И.А Спиридонов-Қазақстан комсомолының құрылуы және өркендеу Тарихы жөнінде

Солыиевиктж партия мейлшше колдап, карсы алды. 1918 жылы июль айында РК (б) П Орта- лык Комитетшж карары бойынша уйымдастыру бюросы курылды, бул бюро революиияшыл жа- стардыц Буюлроссиялык 6ipiHiui съезш даяр- лап, етк1зд]. Сонымен, 6ipiHiui съезд Москвада 1918 жилы 29 октябрьден 4 ноябрьге деГпн болып erri. Съезд: 1) Одак Россиялык Комму­ нист (большевиктер) партиясымен 6ip ттлектес уйым жэне олдр коммунизм йдеяларын тарату, жастарды социалист1к kof3m курура тарту мак- сатын ездерШц алдына • кояды, 2) ОдзК РК(б)Пным басшылык етуо бойынша. жумыс 4стейтш дербес уйым болады, 3) Одак «Россия- лык Коммунисток Жастар Одагы» атагьон ала- ды дегеи Heriari уш принципто кабыл алды. С*йт1п, боршшо съезд жумысшы-шаруа жас- тарын идея жэне уйымдастыру жагынан ку- рап калыптастырды, жергшкто уйымдарды буюлроссиялык уйымга 61р1кт!рд1, совет, жас- тарынын коммуикстж козгалыса дамуы ушон берок непз курды. Россиялык Коммунист!к Жастар ОдагыныЯ (РКЖО) Буколроссиялык б'ор'онш! съезо Ь’.а- вакстанда коммуниста жаСтар одактарын куру ос!нде улкен орын алды. Съезд!к карар- лары казак жастарынык таптык сана-сез1м1шч дамуына квмектест1, оларды контрреволюция- ра карсы курес журпзуге жумылдырды, сой- •rin, казак жастары колына кару алып езшж комсомол уйымыныК' ipreciH калады. 52

1918 жылы ноябрь айында Орда каласында казак жастарынык К ом м унист Ж астар Ода- ры курылды. Ол одак жогарры бастауыш учи- лищен1н, жанындагы окушы жастар одарынын. непзше суйене отырып курылды. Оран боль- шевиктер партиясыньщ калалык комитет! л- келей басшылык erri, бул кезде .калалык пар­ тия комитетш П. Варламов баскарран ед1. Bi- раз уакыт еткеннен кей!н, комсомол ячейка- лары Бекей ордасында — Жацакалада, Талов- када, Жаиыбекте курылды. 1919 жылы 18— 23 ма'ртта партияныц VIII съез1 болып ©TTi. Съезд ел]м1зд! KopFay жу- мысын нырайту жэне контрреволюцияны то- лык талкандау iciHe даярлану уранымен етл; съезд партия жэне совет курылысы мэселеле- piH талкылады. Съездщ манызды карарынын 6ipi — партиянын программасын кабылдау болды. Съездщ карарларынын, agipece, партия программасынык кабылданылуынын ел1м1здеп комсомол козралысы ушш айрыкша мг1ш бол­ ды. Программа мынаны белпледЬ «...Жастар арасындары ком м уни ст жумыс тек коммунизм туы астында алга басушы дер- бес уйымдар аркылы рана ойдарыдай Lnrepi дамый бермек, бул уйымдарда жастар ез бе­ ляше бар кушш сала жумыс штер ед1 жэне бул — оларра каммунислк тэрбие беруде сез- ci3 кажетл ic. Мундай уйым — жастарды уй- ымдастыру жэне оларра к ом м уни ст тэрбие 53

беру женшде аса зор кызмет аткарып, проле- гарлык ж ас буындфды коммуниста kofbm ку- рута жэне Совет республикасын KopFayFa m e - лей катысута шакырып отыртан уйым — Рос­ сиялык К ом м уни ст Ж астар Одагы болады». РК(б)Пнын VIII съез1 Россиялык Коммуни­ с т Ж астар Одатыньщ келешекте де eMip су- рщ, еркендей беру! кажегп ic деп санайды, — делшген съездщ карарында, — сондыктан да Россиялык К ом м унист Жастар Одаты идея жатынан да, материалдык кемек жатынан да мейлшше колдап отырылуга ти!с. Партийный VIII съезЬйн комсомол жешнде- ri карары Казакстанда жастар козталысын дамыту ichte де улкен эсерш тиНзд!. 19t9 жылы январь айында Верный калалык партия комитет К ом м уни ст Жастар Одагын курды. Онан сон комсомол ячейкасы TaHFap еелосында уйымдастырылды. Ж етюуда комсомол ячейкалары мен одак- тарын курастыруда Ташкент комсомол уйымы айрыкша роль аткарды. Ол уйым Жеттсу об- лысынын калаларымен хат аркылы да, адам- дар аркылы да кол узбей унемг .байланыс жа- сап отырды. К ом м ун и ст Жастар Одатымен катар, 1919 жылы март айында Верный каласында «Оку- шы жастардын Социалист Одагы» курылды. Одак уставты кабылдады, бул уставтыц мак- саттары мен мшдет.тер1 — мушелерщ коммуни- етж рылымен таныстыру болды. Одак муше- 54

лер! гылыммен таныскдн сайын езшщ максат- тарын айкын rycfain отырды. 1919 жылы ап­ рель айында одак «С оциалист Ж астар Ода­ гы» деген атак алды; 21 ноябрьде, жастардьщ жалпы калалык жыйылысында, бул одак «Кызыл Жастардьщ Социалисгж Од агы» бо- лып кайта курылды, ал 1919 жылы 30 ноябрь­ д е — «Коммунистж Жастар Одагы» болып аталды. «Ж ас большевиктер» тобыныц соци­ а л и с т одак — Коммунисток одак болып атал- сын деген усынысы б1рауыздан кабыл алынды. 1919 жылы 21 декабрьде Верныйде болган жалпы калалык конференция калалык комму­ н и с т Жастар одагын курды, бул одак Рос- сиялык К ом м ун и ст Жастар Одагыныц Же- Ticy облыстык I-iui съезш уйымдастыруда ул- кен орын алды. Нак осы кездерде Жетюу облысьшын кала- ларында (каз1р бул калалар Кыргыз ССРньш составына юред!)— Ппппекте (Фрунзе), Ток: макта ж эне Пржевальскще (Каракелде) рево- люцияшыл жастар оадктары «Жас жеткшшек коммунист» деген атпен курыла бастады. Жастардьщ бул уйымдары езш н ктерш мэде- ни-агарту жумысйнан бастады, сонан соц тап KypeciH ж урпзуге тартылып, кулак-байлардыц кетершстерш жоюга катысты. 1919 жылы июль айында Токмак одагы, жай кейш ГПш- пек одагы, ал ноябрь айында Пржевальсщ одагы К о м м у н и ст Жастар Одагы делшт кайта аталды. 55

Коммуниста* Жастар Одагы '1919 жылты март айында Орал каласында д а курылды. 1919 жылы октябрь айында большевиктер Орал тем1р жол станциясында жумысшы жас- тардан комсомол ячейкасын курды, оны Вале­ рий Павлов баскарды. Ноябрь айында олар комсомол ячейкасын кала шпнде курып, бул ячейканык составына Н. Чебарцев, Кулеша (уйымдастырушылар), Елена Кромина жэне тем1р жол ячейкасынын. мушес1 Рита Павлова к!рд1. Комсомол уйымдары Сырдария обласын- да да — Перовск1де, Туркстанда Шымкентте, Аулиеатада жэне баска калаларда да куры- лып, женгё салына бастады. Tan Kypeci жатдайында со ц и а л и с т жастар одактары Орынборда, Петропавловские, Ак- молада, Семейде, Костанайда курылып жат- ты, 6ipaK 1918 жылдын июнь-июль айларынан бастап бул калаларды актар басып алды, сон- дыктан революцияшыл жастарта 1919 жылдын аятына дешн жаудын тылында журш жумыс ютеп, курес жург1зулер!не тура, келд1. Казакстаннын кейб1р калаларында Комму­ ниста Ж астар Одактарынын уйымы буржуа- зияшыл ултшылдарта карсы узак уакыт жэне табандылыкпен курес !журпзд1, ce6e6i, олар алташкы кезде жастар арасында едэу1р ыкпал журпзген болатын. Бул ыкпалды курту уш!н, коммунистер мен революцияшыл жастарта ел- деп жастар арасында кеп туешж жумысын журпзу керек болды. Мысалы, Верный кала- 56

сында ж ас коммунистер мен революцияшыл жастарды уйымдастырушылар (М. Ставров- ский, Г. Федоров, тары баскалар) окушыяар уйымдарыньщ, уй1рмелер1 мен одактарынын, мэжшстершде сез сейлеп, пролетар револю- циясынын жещсш жане онын мшдеттерш ай- тып туаширдк ©здершщ свйлеген сездершде олар буржуазияньщ, байлардыд улдарын эш- керелеп отырды. Осы жумыстын нэтижесшде 32 мушеден куралган «Тдбират эуескойларыныд yfiipMeci» (1918 жылдьщ июнь айына дейш ем1р сурд1) ез1н1н катарынан 11 белсендш-болашак комсо- молецтерд1 тэрбиелеп шырардьг. «Верный окушыларынын- одары» арасында жас коммунистер 6ip топ уйымдастырды, кей1н бул топ каладары тудрыш комсомол уйымы болды. Усак буржуазияшыл уйым — «Верный ер балалар гимдазистер! уйымыныд» шшде 36 адамнан 6ip топ курылып, ол комсомол катарына ендк Оралда, комсомол уйымын уйымдастырран кезде, «Едбек жэне Жарык дуние» деген бур­ жуазияшыл уй1рмеге карсы кызу курес болып erri. Осы сыякты, Ордада «Ж1гер», Омсюде «Жас азамат» деген буржуазияшыл-ултшыл уШрмелерге д е карсы курес журпзшдк Сонымен, революциянын жауларына карсы журпз1лген кыянкесю курестщ барысында, Ка- закстанда тудрыш к ом м уни ст жастар одак- тары курыла бастады. Комсомолдыд бул уй- 57

ымдарына большевиктж партияга жэне совет еклметше $пекс1з бершген, жумысшылардач, шаруалар мен ецбекин интелл. генциядан шык- к'ан ец тацдаулы жас буындар келш енд1. Комсомол мушелИне енген op6ip жас жеткш- шек, азамат сорысы жылдарында комсомол катарында болу — уйымныц шакыруы бойын- ша контрреволюцияга карсы белсене куресу ушш м айдана аттанура немесе жау тылына 6apyFa эрдэйм эз1р туру деген сез екещйгш жаксы урынды. Сейтш, халыктын, и гш п ушш, Отаннын и гш п ушш жан-тэшмен бер!ле ку ресетшдер Рана комсомол катарына енд'ь IV. КОМСОИОЛДАРДЫЦ АЗАМАТ СОГЫСЫНЫЦ МАЙДАНДАРЫНА ЖЭНЕ ПАРТИЗАН ЦОЗРА- ЛЫСЫНА ЦАТЫСУЫ Улы Октябрь Социалиста революциясыныц жер ж узш к тарихи жещс1 ецбекип жастар- дьпг eMipiHe бутшдей езгешелж юрпздк Совет ук’шетшщ революцияныц алгашкы кундертн- де-ак кабыл алынран декрет бойыншз жасы- 14 ке жетпеген балалардыц жалданып жумыс 1стеу1не фухсат ет1лмед1, 18 жаска толмаран жастардыц дкумыс куншщ узактырыва шек койылды, 16 жаска жетпеген балаларга тунде жэне жер астындары жумыста болуына тыйым салынды. Жастардьщ енбек ету1 совет

мемлекетпиц ерекше камкорлырында болды. Жастардыд мектепке, орта жэне жогары дэре- жел1 оку орындарына KipyiHe, турл! KypcTapfa тусуше кед мумкшшшк туды. 18 жаска тол- ран улдар' жэне кыздар мемлекетпк еюмет орындарьш сайлаура жэне оларра сайланура праволы болды. BipaK Октябрь революциясыный бул. жец'к:- TepiH, сол сыякты, жумысшылар мен шаруа- лардыц баска д а праволары мен бостандык- тарын эл1де болса iiiiKi жэне сырткы жаулар- льщ шабуылдауынан коррап алып калу керек болды. Помещиктер мен капиталистер ездерь нен тартып алынран ешмет пен eimipic курал- дарын кайтарып алу ушш барлык куш-ж1герт лэрш жумсады. Октябрь тедкер1сшен кейш-ак олар дереу, жер ж узш к империали.змнщ бел- сеид! турде колдаранына суйене отырып,.®зде- Ршщ куштерш топтап жыйнап, совет еюметже карсы контрреволюциялык кетершстер, бу- лжтер жэне жорыктар уйымдастыра бастады. Шетелдердщ сорыс интервендиясы басталды. Россияда азамат coFbicu epuiin, кыза тустй Жау, ж ас совет республикасыныд жан жа- ?ьгнан б]'рдей шабуыл жасады. Большевикпк партия: «Социалистш отанга xayin тенд|‘» — Деген уран кетерд'1. Партия мен совет еюмег!- Н'Н шакыруы бойынша мындаган жумысшы­ лар мек шаруалар, коммунистер, комсомолец- тер мен г/артияда жоктар ез т1лектер1мен Кы­ зыл Армия катарына к!рд1. Партия мен- ком­

сомол составыныц тек жартысындайы майдан- Fa Kerri. 1918 жылдын жазында совет республикасы ете-мете ауыр халде болды. Ium жэне сырт- кы контрреволюция совет еюметше карсы ку- ресу ушш куштерш 6ipiKTi рд!. Солтустж пен Кыйыр шырыста шетел интервенттер1 — арыл- шындар мен жапондар кожалык erri, батыс пен онтустжте- немютер булж ш ш к салды. Волга мен Обгрде азрырура тускен чехосло- вактар элек салды, Дон мен Солтустж Кавказ­ ца — акгвардияшылар эрекет жасады. Ел'шгз- дш орталырында меньшевиктер мен эсерлер, кулактар б|ршен con,6ipi булш шырарып отыр- ды. Советпк Россияны сорыс epTi коршап алды. Азык-тулжтен жэнёотыннан кол узген совет республнкасыныц внеркэс1б1 мейлшше кый- рап, жокшылыкты бастан кегшрди Осы ауыр кундерде Ленин мен Сталин елд1 коргау жумысыныц бэрше басшылык етт1. Большевиктж партия мен совет уюметшщ бар- лык жумысы бул кезде республиканыц бук!л куш-каражатын Отанды корраура жумылдыру- ды квздедп «Барлыры coFbic ушш!», «Барлыры майдан ушш!, — мше, ол кундердег1 курестщ жауынгерлж урандары осылар болды. Казакстанньщ енбекшг букарасы, орыс хал- кымен 6ipre, интервенттер мен акгвардияшы- ларра карсы куреске шыкты. Кызыл Армияра кемектесу ушш олар ездерщщ улт acnepi бе- 60

fliM^epi мен отрядтарын курды. Азамат cofh- сы жылдарында Торрай, Орал облыстары мен Бекей ордасында казактын эскер бел1мдер1: 4 атты эскер полкы, 11 дербес атты эскер эс- кадрондары, 2 атты эскер отряды, 3 аткыштар полкы, 3 рота, 3 батарея, тарысын-тарылар ку- ралды. Улт эскер бел1мдер1 Жеттсу, Сырдария жэне Актебе облыстарында д а куралды. Ин­ тернационал батаЛьондары мен отрядтары уйымдастырылды. Бул эскер бел1мдершдег! адамдардыц KenniLniri жастар мен комсомо- лецтер едк Ж ас отаншылдар совет жауынгер- лерннн отрядтарына аскан ынта-ж!гер1мен кел!п юрдк Мысалы, Бекей ордасында, жерп- лшт жастар 1919 жылры февраль — март ай- ларында 200 — 300 километр жер журш, ез т1лектер1мен кыррыздьщ (казактын) 6ipiHiui атты эскер полкына кел1п Kiрд!. Азамат сорысы жылдарында Эл1бей Жан- гелдинн1ц Казакстан жершде аткарран кызмет1 ерекше зор. Ол, казактын тунрыш советт1к эс­ кер бел1мдерш уйымдастырура ж эне Туркстан армиясынын эскерлерш ок-дэршермен жабдык- таура тжелей катысып отырды. Жангелдин Торрай облысында ез т1лектер1мен келген адамдардан уш атты эскер эскадросын курды, муныц нег1зп KemuLniri кедей казак жастары болды ж эне ол акгвардияшылар мен алашОр- дашыл бандыларра карсы курес жург1зген 1рш-уакты отрядтарра басшылык erri. Азамат сорысы жылдарында Казакстдн ец- 61

бекпйлерше орыс халкы аса улы кемек керсет- т1. К,азакстанра Фрунзе мен Куйбышев баста- ран совет эскерлер! ж1берид1, булар Казакстан енбекийлершщ кемектесу1мен елкедег1 ак- гвардия эскерлбрш талкандап жойды. Казакстан комсомолы езшщ ен, тандаулы мушелерш майдана ж1берш отырды. Keft6ip калалардары комсомолецтердш бэр! дерлж урыска аттанды. Олар Кызыл Армия катарына кел!п ewu, ездершщ отрядтарын курды, жаура карсы тамаша ерлжпен, батырлыкпен урысты. Мысалы, Орал каласындары К ом м унист Жастар Одарынын, мушелер1 зор ерл!к керсетп 1919 жылы апрельдщ 20 да, ак казактар кала­ ны Камап, жаулап алура талаптанган кезде, комсомолецтер кызылгвардияшылармен 6ipre алдыцры катарда журш урысты, жаудын ата- каларын табандылыклен тойтарып тастап отыр. ды жэне -актарра езшщ б1рде-б1р позициясын, 6ipfle-6ip бекшсш бермедь Оралды корраушылардын. iuiiHAe 15 — 16 жастагы комсомолецтер де болды. Каланы корраушылардын 6ipi — Гаврилов едь Ол жол- дастарымен 6ipre заставала болды. Bip кезде кез ушында атты казактар кершдГ Гаврилов олардын i3iHe тусе куып, 6ipeyiH атып елт1рдГ Казактыц калтасынан б1лд|ру кагазы бар па­ кет табылды, бул кагазда актардыц атака жа- сайтын жоспары жазылран екен. Гавриловтын Колина туарген документтер! акказ'актардын шабуылын тукке асырмай тастады. 62

Жастар батырлыктыц улплерш Актебе май- данында да керсетп. Актебе каласын актар жаулап алраннан кейш (1919 жылы апрель айында) майданный хал1 ете-мете нашарлаи Kerri. Генерал Белов бастаран акгвардия бе- Л1мдер1 совет эскерлерш тыксыра бастады. Сол кундерде совет командованиеа Актебе майданыныц мацызды 6ip учаскесш нырайту ушш, жаксы каруланган жауынгер жастарды аттандырды, майданда бул жастарды «боль- шевиктер» деп атады. Булардыц ш ш де таш- кентттж, туркстандык, перовскшк, шалкарлык, актебелж орыстар да, казактар да, езбектер де болды. „Осы учаскедеп карулы интернационал отрядтарын баскаруды Перовсш депосыныц ж ас oiecapi Николай Селиверстов езмгадетше алды. АкгвардияшыларРа карсы мыкты тоска- уыл курылды. Кызылэскер бел1мдер! Журын, Кандыараш станцияларында жэне олардыц ара- лырындары разъездерде турды. Майдыц 7 кун1 тунде дабыл кагып ыскырран дыбыстар ест1л- д1. Тым-тырагай атыс болып жатты. Колчак- шылар кызылдардыц позицияларына Kipin ке- Tin, постыда туррандарды карусыздандырды, паровоз бен вагондарды басып алды. Кескшес- цен урыс кыза туей. Акырында актар тезе ал- май, елгенде^мн тастапдереу кейшшегшдь Майдыц 8 куш тац сэрще жастардыц отрядта- ры душпанды i3iHe тусш кудалай бастады. От рядтыц-, командашысы Селиверстов алга карай шаба женелдк Bip кезде Селиверстов атыныц 63

басын кейш карай к!лт бурды. Душпан жагы- нан ок буршакша жауды. Жауынгерлер, езде- ршщ командир! колын 6ip сштеп, аттан кула- ранын кердЬ — Кольканы влт!рд!!—деп айкайлады 6ipeyi. Перовшылар кек алу уш‘н алра умтылды, олардын артынан баскалары д а тура жупрдь Жастар батылдыкпен атакара шыкты. К,олма- кол урыс бастадды, Акгвардияшылар бутан те­ зе алмай, уреш ушып, тым-тыратай каша же- нелд1. Урыс бггкеннен KefiiH жауынгерлер зор куй- Ьпшпен cyfiiKTi командируй басына туын шп, жаудан аямай кек алуга ант 6epicTi. 1919 жылы июнь айында жастар, ездершн ересек жауынгерлер1мен 6ipre, Тем!р каласы ymiH аскан ерлжпен сорысты, август айында — Арал тецЗДнде, сентябрь айында — Кара- кумда сорысты, сейтт бул арадагы генерал Беловтын эскерлерУн калдыктарын тугел тал- кандап куртты. Казакстан жастары актарта карсы баска орындарда д а аса каЬармадыкпен сорысты. Буран — тек кана жастардан куралган жэне эмэнда алдынры катарда болган 28-ш! Орал полкынын ерлж icTepi, l-m i Орынбор жумысшы полкынын ерл!к icTepi, Казакстанда куралган баска да эскер бел1мдерУн ерлж, батырлык 1стер» толык айрак бола алады. Верный каласында куралган комсомол отря- 64

Ды Ж еп суд аш солтустж майданда Анненков- тыц бандиттерше жэне алашордашыларва карсы ете батыл урысты. Верный каласынык комсомолын уйымдастырушы Ставровский осы урыстарда аскан ерлжпен каза тапты. Совет республикасына ен зор xayin твн!п контрреволюциянын, куштер! Антантанык ек!н- Ш1' жорытын ж узеге асырып жаткан кезде, 1919 жылы 5—8 октябрьде комсомолдын Бук!л россиялык II съез1 ашылды. Съезд 1шк! жэне сырткы контрреволюцията тойтарыс беруге жастарды жумылдыру уранымен втт1. Съездж ундеу! бойынша комсомолецтер Кызыл Армия катарын толыктырды, ездершщ ынта-иогерле- р1мен Кызыл эскерлерд‘1 Отан жауларына кар­ сы uieuiyiui куреске бастап, рухтандырып отыр- ды. Казакстаннын. комсомолецтер! мен екбекш! жастары елкел'ж жерлерде эрекет жасасан майдандардыц бэр'шде д е урыска катысты. Совет ек1мёт1 уш!н кай жердс курес журсе, олар сол ж ерде болды. Мыцдаган комсомо­ лецтер мен он мындаган казак ж эне орыс жастары, Кызыл Армияныц катарында жур!п, Колчактьщ, Дутовтыц, Анненковтык ак бан- дыларына жэне алашордашыларра карсы урыс журп'зд1, Орынборды, Актебеш, Орданы, Орал- ды кортады тжелей шабуылдап Петропавлов- скш!, Атбасарды, Семейд! алды. Большевиктер партиясыныц басшылытымен, Леншш1ц ж эне Сталинн1к жетекш!л1г1мен ай- 5-555

бынды Кызыл Армия жаудыц контрреволю- цияшыл куштер!н тас-талкан кылды жэне 1919 жылдын аярына таман Казакстанда совет <эк1- мет!н курды. Мунда казак халкынын да эс!ре- се жастардын енбеп аса зор, олар Кызыл Армияны мыктап колдап отырды. «Егер бурынгы Россия ипериясынык ез1лген Улттары орыс пролетариатын жактап, колда- маса,— дед! Сталин жолдас,— Россияда рево лгоция жен!п шыга алмас ед1, жэне Колчак пен Деникинн1ц тас-талканы шыкпас ед!» (Сталин, Марксизм жэне Улт-отар мэселес!, 149-бет). Б!рак ж ау жойылып б!тпеген ед!. Жет!су облысынын кейб1р аудандарында акгвардия- шыл бандылардын калдыктары эл!де болса эрекет жасып журд! 1920 жылдын бас кез!н- де Жет!су майданынын Жаркент согыс учас- кес!нде полковник Сидоровтын жэне алашор- данын контрреволюцияшыл бандылары жой- ыла басталды. Бул арада Щ Интернационал атындагы дербес батальон айрыкша ерл!к керсетт!, онын составында он бес шакты шырыс улттарынан шыккан жастар, комму- нистер мон комсомолентер д е бар ед!. Совет ел!н!ц баска аудандарында да сорыс эрекеттер! аякталып б!тпеген болатын. Казак- стан комсомолецтер! эл!де болса Украина мен Кырым лалаларында урыс журпз!п жатты, Отан ушш акполяктарга жэне врангельш!лдер- ге карсы сорысты.

1920 жылдыц кектем1нде Антантаныц уш!н- ш! жорыгы басталды. Апрельдщ орта кез!нде пандар Польшасы Советт!к Россияга карсы аттаныс жасады, ал одан сон онтуст!ктен (Кырымнан) Врангель шыга келд1. Оларга кар- сы курес жург!зу уш1н барлык майдандардан Кызыл Армия бел1мдер! ж!бер!лд!. Совет ел!- Hin хал! ауырлап, ол адам куштер! мен мате- риалдык кУрал-жабдыктарын майдан уш!н жумылдыра берд!. 1920 жылы май айында комсомолдын Орта- лык Комитет! уш!нш! рет бутлроссиялык мо­ билизация жариялап, комсомолецтерд! Батые майданына ж!берд!. Казакстанньщ комсомол уйымдары бул мобилизацияны вз арасында ойдагыдай етк!зд!. Квптеген комсомолец ез т!лектер!мен майданга суранып кетт!. Петро­ павловск! комсомол уйымы 60 комсомолецт! аттандырды. Комсомолдын майданга журет!н барлык мушелер!, 6 ip адамдай болып, комсо­ мол жыйылысында: советт!к ел!м!зд! шын ык- ласымызбен коргаймыз, бук!л революциялык ж!гер!м!зд!, барлык куш-куатымызды Батыстан аттаныс жасаган котрреволюцияга карсы жум- саймыз деп мэл!мдед!. Семейден 7 комсомо­ лец, Орынбордан — 100, Верныйдан — бук!л дерл!к актив майданга жур!п кетт!. Акмоланын да, Актебешц д е Оралдын да, тагы баска кала- лардыц да комсомолецтер! урыска аттанды. Комсомолецтермен б!рге комсомолда жок он- даган жэне жуздеген жастарда сапар шект!. 67

МаЯданра бскемен каласынан 70 тен аскан адам кетт). Акполяктермен жэне врангельга1ляеомен болган куресте Казакстан ж астары каЬяоман- дыктын тамаша улг!лер!н керсетт!. Семей ком­ сомолецтерЫц 6 ipl — Штыков. Польша май- данында жаралы болып, кайтып келгенсш: комсомолецтерд1н акполяктермен Урысканда кандай батырлык керсеткен'ш, олардын ш’ пнен кептеген комсомолецтер отан уппн каНарман- дыкпен казд тапканын жолдастарына айтып журд1. Егер ж ау тылындаеы революциялык жумыс пен партизандар козгалысын уйымдастыоуда жастардын кандай орын алгандывын айтпай кетсек, онда Казакстан жастарынын азамат со- рысына катысуын суреттеу толык болмас ед!. Казакстаннын солтустш аудандарында Кол­ чак уст ем дтн жург1з1п турран кезде, кантег!с террорра карамастан, революцияшыл жастар халык арасында социалист^ идея женшде уг1т-насихат жумыстарын ж урпзе бердЬ 1918 жылдын озшде-ак Петропавловск! каласында Новицкий бастаган окушылардын («девят­ к а*— «торыз окушы») купыя yflipMeci курыл- ды. Уй1рмеде саяси эдеСиеттер окылды, Рос- с и я д э ры революциялык жардайды талкылады. Ушрменщ мушелер1 жумысшылар мен кедей- лер арасында, жастар арасында революция­ лык к1тапшалар мен листовкаларды тараггы,

сешмд! жолдастарын коРамдык-саясй жумыс* ка тартып отырды. Бул уй!рмешд eMip cypyiMeH катар, 1919 жылры кектемнщ ерте уакытында Петронав- ловск1д е жаетардыд екшдп астыртын уй!рмес1 курылды. Бул ушрме гимназияныд окушыла- рынан куралды. УШрменщ составына: П. Са­ мойлова, Н. Баталова, тары баскалар к!рд1. Ушрме «Пятерка» («ьес окушы») деп аталды. ьул ушрмеде олар ездершщ саяси бш м ш ке- терумен шурылданды. Революциялык эдебиет- терда окумен катар, ушрменщ мушелер1 Един­ ство» («Б1рлш») газетшщ редакциясына келетш газеттердеп материалдарды да окыды. Олар, эсфесе, Иркутск! кэсшштлер одарыныд купыя журналын (ол куылмай турган кезде) кызыга окыды, ейткеш бул журналдын imiHAe Россия- дары революциялык уакыйраларды ыспаттай- тын октын-октын материалдар басылып жур- дь Ушрме 61рте-б1рте улраиып, барран сайын езшщ ыкпалын арттыра бердь Кызыл Армия келгеннен кейш — 6 ipiumi жэне екшдп уй1рмен1ц мушелер! Петропавлов­ ск! комсомолын уйымдастырушылар болды. 1916 жылы, актар Орынборды жаулап алып, орталык Россиядан Туркстан белшш калган кезде, Актебе уез1н1ц Бегал1 поселкесшде жастардыд купыя уй!рмес1 курылды, бул ушр­ ме совет ею м етш д идеясын ж узеге асыру максатын алдына койды. Бул уифменщ eMipi узак болмады. Дутов бандыларыныд шабуы-

лына байланысты ол ез!н1к кызметж токтачып тастады. Bip жыл вткеннен сон, 1919 жылы июль айы шш де, Ташкенттен Екатеринослав губерния- сына, езш н. туган елше карай кайтып бара жаткан Сергей Алексеевич Щербак деген 6ip большевики жолшыбай Бегалi поселкесшдеп алашорда милициясы устап, онын барлык до- куменп-epi мен акшасын тартып алады. Соны- мен Щербак осы арада калуга мэжбур болып, селолык земство управасынын (алашорда ук*' MeTiHin тусында селодагы ею мет орны осылай аталды) секретар1 болып кызметке орналаса- ды. Бул жерде жастардьщ революциялык yftip&ieci болганын б1лген сон, Щербак 1918 жылы ол yfiipMeHi кайтадан жаыдандырып, мушелершщ санын 40 адамга жегюзедк Осы кезде алашорда уюмеп ж ер гш к п еюмет орындарына ездерш коргайтыы отрядтар уйымдасГыру жен1нде жарлык бердк Щербак осыны пайдаланып, революциялык ниеттеп жастардан отряд уйымдастырды да, оны кару- жаракпен камсыздандырды. Кеп узамай-ак Щербактын отрядындагы адамдардыц саны жузге ж етп. Отрядка орта жасгагы шаруалар да юрдь Щербактын басшылыгымен отрядтагы адамдар совет еюметш коргау рухында тэр- биеленш отырды жэне атаман Дутовтыц, гене­ рал Толстовтын бандылары мен алашорда 70

банды лары н а карсы партизан сорысын жург!- зу н и ет ш д е бол ды . 1919 жылы август айында Щербак coFbic- революциялык комитет, штабын курды жэне ез т1лектер1мен келген жастардан отрядын то- лыктырды. Отрядтагы адам саны 300 ден асты. Щербак отрядты 30—35 адамнан эржерге бо­ л т койып, поселкен1 сорыс халшде деп жа- риялады. Отрядтьщ командир! есебш де Щер­ бак оныц барлык шаруашылык-саяси мэселе- лер!н ©3i баскарды.! Б1рнеше ж уз адамнан, кепшшп жасгардан куралган осы партизан отряды будан былайры жерде д е езш!д урыс операцияларын ерютете бастады, оньщ TinTi атты партизандары, пуле- M errepi, винтовкалары, ок-дэр!лер! мен азык- тулш тиелген транспорпарыда болды. Щербак бул мандаты селолардыд алашордашы управа- ларын тепе жойды, болыстык революдиялык комитеттер курды жэне акгвардияшыларра карсы урыска аттанып журдь 1919 жрллы октябрь айында Щербак баскар- ран партизан отряды 2-mi Туркстан атты эскер бригадасына жэне З-uii мусылман полкыныд аткыштар, батальонына кел!п косылды. Corfu батальон— мен 6 ipre Щербак отрядыныд жас-та- ры Туркстан майданындагы акгвардияшы бан- дыларды талкандауга жэне Каспий тендзшщ солтуст!к жагасындары Толстовтыд армиясын куртура катысты. Революцияшыл жастар курес ж урпзудщ бар-

лык турлер!н де жау тылында пайдаланды: 61- реулер! мобилизациядан бас тартты, eKinuiiJie- pi Колчактык армиясынан кашып шырып, пар­ тизан отрядтарына кел!п косылды. Осынын барлыты да акгвардиялык террордын зэрлешп турран ауыр жардайында болып жатты. Бар- лык жерде д е жазалаушы отрядтар шмсюлеп журдь Акгвардияшылар туррылыкты халыкты камшымен сабады, эйелдерд1 зорлады, шакы- рылура жататын жастарды туткынра ала бас тады, кенбегендерш штыкпен туйрелед!, кы- лышпен кеск!лед1,. атып тастап отырды, езенге, сура тастап ж1берд1 Б1рак екбекпплердщ кай- рат-ж1герше булардын. ешкайсысы да багет бола алмады. Олар ез куштерш жыйнап, жаза- лаушыларра карсы жэне актардын еюметше карсы ашыктан-ашык аттаныс жасап журдь 1918 жылы ноябрь айында Атбасар уезш т Мойнак поселкесшде, 7 декабрьде — Жым- пыйтыда (алашорданьщ батыс белШшк орта- лыры) кетершс болды, Jlenci уезшде «Тарба- ратай тау кырандарынын,» к етерш а ерши туст1. Торрай облысында бул уакыттарда актарга «.арсы Амангелд1 Иманов курес журпзд!. 1918 жылдык кузшде Амангелд1 Торрай жэне Ыр- рыз уездер!нде шарын рана партизан отрядын уйымдастырып, Жангелдиншн отрядына келш косылды, жэне онымен б!рге, ак казактарга, алашордашыларра карсы урыека шыкты. 1918 жылы ноябрьдщ аяк шеншде Аманкелдшщ партизандары, Жангелдиншн отрядыыен 6ipre, 72

Торкай каласын адтардан азат етш, онда со­ вет еиметш дайта орнатты. Партизандардын мунан да ipi дозгалыстары 1919 жылдыц 6ipiHuii жартысында Адмола об- лысында (Мариыовск1 дозралысы), Ж епсуда («черкастары доррану») жэне Крстанай уезшде болып erri. М . Летунов, студент П. Миляев, П. Таран ж эне басдаяар болып басдарран К,ос- танайдары партизан отрядындагы адамдардыд саны 25 мын.ра ж етп . Партизандардын, бул ар- миясы шешуяй урыстарда актар отрядтарын жойды, Tinri 6ip арпалыста Бузулуд офицер полкын д а тас-талдан erri. Жас партизандар, acipece домсрмолецтер, ерл1кт1д жэне табандылыдтыц неше турл1 улп- лерш корсета. 1919 жылы март айыныц шш де Костанай уезшщ Львов поселкесшде парти­ зандардын 32 Д он полкыныц адказактарына карсы жург1зген 6 ip урысында адтар 74 тен ас- там партизандарды тутдынра алды, олардыц 1шшен 23 адам 17 жастан 23 ж асда дейшплер ед1. Тутдынра алынрандарды далалыд сорыс- сотына берд1. Жауап алран уадытта. ж ас пар- тизандарра нешетурл1 дорлыд корсетш азапта- Ды, б1рад олар аса табандылыд корсетш — 6 ip- Ae-6 ipeyi партизан дозралысы ж енш де жаура мэл(мет бермед1. «Черкастары дорранура» датысдандардын ш ш де де дептеген жастар мен домсомолецтер болды. Оран басшылыд еткендердщ oipi — Пи­ тер комсомолец! жэне коммуниЛ Петр Тузов 73

ед!. Верный каласынын, большевиктер! оны ез1- н1н уэк!л! ееебшде «Черкастагы корранура» катыскан партизандарра кемектесуге ж1берд1. Тузов онда баргасын сорыс комиссары болып тагайындалды. Тузовтын басшылырымен уш мьщ черкасшылардан куралган отряд атаман Анненковтын 20 мык адамы бар армиясынык шабуылын тойтара отырып, оларра 1919 жыл- дын октябрше д ей т тетеп бердк Корраныс кез1нде казактар мен орыстардын туыскандык достыры ныгая ;густ1, «Черкастары корранушылар» катары ауылдан келген жас ж!Нттермен толыктырылды; казактардан дер- бес атты эскер бвл1м1 уйымдастырылды. Тузов­ тын катысуы бойынша курылган жэне кепгш- л!г1 жастар болтан казактык атты эскер пол­ ны 6 ip урыста, партизан полкынан саны жагы- нан да, каруы жарынан да терт есе басым бол- ран акгвардияшылар бел1мш кыйратып салды. 1919 жылы июнь айында черкасшылар актарга шабуылдап, душпанныд бутш 6 ip полкын туг- кынрэ алды жэне колдарына кептеген олжа тус!рд1. Совет жастары, ен алдымен, онын мандай алды от ряды — комсомолецтер азамат сорысы жыларында аса улкен роль аткарды. Казак- стандагы азиат сорысында да, Россиядары сыякты, комсомолецтердщ керсеткен каЬар- мандыктары ecencie кеп. Совет ук1мет1 ушш болран урыстарда комсо- молецтердт жанкыярлылык жэне каЬарман- 74

Дык куш керсеткенд»’ш1к себеб!, олар боль- шевикпк паргияныц максаттары мен мшдет- терш урына б о д 1, жумысшы табынын мудде- леР‘н> халыктыц мудделерш, езшщ Отанын Доррап жургенш бьвд. БЛКЖО Орталык Комитет Кызыл Армия- ньщ он жылдырына арнаган ундеушде былай Деп жазды: «Уакыт еткен сайын зираттарды шеп басып, *OFaaa бермек. BipaK жумысшы табынын ici УШ1Нкакармандыкпен каза тапкан ержурек ку- ресиилердк батыл кызылэскерлерд1 естен шы- рартыц умыттырура, i3ci3 калдырура еш кан- Дай куштщ дэрмеш келмевд». “ »здщ эд1летт] iciMi3 ушш болган урыстар- Да к,аза тапкан жас батырлардыи eciMflepi мэцп ошпейдк Петропавловскщеп Гайцев пен 1‘рокопичеваньщ, Оралдагы Кулеша мен Бал- таевтын, Жетшудары Ставровскнй мен Тузов- тын, — б1зд]ц жалпы iciMi3 жолында жанын кыйган осы сыякгы дадкты отаншылдардын аттары сандаган жылдар бойы умытылмайды, есте сакталады. Сонымен, Ленин—Сталин партиясынык бас- шылыры аркасында' Казакстан комсомолецте- Р> азамат сорысы жылдарында революциянын жауларына карсы кайармандыкпен алпарыс- ть>. Октябрьдщ жещстерш, казак халкынын ар-намысь!н, бостандыгы мен тэуелаздшн ер- л'кпен коррап калды. Большевиктж кайарман- Дык рухыида жэне совет еюметше шекбз бе- 7й

р!лу рухында тэрбиеленген комсомолецтер елкедеп барлык майдандарга белсенё катыс- ты, кажырлылыкпен туыскан республикалар- дын жерлерш коргады. Олар партизандар ку- ресшде д е тайсалмай батырлык керсетш жур- Д1. • Урыстардыи ерт жалыны устшде Ленин — Сталин комсомолынын, даккы шыкты. Ж ас ба- тырлардын ерлш icTepi комсомолдын тарихы- нан жэне ССР Одагынын. тарихынан орын ал- ды. Бул женшде С. М. Киров мынаны атапкер- ceTTi: «... Комсомол ез!шц жург1зген барлык куре- амен, барлык сурген ом1р!мен шынында да ец- беюш халыктык тарихына ец жотары, каЬар- ман, ен бшк сатыга котеретш батырлык icrep- Ai eH ri3A i». «Bi3AiH арамыздан шмде-юм ол кезде май- данда болган болса,— д ед1 С. М. Киров,— комсомолдын сол уакытта, орасан зор, мешн- ше, тарихи орын алгандыры олардын эл1 ес- шде болар. Жолдастар, дурысыи айту керек, б1здер, большевиктер, жалпы айтканда, жа- наямай курес журпзе б!лет1н халык, ол кезде TinTi комсомол арасынан шыкнан батырлареа «кызыксынып» коз салатын едж». V. КОМСОМОЛ ?ЙЫМДАРЬ!НЫН 8 0 1 ЖЗНЕ КЫЗЫЛ АРМИЯ ТЫЛЫН НЫГАЙТУ 1919 жылдыц аяк кез!нде жэне 1920 жыл- 74

дын бас шеншде Кызыл Армия Казакстан же- р!ндег! акгвардияшылар мен алашорданын эскер бел!мдер1н!н калдыктарын жойып болды. Революциянын жаулары куылганнан кейш комсомол уйымдары жаппай ecin, нырая бас- тады, акполяктар мен Врангельге карсы ку- рес журп’зген кайарман Кызыл Армиянык ты- лын ныгайту, оран комек корсету женшдег! жумыстары кещнен epic алды. Комсомолды уйымдастыруда Кызыл Армиянын саяси кыз- меткерлер! (Фурманов, Апанасенко, Андреев, тары баскалар) улкен роль аткарды. Кызыл Армия бол!мдер! Петрбпавловск! ка- ласына кел1с!мен (1919 жылы октябрьд!н аяк кезшде) жэне онда совет ок!мет1 орнасымен-ак армиянын саясаттык бвл1м!н!н кызметкерлер! комсомол ячейкаларын уйымдастыруды оз колдарына алды. Декабрьдш 2 кун! олар Пет­ ропавловск! TeMip жбл станциясында, ал дека- брьдщ 14 куш каланын ез!нде комсомол ячей- касын курды. Кала комсомолецтерш!н жыйы- лысы жумысшы-шаруа ©к‘шетш1н коммунизм жолында курес жург1зу!мен толык б!р т1лектес екенд1г!н б1лд1р!п карар алды. Б1рак бул ячей­ ка, inline каладары усак буржуазняшыл жас- тардын 61'разы Kipin алрандыгынан, мэденп- арарту жумыстарды рана жург1зд! жэне Россия- лык К ом м уни ст Жастар Одарыньщ (РКЖО) накты мшдеттерш алдына коя алмады. 1920 жылы февраль айынын бас кезшде Омск!ден губерниялык партия комитетМн нускаушысы 77

мен губерниялык комсомол комитёт!н1к нУскау- шыеы келд!. Уйымдастыру бюросы курылды бул бюро бурынгы комсомолецтерге суйене отырып, калада РКЖОнын Уйымын к?рды, оны калалык, комсомол комитет! баскаратыи болды. 1920 жылы январь айында комсомол ячей- касы Кекшетауда, март айында — Акмолала курылды. Нак сол уакытта Кекшетау уез!н1н кептеген деревняларында да комсомол ячейка- лары курылды. Акмола губернясында комсомолдын вм!р еу- ру!н1н 8 жылдырын еске тус!ргеиде, «Комсо­ молец» газет!: 1920 жылдык март-апрель айлэ- рында-ак кала мен деревня аоасында байланыс кушейд! Петропавловск! уез!н!н деревнялары- на каладан комсомолецтер ж!бер!л!п, олар сол жерлерде комсомол ячейкаларын курды, деп жазды. Акмола губерниясында комсомолдын калай вс!п-0 нген!н осы Петропавловск! уез!нен де каруге болады. Егеп 1920 жылдьщ июнь айы- на дейiH, hfhh РКЖОнын Петропавловск! уезд!к конференциясына дей!н м?нда 23 ком­ сомол уйымы болган болса, июльд!ц 15 не дей!н онын саны 40 ка жетт!, сайт!п ондагьт мушелерд!н саны б^рынгасынан (1516 адам ед!>— ек! есе кебейд!. Акмола губерниясында комсомол ячеякала- PI.IH к^растыруда Омск1 партия жоне комсо­ мол уйымдарыныц орны айрыкша. 78

Ол кезде Акмола губерниясыныц мэдениет- саяси орталыры Омск! каласы болатын. Омск! партия ж эне комсомол уйымдары ж 1берген уэк!ддерд1ц кемеп аркасында РКЖОнын уез- Д'к конференциясы, онан сод Акмола губер- нялык конференциясы етк!з!лд!. 1920 жылдыц dipiatui жартысында комсо­ мол ячейкалары Семей губернияеында да жыл- дам epie алып, курыла бастады. Сол жылдыц февраль айыныц аяк кез!яде затонда туцрыш комсомол ячейкасы, март айында РКЖОнын губерниялык бюросы курылды. Муны еске ту- cipe келш, Семейд!ц губерниялык комсомол комитетМц бурынры секретар! Рябов жолдас эылай деп жазды: нак сол уакытта губерния­ лык бюроныц жанынан комсомол ячейкасы курылды, буран каланыц 40 шакты жастары басын косты, Семей тем!р жол станциясында ячейка 20 адамнан, Жана Семейде — ячейка 15 адамнан курылды. Онар соц ячейка казак ауданында курылды. 1920 жылы май айына дейш Семейде 5 комсомол ячейкасы курылып, ондары адам саны 130 ра ж TTi. Осы уакыт­ та К ом м ун и ст Жастар Одагы Павлодарда, ©скеменде, Кекпектще, Каркаралыда жэче сэл кейипрек —Зайсанда курылды. Ячейкалар калаларда курылумен катар, селоларда да ку­ рыла бастады. 1920 жылдыц бас кезжде комсомол ячей­ калары Верный уезййц селолары мен ауылда- рында. Ново-Российсюде, Ж аншарда, Кура- 79

мада, 1леде, Маловоднмйде, Шамалганда, Ес1кте, Тургенде жэне баска жерлерде де ку- рылды. Апрель айынын ортасында комсомол- дын уезд1к-калалык б!р1нш1 конфереициясы болып етт1, бул конференцияда калалык ком­ сомол уйымы басшыларынын 6ipi: уезде каз!р- дщ езш де 12 селолык жэне. ауылдык комсо­ мол ячейкалары уйымдастырылды, олардын катарында 516 адам бар, деп баяндады Конференция Коммунистке Ж астар О д э ры н — Россиялык Коммунисток Ж астар Одагы деп атау жен!нде каулы алды, сонымен бул уйым — жалпыроссиялык комсомол козгалысымен идея жагынан б!рт1лектес жэне б1ртутас уйым екен!н этап керсетт1. 1920 жылы апрельд!ц 20 кун! хурметт! тур- де РКЖОнын Жет1су областык I съез1 ашылды, буран комсомолдык 52 уйымындары 1800 мушес1нен уэк!лд1к алып келген де- легаттар катысты. Съезд ОбЪыстык комсомол уйымын курды жэне кезектег! мшдеттерд! белг!лед1. 1920 жылдын б|р1нш! жартысында-ак Ком­ мунист^ Жастар Одактары Сырдария облы- сынык Аулиеата, Шымкент, Туркстан, Перов- ск1, Казалы уездершде курыла бастады. Партия уйымы 1920 жылдьщ январь айынан бастап ячейкаларды Орал уез!нде (май айына дейш ол 10 ра жетт!) жэне нак сол уакыттын галиде дерл!к — Жымпыйты, Ойыл, Калмы- ковский жэне Елек уездершде кура бастады.

Гурьевте ж эне Гурьев уезшде (Д оссорда, Жы- лойкосада, Кызылкорада) ячейкалар 1920 жылдьщ март— апрель' айларында курылды. Акгвардияшылардыц коластында болмаран Бекей орд-асында К ом м ун и ст Ж астар Ода- 'ы eMip cypin, ©се берд?. 1920 жылдьщ екшш! жартысында Орда каласында комсомолецтер- дщ саны 150 адамра жетт!. Осы жылдын екшш! жартысында комсомол айтарлыктай кушке айналды. Орынбордары 7 комсомол ячейкасы комсомолдьщ 764 мушесГ нщ басын косты; Костанай уез!ндег! 62 ячей- каньщ катарында 930 Fa жуык адам бслды; Акт©бедег1 20 ячейкада 448 комсомолец болды. 1920 жылдын кектем! мен жазында Казак- станнын. партия уйымдары комсомолдьщ жалпы калалык жыйылыстарын, конферен- циялары мен съездерш барлык облыстар мен губериияларда етюзд!, бул жерлерде РКЖО- ньщ калалык, уезд!к, губерниялык жэне облыс- тык уйымдары курылды. Кузде комсомол уй­ ымдары Акмола, Семей губернияларында, де­ кабрь |щ!нде — Бекей ордасьшда курылды. Казакстанньщ кептеген калаларында ком- сомолдын конференциялары мен съездер!, ка- ракшы бандиттердш селолар мен ауылдарра шабуылдап жаткан жардайларында ©тт1. Ком- сомолецтерге винтовкаларын эз!рлеп устап отырура тура келд!. Комсомолдьщ Костанай губерниялык съезше кептеген комсомолецтер 6-555

кару-жарактарымен толык, сай болып келд1. Комсомолецтер кунд!з м эж щ с курды да, тун- де каланы бандылардын шабуылынан коргау уш!н кузетке барып журдь Казакстаннын комсомол уйымдары 1920 жылы кеп жумыс аткарды. Олардыц icTeren к:тер1н!н келем1 кандай болтаный Орал мел Петропавловск! уйымдарынын. жумыстарынан да байкап белуге болады. Орал комсомолецтер! 1920 жылы май—сен тябрь айларьшын !ш!нде РКЖОнык б1р губер ниялык съез! мен б!руезд!к конференпиясын, шаруа жастарынык 6ip уезд!к жэне уш ау- дандык конференДиясын, жумысшы жастар- дыц ею калалык конференциясын, казак жас- тарыныц 6ip калалык конференциясын, окушы жастардьщ 6ip калалык конференциясын жэ­ не жастардын 6ip болыстык конференциясын втк!зд!. 1920 жылдын жазында Петропавловсюн!и калалык уйымы партияда жоктардык ею кон­ ференциясын жэне жастардын жалпыкалалык ек! жыйылысын, 66 жерде комсомол жыйылы- сын, 73 митинг! втюзш, 37 спектакль-концерт койды. Комсомолёцтерд!н белсене кврсеткен квмег!н!ц нэтижес!нде калалык эйелдер белЫ 0з Т0н!рег!не 743 эйелдш басын косты, кала­ лык эйелдер бел’шшк 10 рет мэж!л!сш, эйел- дердщ 138 рет жыйылысын (олардыц шшде 12 делегаттык жыйылыстар), 170 энг1ме, 19 82

митинг!, 5 лекция, 5 сембшк жэне 1 серуен ет- к!зд1. Комсомол жумысы деревняда да жург!з1лдь Костанай уезшщ Викторовен! поселкесшдег! 15 комсомолец, 1 9 2 0 жылы май айында езде- pmiit жумысын корыта келш, РКЖОнын Орын- бор губерниялык к ом итете: 20 рет жалпы жыйылыс, 15 спектакль, 15 сембш к жэне 1 митинг! втк!эд1к деп хабарлады. 1920 жылы август айынын бас кезшде бо- лып еткен РК(б)Пныц Актебе уезд!к ек!нш1 конференциясы, комсомол уйымдарыныи ж р - мысына улкен мэн бере кел!п, арнаулы карар шырарды, бул карарында жастар арасындагы жумыстын накты мшдеттерш белг!лед1. Жерг1- л!кт! жердег! барлык партия уйймдары,— де- лшген карарда,— комсомолдык жумысын жо- тары сатыга кетеру! керек, оны партия мен совет курылысына тартуы керек, совет мемле- кет!н баскару женшдеп барлык тэжрибелер! мен бщмдерш беру! керек. Партия ячейкалз- ры комсомол ячейкаларына идея жарынан ык- пал жасай Ътырып жэне сонымен катар, усак- туйек камкорлыктан аулак болып, ©з1н!н жу­ мысын комсомол ячейкаларымен ты ры з байла- ныстыра жург!зуге ти!ст1. Конференция партия комитеттео!не, РК(б)П мен РКЖО комитеттер!н!н мэжшетер! мен жалпы жыйыльгетарында комитеттерд!н озаоа уэкГплер1н катыстырып отыруды усынды, 23 жастан твменг! Р К (б)П мушелер1н1ц комсомол 83

катарына ену! м!ндетт! нэрсв деп тапты, ком- сомолдын жорарры орындарынын берген нус- каулары жерг1л1кт! ооындарда жузеге асуына квмеютесуд! жэне РКЖОны материалдык жа- fhh3h колдап отыруды м1ндеттеп жуктед!. Комсомол ячейкалары жок деревнялар мен кэс!п орындарындары партия ячейкалары ком­ сомол ячейкаларын дереу Уйымдастырулары жэне уйымдастырушылар мен комсомол ячей- каларынын жУмыстарына кемектес!п отырула- ры керек. Уйымдастыру жумысымен катар, комсомо- лецтер ез1н!к саяси жэне мэдени дэрежес!н ке- теру жумысына к!р!ст!: мектепке к!рд1, Курска туст!, ез безм ен б1л1м алатын уй!рмелерде окыды, мэдени-арарту уй!рмелер мен эдеби сауык кештер! уй!рмелер!н кУрлы, бул жумыс- ка комсомолда жок жастаоды тартты. Осынын бэр! комсомол уйымдарынын аткар- FaH 1стер! турл1-турл! болрандырын, олардыч жастар арасындары ыкпалы ecin отырранды- рын ыспаттайды. Бул, сонымен катар, жастар- ды бастай алатын активистерд!н де комсомол уйымдарында ержет!п, тэрбиеленгенд!г1н де ыспаттайды. Казакстан комсомолын Уйымластыруда Ра­ ни Муратбаев айрыкша орын алады. Ол Кы- зылорда облысынын Казалы ауданында 1902 жылы туып, бала кезшде кыйыншылыктык. жокшылыктын зэр!н тартты жэне байлардык керсеткен корлык-зорлыктарын басынан ке­

ш1рд1. 1916 жылы, 14 жасар бала шарында, Рани Казалыдары буржуазияшыл-ултшыл ин­ теллигенция баскарран мусылман жастарыныц уйо'рмесше коредк &зшщ басшыларыныд жэне олардыц жумыстарыньщ екжей-текжейш тус1- нш б т п алган соц, ол кеп узамай-ак булар- ра карсы оппозицияда болып, басшылык жу- мысына енш алган бай улдарыныц тобына кар­ сы шырады. Казакстанда совет OKiMeTi орнай бастаран кезде Рани Советтерд1 уйымдастыру- ра кызу Kipicefli. Казалы Совет1 оны жумысшы, шаруа жэне солдат депутаттарыныц CoBerrepi Аткару Комитет! нщ мушес! eTin сайлайды. 1918 жылы, Октябрь революциясыныц б!рш- nii жылдыры кун1, Рани Муратбаев митинлде шырып сез сейлеп, ол свз1нде: б1здщ барлык куш-ж1гер1м1з канаушы таптарра — буржуа- зияга, байларра карсы жумсалуы керек дед1 жэне казак жастарын олармен курес журпзу- ге шакырды. Сонымен катар, Казакстан жас­ тарын Кызыл Армия катарына барура жэне революциянын жауларымен, акгвардияшылар- мен аянбай урысуга шакырды. Рани Советте отырран Казалыньщ байы — Оспан Мереевке мейлшше карсы шыкты. Кеп узамай-ак Муратбаев Ташкентке нете­ ль Мунда ол 1919 жылы Коммунисток Жастар Одарыныц мушелшне алынады.'Рани комсо­ мол уйымыныц аса кернекп басшыларыныд 6ipi болады. Комсомолга KipreH соц, ол жастар арасын-

Дары жумысты онан сайын ерктете туседц орыс, казак, кыррыз, езбек, тэж ж жастарын уйымдастырып, бастарын косады, оларды ин- тернационалдык рухта тэрбиелейдь Алдынры катардаРы жастарды комсомол катарына тар- тады. Жумысшы-шаруа жастарды коммунис­ т а рухпен тэрбиелеуге басты кед'1Л беледк Сол жылы Рани Муратбаев коммунистж жас- тардыч Конгрес1не барып, онда Коммунист!к Жастар Интернационалыныч (КИМ) Аткару Комитетш1ч мушелшне сайланады. 1920 жылы Рани Ташкенттеп Казак-кыррыз институтынын жанынан комсомол ячейкасын уйымдастырады, квпш1л!к-саяси жумысын журпзедк лениндж кадрларды дайындаура кв- мектесед!. Ол Туркстан комсомолыныц III съе- зш ч жумысына белсене катысады жэне Турк­ стан комсомолы Орталык Комитет1н1н мушелР пне сайланады. Комсомолдьщ Орталык Коми­ тет! оны Орталык Комитетп'ч Казак-кыррыз бел!мшщ мечгерушк! етш тарайындайды. Осы кезден бастап ол комсомол жумысын бу- К1л Туркстан квлем1нде жург1зш, соныц iuiiHfle Ж етку жэне Сырдария облыстарыныч жаста- рына айрыкша кеч1л бвледк. Муратбаевтыч бедел1 кун санап есе беред1. Оны Орта Азияньщ apftip комсомол уйымыныц досы деп санап, «б1зд1к Рани» деп атады. Fa- нид1ч хурметше мэдени-агарту мекемелер1 ку- рылып отырды. Верный каласында комсомол клубы уйымдастырылып, оны Ранид1ч атымен

атады. Ранидг'н ингернационалдык жастарды тэрбиелеу ж эне оларды 6ip жерге топтау жв- ншдеп аткарран жумысын ецбепне сай 6aFa- лащ комсомол уйымдары Рани Муратбаевты Шырыстэры совет жастарынын революцияшыл басшысы деп атады. Рани дамы л'алмастан о к ы п , жуМыс icreft бердк TiriTi ауыр сыркаттанып жаткан кундер- дщ езш де д е ол ютапты колынан тастамай, Карл Маркстыд «Капиталын» окып уйрендь Жастарды да осырэн шакырды. РКЖОныд III съезшде Лениннщ нускаула- рын басшылык ете отырып, ол Ж етк у комсо- молына жазган хатында комсомол уйымда- рын: совет-партия мектептерш, халык агарту институттарын жэне баска да оку орындарын жастармен голыктырура шакырды. Рылымсыз, б ш м а з со ц и а л и с т корам орнатура болмай- ды, — деп жазды Рани. — Bi3 кедей жастары- ньщ мудделер! уцпн жумыс icreyiMi3 керек. Совет еюметшщ жауларына карсы курес жур- Г1зуд1 оцайлату ушш жастарды уйымдасты- рып, окыту дерек дедй Рани кыэдарды саяси жарынан тэрбиелеуге, оларды корам жумысына тартура зор кещл болin отырды. Казак кыздарыныд арасындары жумыска ете-мете шурылдана Kipicin, Туркс- тан РК(б)П Орталык Комитет1н1н эйелдер арасындары жумыс жешндег! бвл'/м'/ие жш- жщ кедес 6epin отырды. Ж ергшит! ж ердеп кыздар арасында жумыс 87

журпзгендё, кыздардыц уйшдеп жэне турмы- сындагы жардайларды, эдет-рурыпты еске ала отырып ж урпзу керек ек ен дтн этап керсетп. Карадрыда, артта калган кыздарды азат ету, оларды окытып арарту жэне корам жумысына тарту — комсомолдын непзгё мёндеттершён 6ipi бонды. Рани Муратбаев, комсомолдын Жет1судагы басты Мшдет! — ецбекшё казактар мен кыр- гыздарды жерге орналастыруда большевиктёк партия мен совет уммет1не барлык жарьнан- да KOMeKTecin отыру болады деп санады. Ол комсомолецтерге: бул мэселеш дурыс шешу — казак, кыррыз ецбекшёлерёшц емёрш кайта KypyFa байланысты, нэрсе деп тусшдёрдё. Со­ вет веаметешц жер, мэселесё жешндегГ саяса- тын кенёнен таратура TyciHflipy, партия мен со­ вет орындарыньщ отаршыл жэне байшыл эле- менттерге карсы курес журпзуше белсенд! турде кемек керсетёп отыру комсомолецтердён айбынды м!ндет1 болады д ед1 Рани. 1921 жылдыц аяк кезёнде Рани Туркстан комсомолы Орталык Комитетёнёц жауапты сек­ ретаре болып сайланады. Комсомол уйымда- рынын жумысына басшылык ете отырып, ол ултшылдармен, пантуркизммен жэне советке карсы баска да агымдармен аяусыз курес журпзед'1, жастарды интернационализм ру- хында. тэрбиелейд1, оларды Ленин — Сталин партиясыныц тец1рег1не топтайды. Будан былайры жылдарда да Рани Орта 88

Азнядзры жастар козралысынын аса керйеки. кайраreepi екеш'н керсеттс. Ол — Туркстан- Д . а т комсомол уйымы басшыларыныц 6ipi, 1уркстан партия Орталык Комитетшщ муша- ci, Орта Азия РК(б)П Орталык Комитетшщ бюро мушеа, Туркстан республикасы Совет- Tepi Орталык Аткару Комитетшщ Mymeci бол- Ды. Комсомол кызметкерлершщ кернектшерЬ НЩ 6ipi болвандыктан ол, сонымен катар, Россиялык К ом м ун и ст Жастар Одарынын Орталык Комитетшщ мушес! жэне Коммунис­ ток Жастар Интернационалынын Аткару Ко­ митетшщ M ymeci болып сайланады. Коммунис­ т у Жастар Интернационалынын Аткару Коми- тетшде Муратбаев Ш ырыс жастары бел1мш баскарады ж эне е з в щ р ш т акырры кунше дейш кол узбестен, кайраттылыкпен Отанымыздьщ игйпп ymiH жумыс ieTefli. Рани Муратбаев Москвада 1 9 2 5 жылы апрельдщ 15 куш кай- тыс болды. Азамат сорысы жылдарында уйымдастыру курылысы мшдеттерш жузеге асыра отырьш, Казакстан комсомолецтер1 1920 жылы акпо- ляктар мен Врангельге карсы курес журпзген Кызыл Армиянын тылын нырайтура белсене Катысты. Елд! коррауда тылдын мэш аса зор болды. Ленин, Ka3ipri жардайда, сорыс орасан кеп адам куштерш, резервтерд!, ок-Дэршерд1 талап бтщ отырран жардайда, тыл аса улкен орын алады деп этап керсетть Тыл —Кызыл Армия-

йын майдандарра курест! ойдарыдай жургЬу- шн непз! болып табылады, дед!. Ленин мен Сталин совет адамдарынан бу­ ки eMipi мен ккерл'нчн сорыс мудделер'ше ба- рындыруды талап егп. Ол кундерде кесемдер- flin барлык макалалары мен свздершде осы ninip айтылып отырды. Ленин былай дед!: «... Bi3 вз саясатымызда колданран жэне эр- дайым б1здщ жен,ум1зд1 камтамасыз етш кел- ген ережеш еске алып, оны калай да орында- уымыз керек жэне акырына дейш жузеге асы- руымыз керек. Бул ереже мынау: 1стщ бет алысы сорыска апарып соккан екен, олай бол- са 1ст1н бэрГн cofhc мудделерше барындыру керек... Кандай жыйылыста, кандай мэжшс- те болса да, кандай мэселе каралса да, ен эл- дымен, мына мэселеш талкылау керек: cofhc- ка жэрдемдесу ушш 613 барлык хажет ierl ic- тед1к пе, жеткШкт! куш жумсадык па, май- данра жеткшкт1 жэрдем ж1берд1к пе?.. Ауыт- кушылыктын бэрш жойып, барлык шырынды, барлык кемепм1зд1 майданра жумсау керек. Сейтш, барлык куш1м1зд! осы жолрэ жумсап, кандай шырындардан болса да тартынбай, бв бул жолы да сезс1з жецш шырамыз» (Ленин, XXV том, 261-бет). Тыл енбекннлершщ майданра жэрдемдесу женшдеп Ленин мeнCfaлиннiц берген нускау- лары мулт1кс1з жузеге асырылып Комсомолецтер ©неркэсште, ауыл шаруашы- лырында, транспортта, азык-тулж майданын- 90

Да жан аямастан кызмет етт1, Кызыл Армий- Fa материалдык кемек керсетт!. Тылдыц бар- лык жумысы жауды талкандау муддес!не бавындырылды. Акгвардияшыл эскерлер мен сорыс интер- венттер! б1зд1ц елш зге шабуыл жасаган сон, ецбекип будара Отанымызды корраушыларра квмектесу ушш саркылмас инициатива квр- сетт1. Совет халкыныц .инициативасы бойынша отанды коррау коры жыйналды, оран совет республикасынык сан миллиондаган адамдары катысты. Ецбекиплер отан коррау корын уне- Mi устьустше молайтып жыйнап отырды. Отан коррау корын толыктыру Зс1не Казак- стан комсомолы да б е л е е т катысты. Олар °тан коррау корына ездершщ енбек акылары- нан бвлш берд!, Кызыл Армиянык пайдасына Деп сауык кештер, спектакльдер койыд, кар- Жы жыйнап 6epin журдк Казакстанда «Майдан жетЫ» етк!з1лд1. Комсомол уйымдары аяк киЗм, KHiM-кешек, 1ш- KHiM, акша, азык-тулж жыйнады. «Майдаа жетЗлц-Ь 1920 жылы ноябрь айынын баскезШ- де> hfhh Врангельдщ Перекоптег1 бекшЗсшет1- «елей шабуылдап жаткан кезде етт!. Орал облысыныц жалрыз р а н а Калмыков ауданын- Да отан коррау корына: 43 тон, 200 кой тер1- С|> 320 макталы шалбар, 665 кулакшын, 550 паР колрап, 250 пар носки, 35 сырт кейлек ^эне к в г/т е ге н фуфайка, пима, ботинка, сулп, 91

орамал, тарысый-тарылар жыйналды. Мунын устше акшалай 316 мьщ сом жыйналды. Зат, азык-тулж жэне акша каражатын жый- нау женшдег! жумые барлык, селолар мен ау- ылдарда да жург!з1лдь «Майдан. жетшгЬ мен Октябрь революциясьгньщ III жылдырын етизу ушш Орал уез;ыц, KpacHOBcni болысына ж1бершген партия Mymeci В. Ф. Афонский, РК(б)П губерниялык к о м и тете берген баян- дамасында былай деп жазды: «Составы Афонскийден, Погодаевтан, Шер- шицкийден куралран болыстык комиссия жэне составы А. Семеновадан, Ф. Сафроновадан, П. Сафроновадан, А. Бочкаревадан, тары бас- калардан куралран жастар одарынын театр- мен эуестенуш! тобы, 1920 жылы ноябрьдщб кун! 25 хутор к.орамынык басын коскан 6 се- лолык советтерде жумыска KipicTi. Онын кун- делш жумысы мынадлй: 7 ноябрьде — Шапошников поселкесшде жыйылыс 6TKi3fliK. 250 адам катысты. Онан кейш — митинг1лер ©TKistofli, атып елпршген кызылэскерлерд! жсрлоу процессиясы болды. Кешке таман спектакль Койылды. Жыйылран каржы — 15.400 cqm. 8 ноябрьде — Курлин хуторынын жыйылы- сы болды. 120 адам катысты. Кешюсш — спектакль койылды. Жыйылган каржы — 10.520 сом. 9 ноябрьде — Кожевников пен Пылаев ху- торларыныц жыйылысы етшзшдк 100 адам ка- 92

тысты. Спектакль болды. Жыйылран каржы — 8.900 сом. Ю ноябрьде — Щучкин хуторында жыйы- лыс болды. 100 адам катысты. Спектакль бол- ды. Жыйылран каржы — 9.065 сом. 11 ноябрьде — Лягошин хуторында жыйы- лыс етк1з1лд1. 80 адам катысты. Спектакль болды. Жыйылран каржы — 7.260 сом. 12 ноябрьде — Лягошин хуторында жастар одатынын жыйылысы еткЫлдц Осынык нэти- ж ^ н д е РКЖОнык комитет! кайта сайланды. Жацадан сайланран комцтетке жуык арада жузеге асырылатын практикалык шараларды белНлеуге кем’ектестк. 16 ноябрьде — Астафьев хууорында жый- ылыс етк1‘зд!к. 60 адам катысты. Спектакль болды. Жыйылран каржы — 2.900 сом. Соны- Мен катар, комсомолецтер отан коррау коры- На эртурл! заттармен азык-тул!ктер жыйна- ды». Комсомолецтер Кызыл Армияра осылайша л<эрдемдес!п, жауды жецуде осылайша кемек- тестК Азамат сорысы жылдарында тылдары бур- жуазиящыл-ултшыл жастар уйымдарына кар­ ей Коммунист^ Жастар Одагы зор курес журНздц «Верный гимназистер1 уйымдары- нь'Н одагы» жастар арасында буржуазиялык ыкпалды кушейт!п, тек «мэдениеттшкпен» шу- РЫлданды, жастар козгалысы «тапсыз», «пар тиясыз» уранмен вту! керек дед!. Онык кей- 93

6ip басшылары (Гранитов Ипполит — поптыц баласы, Поздеев Виктор — Верныйдеп уй устаушы байдын баласы, Быков Борис — банк бастырынын баласы, тары баскалар) больше- виктерге карсы шырып журдк «Жас большевиктер» тобы 1918 жылдын аяк кезшде-ак бул одакка карсы курес жур- пзген едк М. Ставровский, Г. Федоров, тары баскалары сол кезде осы' одактын катарында болды да, артынан ездер! оран карсы белсене KypecTi, бул уйымнык буржуазиялык мэн!н эшкереледК енбекш! жастарды Совет QKiMeTi жолында курес жург’шуге шакырды. «Жас большевиктер» тобы 1919 жылы январь айын- да «Верный гимназистер! уйымдарынын ода- FbiH» мулдем жойды. Орданык калалык Коммунистж Жастар Одагы ен алгаш курылган кун!нен бастап-ак сол кезде Ордадары буржуазйяшыл-ултшыл одак—«Ж'гер» уйымына карсы курес журп- зе бастадй, «Ж1гер» одарын оншыл эсер Эз!р- баев пен меньшевик Кокебаев баскаратын ед1. Бул одак жастардын ен контрреволюцияшыл уйымдарынын 6ipl болды. Бурынры Каменск! уез1н!н жерс!з шаруалары, Бекейхановтын, Ше- кетаевтын, жэне де баска байларлын жерлерш бал’ш беру женшде Бекейдт обльжтык жео управасыньщ алдына етш!ш жасаранда, «Ж1- гер» одары'жер управасын жактап бул eri- жшке карсы шыкты, т!пт1 байлардын жерле- piн белш беру жен!нде етш1ш жасаган кедей- 94

лерд5 туткынра алынсын деп усыныс юрпзд!. 1918 жылы, жумысшы жэне шаруа депутат- тары Советтершщ I съезшде (Астраханда) «Ж1гер» одатыньщ уэк ш Эз^рбаев, эсерлер партиясыныц тапсыруы бойынша, совет ек!ме- т1не ашыктан-ашыд карсы шыкты. Коммунисток Жастар Одагы «Жогер» ода- гьша карсы эрдайым курес ж урпзш отырды, оньщ буржуазиялык ж эне контрреволюция- лык мэнш эшкёрелеп, казак жастарын боль- шевиктж партияныц тещрегше топтанура ша- кырды. Осы кажырлы жумыстьщ аркасында 1919 жылы май айында «Ж!гер» одары тара- тылып ж1бер1лд1. Сол жылы июнь айында Ордада контр революцияны дэрштейтш штап- шаларды таратып журген «Татардыц мэдени- арарту когамы да» куртылды. Комсомолдьщ будан былайРы ж ердеп icTepi казак жастарыныц арасында революциялык козралысты кушейтуге жэне Бекей облысы- ныц уездерш де комсомол ячейкаларынын ту- уына жетк!зд!. Оралдары ж эне Казакстаннын баска да КалаларындаРы буржуазияшыл, ултшыл yftip- мелер мен одактарга карсы комсомол уйым- дарыныц ж урпзген Kypeci жешнде д е осыны айтура болады. Большевикт1к уйымдар мен Коммунист!к Жастар Одактары кун сайын бул уШрмелер мен одактардын совет вюметше карсы журпзген жумысымен куресудо кушеи- т'щ, 1920 жылдыц аяк кезше таман жастардык

буржуазияшыл-ултшыл уйымдарын курту жо- ншде деген! не жетт!. Сонымен, азамат сорысы жылдарында Ка- закстан комсомолецтер! елкен!н жерЫлеп контрреволюпияны талкандаура жэне акпо- ляктар мен Врангельге карсы куреске белсене катысты, совет тылын нырайтып, Кызыл Ар- мияра кемек керсет'ш отырд'ы. Азамат соры- сында ж е щ п шырудык нэтижесшде бук!л Ка- закстанда ж ас буындар козралысы жаппай epic алды, комсомол уйымдарынын ecvi ку- шейдк Комсомолецтер партняда жок жастар- дын таптыд caHa-ce3iMiH оятты, совет жаста- рына жат, буржуазияшыл-ултшыл ыкпалра карсы куресе mypin, совет жастарын KOFaM жумысына жэне комсомол катарына тарттьт. BipaK Коммуниста Жастар Одэрынын уйымдары элше болса нашар ед1 жэне б5р5к- пей, бытыранды жур'ш жумыс ктедь Оларяын алдында турран ен д т Miидет — комсомолеп- терд1 б'ф-тутас елкелж комсомол уйымына 6i- piKTipy мшдет! ед5. VI. БЕЙБ1Т КУРЫЛЫСКА К8Ш У Ж8НЕ КАЗАКСТАН КОМСОМОЛЫНЫН УЙЫМДАРЫН Б1Р1КТ1РУ жУмысы 1шю жэне сырткы контрреволюпияны жо- йып болып, Совет ел! бейбгг шаруашылык куру жолына кеше бастады. Б у л 'ш г е и халык шаруашылырын калтлиа келт1ру керек болды.

Е>рак б? л ж^мысты ете-мете ауыр жардайда отк!зуге тура кёлд!. Азамат сорысындэры же- Н1с колрэ онайлыкпея тускен жок. Кеп жыл- дык сорыстьщ салдарынан ел куйзел!п каллы. Ауыл шаруашылырыныч жалпы ен!м! 1920 жылм сорыстан буоынры д эоеж есш т жаоты- сына рана жуык ед1. Ipf енеркэс!пт1н вн!м? со­ рыстан бурьютысынан жет! есе дерл!к кем бол- ды. Шойын балкыту 1921 жылы сорыстан бу- пынры енл!р1лген1н1н 3 ,процент1ндей-ак болды. Транспорт кыйрап к а л л ы , отын жет!спед1. Ме­ талл мен кезлеменщ запастары таусылура жя- кын ед1. Ел нанра/ майга, етке, аякки!мге, кшм-кешекке, керосинге д!лгер болды. Кязакстанда бейб1т шаруашылык куру жо- лына кошу тым кыйын сокты, ойткен! азамат сорысьг жылдарында елкенш б!раз жер1нде кеск!лескен урыстар болып вткен ед1. Колчак эскерлер!, казак эскерлер1 мен алашорда YKi' мет! б1ркатар калаларды кыйратып Kerri, ора- сан коп селолар мен ауылдардьт куйзелтт!. Епсп'к жер мен мал басы мыктап кем!п кал- ды. Ocipece узак уакыт урыс болран губерния- лар мен облыстардын жерлершде ауыл ша- руашылыры катты зыян шект!. Мысалы, Орал губерниясыньщ ег!ст!к жер! 1920 жылга карсы 70 процент кем!д|, халкынын тен жарымын- дяйы рана калды. Жеп'су мен Сырдария об- лыстарында ericriK жер, сорыстан бурынрысы- мен салыстырганда, exi еседеи астам кем!д!. 7-555 97

1920 жылдьщ кысында кбптеген ауилдык жоп- лерде жут болып. малдары кырылгчп кячдм. Казакстаннын енеокэаб! д е ауып булчч'й- л1кке ушырады. Тр! енеркэст аудандарынык б!разын акгвардияшылап катардан шыгр.рь'п тастады, 6ipa3bi купал мен шик'заттып жок- тырынзн бостан-боска карап тУпды. колЬне.Р- иплер внеркэс1б1 жоктын касы ед1. Казакст^ч отын мен азык-тулшке тым л'лгер боллы. Се- лолар мен ауылдарды еузек ауруы каптал Kerri. Бул кыйыншылыктардын уст!не, Казакстан жалпы шаруашылык, саяси жэне мэдениет жарынан артта калган елке болды. Совет рес- публикасынын баска да шеткер! жаткан ай- мактарымен катар, Казакстаннын да артта калгандырын, Ленин езшщ «Азык-тулж салы- р ы туралы» ютапшасында былайша суреттед»: «РСКСРдын картасына караныздаршы. Во- логдадан солтустжке карай, Дондагы Ростов пен Саратовтан онтустж-шырыска капай, Орынбор мен Омекщен онтуст!кке карай, Том- скщен солтуст'жке карай алып жаткан улан- байтак кен дала, бул далага ондаган мэде- HHerri ipi мемлекеттерд'1 сыйрызуга болар ед'ь Ал осы даланык барлыгында да патрнапхал- дык, жартылай тарылык, нарыз барып турган тарылык устем болып тур». «Орынбор мен Омскщен ондустжке карай», ярн и Казакстанда, шынында да ол кундердо артта калушылык пен жартылай тагылык Y1'

темди< еткен ед1. М?ныц ■ce6e6i, еркендеген енеркэа’п пен ©неркэс!ггпк пролетариаттык т!пт! жоктыры, ауыл шаруашылырынын артта калвандыры, казактардын кешпел1 ж эне жар- тылай кешпел1 ©Mip сургендМ, ауылда жарты- лай феодалдык, патриархалды-рулык каты- настардьщ калдыры, жергШ кп халыктардын мэдени-саяси дэреж еаш н темендш жэне тагы сондайлар ед1. Бурынры заманнан калган ауыр мура, сорыс салдарынан болРан' булшшшк пен егшнщ шыкпай калуы, тары сондайлар —• Казакстан халкынын саяси сана-сез1мше зэрш типздк Сорыс журш жаткан кезде адамдарымыз тап- шылыкка, кыйыншылыкка конген едК BipaK енд], сорыс б п к е н сон, букара. халык бул кы- йыншылыктарды жоюды талап erri. Казакстандары талкандалган контрреволю- цияныц калдыктары ж ас совет еюметшщ кез- десш отырран кыйыншылыктарын пайдала- нып, совет еюметше карсы курес ж урпзудщ жана тэс1лдер?не к е н т . Олар бандыларды (Орынбор, Орал губернияларында) ж эне ку- лак-байлардын бул1ктерш (Акмола, Семей, Жет1су облыстарында) уйымдастырды. Бан­ дит каракшылар Казакстаннын, селолары мен ауылдарына шапкындап, халыкка террорлык журпзд?, совет еюметшщ жумыстарына ке- дерп жасады, енбекин букараны гонады, мал- дарьш яйдаи окетп, совет мекемелер’ше. оов- хоздарга, складтарга ©рт >Hi6ep;ii, партия мен

coBerriR белсенд! кызметкерлерш wiTtpIn журда. 1921 жылдын кектемжде бандит каракшы- лар Каркаралыта баса-кектеп Kipin, оны топа- ды да, 20 коммунист! елт!рш Kerri. Петропав­ ловск! уез1нде бул!к жасаушы кулактар б«рка- тар селоларды-жаулап алып, партия-совег ак­ тивней кептеген жолдастарды влт1рд(. Коста- най губерниясыньщ Адамовсю ауданьтнда эк- гвардияшылар аудандык орталыкты жаулап алып, партия мен советтщ 35 кызметкер1н «л- т!рд1. Бандыларта жэне кулактар кетершс'ше карсы курес журпзу уш'ш коммуиистер ней комсомолецтерден куралган кызылдардын от- рядтары ж1бер1лд1. Верный мен П1шпек уезде- р'ш'щ комсомол уйымдары ездерш ш мушеле- рш баспашыларды талкандаура женелтт!, олар Верныйдеп контрреволюция бултн жоюга катысты. Орынбор, Орал, Петропавлов- cKi, Семей комсомолецтер1 мен жастары да бу- л!ктерд1 курту уш'ш аттанды. Бандиттердщ шабуылынан зыянды бэр'шен кеп шеккен губерния Орал губерниясы болды. Бул арада Аистовтык, Сапожковтыц, Сара- фанкиншк, Кистовтын, Сафоновтыц, Усовтын жэне баскалардьщ бандылары мейл'ш не ойран салып, бул1к жасады. Бул бандыларта карсы куресу уш'ш -1921 жылдын кектем1нде, ен ал- дымен, Орал коммуннстер! мен комсомолодте- pineii уйымдастырылраи отрядтар Kerri. 100

«9л1 е а м д е ,— дейд! of3h катыскан 6ip ком­ сомолец, — Аистовтыц, Беготняныц бандыла- рына карсы аттаныскд щыру ушш жыйналып жаттык- Айкай, шу. Винтовка, патрон алдык. Тунп сагат 12де жолра шыктык. Усов посел- Kecine келш жеттж. Жакын манда бандиттер бар ei<eHiH б ш п алдык. Бытырап, шабуыл жа- сай бастадык. Атысып жатырмыз. Б1зд!ц ката- рымызда болРаны жуз шамалы коммунистер мен комсомолецтер бар, ал оларда — 850 адам. Bipan б!з корыкканымыз жок, 6ip адам калканша урысуга уйгарыстык. Июльдщ ыс- тык куншде олар 6i3re куш боны шабуылда- ды. Вандиттердщ шабуылына тетеп беру 6i3re кыйын сокты. Суйтседе б!з олардыц шабуы- льша тетеп бердж. Келеа -куш алпарыс тары басталды. Bipan бул жолы 6i3 олардын тас-талканын шырар- дык. Уш табын малды тартып алып, оларды шаруаларра кайтарып бердж. Уезден бандит- терд1 бес кундей кудаладык.» «Бандит Сапожковтыц Оралра шабуылдаРан 6ip уакыйрасын тары айтып берей ш ,— дейд! ол комсомолец. — Ол кундерде бушл калалык уйым каруланган болатын. Барлык комсомо- лецтерд1 «Современный» киносыныц корасы- иа жыйнап, карауыл кызметш аткарткызды. Бул 6i3re унамады. ©зде}пшз ойлацыздаршы: барлык коммунистер окоптерде жатканда, б!з тыл жумысында жургендей болдык. Мшекей, содан кейin каладан 6ipTe-6ipie окопка «кашу» 101