мен адампын, немесе адам мен табигаттын арасында кездесетш карым-катнасы. Адамныд адамгер- uiLniri тек осы кармы-катнаста рана керш'ед!, одан тыс- кары адам, кокам eMipinen тыскары, ендеше енбектен тыс- кары, енбектен тыскары адам — жатып iniep, арамта- мак, орысша айткйнда,— паразит, ендеше ондап адам— когамга ж а т адам. Б!зге, зрнне, корнем эдебиетте жат адамдарды д а корсету керек. Сондары максатымыз,— арамтамактан когамды жирешнру. А л , KOFaMFa пай- далы адамды, б !з тек екбен процесшде Fana, hfhh, ен- Д!р!сте рана корсете аламыз. Б:реулердш угымыида e iu ip ic детей колхоз, совхоз сыякты, немесе завод-фабрика сыякты материалдык uri- flitcri ен.ц'ретш орын тана. Расыида олай емес. Балым- ныи рылми ецбектер!, мугал1мшц окытушылыры, саяси кьгзметкердщ бабшылыкы, армиялы к кызметкерлердщ Отан корка у жслындары icrepi, apTHCTin роль орындауы, акынныц олсндср жазуы, комнозитордын музыка шыга- руы, деген сыякты оюмшшк, баскарушылык, пялым- дык, немесе рухани ктердщ барлыкы да енд!р1еке жа- тады. Бундай енд^'стен тыскары адам образын жасаура болмойды, айтКен:, адамнын когамга пайдалы icinim, кы- лыгынын, мшез.’ шн 6api текосындай eiiflipic устшде рана кершедк Ендеше, корке.м шырармада enaipicTi корсет- пеу, ярки, адамды аткаратын icinin устшде норсет- пеу,— ештеке д е корсетпеу деген сез. Олай жазгысы келген адам социалиста реализм эдкш ен шырады да, ем1рдщ iuiKi сырыи емес, сырткы курылысын гана кер- ceTeTiH ф ормализмге' барады. Онын аржарында симво­ лизм мен декаденгпк сыякты, социалиста корамра за- ладды ж олдар тур. ExiiHiui п;к;рд:ц бурыстыгы —- Гнреулер eiuipicri кор­ сету дегеннен, алып отырган icriit технологиясын сый- йат’тау ден урады, соидыктаи агроном туралы жазса. егщдГ калай оар уд щ npoueci и, мурал!мд!к туралы ж аз­ са, балаларды калай окыту пронос in. тракторист тура­ лы жазса, трактордыц механикалык курылысы мен ic 93

аткару процесш... деген сыякты технологиялык, процес- rep.ai керсетуге тырысады. Булар эрине, керкем эде- бнетт:ц м:идст1 емес. Оныц мЗндет!— атхарып жаткан енбегЗнЗи устЗиле ор5!р адамньш ой-саиасын, кылык-ici, мнюз-кулкы капдай екен:н ашмп беру. Булан ашу жа- зушылык, щсберл'.хпеи байдавысты. О рли хейш орала- мыз. Каз!р аяктаулы тьдейтш мэселе — жазушынын, акыитыц ем ip шындыгынн байланысы туралы. Ecemi уакытгары Отаиымыздыц GMipi exi дэугрге 6cvi:ne.Ti roii: 6ipi ¥.чы Отан согысыныц дэу1рп екннш- ci — Отан согы :ыная кай’нг! аоу:р. Осы ек; дэу:р казак совет поэзнясына елесш калай тусардЗ? Эуе.-п согыс дэучр'.н алэйык. Германияньщ фашист бяскышнылары Совет Одагьтна опасыздык керселп, кут- пегсн кезде шабуыл жэсауы букгл совет халкын, онык гш'.идс совет акын-жазушыларыи катты ызаландырды. Кару асынао леастагы советтщ уд;ы, кызы Отанын жау- дав к о р т у уш 'н майд;ли-к атгаш[ы. С ол кулдерде жаз- тан елендде лев: аым. -аПил блраГ Kopc.Mi.t 1 -чалан» — дсген уран тле- алы. Бу л акышшк гана емес, бук:л соает азаматы|!ыц \\р альт ед!. Бутдай е;юнд: казак акындары- ныц Kon.ui t!i-I :жгцлы. Сс-гыека катиаскаи акыпдар '.'iiRMi канды атыстын артал-ыс кари’наларьи пина сыйлаггай бермендь жа- уынгсрхк анхя':ы тол'Зстаган кезда г: ой-саиасына да ущ- ло;и. Сагынгал|и Cpiitoi3TJH «Пино-: батпагы туралы ой» детей o.aeiiiM.ae акопта .кузстте отырган солдат ©3i отыр- Г!И! -iустыв, бит пакты о ж е с т кургатып, огац епн ecipy- л] армян отель Осы сьгякты Отаннын бейблчшлнеке ер- Koiueyii! жаутл а; ордер1 MCII КО!найдялык, составтын •коксегеши Гнз казак i1кындарыниц майдан кундершде жазгаи коп н;ыгар.масыпаи квромп Совет халкьI, оныц Армичсы, ¥ лы Отан согысында жс.чш шыгуына сеиди f1ИТКСН1. -несем!м1з Сталин жслдас антканлп!;, Gin.ru ici?.ii3 олiл ic едi. Осы ceimui 6i3 ка зак акыкдпрыпьш да аузынан еетЩк. Мысалы, майдан жауынгер.-.epiniH 6ipi болгап Ж убан Молдагалисв:

Сс: еч'ч Ста-.':», пар,иг-я. лет.; жлзды. Б ул , с .1 ;1чталг»:т. С е н а Армипсы I944 жыл- дыц басында жгг-ды Оташган кыйратя к\\ьп шыгуга, фа- шизлн.’н тепк!с:нда огырган мем ле кеттердi азат етуге KipicTi. Шекараны аттаган Совет Армияеы фашизмыен азаг еткси мемлечзтгэрд'п екбекиплерше достык куша- гьш аша Kipai. Б у л такрыпка да майдаидагы казак акындары коп шыгар.малар арнады. Солардын шкнде еп KepHeKTici Э б у Сорсембаевтыи «Б алк ан жырлары», «Балатон ж ырдоры » дегеи отпей жазраи пикадоры М и - сала о.-.. «М а д няр кызына» деге.ч .член: яде- Дсп, Сооет Армиясыныч тек азаттык оперу ytniii гона колгенш айтты. ¥ л а Отан еогысыныи, ердце icTepi казак поэзиясьшда эпнкалык шыгар.малар да тугызды. Калижаи Беххожин- Kin «28» атты позмасыяда, Москваны коргауда кайрак каларлык ерлтк кгарсетасен Совет Одагыпыи 28 батыры- иыц ici, К асы м Аманжоловтыц «А б д о л л а » атты позма- сында ж алгы з вз] кадык жауга карсы тупик ерл1кисп казага уш ырагая казак акыны А б д о л л а Жумагнлисглт'и ici, Тайыр Жароковтыц «З о я » а п ы позмасында Отан- нын суйк!мд! кызынын 6ipi — Зоя Космодемьянскаяиыц ep.iii;,- ici жырлапды. Збу Сереембаевтык «¥лы м тур алы ой» атты поэ.часынла бутил сопет балаеын оз балам леи жаудан коррау сыякты зор гуманиамшц жопе социалис­ т а Отаида га’ла болятыи халыктар достыгыпыц айкып бсйнес! бар. Х амит Ергалиев «О к о сыры» атты поэма- сында жас бала сына лайдам куидерккц ауырлыгыи жопе жек!с жолдарын сырдасу ретшле одо\\п айтып бередк Бул поэмаларлыц оркайсысында сынауга туратын елсу- ai кемшШктер бар, 6ipaic олар нспзкгде жаксы жазыл- ган, совет акынынык патриоттык сез!м.'не айгак болар- ль.'к жаксы шыгар.палар. Казак поэзиясында, согыс жылдарында тыл енбекшы

.lepiiiiit k«iiLi куйш. cp.iiK icTcpin кврсететтм ч»ц шыырма- лар ждсалды. Буд жетинде казак халкмньш макга иьакы Жамбм.т Жяба^втын ориы ерскшс. Оным жилым- ды жырдэри мнйланлаты жаке тилдагы екбскийлердт патрЙоттык слма-сез!мш erjfipsftteft тусуге орагап Лй.чеК erri. Жамбылдыд «Лекннградтык врснлсртме» атты ж и­ ры, Улы Отаи сотысына ариалга» б у к и coserrU поэзия- |'ын мякдай ил липам -рыл л.пы.чл с и т и галасилйлы. бзге ауш икынднры да Ули Отии согысымиа тдкры- бынз жырлвр, Риде? шытарип. же Hie iciae жэрдсм йерд:. , Жазба гтмзиянын тылда кш м ет аткаргап tmunepi ле ма(шн жопе тыл такрыбкня квптеген елен-.кырлар ж.'пды, солардыц 1ш1кле ы уакытыкдагы уИтт1к мен! зор болгап Лекар Токмагамбстонт1ц «Мунзй бор» атты TaiFayu та бар. Bipsic турасым afrraaima, тыллаты пкындардан майдан такрыбына д а, тыл такрыбыка да айта калгандай шытарыа тугаи ж ок. Онын б!рдси-б1р себсб: бул тонтлгы акындарымыздын майдан шынлыгы- мен, тыл ieiiiAcri шындыкпеи блйланысы жетк!л1хс1здли­ нен. Кнрхем адебиетгеп шеберлж моеелесше байлмнысш. бул такрыпка кеГпк ораламыз, M ipre, сотыека бнйлл- кысты казак совет псэтиясын корытар аллынла, аеа кажетт: Gip мзсслегс гоктай кете.м1з, ол осы тзкрыпка жззылтан кейб1р шыгармз лардаяы саяси Kare.Tixiep жайыиаа. Сотые бает ал гон кезде. Каликам Беххожмн жазгак «Казак улика > дегеи елен: • Кг<!|> ОС*II ХЯ-ШК y.TU ТктГИЦ JIIIUR, Цгсец с*к, ar.TR казак алсии лаик, Г'.гср спин ко д ам козах, дагси Eo-ica <5ip от, жл-итаап жагкии женин» - Дел бясталады да. еду жоддал летам еден осы батыптея «зрбш блрыа ляк!ллады. Мундагы катетпк — патриигнзч- д| тар М8ПЮДЛ угыну. Ряс. ултын ж аксы кормеЛт’ш ядам жох. Жзлиы ядлмгерштл1кт1н неИз! ар аламнын тутам ултын еуюдг екенш орыстын атакты сымшысы Бгдни- ский будад жуз елу жьи бурим ойтты. Дарымлы орыс халкынам тугпнын улы Ленин мнктаныш керд;. Eli.ieuie Калвжлглыи Kaxcjiiri т.ган улты клзакты суюде счес, Уды Отаи сотысына катынаскан казактын м!мдет) ка- зактыц гама намысын кортаула дел туешуидд*

Осы кате тус'илк Fa ж Орманонтыи. «Полковник» ат- ты в.тс«1нде до кс- <д«С(п, казактац шыккпн полконнякке ол: «Каллами кй^лгьиго карой СепдЫ, TVpHIMO'l typil.iiunv-,» кЛМ'К <И»К*М*,— дог дь Сп и етп к Армиинын офнцср1ис, булайшп тар квзбсн карау лурыс: см ес. Ьуд кателж т! Косым А м авж олоа «Клге хат» атты влендер циклылла тереИДЯТШ, О ган кор гауды азамагтык. борыш керуд!н орнына ыойныня ам ал сш д т стзн ж ух- ттлгвц a tan карелi Согыскв epiiccia кслгси1к айтып зар- лаигам ол: «•f.'MC\"»- ••ft11,- »•nfirrall Ki-рген г м , Калмадым кыйрлп, K.iyetn. тек ж« irm- ж Muu есс бЫдфл(н юй каяырыкди. Атынная лЛлпялЯм» ати-кахак.»— лейдй М ундай созл! тек ж ау сл о о ц колынля калган ядам яйтар сд f, ал Касым бул «ленд! совет жер:нде жу- pin жизып отьгр. МукдаД соракы санок каташк сонет якынынан шыруы яламды каяраи калдыря.чм- С:гы с тлкрмбына арналран шыгармллардын iijiimj* кате п!к:рде жапы.илн щыгарманын fljpeyi — Дихаи Э б 1левт1н торгаЙлар туралы по-»масы. ГЗу.п иочмадя фа- шестердец «ж об:р коргем» б!р топ тор гай б!зд!ц тылга ауын яелед! д с, Con errix О га пли ж аудаи кортау тура- ды жыннялыс ж а с а к , каулы адалы. М унд» exi кате бар, 6 !p i— торгайда адимдык. сана бояуы кулердгк капа ic. eKiiuuIri— Совоттыс Стам торгайлардыц коргауына еш уакытта д !л п р . болтан « нес. Осмндай, кеДб'|;> ел п н катал ixTcpiMCM, «леул! кемш!- л1етерГмси катар согыс кез!ндег! ка за к поээвдсы Ohruti TipurialriMeH тыгыз баДланьнггылыгын коп шыгармала- рыкд» кореетть Булан б!э оиыд социалист!» реализм вдк!не 6ер1к суйекген!н квремЬ. Ссгыстан кеЙ1»г! поэзиямыз да осы бпгытпен ep6in хслед!. Уды О тан согысы жешспси б!тксн кун! бул вл- шеусЬ эпр куаныш кя ум коспаган б!>р ле казак акыны жок жане бул такрыпкл о. ia;i ж азган елонлерл!ц кепш!- л и шын журектен шынкли, еондыктан окыгаяда ж анга аса жылы тнед1. Согыстаи кей!н ле казак акынларьиш н плдынры ка- гардатылары ewip шыидыгьыа терец сунгн бастаганын 7- 2W. 97

б'!з олардьщ клеило piпил КбрсАпз. Мыеалы, Cup6 e.i< М э де.юз «Магнит тяулын отгары* двл атаган элендер дкклылда Созг-т Одашнын металл^ргиялых енд.рктел Л1бктэаыыы — Л1 аг:ситс»грски11, оныц ецбек epJiepi тура- ,пы жанра жылы кй'П создср айталы, кернент! кеп карти- ffa.iap жаслйды. Муэафар Зл1мблевть;ц «Караганды жырларм» ae ih k i иноны да осыНдай. Калан Сатыбдлдин «Тентегс-, «Таласа-, «К.ереге тЯс.» атты о.пенлер|'н табитат- тын иылклу куипн ялам наЛдасынэ жаратуга арнайлы. Галл Орыаисн'ыч. *л с;[ тауиаыц кулауыд деген эдем! ележнен Бетпа>.;тыи даласыи жарып егхен А1ойьште1-Шу тем'р жс.чы1ыц -гентрспндсН ep.*ix 1стерд! кэром э К а­ раганды турллы эдем! ваекдерд! ж ас акын Жаппар 6.м!рбекоз1сн Де табакыз. Мадта ол-кесшлсг! epaix icrep турады хыска, б'.рак зйнлК лзмл! жязылган елекдер ииг:лыи жасаыкс акынымыз г Су Сэрсембаев пен жас акынымыз Аыакжол Шамкеяостен табамыз. Еган лала- гы:ам, ;и » отарынын баЛвьтты турилы илэксы ж ялКитая блендер Аскар Токмагамбетсат!н, Ради Ориансвтыа. Калижан Бскло;отнн!и, Ж1бан Молдага лневтщ, Тайыр Жарочоэтын, Дихан ЗС|дсвт:ц, тег-ы баскалардын твор- чествосында кездессд:. Акындарымыз кг,я елендерщ беАб1шндж мэсе.-jeciiie зрнанаы. Волга-Дон сыякты ipi Курылысгяр туралы. эр ксзде болып жатагЫн саяси наукая туралы олсндср жазылып жатады. Ссгыстэя кей[н до, казак лсэзнясыида эр тзкрыпка квптеген лоэмптар жэзыдд&г. Сан жагЫ'лан Оул гю^мадар аз злее, ад, сала жлгынаи алгалж . лжиылыш гана мэдсипст! аскен ййаналнст1к ко- глмнмн TiacriKc Cipacs жауал Серед! .ад, кепгишг! од Ti- лектоп томен ж нгади, reiifiipeyiivjc елеул'1 каташктер де х-сздеседг Вц ал дымен, жаисы деген побмаларды кыска 1119 иолмп етсГпк. Касым Лчанжо.тинтьщ «Б:ядщ дастапе атты поэмасы •Пенни мен СталишНи обратин ж ы рл й ут арналэды. Рас, поэмада Мнннопскнйд1к ^Вгадянир Ильич Ленин» атты поэмасып!! С'рлз ундастык бар, кей ж ерш де ауяарма сы- яктя||лтыл жерлер! бар. СолиН б.з.щ туря, квссмдер1М1з- ДИ1 ебрячын кэргстудс Сул поз'ТЛ казак т'1л5нде жазыл- ro:i арнгниалды пиэмднлрлыц iuiin.^erl ен жаксысы де- yijjj3 ксрск. Хамят Ергадиевт!:? «БЬл1й. ауы-члын кызы* атты позмйсы сюжеттёч жопе келтознинялык курылысын ж а ­ бе

саудя. удам образьш перестуди, тйи'нде Oipas шеберлен- гежн керсетез!. Акыннкн бул поэмадагы ен. адеберл1- r i — jierisri геройы ГуджаянЫа образын жаозула. О л 1с уст!нде хвргнег.'н, ic -устЕнде аскел жагымды образ. M e- ншше, Гул ж ая образы, каэактыц гяна емес. бу«1л со ветпк поэзипныц зор табысЫ. Гулж Зн жалль: совет эде- бнетЕнде еи жаксы жасалрзи совет кызларынык алдынры хатарынан орын алалы. Поэианын .кемиллш — узак с<9зд:л1'гз. П оэм ан уп охыйрасыл ©рб1ту. кушейту орнына, 6oi ег ж асаа отк-ратын керексЕз шулгяктар, жоллар, cos- дер ар >яерде кездеседЕ, Бул кемндлж Хамиттт »зге коэмадарында да бар. О дая ары.г,у .корок, Ха.мнтйц «Эке сыры»— негЕз1ндс жаксы жазылгли поэма. Онын. кемши1п — cohfm кыскаша тарауын да, экыянып амзрд! жырдаудын орнына елЫд1 жырлап ке­ ту!. Сопэстан кайткан 'бет!нде, уЙЕяе колген акыа ж ас баласыиен сырласады да, согыс алДЫнда^ы рахат куК- лерд(, сорыс кез:идсг1 ауыр кундерд], женЕетнт куаныш- ты лундерш лнрцкалык турле айтыл берелЕ. Поэыанын бул тараулары flip сыдырры жадсы цшхквн. AitbiHFH, ие осымеи такта у керек ед] до, егер созрысы келее, От#- кы.мыздыи itiiKi, оырткы хаддер!не тскгап мЗкдеттфд! Хырлауы керск еД1. Олай яшрлаудЫд орнына акын бз- Ласына'. оз) картавыи елгсняен лей in, а Тын кал ай ардаК- тйг. устдуды есиеттейдк «¥лкен ж олды д устЕнде» атты поэмасым да Хамит негЫнде игаксы шырурган. Тем:р жол курылысынын те- •орепядег! ерл1к icrejiai корсетстш бул поэыала елсуд1 уш хемшг-тж бар: 5 :pljни? — Суд, бук)Л К азахстан-ani боп аткэрг-ан халыктыд курылыс, ендсшс Ko/iujL'iifrnji бедно citf керсететш картиналар »£scay корок ед[, якыянын, од жендсп талабы орылдадм-ай калеагг; ckIiiiuI — Есбо- латтын су i'lAtn ад а суы сыякты, к,олдал жорта жасагап кыкынлык ж яксы поэмапыл дурыс. <з<рбт кеде Каткая жел!с1л буэьтл тур, осьшдай, бвгде элизодтар эр жсрде кездессдЕ; уш1(пд) — коп сс>злЕл1к. Тайырдык «Кырда туга к курышмн» да жаксы поэ- «адйрдын катаркта косу лер**. Помлл жарнядатачпая хей:н сган Алматыла да, М-зсквадя да елеул1 сындар ай* тылды, Мен поэианын сад сыкдарды ескс ала туте телген саксы аариантын да окы« шыктым М ен ьш е, поэманык каз]рп' к\\йЕнд.е, ж а с металшылардыч, acipece 1 ‘ем.р5ект1я ввдз'рЗстегх lei сенерлштей жаксы бер!лген. Халыктяр

достыгы да ноэмадаи кед жопе дурыс орып алган. Поэ­ манык Tijii де 6ip сыдырты жаксы шьтккап. Соны.мен катар бул поэмата ек! турд'1 сын айтар ек: 6'piHUiici — Тайырлын осы поэмасьшла да, езге кей5 !р поэмаласын- да да гашыктык такрыбы табити жолмен ep6in шенпл- мей. ойдан шытартан жасанды жакка ауыпкырап кетш журедн Мысалы, мына поэмада Л и за мен Тем!рбек 6i- piH 6ipi суйе тура, Лизаныд бригадасы артта калэыи Тем'рбек газетке жазса, ссыган Ли за екпелеп, eKeyi 6ip- неше ай сейлеспей кетедк Осиный, да конфликт болтаны ма? Мундай арзан коифликп'шн Т|укке де кереп жок кой. Екжил — жасалыгт жаткан тоганды су бузып кетш, сол мылкау кушпен жумысш'ыл ард ын. алысуы да, Лиза- ныд cyFa кетш кала жаздауы да арзан конфликт. Осы жасанды ск! окыйта поэманыи шыйрак аркауын б iраз болбыратып Ж1берген. «Жапанды орман жангыртты» атты шытармасын Тай- ыр «поэма» дсп ататанмен, од поэма емес. «Поэм а» деп, эдетте, орб!геп озект! окьшгнсы бар елекдьк шыгарманы айтса, бул шытармада ондай окыйга жок. Мунда тек акын революциидан бурын кергенде кудатыл жаткан шелге, совоттж замаида орман, кала орнатаны, бурынты батырак Сарманныц каз1р орман кутуил болтаны, онык кызы — Майранын агаш мамапы болтаны айтылады. Шырарманыд нишде шислешснт немесе шсшЫп жаткан о к-ынга жок. Сондыктан поэма деуге бодмайды. Бул жарьшап Кайпекей Жарматамбстов жслдастын. жуык арада (2G аш уст) «С о ц и а л и с т Казакстап» газетшдеп макаласына косылута болады. Б ул шытарма, расында, поэма омсс, акыппын кед:л icyflin б и ш р еп п толтау тана. Епдеше, акынта езектс окыйга жасай алыадыц деудщ де кажет: жок. Толгаулык куйшде бул жа.ман жазыл ген шыгарма емес. Согыстан кейш жаксы жазылтан поэманыи 6ipeyi — Жубан Молдаталпевтщ «Иурлы ж олы ». Муны ол жас жумысшылар кадрын даярлау сыякты аса к а ж е т б ip мэсслеш кетереде де, соны керкем турде жап-жаксы гып шеш.'п бередк Жаксы поэмалар туралы conFbi се>з 3 ейнозла Шук1- ровтыи етксн 1953 жылы «Элебиет жоне- искусство» журналы ниц 4-санында басылгаи поэм асы «М е н т достарып» туралы. Бул — жас акыннын, баспасаз бепкде жарияланган 6ipimui шытармасы. Поэмада Бану атты