Қазақстанның Россияға қосылуының прогрестік манызы

КАЗАКСТАННЫН РОСС ИЯ ГА КОСЫЛУЫНЫИ ПРОГРЕСТ1К МАЦЫ.ЗЫ

F. ЭБ1ШЕВ ТЛРИХ РШЫМЫНЫН КАНДИДАТЫ КАЗАКСТАННЫН Р ОССИЯ FA КОСЫЛУЫНЫЦ ПРОГРЕСТ1К МАНЫЗЫ Жалпы редакциясын бас^арган доцент М. АК.ЫНЖАНОВ. К А З А К МСМ-ЛЕКЕТ БАСПАСЫ Алматы — 1953

S s a w s K i ________ 'Д - г г к я iT K » ■ \" \"

КАЗАКСТАННЫ Н РОССИЯЕА КОСЫ ЛУЫ НЫ Н П Р О ГРЕ С Т1К МАН.Ы ЗЫ Н Б А Я Н Д А У Д А Е Ы КАТЕЛ 1К ТЕР МЕН Б УРМ А ЛАУШ Ы Л Ы К .ТА Р Ж ЭНЕ ОНЫ ТУЗЕТУ Ж О Л Д АРЫ . Осы уакытка дей!н Казакстаннын Россияга косылуы нын прогресп'к манызы туралы маркст 1х-ленинл|‘ к тургь;- дан толы к TyciHiK бер:лм ей к ел д ь М арксизм-ленинизм классиктер:нщ «...реакциялык Россиядаи баска тагыда революциялык Россия, Радишевтер мен Чернышевский- лерднт, Ж ел я б о в та р мен У льян овтарды н , Х алтуриндер мен Алексеевтер д щ Россиясы ...»1 б о лд ы деп карее>>in, Казакстан тарихындагы осы революцияш ыл Россиянин J ролш тусшд'фмедк К азакстанны н Р осси яга косы луы X V I I I гасырдын 30- жылдарында басталып, X IX гасырдын 60— 65-жылдарын- да аякталды. Б ул aayip марксизм идеясы Россияга тарай бастаган, революциялык козгалыс Батыстан Россияга ауыса бастаган, Р ос с и я дуниежузмНк револю циялык коз- галыстын орталыгына, ленинизмшк туган елше айналу ж еш н д еп тарихи процестердщ ж у р т жаткан кез1 e.ai. Д ем ек К азакстанны н Р осси яга косы луы осындай тарихи дэу:рге тура келдк К азакстанны н Р оссияга косылуын ж эне онын про- rpecTiK манызын осы тургыдан алы п карамаушылыктын салдарынан кептеген кателжтер мен бурмалауш ылыктлр- Fa ж ол б е р и ш . Эрине буржуазияш ьгл тарихш ы лардан К,а- закстанныц Р ос с и я га косы луы нын п рогрестж манызын ду- рыс баяндауды кутуге де болмзйтын едк Алайда олар- ды н Tepic к ез карастарына соккы берм ей кетуге д е бол- майды. М ысалы , буржуазияш ыл тарихш ылардан — Л . Мейер, ' И. В. Сталин. Шыгармалары, 13-том, каза&шасы, 29-бет, 3

М . Красовский, Ф. Ловысевич жэне баскалары X V III расырдын 30-жылдарынлары Казакстаннын, Россияра косылуынын басталуын Kiiui ж уздщ ханы Э б1лкайырдын Жеке басына апарып танды. Эб!лкайы р е з ш т жеке ба- сынын ж аулары на «сане хан е ю м е т ш т тагына талггу- шыларра карсы куресте Россиядан жэрдем алу мак- сатын кездедк MiHe осыдан бары п,— дейд! о л а р ,— Казакстаннын Рэссияга косылуы басталды. Бул те- pic урым, Казакстаннын келешеп ушш нёйлТнше зор тарихи прогресс болтан — бул тарихи npouecri жеке адамнын, инициативасына беру, жеке адамнын басына апарып тару, тарихты бурм алау болды. Б ул мэселен! дурыс тус:ну ушш И. В. С талинит мы- падай кагидасын естен шыгармау керек: «...тарихи ры - лым, егер ол нагыз рылым болрысы келсе, будан былай- Fbi жерле, когамдык дамудын тарихын корольдар мен колбасшылардын 1стеген icTepine, мемлекеттерд1 «басып алуш ы лар» мен «барынлы руш ы ларды н» icTeren !стер:не экелш т!ремеуге тине, кайта, ен алдымсн, материалдык нп'лжтерд!' 0нд1'руш 1'лерд1н тарихымен, енбекиллер бу- карасыиын тарихымен, халыктардыц тарихымен шугылда- нуга ти!с»' Лл, казактык буржуазияшыл байшыл-ултшылдяры Эбижайырдын Россия коластына карауы казак халкы унпн бакытсыздык болып табылды, онын прогрест1к ма- нызы мулдем болтан жок дсп даурыкты. Бул ултш ылдар: Казакстан Россияра косылранра дейш бай, би, султан, фсодалдармен 6 ipre, казак енбекнн’лер 1 «та ту-т эгп », «м о лш ы л ы к » ем !р cypyiui ед1. Казакстанда бутан дей|'н «кой уст]не бозторрай жумырткалаган замам» болды деп сандырактады. В. И. Ленин айткандай, бурый ешуакытта да ешкандай «алты н расыр» болы п кер.мегежн олар ту- ciHrici кел.медк Казакстаннын Россияра косылуы жэне онын прогрес- Tix манызын кейб1р совегпк тарихшыларымыз да, итак айтканда, «К а з а к С СР тарихынын» 6ipiHini жэне ек:'нш1 басылуынын авторлары да толы к TyciHiK 6epin, дурыс керсете ал маты. К К П Орталык Комитет! 1945 жылры 14 августагы «К а за к С С Р тарихынын 2-басылуын да- йындау т у р а лы » деген е з ш т каулысыида былай деп кер- cerri: «К а з а к С С Р тарихынын» 6 ipiiniii басылуында БК(б)П тарихынын кыскаша курс!, казакшасы, 123-бет.

«...Казакстаннын Россияра косылуына 6 ip жакты гана бага бер\\лген. Казакстаннын Россияра косылу маселeci патшалык Россиянын отарлау саясаты туррысынан рана каралып жазылган. Казак. С СР тарихынын 6ipmmi ба- сылуынын авторлары Казакстаннын, Россияра косылу алдынлары онын iiuki жэне сырткы тарихи жардайлары мен Казакстаннын Россияра косылуынын казак халкы ушш элеуметтш-экономикалык жэне мэдениет женшдеп нэтижелерш еске алмаран». «Казак С С Р тарихынын» 6ipimiii басылуында Казак­ станнын Россияра косылуы мен онын п р о г р е е т маны-. зын керсетудеп кемш ш ктер мен ж1бер1лген кателер 1945 жылы Казак С С Р тарихынын 6ipiHHii басылуына жазыл- ран «Большевик К азахстана» журналыныц рецензиясын- да толык кврсетшген. Казакстаннын Россияра косылуы ж эне онын прогрес- т1к манызы жеке кггапша болып шыккан ры лм и зерттеу- лерде де, «Казакстаннын Россияра к осы луы » деген Ki- тапшада да толык, дурыс керсетшмедь Казакстаннын Россияра косылуы ж эне онын прогрес­ ти манызы туралы мэселеге айрыкша квньл белш , бул мэсележ дурыс баяндау «П р ав д а» газетш щ «Казакстан тарихынын маселе л epi маркспк-лениндш туррыдан баян- далсын» деген макаласында жэне 1951 ж ы лры окгябрь- де етюзшген К К П Орталык Комитет! V I I I пленумынын каулысында айрыкша талап ет1лд 1. Партия О рталы к Комитетипн идеологиялык мэсе- лелер женшдеп' тарихи каулыларын орындай отырып, Казакстаннын партия уйымдары кадрлардын маркстж- лениндж даярлынына аса назар аударды, марксизм- ленинизмд1 насихаттаудын идеяльгк дэрежесш артгыру жешнде квптеген жумыстар ютед1. Идеологиялык жумыстын дэрежесш квтеру ici-нде В. И. Ленин мен И. В. Сталиннщ шырармалары казак тшнде шырарыл.уы зор роль аткарды В. И. Лениннщ шы- гармаларыныц 27-томы жэне И . В. Сталин шырармала- рыныц 13-томы казак т ш н е аударылып, баспадан шыкты, марксизм-ленинизм классиктершш жеке шырар­ малары кеп тиражбен басылуда. Cohfh ж ылдарда рылми кадрлар д ая р лау iciime де елвул! табыстарга к ол ж ел т. К аза к республикасында 93 гылым докторы (онын, ш ш д е 16 казак, муныц ereyi ка­ зак эй ел!), жуздеген рылым кандидаттары (муныц йши- 5

де 145 казак) бар. Рылым кандидаттарынын 1ш!нде 134 эйел бар, мунын 34 казак эйелдерк Жогарры оку орын- дары мен гылми-зерттеу мекемелершде алты жузден ас- там аспирант окыйды. Жогарры партия орындарынын идеологиялык мэселе- лер ж еж ндел карарлары республикада искусствоны, эде- биепт да мытуFa орасан улкен эсер етт!. Искусство кыз- меткерлерж:н кадрлары ecin, шыныкты, олардын катары талангты жастармен толыкты. К аза к эдебиетше комму­ ниста курылыска арналган жана шыгармалар косылып, байыды. 1947 жылы Казакстан К ом м ун и ста Партиясынык Орталык Комитет! «К а за к С С Р Рылым академиясынын т1л жэне эдебиет институты жумысындары ерескел саяси кателер туралы » каулысында казак эдебиет! тарихын ба- яндауда болып келгеи буржуазияш ыл-ултшыллык бур - малаулар эшкереленген ед:. Кателерд! жогода б ул каулы зор роль аткарды, тарихшылар мен эдебиет зерттеупй- лерже дурыс барыт сьптедй BipaK эдебиет тарихында же- ке бурмалаулар будан кейш де орын алып кслд1. И л коне эдебиет институты шыгарган «К а за к эдебиет'! та- рнхынын» eipinmi томында Кенесары содырлыгы ж эне казактык еск! феодалдык ем-.pi д эр тт елд й «П р а в д а » газет! 1950 жылдыц 26 декабршдеп «К а - зпкстан тарихынын мэселелер'1 маркст;к-ленинд'1к тургы- дан баяндалсын» дгген макаласы тарих рылымындьры, aci- ресе Кенесары Касымовтын реакцияшыл козралысын дэр!птеген буржуазияшыл-ултшылдардын ерескел идео­ логиялык бурмалауларын эшкерелеумен б!рге, казак та- рихынлары, казак эдебиет:ндеп жэне оку куралдарында- ш кателерд! д е ашуга кемектест!. С О К П О рталы к Комитетами «З в ез д а » жэне «Ленин­ град» журналдары туралы каулысында совет эдебиет|'н!н б:зд'|Ц советт!к корамымьпда алатын орны мен мэш'н аныктай келш: «С овет эдебиет!н!н, дуниедеп ен «зык одебиетт!к купи — онын халы к мудделер!нен, мемлекет мудделершен баска муддес! ж ок ж эне болмайтын да эде­ биет екенд:пнде. Совет эдебиет:к:н м!ндст! жастарды дурыс тэрбиелеуде, онык т!лектер!не жауап бер'ш оты- руда, жана урпакты сергек, ез icrne сенетш, кедерплер- ден корыкпайтын, кандай да болсы н кедерплерд! жене б:лет1н етш тэрбиелеуде мемлекетке кемектесу» деп атап керсетксн болатын. 6

Казакстан ж азуш ы лары сокгы ж ы лдарда керкем про- зада б'ф катар кернект! ш ы гармалар ж азды. К азак совет поэзиясына да кунды жан,а шырармалар косылды. Алай- да, К азакстан К П О рталы к К ом и т ет М н V I I I пленумы атап керсеткендей, Kefl6ip эдебиетшйлер, ©з;н:н жазушы- лык кызмел* ж енш де халык алдында зор жауаптылырын ал! толы к орындай алмай келедк Кейб|’р эдебиет зерттеуиплер еткен дэу|рд:к шыгар- маларын та лда уд а маркстж-лениндж туррыдан карап дурыс бара бер е алм ады , онын таптык мэшн сынаржак, генденциялы к езкараспен бур м алаган ы д а болды. Ал, ез шырармаларыида совет ©MipiniK ш ы нды ры н жетк1Л!кт‘1 кэрсетпед1. Бай-ф еодалдарды н турм ы с-салты дэрштелш, жеке ш ь.тармаларда пролетариатты к интернационализм мен халыктар д осты ры бурм аланды . Бул кате мен к ем ш ’л ж т е р д т бэр : д е партия баспасе- зшде эдй! сыналып, ж уртш ы лыкты н талкы сы на TycTi. 1951 жылы октябрьде шакырылран Казакстан КП Орталык К ом н тетш т V I I I пленумы Казакстанда идеоло- гиялык жумысты ж аксарту iciHe армалды . Бул м эселеге 1951 ж ылы д екабрьде етж зм ген К аза кста н Компартия* сынын V с ь е з 1 д е ерекш е назар аударды. Казакстан К П V съезшен кейшп уакыттыц пнище де идеология майданында едэу:р ж умыстар 1стелд1. Респуб- ликанын Ры лы м академиясыныи тарих, археология жане этнография институты К азак С С Р тарихынын ymiumi басылуын э з!р ле п жатыр. Онын 6 ipiHuii томынын пр.>с- пект1н т а л к ы л а уга рсспубликаныц та н д аулы иалымдары, соядай-ак М оскванын, Ленинградтын жэне туыскан Респ ублн га лар ды н к ер н ек л тарихш ы лары катысты. И л жэне эдебиет институты казак эдебиет! тарихынын 6 ipiH* mi томынын толы кты ры п тузеп 'лген екйшн басылуын, байымды о ры с-ка за к с езд !гы ж эне педагогикалы к жога- ры оку оры ндары на арналган к а за к т !л iHiK снстемалы курсын э з1рлеуде. Казак э д е б и еп н щ классип А ба й Кунанбаевты н ©Mipi мен творчествосын зерттеу ж внш деп айтыс та ойдагыдай нэтиже бердк Б ул айтыс «А б а й д ы н акы нды к мектеб]'» дейтшшк б ур ж уа зи я л ы к — об ъ е к т и в е н концепция екен- д!г1н эш керлеуге ж эр д ем д е сл . Б у л концепция Абайды н ек1нип катардагы ж эне кебш есе реакцияшыл акындар- дыц шагын тобы на гана ыкпалы б о лд ы д еп к ер еетл,

сейтш ic жузшде Абайдын казак эдебиетч тарихындагы ролш темендеттй 1952 жылы Казак ССР Рылым Академиясыиыц тара институты уйымдастырран, революциядан бурынгы Кд- закстандаты улттык козралыстардыц сыйпаты туралы айтыска рылми журтшылык зор к ен !л белд!. Бул айтыс республика тарихшыларынын арасында улттык козгалыстарды сыйпаттауда эртурлi п Ы рлер бар екеншгш ашты жэне Казакстанньщ тарихына байланыс- ты кеп маселслерд1 одан api мейлш ш е терен зерттву ке- рек екешйгж керсетп. 1952 жылдын сентябрь айында болы п вткен Казакстанг Коммуниста Партиясыньщ V I съез1 идеология жумысын жаксарту 1сшде республикада едэу1р' жумыстар iстел те­ ши этап керсете келш, сонымен катар тарихта, керкем эдебиетте, искусствода орын алы п к елген буржуазияш ыл- ултшылдык кателжтер мен бурмалаушылыктардын. ак,ы- рына дейш жойылмаранын этап керсеттй V съезд республикада идеология жумысын тугелш ен барган сайын кен. ер1стетуде, енбекиллерд1 ез Отанына, коммунист1к партияра, совет уш м етш е шекс1з бершген- д!к рухта, интернационализм мен халыктар достыры ру- хында торбиелеуд! талап erri. Совет Одагынын. ком м униста партиясыкыц X IX съез! идеология жумысына айрыкша кеш л белди И. В. Сталиншц партиянын. X IX съез1 карсанында жарияланран «С С Р О -д а социализмнщ экономикалын. проблемалары » деген данышпандык ецбеп, X IX партия съезй-иц директивалары, Г. М . М аленков жолдастыц ба- яндамасы б1зд!ц коммуниста партиямыз бен совет ха- лыктарына социализмнен к ом м ун и зм а 6 ipre-6ipTe е т у д т накгылы ж олдарын керсетш берд1 ж эне практикалык мшдеттерд1 ал га койды. Бул мшдеттер б1зд1н е л 1м!зде гылми-зерттеу жумыстарыныц жорары сатыга кетерйпуш талап етедк Тарихшы, эдебиетш1 рылым кадрларынын маркепк-лениндж теориямен, И . В. С т али н и т «М арк с­ изм жэне Т1Л бш м 1», «С С Р О -д а социализмн1к экономи- калык проблемалары» деген енбектер'шен жете карула- нуын талап етед‘1. Г. М. Маленков жолдас X IX партия съезшде жаса- ган е з ш т баяндамасында, рылми ж эне идеологиялык ме- кемелердщ кызмепнде, баспасез органдарында елеул1 кателер мен бурмалауш ылыктыц бар екенд1гш этап квр-

cerri. Б ул м эселе жешнде партийный X IX съезше кат- наскан делегаттар ездершщ свйлеген саздершде рылми- зерттеу мекемелерш1ч жумыстарын cuHFa алды. XIX партия съезш е катыскан Кдзакстан делегаттары да Ке- несары Касымовтын басынан аягына дейшп реакциялык- монархиялык козгалысын «у л т бостандык» дозгалысы деп багалау ерескел саяси кате болгандырын этап кер- Казакстан тарихындары X IX расырдык 40 жылдарын- дагы б ел г ш окыйранын тарихи манызы женшдеп мэселеш шешуде С С Р О Рылым Академиясынын тарих институты да Казакстан когамдык л!к1рлерше дурыс на­ мек бере алмады. С С Р О Рылым Академиясынын бул ин­ ституты Совет Одагынын тарихына байланысты мэселе- ге дурыс кещл бвлмедк ССРО халыктарыныц туыскандык 61'р л iri Совет Ода- рынын К оммуниотк партинсынын лениндж-сталиндш улт саясатын жузеге асыра отырып, улт м эселеа жвншде буржуазиялык идеологияга карсы аяусыз курес ж урпзу- Д1 талап етедт У л т мэселешндеп капитализм калдырынык ен реак- цияшыл жэне ен KayinTi Typi буржуазияшыл ултшылдык. Буржуазияшыл-ултшылдык улы державалык шовинизм жэне жерг\\л'1кт1 ултшылдык туршде болады. Сондыктан- да И. В. Сталин улт саясаты ушш куресгп eni майданда. hfhh буржуазияш ыл ултшылдыктын еш тур1мен де б iрдей куресу керек, вйткеш мунсыз улт мэселесш дурыс ше- шуге, халыктардын б 1р лесп п н дурыс ж олга коюрэ бол- майды деп керсегп. Ултшылдыктын аса Kayirrri зыяны мынада: ол б!здш eniMi3fliH халыктарынын кеп улттык 6ipjiiriH бузады, ССРО халыктарынын улы орыс халкымен б1‘р л 1гше нук- сан ксутредй Мше осы себептен де б1здщ партия буржуазияшыл ултшылдыктын кандай турше болсын курсе ж урпзед! жэне ж урпзш те отыр. Совет халкы компартиянын басшылыгымен ултш ыл- дыкты талкандады, сейтш, ССРО-ньщ барлык ха- лыктарын улы орыс халкынык тещ репне топтастырды, компартиянын ултшылдыкка карсы курес журп'зу!', енбек- шшерд! пролетарлы к интернационализм рухында тэрбие- fleyi coBerriK социалиста улттардын улы достырын нырайтты. K 33ip ri ж агдайда,— деп керсегп партиямыз-

дын. X IX съез1, — улт мэселесшде бурж уазиялы к иде- ологияга карсы курес токтаты лм ауы керек, кайта о л курес ете етюр, катал турде ж урп зкле 6epyi керек. Совет кокамы коммупизмге жешспеи ая к басы п бара жаткан кезде онын белсешй курылысш ыларын тэрбиелеу ж умы - сы зор маныз алады. Сондыктан д а бурж уазиялы к идеологияныя аса зыянды ыкпалына карсы, ултш ы л- дыктын калдыктарына карсы к ата л курес ж у р п з у кажет. Бул, б13Д1Н мэдени жэне тыл ми кыз меткерлерi мiз д iit алдына идеология майданыида улкен ж эне елеуш м ш - деттер кояды. Б улар б1здщ когамымыздын муш елерш интернационализм рухында тэрби елеу 1сж д е жэне ел!м'1з- д н енбекш:лер:мен туыскандык байланысын ныгайтуда партияга кемектесуге мшдеттк Буржуазияшы.п-ултшыл- дык ете зыянды, о л совет адамдарын интернационализм рухында тэрбиелеуге багет жасайды, о л б'1здщ е л 1М1зд 1Ц барлык халыктарыиыц улы орыс халкымен достыкты ныгайга 6epyine кедерп к сетр ед ц соидыктанда, мундай ултшы.пдык жэне космонолитпк бурмалауш ыды ктар мен кател[ктерД| тез арада жою керек., Адам санасындагы буржуазиялык-ултшылдык ыкпа- лы, ултшылдык бурмалаушылыктар жэне ултшылдык калдыктар эр турде болады. Оиы тез каре бш п , елтф е соккы беру керек. Тарихтагы буржуазияшыл-ултшылдыктар кебшесе ecKini д э р т т е у , патшалар мен хандарды мадактау, ха- лыктар тарихындагы таптар кайшылыгын буркеу не оны кемеск: ет!п керсету тур;нде кездесед'.. ¥лтшылдар бар­ лы к ултты к козгалыстарды азаттык козгалыс eTin кер- сетед!, мыс.алы, Кавказдагы Ш ам и ль козгалысын, Казак- стандагы Кенесары Касымов козгалы сы н, Туркстандагы Андижан кетерш сш ултш ылдар азаттык козгалысгары д ел даурыкты. Б ул козгалыстар шынында барып турган реакцияшыл кертартпа козгалыстар едк Капиталиста коршау, acipece Америка каракшы им­ периализм!, е зш щ зыянды эрекеттерш барлы к багытта, соныц гш'шде идеология м эселелерж де д е белсенд! турде совет ел:не карсы жург'.зуге тырысады. Американ импе- риализмшщ итаршылары — саты лгы ш журналистер!; J0

жазушылары, философ тары , экономистеро — идеология- лык майданда к апитализм калдыктарын адам санасында жаидандырута ум ты лады . Партияныц X IX съезо' партия уйымдарынын ен басты М’идет.'нщ 6ipi ид еологи я жумысы деп керсегто. «И део- л отнялык жумыс партиянын ен 6 ipiHiioi дэрежело' Minдет! болып табылады. Б у л жумы сты ж ете б агала м ау партия иен мемлекет мудделероне ойсырата зы ян к е л л р у 1 мум- Kin. Социалисток идеологияиы н ыкпалын кандай да болса бэсевдету бур ж уазиялы к идеологияиы н ыкпалын кушей- ту деген сез екенш боз эркаш ан есте устауымыз керек» — деп керсетт! М ал ен к о в ж олд ас партиянын X IX съез'т- де жасаган баяндамасында. X IX съезд кабы лдаган Совет Одагыныц Коммунисток партияеынык Уставы партия му- meciiie «кы рагы лы к комму'ннстерге кай участокте ж дне кидай жагдайда б о лс а да керек екендопи есте устай отырып, партиялык ж эн е мемлекетток купыяны сактауга, саяси кырагылык керсето'п о ты р уга» мшдеттед:'. Уставтык б ул талабы ны н кэзо'рп- ж агдайда ерекше зор мацызы бар. Партиянын X IX съез:нде к ерселлгендей, согыстын жен'спен аякталуы на байланысты ж энесогы стаи Keiiiiiri дэу1рде к о л жеткен зор табы старды н эсершеоо партия катарында бейкамдык, ж айбаракатты к пыйгыл- Дар туды. Бул б1здон кейб1р партия, ш аруаш ы лык, совет попе баска кызметкерлерiм !зд:н кы рагы лы гы бэсендеген жерлерде орын алды . О ларды ц арасы пда аш ыкауьидык лайда болды. Империалистер, еналдым ен американ империалистер'о жана согыска эзорлогон кушейте отырып, б о з д т ел! мозге жэне социалисток лагер ь д:н елд ер:яс атенттерон. шпиооо- Дароян, диверсанттарын, кандай д а болсы н бурж уазиялы к Ук:мстт1н тылындагыдан еко есе ж эне уш есе кэоо етк.з^ге тырысатынын мундай адамдар умыт калдырады. £>;здщ ело'мо'зде к-знаушы татар ж ойы лы п, совет ко- гамыныц моральдык-саяси борлого шлгайганнаи кей5:о Далыкаралык б урж уази я б|здоц е л !м 1зд ш !ш.жде совет мемлекетше карсы куресток таптык т т е п н е н айпылды. bi[jai< бурж уазиялы к идеологияиын саркыншактары, ж е­ ле мсиош'кшшк психология, б ур ж уа зи ялы к кезкарастар мен буржуазиялык моральды таратуш ы Kefi6ip адамдар лалкымыздын астьортьон ж аулар ы ало да бар екенон умы- TyFa болмайды. Империалисто'к дуние колдап отыратын лак осы астыртын ж а у л а р келеш екте д е зыянын типзедо.

И м п ери а ли ста шолрыншылар совет вкометоне душпан. талкандалган топтардын калдыктарын, партияра карсьг эртурл1 элементтерд1, м оральды к жатынан тураксыз жэ- не азрындатан адамдарды, капитализмн1н' саркыншакта- рына шырмалран адамдарды. онын 1ш' шде буржуазия- шыл-ултшылдык квзкарастардары адамдарды ездер1ж‘н; суркыялык максаттарына пайдаланура тырысады. Душпанныц барлык кулык-сумдыктары мен timicki эрекеттерш кырагы болып кадаралап отырура партия совет аламдарын уйретуде. Совет мемлекеп’ куатынын. ecyi бозге ж ау куштердон карсылырын бэсендетпейтшш, оны кайта emiKTi'pe тусетшш умы тпау керек. Д уш пан дар негурлым yMiTci3 болып xajii наш арласа, олар куйреп куру шеп'не жетсе езш щ акырры к уралы ретонде, взде- piHiH зыянды KypeciniH ен жексурын куралдьрын ана- рурлым кеп колданады, деп уйретедо 6i3re коммунисток партия. Бо'здо'н басты м iндеттер1м|'зд1н‘ , 6 ipi — езо’ м!здок марке- п'к-ленинд|'к теориялы к боломомозд! арттыра б ер у болады. Б !з идея жэне методология ж ен шеи марксток- лениндж тургыда баяндалран рылми-зерттеу жумысы- мызлы арттырура мш детм13, scipece тамаша совет корамынынтарихын, экономикасы мен мэдениет тарихын сапалы зсрттеп, кептеген гылми ецбектер беруге Miидет- TiMi3. Кэзор социализмнен коммунизмге борте-борте ету- дего тарихи уакытта еоо.бекшолердо коммунисток рухта тэрбиелеу ж енш де, адам санасындары капитализм ж эне баска да ecKi котам калдыктарымен куресу жешнде бур- жуазияшьол идеологиянын кандай турш е болсын карсы куресуде, партнямызга, уюметомозге кажымай-талмай жэрдем етоп, идеологиялык жумысты ен жорары сатыра кетеросуге мшдетпмоз. Коммунизм женосйпн салтанат Кура беруо' уш ш барлык бшмомоз бен кушк\\пзд1 аямай жумсауга борыштымыз. Тарихш ылардын, эдебиет зерттеуцплерошн алдына K93ip С С Р О халыктарынын тарихын, езара достырын маркстж-лениндок туррыдан ашып корсету Miидет! койы- лып отыр. Сондыктанда бул кп-апшада Казакстаннык Россияга косы лу алдындагы iiuKi ж эне сьорткы жардайын керсетуд1, б ул косылудьон казак халкы н сол уакыттары imai жэне сырткы реакциядан KopFan калудагы маны- зын, онын олеумегпк-экономикалы к ж эне мэдениет же- нондег! нэтижелеро'н баяндауды квздейм1з, патша екоме- <2

rlHia отарлау саясатын жэне казак енбекгшлершщ улы орыс халкымен 6 ip irm патш а ею м етш е, казакты н бай, би, султандарына к ар сы к уресш е ш о л у ж асалады , У лы Октябрь соц и а ли с та реаолю ц и ясы и ы к казак, халкына бергек тарихи OKeMicTepi, к а за к х а л к ы мен улы орыс халцыныц тарихи калы п таск ан лен и ш п к-стали н д ж туыс- кандык достыры сы п а тталад ы . С оны м ен 6 ipre Казакстан- ныц тарихын ж азуда ры к ателж тер мен врескел бурма- лаушылыкты э ш к е р ел е у д е « П р а в д а » газеп'ш ц 1950 жылры 26 дек абр ьд ег1 «К а за к с т а н тари хы н ы ц маселе л epi маркстж-лениндш тургы д ан б а я н д а лс ы н » деген макала- сы мен партиямыздын. ид еологи я ж ум ы сы ту р а лы карар- ларыныц манызы тусш дтрзледй КАЗАКСТДННЫЦ РОССИЯFA К.ОСЫЛУ АЛДЫ НДАГЫ 1ШК1 Ж Э Н Е С Ы РТК .Ы Ж А Р Д А Й Ы X V III гасырдын 3 0-ж ы лдары ны к б а с кезш де Юш1 ЖУЗД!Н казактары Россияра косы лды . Соны м ен байла- яысты Казакстаннын. Россияра к осы луы жен^ндеп тари- ли процесс бастады. Казакстаннын, кеп ул т т ы Россияра косылуы X IX гасы рды н 60— 65-ж ы лда рында эякталды . Казакстан Р оссиярэ к осы ла б аста га н к езде онын шаруашылыры ете м еш еу е дь* К а з а к халк ы б1рьщрай мал шаруашылырымен рана каста ет1п, кешпел1 ©Mip сурдi. Бул кезде казак х алк ы н ьщ б 1ртутас м е м ле к ет ! д е б о л ­ иды, феодалдык-бытыранкылыкпсн у ш ж узге бялжш отыр едь Казактын осы ж узд ер ш е ус те м д ш еткен ф еод ал- Дар мен султандар к а л ы н букаран ы аяусьгз езди к аза к ко- гамын бе.чшектеп ж узге б е л у д ia, e;ii оны ф еод ллд ы к бы- тыранкылык ж агдайда устау м аксаты нан туды. К аза к жуздер:шц арасында туракты экон ом и калы к байланыс баллады. К аза к ж узд ерш е ус тем д ж еткен феодалдар Дандыкка, такка, ж ер мен с уга та ласы п , к а за к еибокил- лер:н канап, езара унехп кыркысып, ж аул а с ты . М ундай узджаз ж ург1з 1л ген б ак та ла с ж ан ж алд ар , к а за к халк ы ­ ньщ шаруашылыры мен мэдениетппн. д ам уы н а кедерп болды. енбекиллерд) у н е ч ! ауыр азаи к а, орасан куйзе- •Иске ушыратып оты рды Сонымен 6 ip re б у л жагдай, Патриархалдык-рушылдык калдыктар мен феодалдык бытырадкылыкты сак тай б ер д ь И . В. Сталиншн, керсет-

ксн:ндей, «03iHiH феодалдык бытыранкылырынан не князь таластарынан кутыла алмаса дуние жузшдег! еш- б:р сл ез:н:н тэуелс:зд:пн сактап кала алмайлы жане шаруэшылык, мэдениет жатыкан е л е у л 1 турде есе ал- майаы »1. Казахстан феодалдык быгыранкылыкты жоя ал малы, хан мен султандарлын тепжсшен босана алмады, сон- дыктан да о л жуздегон жылдар бойы шыгыс баскыншы- л а рынын. жырткыштык шабуылынын нысанасы болды . X III расырда Казахстан жер!не монрол-татар басхын- шылары шабуыл жасады. Олардыц кыррын жорыры е л - кен:н внд!рпш куштер.'н ойсырата каймршылыкка ушы- ратты, халыкты кептеп кырды. М онгол-татар жорыры Казакстанды артка сергк'п тастады, оныи экономикалык, саяси жэне мэдени да.чуынын каркынын бегед:. Монгол-татар езуше карсы ул ы орыс халкыныч ерл:к Kypeci жэне Алты н Орланы талкандауы монрол жоры- рынын азабын.ан тек Батые Европаны рана сактап к а л ­ ган жок, сонымен кабат пырыс халыктарынын боляшак. тардыры уш:н д е аса зор мачызы болды ' Алийда монрол-татарлардыч Казакстандары езушШ к думпу1н|'ч салдары кепке дей!н бас кетертпед!. Бу.п к !зак когамынын ендчрпш куш!н:н вте бая^ дамуына, патриар- халдык-феодалдык калдыктардын сакталуына, enaipic пен элеум егпк карым-катнастын токтап калуына acepiH тиг1зд5. X V II гасырдын соны X V III иасырдын бас кезшде К азак халкы ж онгар-калмак (ойраттардын) жорырынв ушырады. К еп куйзел1ст! басынан кеш!рд1. Жонгар л ар жорыгы казак халкы уипн «А к та ба н шубырынды»— естен кетпес бакытсыздык ж ылдары болды. Таптал- ган ж айлау, тоиалган, ертенген ауылдар, мыкдаган ка- зактардын уй !ш!мен курып KeTyi, Tipi калгандарынын корлык керу! — Mine, осындайларра экел!п сокты. М алдан, уйден, коныстан айрылган талай уйл1 жан- дар аштан кырылды. Жонрарлардын шапкьшы болган жылдары «Актабан шубырынды», «А лк алы квл сулама- л ы » жылдары деп аталынып казак халкыныч тарихына енд1. 1 И. В. Сталии, Москваны хуттыхтау, «Правда» 1947-ж. \"-сентябрь.

Кара таудын басынаи кеш кслсд! Кешпсн 6ipre 6ip тайлак бос келед!, TyFan жердей айрылган жаман екен, Eki кезден мелД1реп жас кслед1, — дел зарлады сол к ез д е г! к аза к халкы. «Актабаи ш у б ы р ы п д ы » ж ы лдары н да д а султандарды ц арасыкда ф еодалды к к ы р к ы сулар ж эн е ек!м ет б и л :п Уш:и таластар то к та лм а д ы . Б у л ф еод а лд ы к белш ектену- uiiaiKTi керше к уш ейте тустг. К а за к к о л а м и жеке фео­ далдык иелжтерге б е л :н :п , кунмен-кунпе ыдырай берд1 кэке онык уст:не ж он ла р б аскы н ш ы лар ы тарапынан твн- ген Kayin бу|рынгыдан д а кушейе берд|'. Сейт:п, X V III гасырдын 30-ж ы лдары ны н бас к ез!н де к а за к халкынын шк! жалдайы аса ау ы р болды . Жокгарлардык ш апкы нш ы лы лы ны н зард абы мен ауыртпалыгы, ен алд ы м ен к алы и б ук ар ан ы н басы на тус- т|. Казактар тулан ж ер !н е, к э ш т -к о н ы п ж урген коны- сына кайтып о р а л у уш ж , б ей б !т ем ip с у р у уш ш ж ол ia- лед:. Калы к букара б у л к ы й ы ны ы лы ктан к уты л у уьмн воссияла косылып, у л ы оры с х алк ы н а п ан алаула, олан зрка с\\йеп eMip с у р у ге ум ты лды . М :н е , X V I I I ласырдын 30-жылдарында K im i ж у зд щ к азактары К азакстанны ц Росеияла косылу процес:'н осы турлы д а бастады . Жонлар баскы нш ы лары ны н ш апкы нш ы лы лы ус п н е Шылыстын орта ласы р m en6epin,ieri м ем лек еттер! — Хн- Уа> Кокан, Букара ханды ктары мен ш ы лы сталы Кытнй- дын реакцияшыл ф еод а лд а ры езд ер :н е tpr-елес ж срде квшт-конып журген к а за к р у-тай п алар ы н а ш абуы л жа- сааы, аяусыз с алы к с а л д ы , о лар ды ту тк ы н л а алды , ба- рынбай карсылык кероеткендер!н е л т 1рдк Одан эр! X IX ласы рды н б а с к ездгле к эз:р п Алм аты , Жамбыл, Онтустж К азакстан , К ы зы ло р д а облы старьш ы ц жер не Кокан ж эне Х и уа ханды ктары зо р к ауш тулызды. Шылыстын орта ласы р ш екберж ен ш ы ла алм а ла н — Хи- Уа. Кокан, Букара ханды ктары А н г л и я л а арка суйеп, Казакстанды басып а л у л а ум ты лды . Б у л ж ялдайды ц eai Казакстанньщ алы лш ы н-ам ерикан отарьш а а й н а л у кау!ш н тудырды. Ол кезде К ок ан ханды лын б аска ра ты н Эл1м хан е?'- Эл:м хан О н ту ст’.к К азакстан д ы ж а у л а п алуд ы е з1- и:н таяудалы максаты ет:п кояды . 1808 ж ы лы Э л м хан Ташкент каласын басы п алд ы . Т аш к ен т т1 езд ер 'н е ба- сьшдырланнан кей!н к о к а иды ктар, к ер н п лес к аза к ко- 15

ныстарына шабуыл жасайлы. 1808— 1809 ж ы лры кысты- гуш Эл|'м хан Шымкент жэне Сайрам аудандарыиа кеп эскер Ж1'берш, казак ауылдарын талап , малдарып айдап кетедк кеп казакты елп’ред! ж эне туткьгнга алады. Т аш ­ кент, Туркстан жэне Эулиеата (кэз1рг! Ж а м б ы л) кала- ларына дейш п улан-байтак ж ер д еп казактар катты жутап, адам айткысыз куйзел!ске ушырайды. Э л 1м' хан- нан кей|'нп' кокан хандары да казак халкын катты куй- зелттк Бук1л О ктуспк Казакстанда кокандыктар казак- тын коныстарын тартып алып, к ам алдар салды, кокан камалдарында жумыс штейтш казактардан алы м-салы к жыйнап мейр1мс!з канал, талады. Казактарды Хиуа хандыры д а аяусы з каналы. Хи- уанын феодалдары жаксы жайылымдарды, шурайлы жерлерд|, ocipeoe Сырдариянын, те м е н п жарын ездер;не барындыруды кездедк Осы максатпен 1806 жылы Хиуа- нын х ан ы — М ухам ет Рахым С ы рдария казактарын кару кулпмен барындыру ушш баскыншылык шабуыл бастады. Хиуалыктар казак ауылдарын б1р»еш е рет шауып алып ойрандады. С е й т т , Бухара, Хиуа хандыктары да жонрар баскыншылары сыякты казак кауымына булшшипк, зорлык-зомбы лык KepceTTi, аштык-жаланаштыкка ушы- ратты. Орта гасырдык шекбершен шыра алмаган, мунымен 6ipre Орта А зи я мен Кдзакстандары агылшын-американ отаршыларьшыц сыбайласы болиан Кокан, Хиуа, Бухара хандыктарынын Казакстандары ж аулап алып кулдану Kayni, одан api Казакстаиды агылшын-американ капита- листсрнпн отарына айналдыру Kayni кушейе бе'рдн Казакстан жершдег1 ушан-тен!'з байлыкка кызырып, араны аш ылган агылшын-американ отаршылзры Казак- станды ж аулап алуга, оны езш щ отарына, ал казак хал­ кын кулакю есл кулына айналдырура умтылды. Ал, ж ал- пы алганда, арылшын отаршылары Казакстан мен Орта Азияны «м ен гер 1'п » Индия сыякты отарына айналдыру ушш будан 150 жылдаи астам бурый эрекеттене бастаран ед'1. Арылшын-американ отаршылары Казакстаиды, Орта Азияны басып алып, Россияра карсы курес ж урп зу унлн Хиуа, Букара, Кокан хандыктарынын «одаксымарын» уйымдастырды. Б ул «одаксы мак» Англиянын айтканын штеуге THic болды. Хиуа хандыры осы «одаксымактын» орталыгы болып белИленд!. Ал, Хиуа ханы Англия уюме- тш ц колшокпарларына айналды. А н гли я Хиуа хандыры-

чын эскерлерш к ар у-ж аракп ен , ок-Дэр1мен жабдыктап этырды. Орыс армиясы на карсы к урес ж у р п з у ге арнап Ли,уа эскерлерше агы лш ы н дар Ж1'берген кару-жарактан казац халкын зар еш реткен К енесары Касымовтын жен- aenepi де пайдаланган. Мше осындай ж ан-ж ак тан ж аб ы лга н ж а уга карсы куресу ушш к аза к халкынын. ж етки п к п купи болмады, эныц экояомикасы, iiuKi 6 ipjrirl наш ар болд ы . Сырткы ж ау к аза кты н ж ер ш ж эн е м ал-мулю 'н, кен оайлыктарын та лан -та р а ж га салы п ж атк ан кезде казак- шц ез пишдег! ф еод а лд а ры м ен султан дары , байлары да енбекшшерд! к аггы канады. С ултан д ар , р у басы билер ВДуымньщ, рудык ж ер л ер ш тартып алы п , ез м алы ­ ми жанылымына айналды рды . Ш он ж ар лар -султан д ар нен ру басы билер д щ к ауы м д ы к ж ер д ! тарты п алуынык кушейгешпп К азакстанд а ф еодалды к экономиканы ны- FaflTa беруге к елш п 'р е л д ь С ултан д ар бастагаи удельд! система орнатура ум ты лран хандар м ен султандарды ц саисаты казак кауы м ы ны н наш арлап тозры ндай 6 epyinin ceoe6i болды. Б у л кезде саяси е ю м ет б ш п п султандар- ДУН жэне оларга косы лран бед елд! ipi б и л е р д т колында -Д|. X V III расырда к а за к енбекпплер;н султан д а р жерден ыгыстыру уст!не м ал, азы к-тулж а л у ж олы м е н д е каиа- Ды, ал би, старшиналар epiKci3 ж ум ы с ттет.у ж олымен Канады, XIX гасьцрдыц алгаш кы ж арты сы нда султандар Да, би старшиналар д а, ярни бай -ф еода лда р казак сн- бекимлерш эр! жер ар к ы лы . Dpi м ал, аз ы к -т у л ж алу, эр! •кумыс гстету ж олымен канауды кушейте тустк М а л ы жок, нсмсое малы аз, е зд ш н е н к еш уге ш а м асы келмейт!н, ^шаруалар феодалдардын., с ултан д а рд ы к карамарында -! б°Дьш ю р тта рлы к eMip сурдк Устем та п ш аруаларды н ,д К°лындаfu болмаш ы ж ер лер д щ езш тарты п ала бас- ? тады. Г fi кезДе ф еодалдар е лд ен алы м -салы к алуд ы д а ке- -*• 0еитед!. X IX расырдын алгаш кы ж арты сы нда ф еодалдар- I Дын баитын н е п зп табы стары алы м -салы к, б)реуД 1Н ен- бепн канаушылык б о лд ы . М ы салы , зек ет алум ен катар д\\ *сорым», «сы б а г а » дегендерд! алы п ж ур д !. Хандардыц, Kj сУ'Дтандардыц, би, старш иналарды н кыскы согымына 'Д€лден салык ретш де м а л ж ыйналды . С оны м ен 6ipre кун Тадеу, барымта а л уды к ауыр с алм агы б ук ар а халыкка ® TYCTi. Султандар мен би, старш иналар панданы кэптеп 17 Л

табу ушш, баю ушш барымтаны кушейтт!. рулар арасык- дагы а л а к е зд 'н т тудырды. Мше, осындай iuiKi жэне сырткы ауыр жакдайларда Казакстанпыц Россияга косылуыныц, улы орыс халкы- мен достасуыныц казак, халкынык OMipi ушш, болашарь1. ушш, iiuKi ж эне сырткы жаулардан кутылуы ушш зор тарихи прогрестш манызы болды. Шьшында, казак халкын 1шк1 ж эне сырткы шапкын- шылыктан, реакциядан куткаруда, онын демократиялык, револгоциялык окэне мэдениет женшен есушде орыс х а л ­ кынык аткаратын :ролi мен кврсетеп'н улп с!, кемег! сод кездщ езш дс-ак орасан зор едь Россия ж е р т е душпанлардын басып Kipin, шапкык- шылык жасауьшын, кеп болтаны журттык бэрiне тарих- таи МЭЛ1М. Соны мен 6ipre em6 ip баекыншы, ешуакыттг орыс халкыныц басим uri3in, Ti3ecin букп'ре элмаганы да мэлкм. М ысалы, X III— X IV гасырларда орыс жерше монгол-татар баекыншылары баса-кектеп ендК X III Fa- сырда Тевтон рыцарьлары, X V I I гасырда поляк шляхтыларыныц ннтервенттерк X V III иасырда швед б а е ­ кыншылары, X IX гасырдыц басында Наполеон эскерлер; шапкыншылык жасады. Орыс халкы бул жауларды талкандап, эз жершоп уздш аз куып отырды. Мунда орыстар езш щ ел in, жерп; коррап калып капа отырган жок, сонымен 6ipre Европа мен Шыгыс халыктарын да шапкыншылардан коргады. Улы Орыс халкыныц баска халыктарды жаудан коргаг; калу ролш демократ, галым Н . Г. Чернышевский была к деп сыйпаттады: «Орыстар саяси тарих бет;нде гунидар мен монролдар сыякты тонаушы, шапкыншы болып ка- ршбейдь Халыктарды монголдардын TenKiciHen кутка:ру- шы... жэне француздар мен Наполеонныц тешп’Ынен кут- карушы болып коршедЬ'. Орыс халкы Lirepri заманнан 6epi б!здщ ел1м|'здщ ха- лыктарынын. патша ею м ел мен помешиктш канауракар- сы ж урпзген куресшш уйткысы болып, оны баскарды. Россияда X V I I гасырдьщ басында Иван Болотниковтыц басшылырымен болран, X V II расырдыц eKiiuiii жартысын- да Степан Разиннщ жэне X V III гасырдьщ аярында Емельян Пугачевтщ басшылырымен болван феодалдарра — патшага карсы шаруалар сорысы Россия халыктары- 1 Н. Г. Чернышевский. Эдебнет муралары, П-том 44-бет.

нын азаттык уш ш KyipeciHia тарихында вшпес 13 кал- дырды. Улы орыс х а л к ы эрк аш ан д а ултты к езушыпкке карсы шыкты, ел1М13д!н халы ктар ы н а адал ниетпен парады, олардын патша е ю м е т ш е ж эн е ж ергмйкт! канауш ы таи — феодалдарка, бай, сул та н д а р га карсы куресш баскар ды. Крепостникпкке, патш а е к 1м етш 1н, зулы м д ы к сая- сатына улы орыс халк ы н ы н элды н ры катардары саяси входер! батыл к ар сы шыкты. Bi3re, саналы в ели к о р у сь пр олетарлар ы н а, улттык мактаныш ce3i,\\ii ж а т нэрсе ме? Эрине, ж ок ! Б!з е з Ti.ni- щ'здГ, ез Отанымызды с уй е.ч т, б|'з О тан ы м ы зд ы ц енбскш) букарасын ( ярни он ы н халк ы н ы н 9/ю б е л е л и ) демократ- \"ар мен социалистердiц сан алы турм ы сы н а ж етю зу жо- лында бэршен д е re p i к©п е ц б е к а ш р у д с м !з . Б|'зд!ц та- наша Отанымызды патш аны н ж ен д еттер !, дворяндар мен капиталистер нендей куш теуш 1л iкке, те ш а ге, корлык- ка ушыратып ж атканы н Kopin, сез.'п отьгру б 1зд!Ц жаны- мызра бэршен д е re p i катты батады . Б1‘з д 1ч мактаиын.' егет|'шм1‘з — осы к ущ те уи п лж к е карсы бГзд/ц Ортамыз- дан, великорусьта рды н 1шшен тойтары с б ср ш д й осы орта Радищева, декабристердн 70-ж ы лд ард агы эр шсид! рс волюционерлерд1 ш ы гарды, в ели к орусь ж ум ы сш ы табь, 1905 жылы букараны н айбынды р св олю ц и яш ы л партия- сын курды, сонымен 6 ip re вели корусь м уж ы гы дем ократ­ ка айналып, поп пен п ом ещ и к и к у л а та б а ста ды дсп кар- сетед! Ленин. Шынында солай, Р осси яп ы ц р ев о л ю п н я л ы к д;>стур| квптен бар. К дзакстанньш Р осси яга к о с ы л у ы кегйпде о.'. Дастур жасакталынып, к алы п таск ан к ез ед|'. Б ул кездс, тарихка мэлш орыс ха лк ы е з арасы нан революцияшы.. Уш урпак шыгарды. Б у л а р д ы к 6 ipiH iuici д в орян револю UHOHepaepi — д екабристер, б ул а р д а н Keftinruiepi Герцен Чернышевский мен Д о б р о л ю б о в бас та га п революцияшы.\" Демократтар, X IX касырдын аягы н дагы ж ан а урпактар. — В. И. Лепин мен И. 13. С тали н бас та га н п ролетарлы к Революционерлер едГ Улы орыс халк ы н ы н атакгы ул д а р ы Л о м о н о со в , П уш ­ кин, Лермонтов, Т о л с т о й , Герцен, Ч ерны ш евский, П л е х а ­ нов, тары б аскалар д у н и е ж у з1 м эден и етш щ асыл казна- сына улкен улес посты. В. И . Л е н и н у л т м аселесш де. Улттык мэдениетт! д е еш каш ан таптан ты скары алын

карамаган, мысалы, В. И . Л е н и н ё зш щ « ¥ л т мэселес! жешндеп сын заметкалар» деген ек б е п и д е : «Эрб1р кэз1р- ri улттын йшнде ек! турл! у л т б а р ...,— леп келед'| д е , — ap6ip улттык мэдениетте eni T ypjii ултты к мэдениет бар. Пуришкевичтердщ, Гучковтардын ж эн е Струвелердщ ве- ликорустык мэдениет! бар,— а л мунымен катар Черны- шевскийдщ, Плехановтык аттары мен сыйпатталатып великорустык мэдениет те бар » 1 деп оры султы н да, оры с мэдениетш де таптык туррыдан алып карайды. Орыс халкы ез ортасынан там аш а колбасш ы лар шы- рарды; Дмитрий Донской, М и ха и л К утузов, Алексан д р Суворов т. б. шыгарды. Олардын кайармандык ici мен патриоттык у л г !с 1 эр кашанда ер л ж тщ туы болып келдн 1941— 1945 ж ы лдар- дагы Совет ОдарЫпын ¥ лы О тан согысынын. ж ауы нгер- лерш рухтанды ру уыл’н И . В. С тали н «Б1здщ улы атала- рымыз — Александр Н евскийдщ, Дмитрий Д онскойдщ , Кузьма Мининшн, Дмитрий Пожарскийдш, Александр Су- воровтыц, М и ха и л К утузовты н ерл1к бейнелер1 б ул со- рыста рухтандырып, создерпе к айрат берс1н !» деп букол совет жауынгерлероие, онын ш ж д е казак ж ауынгерлерь не де арнап уран гастады. О р ы с халкы е з оотасынан дана ралымдарды да шыгарды. О н дай ралымдардынтун,- гышмныц 6 ipi заттын санталу заны н туцрыш аш кан ооы с ралымы М . В. Ломоносовты б у ш л дуние жуз1 курмет- тейдп Нарыз материалисток кылымды дамытуда ж эне идеализмге карсы куресте Лом оносовты н бул занынык зоо маиызы болды . М . В. Лом он осов мейлшше жан-жакты адам болды , орыс т ’олш, геологияны, химияны жэне баска рылымдарды дамытуда оиын дуниежузШ к рылым казнасына коскан у л е а кэп. TyaFbim рет радионы ойлап тапкан А . С. Попов, эле- менттердщ б у ю л дуниеж уз1л 1к периодтык систсмасын жасаран Д . И . Менделеев, адам мыйынын. шартты рефлекстерi ту ралы рылымды жасаран И . М . Сеченов пен И. П . П авлов, агробиология рылымын жана сатыра Kerepin, оны дамыткан И . В. М ичурин, авиаииянын атасы Н. Е. Жуковскийлер — оры с хал-кынын ортасынан шыккан бук;л дуние жузше б е л г ш ралым адамдар. Орыс эдебиет'!шн классиктеро — Пуш кин, Лермонтов, Герцен, Чернышевский, Н екрасов, Салтыков-Щедрин, 1 В. И. Ленин, Шыгармалар, 20-том, казакшасы, 18-бет.

Гоголь, Тургенев, Л . Толстой , А . Чеховты ц мэкг! ешпес шыгармалары д а б у ю л дунисжуз1 мэдениетшщ казна - сына алтын кор болы п косылып отыр. М унын усп н е орыс халкы ралымдардыц тендeci жок алыбы, замаиы мы зды н данышпаны ж эн е ул ы езгертуил- ci, дуние ж уз1 пролетариатынын квоем1 ж эне устазы Коммунисток партияны к неп з!н салуш ы ж эн е уйымдас- тырушы, тунгы ш советт/к социалисп'к м ем лекетп' орна- тушы — В ладимир И л ь и ч Л ениш и бердк Ленинизм дуннежузВнк рылми — револю ц иялы к теори я мен тэжри- беш'к еи жогарры та б ы с ы б о лу м ен 6 ipre, оры с мэдениетп шч 6aFa ж етпес касиетт! ж ем 1С1 болы п табылады. «Ленинизм,— дед| И . В. С т а л и н ,— империализмнш жагдайында, к апитализм н щ кайш ы лы ктары ск акыргы шепне жеткен к езде, п р олета рлы к р еволю ц и я тура ic жу- зшде шеиплетш м э се л ег е айналган кезде, ж умы сш ы та- быныч революцияга д ай ы н д алгты н ecKi дэу|‘ р| капита лизмге тура ш а бу ы л жасайтын ж ац а д э у 1'рге ке л in п'релщ, сол дэучрге айналган кезде ecirr, к алы п тасты »1. XIX гасырдыц екш ип жартысыпда Р осси яд а в н ерк эст зйрыкша еркенден бастайды , сонык нэтиж есш дс Россия- яа енеркэсш пролетариаты еседй 1870—-1880 жылдардан бастан орыс ж умы сш ы лары уйы мдаскан т у р д е курес журпзу жолына т у с е бастайды. Р осси я д у н и е ж у з Ш к ре- волюцияшыл к озгалы сты ц орталыгьтна, леиииизмпш тУран елш е айналады. 1882 ж ы лы «К о м м у н и с т пзртиясы манифест^» орысша басы луы на ж азган Kipicrie сезшде Маркс пен Э нгельс Р осси яд а Fbi азатты к козгалы стын яуниежузшк тарихи мацы зы н керсетш : «...Р о с си я Евро- падагы революциялык козгалы сты н е ц алд ы ц гы катар яага отряды» деп ж азды . Улы орыс халк ы — С С Р О х алы ктар ы н ы н тец праволы тУыскан семьясында 6 ipiHUii орын а ла ды , а га халы к бо- лады. П л Улы О к тяб р ь с о ц и а ли с т а револю циясы н жа- саУДа, онан соц совет ©юметш о рн ы кты ру уи л н куресте Жэне кап ултты с о в е т и к соц и а ли еп к м с м ле к ет куруда Жэне оны ныгайтуда да, халы ктар ды н туы ск ан д ы к дос- ть,Рыы дамытуда д а , е л 1м1зде соц и а ли зм орн атуда д а ул- кан роль аткарды. Совет Одагы У л ы О тан сорысы к ез!н де улы орыс яалкынын аткарган р оли кероеткен каЬармандыры- 1 И. В. Сталин. Шыгармалав, 6-том, казакшасы, 83-бет.

!Гьщ тарихта тендеа жок- 1945 жылы 24 майда Иосиф Виссарионович Сталин Совет Одагыныц фашис­ ток Германиига карсы тарихи ул ы ж ешсш этап керсете ксл1П, бул жею'степ орыс халкыны д орны, р ол! туралы оылай дедк «М ен, сналдымен, орыс халкынын саулырына irneMin, нйткеш о л Совет ОдаРындагы бар лы к ултта Р ш бн деп ••Н озат шыккан улт. Мен орыс халкынын саулырына тост катеремш, ейт- Keni ол б ул coFbiera ел1М1зд!к б ар лы к халыктары ара- сында Совет Одарынык жстокmi Kymi деп жалпы ж урт танырлык енбек ciaipfli. Мен орыс халкынын саулырына тост котергенде, онын жетекш! халы к болтаны учйн рана емес, онын айкын ой- лы, туракты м ж езд1 жоне те з!м д 1 х а л ы к болраны уш ш де тост к этер ем ж »2. И. В. Сталин бул Терек тарихи мэш бар сезшде ер- журек орыс халкынын Совет Одагындагы улттардын iiniHAe жетекшi у лт екенд!гщ, халыктар достырынын уйткысы екенш ашып керсеттк К,азак халкы. Mine осын- дай достыктыц уйткысы б о лга н Лениннщ Россиясына Х.ОСЫЛДЫ. К,азакстаннын Россияра, улы орыс халкына косылуы- на ерте кезде карсы шыккаидар болды , олар сырткы отаршылар, imKi реакцияшыл хан-султандар едь BipaK олардын зымияндык ойы icxe аспады. Хиуа ж эне Кокан хандыктары казак жерлерш басып алып, онын халкын билеу ymiH уздоказ баекыншылык орекет жасады. О л ymiH ислям д i11iн пайдаланды. Bip- неше дуркш к аза к халкына ундеу жазып, «мусылман синшен айнымаидар», «ж а т д 1нд1лер д 1н— христиандардын ыркына к енбен лер » деп угп тед ь Кенесары сыякты ел- ден шыккан ала-аяктарды Хиуа ханы карсы алып, OFaH керше карулы кемек бердо'. Хиуа хандыры орыс отряд- тарынын алды н бегеу ymiH Сырдариянын теменп жары- на жэне Сырдарияна куятын суларды н бойына камалдар салды. Ллайда душпанныц apeneri icxe аспады. Орыс эскер- .iepi казак солдаттарымен б1рлесе отырып, Хиуа ханынын 1 И. В. Сталин, Совет Одарыныц Улы Отан сорысы туралы, 1951-ж. 196-бет 22

шабуыл ын тойтарды , хиуалы ктарды Сы рдария боймнан хуып шыкты. Х иуалы ктар сыякты, кокан ф еодалдары д а орыс-ка- зак халкы ны к достык. карым-катнасын б у л д 1ру1 ушш Россияга карсы е зш щ куресшде мусы лман дшш кару цылып устады . 1864 ж ы лы Россия К окам ха идысын а парсы эскер аттанды ры п, exi ж актан ш абуылра шыкты. Орыс эскерлер1 С ы р дари я жарында — Перовский (к эз1р- ri Кызы.порда) ф орты нан, Жет1су ж ар ы и д а— Верпыйдаи (K33ipri А л м а т ы ) аттанлы . Сей тш аз уакы тта-ак казак халкынын. eKi к а л а с ы н — Э ули еата (кэзйрп Ж а м б ы л ) мен Туркстанды к ок а н д ы к та р д а н 'а за т eTTi. Орыс эскерлер1 б у д а н сон, Таш кентке карай алра бас- ты. Мунын О рта А з и я халы ктар ы уш ш ерекш е манызы Золды. ©йткел! О р та Азиямы басып алым, Индия мен Африканын басы на ту ск ен к улды к тьщ бурауы н — Англия Заскыншылары — к ун сайын О рта А з и я халк ы н а д а тенде­ ры кележаты р едк 1865 ж ы лд ы н кекте.мш де б у л калара орыс эскерлер! ш а б у ы л ж асады . Э л1 м к ул хан Ташкент губане 7 мын эскер ж ыйнады. М ун ы н 1ш 1нде Кенесарынын баласыСадык с у л т а н да болды . 1865 ж ы л ы 9 майда орыс эскерлер1 Кокан х эн ды ры н ы н э ск ер лер ш кыйратып. Т а ш ­ кентке таянды. К еп кеш жпей кокан хэн ды ры н талкан - дады. 1866 жылы январь айыиын 1шшде Р о с с и я эскерлер! Сырдаи ет1п, Б ук ар а хандырынын ж ер ш е к1рд1. Букарэ ханымен тары д а соры с басталды . Б у л сорыс ек ! жарым жылга созылды. А к ы р ы н д а Б ук ар а ханы ж ен1ледк С онын нэтижесшде О рта А з и я халы ктар ы Р о с с и я га косылды. Сонымен 6ipne, Б у к а р а хандырынын с о л т у с п к жарыида туратын казактар д а Р осси яга косы лы п , К азакстанны н Россияга косы луы аякталды . Казакстаннын Россияга косы луы на казактын Кене- сары Касымов сы я кты ф еод а лд а ры м ен султан дары , би, старшиналары карсы к урес жург1здк Ал Казакстаннын Россияга косылуын кулшына жактаган халы к б ук ар асы болды . © й тксш «А к т а б а н шу- бырындьшын» адам айткы сы з ауы р а заб ы н халы к бука- Расы керд:', ж он га р л а р д ы н тары д а ш а бу ы л жаса.у Kayni уздж а'з тенд1. Оны н ycriH e агы лш ы н-ам ерикан отаршыларынын О р та А зи яд агы о д а г ы О рта Азия *андары да к аза к ха л к ы н а ш а б у ы л ж асап, озбы р- ЛЬ1К керсетть Ж о ц г а р л а р га ж эн е О рта Ази я хан- Дыктарына карсы к ур есте х алы кты н куни саркы ла бас-

тады, ауылдын экономикасы элс!ред1. К азак халкы кушт: одактасы болм аса 6ip ез! iiiiKi ж эне сырткы реакция- ны — баскыишыларды жене алмайтындырын бепдн Б у ­ ран косымша феодал топтардыц арасындары ею мет б и л 1г1 жолындары кыян-kccki таластар казак ауылынын шаруашылырын бурынгыдан д а куй зелтп, калын журт- шылык бей б !т ш ш к л жэне тыныштыкты кекседь О лар жовдарлар мен Орта Азия хандыктары басып а л рак жайлауларды кайтарып алуды, баскыишылык ш абуы л ■ дан, кулдыктан кутылуды арман eTTi. Мунын, барлырына кол ж етю зу уш!Н — ipreci 6epiK, кару-жарары мол — Россияра арка суйемей болмайтынын халы к жаксы б!лдк Сондыктан да халык Россияга косылура умтылды, бул жардай бейбпгшшж, тыныштык орнатады ж эне бурынрь; конысты кайтып алура себеп болад ы деп бшдк Эрине, кепшипк халыктын и п тшеп'н, орынды тала- бын елемей, ж еке басынын м уддесш кездеген, тарихтын д енгелепн е зш щ ыркымен айналдырып Kepi буррысы келгендер д е болды . Б!рак 6i3 «...sp6 ip корамдык куры- лысты ж эне ap6 ip корамдык козгалы сты «м э к г ш к ЭД1Л- д Ь , немесе баска 6ip ушкару алы нган идея туррысынан багаламай (тарихшылар Ko6ineoe осылай баралайды ), осы корамдык козгалысты турызган ж эне осыларды е з 1- не банлапысты ететш жардайлар туррысынан баралау керек»1 е к е н д т и естен шырармауымыз керек. Эа'рссе улт козралыстарыныц тарихын зерттегенде, улт мосолeciiiin соншалык кынын мэселе е к е н д т н еске ала отырыи, б ул м э се лет н барлык жарын б 1рдей камту керек. «М оселеш н диалектикалык койы лы сы ,— деп кер- cerri И. В. Сталин, — теп'нде 6 ip ж ерде каж ет бо ла - тын болса, нак осы окерде, у л т мэселесшде вте-мвте каж ет»2. И. В. Сталин «О ктябрь тендерici ж эне у л т м э се л ес !» депен макаласында оран коса тары д а бы лай деп кер- cerri: «У л т маселес! взамен ®3i рана болы п отыратын, м энп 6ip калыпта турып калатын м эселе емес. КэзЬ.ргч куры- лысты езгерту туралы жалпы м эселен щ тек 6ip бш йм ) бола отырып, улт мэселес! тутасымен э леум етт1к ж аг- дайра карай, е л д е п ум м етп д сыйпатына карай, жалпы- 1 БК(0)П тарихынык кысцаша курс!, казакшасы, 110-бет. 1 И. В. Сталин. Шыгармалар, 2-том, казакшасы, 352-бег. 24

айпсаида, корамды к дам уды ц букйл барысына карай- нныкталады»1. В. И. Л енин мен И . В. Сталин у л т козгалысынын кезкелгеш б 1рдей прогрестж, азатты к козралыс бола бермейд)' деп уйретедк У лтты к козралысты ц ппшдс ре- волюциялык к озгалы ст ы ц д ам у максатына кайшы к е л т , екбекиплердщ тапты к сана-сез!м ш щ дам уы на кедерг! келripen'Hi д е б о ла д ы . Сонымен б ;р г е сырткы империалистер мен реакция- шыл м емлекеттердiк взпп'н баскы нш ы лы к максаты ушш, 63iHin бакталасы на карсы эртурл! к озгалы стар уйымдас- тырганын, мундай козгалм старра у л тт ы к немесе дши сыйпат берген!н 6 i3 тари хтан жаксы б :л е м 1з. Кенесары К асы м овты ц кетерипсш мг'не осы тургыдан *лып карауы мы з керек. Кдзакстанныц Россияра косылуына байланысты К е­ несары сыякты « с ы й » устшен, букара х а л ы к ececiHeii eMip- cypin келген ф еодалдарды ц праволары э л а р е д !, uirepi- денеркш журш к елген — бас асаулы к, озб ы рлы к ерекше- л>п тужырыла бастады . BipaK оны колы нда сактап калуга о л э л а з едк Сонды ктан о л баскыншыпыц каруы- на суйену керек бо лд ы . Еюнинден, сокы р сешм дш д1 пайдалануды кездед!. Б у л кезде ш ы ры сты н ф еодалдык иомлекеттер1Н1ц' колы н д агы сокыр с ет м д 1 к каруы « г а ­ зават» ураны болд ы . Р оссиядан К аза кста н д ы б е л ш алу, казак едбекшшерш ортагасы рлы к б урауда к алд ы р у уш in ол каруды Кенесары д а пайдаланды. Росси яра карсы дш yrniH депен ж алган уранм ен « к а с и е г л coFbicita» аттан- бак болды. А л , о л а р д ы н б у л зы м ы янды к арамниетш Орта Азия хандыктарына д ем 6epin, айтактап оты ргап Англия баскыншылары к олд ад ы . Кенесары б у л кезде ул к ен правомен, артыкшылыкпсн пайдаланатын ф е од а л едк Ф е о д а л аксуй ектерш е б у л ко- «ылу ауыр соккы б о лы п тидк X IX гасы рд ы к алгаш кы Шьрегшде Россияра косы лган н аи кейш K iin i ж эне Орта жуздерде ханды к е к 1меттср ж ойы лды . С ултан д ар елден •?лык ала алмайты н болд ы , о лар ды н зорлы к-зом бы лы - нына шек койы лды . М ун ы н 6 api ф еод а л аксуйектердш тарапынан Россияра карсы н ар азы лы к туды ры п, бара- бара олардын ф еод а лд ы к -м он а рхи ялы к «ул тш ы л д ы к » ■ ниетш коздырды. К енесары К асы м овты н к озгалы сы д э л И В. Сталин. Шыгармалар, 4-том, казакшасы. 174-бет.

•осындай фгодалдык-монархиялык сыйпаггагы козга- лы с ед1. Кенесары К.асымовтьщ реакциялык тургыдары козга- лысьшын M3iiin «П р а в д а » газетш щ 1950 жылры 26 де- кабрьдеп «К азакстан тарихынын мэселелер1 маркспк- ленипдж тургы дан баяндалсын» деген макаласы мен 1951 ж ылгы октябрь айында 9тк 1з 1лген К К (б )П Орталык Комитетипц V I I I пленумы туб1ршен ашып керсетш бер- д 1. Кенесары езш щ монархиялык максаттарын ж узеге асырмакшы болды , ол кайткен кунде де ортарасчрлык катал т э р т т т е п ез!н!н хандыгын кайта орнатуды кез- дед1, казак халкын зорлыкпен Россияга карсы аттанды- руды ойлады. ©З1’н1к бул арамниетп куресшде о л Орта Азия хапдыктарына арка суйеп, булардан кемек алын ■отырды. Козралыска басынан аярына шейш басшылык e iin дурлжт1руци Кенесары жане оны н жакындары болды. Кенесары патша е ю м ет ш т атына б1рнеше рет мынадай хат та ж олдады : «Бастыктарра карсы болгым кел мейд!, — леи жазды о л , Орснбургтын генерал-губсрнаторына,— мен кэзф кам алдар салынран ж ерлерд1 кайтып бар деп те сурамаймын. Тек кана ci3 эм1рипм1з импсратордан маран б 1зд 1ц экем1зден калган мураны, Торрай, ¥лы тау, Сарысу бойларын, Ес1л-Нура бойыныц темснп жагын сурап anepceiiis, онда мен эм 1рш1м1з император у ш 1н илек т 1лер ед 1м». M ine, будан Кенесары Касьшовтыц алдына койган максаттары улттык, азатгык, халы кты к козгалыстарра уш кайнаса сорпасы косылмайтындыры кержедн Д ем ок, Кенесары казак халкынын муддесш сатты, е з басынын камын рана ойлады. Тарихи документтерде бул козралысты дурл1кт1ругш де, алып журунл де тек кана ф еодалдык топтар — сул- тандар, Кенесарынын туыстары мен жакындары жэне онын аздаган твленлттер! болрандыгы айтылады. Козралыска косылмай, одан ipreciH аула к салрысы кслпен ауылдар мен топтарра, е з1не багынбарандарра Ке- несары катан шабуыл жасады. М эселен , Кенесары 1843 жылдын июлшде Ш екпшк Тьлеу деген ауылдарын езш е багынбаганы уш iн талап шауып кеткен. Кенесарынын мундай шабуылдары женшде кептеп мысал келт1руге болады. Кенесарынын каталдыры, жырткыштыры халы к ара-

сында KYui-ri нар азы лы к тудырды. К азактар Кеиесары- га карсы аш ы к к ар улы куреске аттанды. М ысалы, 1844 жылы Ж а б б а с ауы лдары на Кенесарыныц iHici Наурызбай бастараи ж а с а уы л д а р Kanin, зекет жыйнауды сылтау е тт, ауылдарды тонайды , адамдарды ж эб 1р лей д 1. Ж е р п л 1кп журт бугаи т е з т отыра алмай колдарына кару алып, Паурызбайга карсы урыска шыгады, онын б у т л жаса- тылдарын та лка н да й д ы , тек Н ауры зба й гана кашып к у­ тил ад ы. M ine, халы к, букарасы тарапынан бол Fan осы карсылыкка ж ауа п ретшде Кеиесары Ж аббас тайпасы- ныц 137 ауы лы н ж о х ет;п ж1бсрсд!, адамдарын ejiTipin, малдарьш айдап кете/п. Кейтнде Кенесары ны ц осындай озбырлыгына уш ы р аган осы ауы лд ар д ы н жуздеген ка- зактары аш тан е ле д !. Кеиесары б а с к е с е р л е р ш т мундай ектемд1п х а л ы к букарасы н ы ц еш п ен дьи 'п н коздыра ту- ee.ti. Кенесарыра к ар сы кетерйтген к а за к руларыны ц с а ­ ны ж ы лдан-ж ы лга все береди М ш е, осыныц ез|'нен-ак Кенесары к озгалы сы н ьщ халыкка карсы, енбекил бука- paFa карсы б агы тталра н реакцияш ы л к озгалы с екещип' айдын кершедк КАЗАКСТАННЫН, РОССИЯГА КОСЫЛУЫНЫ Н. ЭЛЕУМЕТТ1К, Э К О Н О М И К А Л Ы К Ж Э Н Е М Э Д Е Н И Е Т Ж 0Н1НДЕГ1 НЭТИЖ ЕЛ EPI Казакстаниыц Россияга косы луы иыц нэтижесшде улы орыс халкын п а н а л а га н к аза к х а л к ы ж оц гарлярды н , О р ­ та Азияныц артта к а л я з н Х и уа, К ок а н ж эн е Бухара хан- лмктарыныц кулды яы нан , м улд ем к уры п кету каупшен аман калд|>т, к а за к халк ы н ы н елдтп слк тп лд ы . Амсрикан- атылшын ота рш ы лар ы к улдя н ы п о ты р га н Ш ыяыс елде- pinin ж агдайында вг.пр с уруден ам а н к алд ьц /К а за к х а л ­ кы орыс халк ы м ен араласы п , о н ы д а л д ьи д ы катарлы когамдык ой-ткт'рлерш ен , о за т мэденнсттнец у л п , вмеге алдь^Казак халк ы орыс халкымен араласу нэтижесшде бурынры о к ш аулы к тан , туй ы к ты лы ктан ш ы ры п , револю- наялык процессе, д ун и е ж узи п к тари хи аяымра катысура мумг<1нд!к алды .У О р ы с ш а руа лар ы К а за к с та н ж ерш е ке- ■riii орналастьг. О л а р д а и к аза к ш а р уа л ар ы ш аруашылык лагдыларыгг, эд:етерш уйрендк О тьтры кш ы лы кдт бет ал- ды, с п т ш л х с п к о с т етс- б а с га д ы К К аза к т ар базярга малдарын. шшп'заттарыи .шарып с ати н , e im ip ic товарла- Рьш ала бастады. 27

Казакстаннып Росснпга косы насыныи казак ауылдарына тара турызды, ек'шш! сезбен айтканда. казак даласына тарауыма кед >::о; зак когаыы шпнде тап куреснпн сокты, соньгаен катар калактн;: н езгертт!. Орыс капитализм! казак далас ты мал ccipyuiLniK, ал мунаи кеШ йыи тоаарлы енд!р!с сыйпатына < закстанда патряархалдык-туйык сауда катнастары жале тактык '/Росси адаи Казакстаи жерше кар, бастады. Казак халкыпыц Pocct орыс халкымен аралаеуьшын/нэт! ныц идеологиясыиа да кепзп езг алдынры катарлы, прогреешь! ада: вмгрше, модениетше ип адал нис бастады. \\А. С. Пушкин Оренбург >::ep!i «Козы Кврпеш Баян суду» атты детт!р!п, жазып ал гак; орыстыя уллары А Ill,я \"\"\"вй'яЖтд >л e.ni. F.Kiii ■лдары казг

Орыстардыц казактармен журпзген саудасы X V III гасырдыц 40-ж ылдарында-ак басталды. Гурьеате, Орал- да, Т р о и ц к и е , а л С иби р ь жарынан — П етропавлда, Ом- ск1'де, С ем ей д е едэу1р айы рбас сауд ала р ы ж ург1зи1дк Казакгардыц базарра шыраратьшдары квбшесе мал болды. О р ен б ур к к е айы рбас уш ш кебш есе кой айда- латын ед 1. Россиядан Казакстанра енеркэсш заттары: металл буйымдары, т у р л ! м аталар э келш д к Едэу1р мелш ерде астык ай ы р б асталд ы . О рыс саудагерлер1 Казакстанра мал ш а руа ш ы лы гы е ш м ш ш м о л к ар ы ж энс енеркэсш товарларын етш'зетш кен базар деп кызыкты. Олар Ка- закстандары саудадан орасан кеп иайда тапты, енеркэ- cin товарлар ы н r e p i-терсекке, ж ун ге, ан терш ерш е айырбастады. К аза к с та н то н май, Tepi сыякты м ал- шаруашылык еш м дерш ш етел базарына шырара бас- тады. Петропавлра таяу Тайыншакел манында— жазда улкен жэрменке бо ла ты н . М у н д а оры с то в а р л а р ы сатылды. К а- зактар м алга айы рбастап кептеген т о в а р л а р алатын б о л ­ ды. Б у л сыякты саудан ы ц д а м уы к а з а к ш аруаш ы лыгы - на, турмы сына эсер erri. Keflin к аза к т ы ц е з шмнен саудагерлер! ш ы рып, олар ш скараларда, форттарда, ауылда улк ен с ауд а-сатты к ic iи ж у р п з д к М ы салы , 1863 жылы Б аян ауы л о к р у г ш д е п 107 с а у д а г е р л с р д щ 68 к а ­ зак ед1, 60-ж ылдардын. орта ш ен ш де П оровск (K03ipri Кызылорда) фортындагы сауданын ден! жерп'лж т! казак саудагерлер1Н1н‘ к о л ы н д а бо лд ы . Б у л а р товар сатып алу ушш Ip 6iT ж эр м ен к есш е, кытай к а л а с ы — Ш эусш екке барып ж урд ь X IX расырдыц орта шеншде К аза кста н тек сырткы саудамен, к еб ш е се Росси ям ен ж у р г 1з 1л г е н саудамсн Fana айналысып койран ж ок , сонымен 6 ip re, он да iu/Ki айыр­ бас саудасы да куш ейе густ]. Казакстаннын. малш аруаш ы лы к еш м ш Россияныц сатып алуы к уш ейген сайын к азактар ак ш а т у а р у ум|- лм ен м ал e cip yai epicTerri, базар уш ш май, жун, Tepi- терсек ж ыйнады. М ы с а л ы , 1857— 1861 ж ы лд ар д ы ц ара- сындары б е с ж ы л д а Ш ырыс ж эн е О р т а л ы к К азакстан («Сибирь казактарыныц облы сы ») ж ы л сайын базарра орта есеппен 658 мын. кой, 48 мын сыйыр, 1900 ж ы лкы сатып отырды. Б а ты е К азакстан к аза ктар ы 1862 ж ылы базарра 486 мы ц кой, 25 мык сыйыр, 9 700 ден аса ж ыл- 29

к.ы сатты. Базарра мал шырарура кызыккан казактар малдыц кебеюше, онын ешмшщ сапасы артуына кеб!рек зер сала бастады. Малды аш м -ж тм нен сактау ушш, казактар орыс улпам ен мал корасын сала бастады, орыстармен кернп туратын шекара казактары орыс халкыныц ул п о м еи кыскы мал азыгын камдап мал ж ем! ушш шел шауып алатын болды. Базарга ан Tepid ет!МД1 болрандыктан, казактар ап аулауды бурынгыдан да эр;' кушейте тустк Апш ылар: аю, барыс, жолбарыс, кулан, кшк, таутеке атып алатын болды, сусар, кузен, суыр, тулк;, акк:с аулай бастады, келдерде кустык жазкы тулейтш кепгнде су куста ры ауланды. Сонымен б:рге казактар балы к аулауды да к а с т егуге KipicTi. X IX расырдыц 60-жылдарыида казактар жыл сайын 48 мын сомдык жас, туздаган жэне кактатап балык сатып отырды. Демек казактар орыс халкыныц улrici бойыпша ецбсктщ б 1рнеше турлерш уй р ен т, онь; X IX расырдыц орта шеншде к олен ер кэс:бг дамн бастады. Бурын ки'ш-кешекп— кейлек, шалбар, шапаи, бсшпегп уй шкиде заелдер т;гет;н болса, аяккшм, шйк Tiry, металл буйымчпр эз!рлеу ici еи д 1 усак кэс:пке ай- налды. К,азак ауылдарыида шебер «лткиплер пайда бо- лып, буллр та рам мечен от;к, мае!, ке5:с ултаратип болды xiiIm Tircriii .мама.; ппнинлер де шыкты. Ш ебер усталар топталып пыш»к, балла, кетпен, курек, сока, ауыздык, ошак, та;ы баска пеше алуан м еталл буйымдар жаеан- тьш болды, зергерлер шырып, KyMic пен мыска накыс салатын болды, тем-рге KyMic жалатып, ер-турманныц — жутсн-куйыекгшмыц неше тур;й эшекейш жасады, сакый- на, сырга, тары баскалар жаца турмен мэдениетп жа- Сейтш казактар орыстардан малка ауыстырып мата, уй м у л т е р ш , ун алатын болды. О лар орыстардан еп н салуды, бакша егуд!, шшен шабуды, балык аулайтьш ау токуды, агаш уй салуды, тары баска кэсштерд; уй- рендк Казакстанныц мол кеи байлыктары б ул кезде м улде зерттелш, аш ылуаган едк 1834 зкылы орыс саудагер; Степан Попов ец алгаш рет Берж карадаи мыс жэне Ky­ Mic, коррасын кен!'н ашты. 1844 ж ылы Попов руда коры-

та бастайды, cefrrin, Александровой, Богословск, Ионно- Предтеченск д ейтш уш кен заводын салады . Осы ксзде, hfiih 1833 ж ы лы А п п а к Бажанов дейтш малшы Кара- гандыда Игкгпк © тепов д е г е и т ц жер1нен та с кем ip кем1н табады. 1854 ж ы лы б ул кен оры с саудагьр1 Ушаков дегенге саты лады , о л алгаш кы рет кем !р шькара бас тайды. Коиыс аударып кечген орыстар X IX гасыр- дыц орта ш еш иде Казакстанда бес май айыратын, торт былтары жасайтын за в од салды. Ж е р п л н е п казак халкы мен орыстар т у з шьп-ара бастады , муны ц б>разы |шк! базар керепне ж араты лы п, 6ip бел1Н елкеден тыскы ба- зарга сатылды, 60-ж ы лдарды н басы нда б аж рст!нде жыл сайьш 200 мьщ путтан аса туз сыртка шырарылыл турды. Сонымен товар карым-катнасы ныи кушекй аркасында мал ш аруашылыгы, ацшылык, балы кш ы ды к, сыртка туз шыгару, ж ун буйы.мдар аз]'рлеу салалп р ы ж ылдан-ж ы лга кенейе береди К орзмдык. енбек б в лп п с! непзнгдс, айыр- бастын дамуы.мен ты ры з байланы сты колеиср мамам - дыры шыдты. К азакстанда Oipcn-capaii кен байлыктары да ашылып, техннкасы з кара дуреш ж олм ен пайдалаиы ла басталады. X IX тасьфдагг бастап орыстыц товар en.aipici сне бас тауына байланысты Казакстаипыц. м ал ш нруаш ы лиги. епнцмлж :<ac:6i 5ipTC-6ipie товп р лы к шгкруашылыкка ай- иалып, улттык том ага-туй ы к ты к ж ой ы ла бастайды. 1801 жылры реф ормадаи сонры уакы тта Россиянин, нз!пде. капитализм к а ул а п ecTi. О л есу, ш етк‘1 аймактарды тел камтыды. К азакстанд а да капитализм злем ен ттер! тара/: бастайды. «Капитализм шн. д а м у ы ,— дсп кврсете.ш И . В. Сталии, — эткен расырдын взш ле-ак, en.iipic пса айырбас од/с- тер/н ингернационал.изациялауга, у л тт ы к туйыктыкты жоюра, х а л ы к т а р д ы н — ш аруаш ы лык ж еш н д еп жакып- дасуына жоне у л а н б а й та к территорияларды 6ipTc-6ipre байланысты б1'ртугас erin 6ipiKTipyre бет алкан тенден- цияны ашкан б о л а т ы н » 1. И. В. С талиш пи б у л к ер сетт отыртандары Россияда капиталиепк кэсш оры ндары ны ц e c y i-аден 6iprc крспост- никтж к ар ы м-катнасты н б^ркатар калды ктары — жумыс- 1И. В. Столин. Шыгармалар S-том, казЗкшасы, 200-бет. 31

icren етеу, тагы баскалар сакталганына карамастан, Рос- сияда басым болды. Орыс капитализации, дамуы жеке халыкта;рдыц улттык туйыктыгын жоюга, халыктардын шаруашылык жешнде жакьшдасып, 6ipiryiH тездетп. Капитализм Россияда «терендей» рана емес, сонымен б!р- ге улт аймактарын езше гарта «ж ай ы ла» кулашын соза дамыды. Орыс канитализмнщ Россиянин улт аймакта- рына тип'зген nporpecTiK acepi Mine осыида ед!. Ауы лтэ капитализмнщ тарауынын nporpecriri, эрине, капитал- измшк ауылра кулдыктын жана Typiii, маскаралык турш ала келгешн элс!рете алмайды. Eaairi жерде бай-феодалдар орыс-капиталистер iмен Oipirin алып, ауылдын букарасын eKi жактап каналы. Капитализм дамыган сайын, acipece онык сокры сатысы империализм тусында канау да кушейд!. Империалиспк озбырлык канау жардайында, патша е ш м ет ж т Казак- станда патриархалдык-фсодалдык канау турлерш сактау нэтижесшде казак халкы О рталы к Россиядан мулдем артта калып койды. Бул артта калуш ы лы к казак хал- кыиыи айыбы емес, И. В. Сталин айткандай казактын сырткы: «...шеткер1 аймактзрды енеркэсш жарынан да- мыган орталык аудандардын пайдаланатын ю лен ши- кЬатты аудандарына анналдырура тырыскан патша ек1мет1 мен орыс буржуазиясыньщ саясатында жа- т ы р »1. Европалык Россияныц о н туеп п мен онтуетж-шыры- сы Кавказ, Орта Азия, Сибирь,— деп жазды В. И. Ленин,—• орыс капитализман отары тэр1зд! жэне онын тек терен­ дей тана емес, жайыла катты дамуына себеп болады. Канаушылык бурынрысынан да кушейд!. О л халыктьг канаушыларра карсы куреске умтылдырды. Казак букара- сы орыс халкымен канша араласса соншалык рево- люциялык ул п с !н кабылдады. Мундай у л п л ер барлык жагынан саяси, шаруашылык мэдени жарынан келе бас- Бул кезде казактар орыс шаруашылыктарынан ту- кым, ауылшаруашылык саймандарын алатын болды, епнш ш к кушейд!. Мысалы, егш ш ш к X IX гасырдык екжип жартысында ортарасырлык, жабайы егш ш ш ктсн айрыкша, орыс улг!с 1мен Сырдария мен Ж е тК у бойына. Торрай мен Ыррыз взендержж бойына тарады. Бул 1 И. В. Сталин, Шырармалар, 5-том. казакшасы, 207-бег.

жерлерде бидай, та ры , к арбы з, кауы н, п ияз, сэ51з, аска- бак еплдк Е гш с уар ат ы н ары цгар к азы лд ы . Е н ал’дымен Сибирь ш екарасы бойы нда тураты н к аза ктар егп ш глж ке кеше бастайды. С ы р да ри я ф орттары ида ж эне баска да кептеген эскери б ек :н ;с т е р :н:ц тош р сп 'н д е казакты ц огород, бакшалары к е б е й т . к ар бы з, кауы н, тары баска кептеген овошьтар е п л д к К еп т е г е н кеш п ел! к аза ктар огырыкшы- лыкка айналды. Экономика ж е н ш д е п б у л процсстер мен казактыц элеумегпк ем 1р ш д е п взгер;'стер б.'р-б!р!м ен тыры з бай- ланысты едк К а з а к ж ер ш щ э л е ум етт iк-эконо микал ык жэне турмыс бейнес; е зг ер ш ш а р уа ш ы лы к ж ек:нен бурын- вы томара-туйыктыгынан ш ы га бастады . Б у л казактыц бурынры турмы с салты м е н салы сты р р ан д а, эрине, ал га баскандык зор п р огр есс болд ы . 'Росснядан К а за к с та н га к арай ж эн е К а за к с т з н ж ср;н- ле темш ж ол сал ы н а баста уы н ы д д а к а за к халкы.чыц элеумсгпк. мэдениет ем Iрi уш ;н про греет; к зор мапызы болды./1874 ж ы лы О р ен б ур гта ку;ры лган комиссия Рос- сиядан Ташкентке д ей :н О р ен б ур г — Т аш к ен т тсм:р жо- лын салудын. ж об а сы н ж а с а д ы .'Б у л ком и сси я I860 ж ыл. ен аллымен, К аспий теш з:иен б а стэп М ер к е, Ш ар ж о уга жэне Самарканга к ар ай баратын З ак асп и й тем1р ж олы н салука уйрарды. 1888 ж ы лы Закасп и й те м !р ж олы пай- Лаланура бер1лд:. Б у л ж олд ы с а л у ici 7 9 м и лли он 200 мын сом га туст;'. Закаспий т е м ;р ж олы н ан кей:н С и б и р ь тем ip ж олы салынды. В. И. Л е н и н осы е ю ж ол д ы ц салы н уы турялы 1901 жылы б ы ла й д сп ж азды : «З ак ас п и й жопы капитал уш!н Орта Азияны « а ш а » бастады . « ¥ л ы Си би р ь ж о л ы » -Снбирьд! а ш г ы »1. , Меркеден К у ш к а г а д е й ;н п тем :р ж о л к уры лы сы itiJ/ жылы басталып. 1898 ж ы лы салы п ы п б :т п . О р енбург пен Ташкент арасы ндары О р та А з и я тем :р ж олы UOo жылы б!ттг К а за к с та н мен О р та А з и я ж е р 1 аркылы са- лынган тем 1'р ж о л д ы ц узы н лы гы 2,5 м ы ц килим егрге Жетт1. Осы тем1р ж о л д а р аркы лы К а за к с та н га ж эне и р - та Азияга оры сты ц е н ер к э а п то п а р лар ы те.м;р, астык, мата, шай. кант ж эн е сил сыякты т о п я р лар кс-'-^'г болды. ал К аза к ста н мен О рта А зи я д а н Р ос с и я га — ^ а к ­ та, ж емк, мал, тер !, тоц м ай ж эн е б а с к а е н .х д ср ж онел 1 В. И. Ленин, Шыгармэлар. 5-том. казакшасы, 83-бет.

т!лД1. TeM ip ж олды н салыпуы К азакстан экономикасы- на эсер ет'|п, турмыстыц токырап калкан патриархтык тур:шн ipyin жеделдеттК Тем ip ж олд ар торабы бойла- рына то лк п ж аткзн экономикалык жана аудапдар жа- салды. У р а л, Акте-бе, Ш алкар, А р а л , Казалы, Кармакшы; онтустж батыста: Кызылжар, О м бы т. б. Tepic-пкте oin- неше жэна шаруашылык ауда ндар жарыкка шыкты. Букарашыл Россиянын тарихта тен д еа жок Lnrepi блс- тыруынын акык у л п а — Казакстанды жада тап — про­ летариат табынын туы астына алы п келди ©иеркасйгпн дамуы жэне тем ip жолдардык салынуы казак яролетариатынын тууын тездеттк Ауылдын тап жпгыкан жисгеле бастаv-ы малсы з кедейлердш санын кв- бейтт!. А уы лд а м енилкл шаруашылыкы, баспанасы м ул те жок адамдар д а болды, бул, ауы лда жалда.ма енбсктш тууьша алып келд!. 1893 жылы Актвбе уез;нде — 5 917 жалшы, Костаиай уез;нде — 5 674, ©скемен у е зш д е — 1099, Зайсан у е з:н д е — 1637 ж алш ы болкан. Осындай ж ылдан-жылга саны ес:п келе ж аткан казак кедейлер:не ауылда жалдчма акылы жумыс табылды. Булардынара- сынпн жумысты сырттан 1здеуш1л ер квбейдп олар кала- ларкн, стлш ш яларгз, внеркэпш орындарына, тем!р ж о л бойына жумыска к1рд:\\ сойти, о л а р ж умысшыга айнал- ды. Казак ауылында шаруашылыгы жок, баспанасыз осындай казактардыц саны жыл сайын все беред|, — Mine будар пролетарлар бо ли п есептелди X IX гасырдыц ан/с кепнде К азакстанда туратын орыс. халкыныц саны бурьшгысынан арта туст1. Б ул к езде Акмола, Семей, О р ал жэне Торкай облыстарынык, ж ер:н- дс 500 ден аса орыс сслосы болды, б у л оелоларда 318 300 отырыкшы егпш плер турды. Орыс шаруалары к аза к шаруяларымем араласкан ericTiK ж е р д т к елем 1 д с сол- гурлым улгая борд!, орыс ш аруаларынан казак u.'apva- лары жер;й калай видеуд1, отырыкшылык SMip.ij уйрёне rycTi./Орыс халкы мен казак ен бек1ш л с р :.н:ц арасында экономикалык ж эне моле ни байланы стар ныкая 6 e p ii. Казактар орыс селоларына барып араласып, тозар айырбасын ж асалы , орыстардык ш аруаш ы лык э д н л е э!, одет-гурыптарымен таиысып. оны пайдаланды. О оы с шаруалары да м ал жэне м алш аруаш ы лы к ен:м ‘:н сатып ал у унпн казак ауылдарына бары п, вздерш е бел п ш з турмыс жакдайларымен танысты. * К а з а к ен,бекдплер1 орыс енбекш ш ер! мен пролегар- 34

ларьтан канаушы тапка клпсы тал ап коюлы, купосуд! уйрене бастады/ Жерг1л;кт1 фгбрнкаляр мен заводтао капиталист!к капаудыц обьект'с'нс айнялган кедде, ка­ зак ауылында феодал'дыц, бапларлыд каииуы втг-м«та кушойд:, бул казактардыц тапка жжтелуш тездст;п, ез:- лунп'.юрдщ канаушы танка кнрсылык карсету'н кушейт- т;. Кен/хср мен заводтарлын. кожялары, кулактар мен байлар, старосталар мен управигельдер, чиновниктер мен губернатор.!ар казак енбекш;лер1 мен орыс ёибекш:лерЬ иш ортак жауы боллы. Тан кзншьглыктары tnпеленЧ-кеи сайын казак пей орыс ецбекинлер!, — нролетарлар, епн- ш--\"еР, кешпел:лер. — ездер'нж оптак мудделерш угынуга жэне вздершщ канаушыларына кзрсы б;рлесш курес жур- ггзуге ынтымактаеа бастады. Тарихи тургыдг.н Караган­ да Казакстаннын Россияра косылуы осы айтылрандар жэшнде С03С13 прогрест1к жане тарихи туррыдан дуры-: болды. Копыта келгенде Казакстанны н Россияра косылуы «канаушылыкка ж эн е деелоти зм ге к ек пеп'з с а л г я п »' патраархтык-рулык турмыска елт:ре соккы бердп Ка- зактын к а уы м д ы к -р ул н к турмысы к ан ауш ы лы к пен дес потизмшн д э л осы ндай кец ц ен з! едк Ф еод алд ы к курылыстын. у стем б о л у ы жоне п атри архты к-рулы к кал- Дыктардыц сандал у ы патр иа р хт ык- фсод ал д ык, канау эд:стершщ басы м б о лу ы н тудырды. Казактардык орыс шаруаларымон арялясуы, бул ар- дын улпег.меи к аза кты н б :рсыпырасынын отырикшьыык. ка, ег:нш !л:кке Keiu yi, к аза к корамынын тяпка ж 'к теле Tycyi казак арасы н д а сауда мен колн н ср кос:б:шн да- муы, м ал ш аруаш ы лы ры мен оны н буйы м дары ны ц он др:с, товар тур:нс ай н а л уы , товар-акш а каршм-катнлета- рынын enyi, К аза к с та н н ы н Р осси яга косы луы на бяйла- нысты ту р л! е н бе к т у р л е р н л н панда б о лу ы , м:нс осыляр- дын 6opi де п р огр еетж маныэы бар кубы лы стар c.ii. вйткеш, казак х а л к ы и ы н бурынры ш аруаш ы лы к саяси в.\\н'р:мсн сал ысты рf аил а б ул а р д а м ул ы к ж огяр ы фарма- сы болды. К аза кста нны н ж алпы Р ос с и я л ы к рыноккс араласуы прогресс болды . косылуынын элсумстпк Казакстаннын Россияга прогреетж нэтиж ес’ не келеек, К аза кста н н ы н Россияга Косылуыныц ар к аеы н д а к а за к когам ы н ы н тапка жжте- 1 Ф. Энгельс. Маркс — Энгельс ApxHBi. I-tom, (V I) 246-бетш Каракыз. S* 35

jiyi мен букараны к таптык ce3tMt кушейд'1 жэнс тап ку- peci шиелене тустк Канаушы тапка карсы курсе майда- нына жан.а таптар йен элеум егп к топтар шыкты. К,алын букаранын, ocipece оры с ецбекин'лср1 мен про- летариатынык жасаган саяси ыкпалымен, элеумстг.к тургыда кероеткен наразылыгынык аркасында казак даласында патша ук1меп' кейб:р реформалар ж урпзупе можбур болды. Мысалы, 1865 ж ылы 1шк1 Icrep мшшетр- л!Г1 кекеепп'к мушес1 Гире бастаран комиссия казак да- ласына келдр б у л комиссия казак елкес;н баскаруды н жака TopTi6 in жасады. Осы ж аца тэртш 1868 ж ы лры реформа бойынша зак куш:не енпз1лд1. Б ул рсформаньш да казак халкы ны кем !р! ушш прогреетж манызы болды . 1868 ж ы лры октябрьде — « Д а л а уаляты н баскару ту- ралы уакытша ереж е» дейт’.н тары б!р зак шыкты. Бул Ереже бойынша: О рал облы сы (орталы ры О рал кала- сы ), Торгай облы сы (орталыры О р ен бур г к аласы ), Ак- мола облысы (орталыры Омбы к аласы ), Семей облысы (орталыры Семей каласы) деген терт облыс курылды. 1шк1 Орда (Б екей Ордасы ) Астрахань губерниясына ка- рады. Сейт!п, Ндзакстан эк!мш1л 1к женшен облыстарра, облыстар — уездерге, уездер — болыстарра бэлнгдК Б:р болыска ж алпы саны 1000 нан 2 000 Fa дейш yfli бар б 1рнсше ауыл карады. Byxui казак жерлер1 б!рыкрай торт'.п бойынша баскарылура t h :cti болды . Сонымен б:р- гс, айта кету керек, патша уш мет!, б у л Ережеде енал- дымсн, осы е лк еш устем таптардын — Россия поме- щичтср1 мен буржуазиясынык м удделерш е барындыра пайдалапуга ти:ст1 мемлекетп'к аппарат курудык камын кяздед!. М ундай аппарат эскери оккупациялык аппарат едк Ережен:к эр евзшен онык м о т кернпп турды. А ла й - да б ул реформа едэу?р алга баскандык болды, заманы етксн орта расырлык-ага султанды к ф еодализм!]::! куралы c;ii. А л ж аца ерлеп коле ж аткан буржуара ж ака канау куралы керек болды. Б ул реформа мусылман молда-кожаларынык праволарын да б 1ркатар теж ед!. М олдалар ж ер п лж т: э.ч!мшйпк орындарыньш. бакыла- уында болды. «О ры с-казак м ектеп тер!» ашылып, мунда казак балаларына орыс т!л! мен ж азуын уйрстуге п Г с п ед1. 'A in мектептершен окудан repi оры с т !л!н оку, уйре- ну казак балалары у'шн молей нет >кен:нде прогреетix калам ед:. М ун ы к уст:не б ул д эу !р М . В. Лом оносов - 36

тын, В. Г. Белинскийдщ, А . И. Герценш н, К- Д . Ушин- скнйдт'н педагогикалык идеялары мен кезкарастары жэ- не Петр I-iiiH агарту женшдеп рефо-рмалары да шыгып тарап, тамырыи жайган кез с дг M in e мундай озат идея лардын казак, халкына эсер] тимей к а л а алмады * Сон дыктан да орысша сауатты болуды н ез! казак балалары- иын орыс ж эне дуние ж уз1 мэдениеп'мен таныеуына ж ол ашатын ед|, б у л мектептердщ аш ы луы казак халкып орыс халкымен бурынгыдан да 'жакындастыра тусп', казактар Россиянин озат мэдениет] не кенеле бастады, ал орыс чиновннктер! мен патша у ю .ч е т !— зад шыгару- шылар мулде былай ойламаган e.ai^O pu c т!л]нде окыта тын казак мекгептершщ ашылуы 1868 ж ы лгы реформа нык ед гтрогресил'л жагы болды. Б у л реформа больший. дэр]герл|'к ж эрдем бер у ушш эр уезде д эр 1гсрл]к орын- дар ашыллы, мунда уезд д эр 1гер], ф ельдш ерлер мен аку Шеркалар болды. 1868 ж ылгы реформа Казакстанка экономика женш- де улкен эсер етт1. Б ул реформадан кеЙ1н‘ орыс капита- листер1 казак даласы на кеглей ксле бастады. Б ул онык глеп н ен тыс — riporpecTiK мэнд] болды . К апиталист^ датынас дамыды. I Казакстанныд Россияга косылуынын мэдениет жонш- деп басты прогрестш нэтижес:нс келеек, казак халды орыс мэдениет!не араласты, казактын тарихи мэдениет], жер байлы ктары зорттеле бастады. Казакстанды зерг- теуде тунгыш гыл.ми енбек ж азуды баста гаи орыс га- лымдары болды . 1832 ж ылы А. Левш и ш н н уш томдык eu6eri шыкты. Б у л Казахстан, казакты н тарихы, геогрл- фиясы жэне эгнографиясы туралы ж а зы л га л ек алгашкы гылми енбек e,ii. Казакстанны к геология, ботаника, зо ­ ология жэне гсографиясы жен]ндс Гсльмерсешиц, Ломан­ ный, Ссменов-Тяньш ансхийдш ж эн е баска орыс калым- дарынын гылми, тарихи енбектер1 ж ары кка шыкты. Орыс халкынын озат мэдениет!ненРнэр алган, кокам- дык кайраткерлер:и:ц ыюталымен вскен казак халкынын мацдайалды адамдары ecin ж ст]лд 1, б ул а р казак халкын мэдениетке, агарту iciHe тартып, орыс халкымен достык- ка, бф лж ке шакырды. Казактын аса ip i жазушылары, казак халкынын агартушылары Ш окан Уэлихэнов, Абай Кунанбаев, Ы брай Алтынсарин сыякты адамдар т.келей орыстын озат м эдони етш т ыкпалымен ecin калыптасты. Казак эд е б и ет ш к еркендеуше, казак эдебиет]нде демо- 37

кратиялык, прогреет!х достурлер туып жайылуына П уш ­ кин, Лермонтов, tufh баска орыс халкыныц узд'ж улда- рынын шыгармалары зор эсер етп. Орыс халкыныц махзаиалды мэденнет кайраткер! казак халкыка, оиын матсниетше шын ыкьтлаеымен ка- рап зерттей бастады. М ысзлы, орыстын улы акыны Пуш- кии 1о3 5 ж ылы ку.зде, «П угачев кетер:л;с:н:ц тарихын» жазу уш!н материал жыЙнап жур!п, Оренбургке, Opa.iFa кел:п, Берд1‘ станципсында б;ркатар казак ауылдарынаа болиды. Оренбург, TopFafi даласын аралап журген кезш- де, Пушкин кешпел1 казак енбекшьяерш:н турмысымсн, казак халкынын ацыз-энпме, елец-,.:ь;рлзрымен, ертеп- лергмен ете ж акын таныеяды. Украинанын улы акыны, революционер, демократ — Тарас Шевченко да казак халкына зор сушспешл л in, т;лектест!'к б:лд;рд1. Ол !8 !7 жылы Казакстанга 10 жыл- га жер аударылады. Украина халкыныц бостандыгы мен тэуелс:зд:п жолыида курескен революцияшыл демократ- акын казак халкыка суй:с::енш'л:к б'лд:рд:. Мацрыстау- лгы 11озо-Петрозсх;де жер аударылып жур:п Шевченко ко:лпелi казактардын тугмысын бей пелетон: «К а за к ое- мьясы», «Атты казак». «Баксы», «Байрустар», «П еш жа- ;•ы11 жаткан б а л а » деген б;рнсше реалиетж cyperrapai салады. X IX гасырдын орта кез'нен бастап Казакстанга орыс- тыц озат мэдс1!иет:н н, когамдык ой-п:к!р:н!ц ыкпалы что кушейс тугг:. Онтхен:, бул кезде Россияда рсволю- циялык козгз.лыстын tv сына байланысты демократиялык, революции;! ык м:пез-келкы уш:н Сибирь мен Казахстан- га жер аударылып келген орыс демократтары мен рево- люцпяиррлерппц саны кебейдь X i\\ гасырдыц с:<!н:н: жартысында казактын ipi ра- лымы Ш окан Уозихапов орыс халкы мен казак хатцы- 111,111 У иже;.в байланысты схон:н кврсепп, бул байланыс­ ты пыгайга беру уд; и барлык куш-ж'гер:н жумсады. Шокан Уэлиханов Казахстан Россияга косылган уа- кыттан бастап, орыс халкы мои казак халкынын ем ipi н- до тарихн б:рлестж орнады лед!: «Б :з орыстармен тарн- хи, т 'л т кандык туыскандырымыз жарынан байланые- тымыв»' деп жязды Шокан. Шокамды орыс достарыньщ б:р! жорары баралап бы- лай деп жазды: 1 Шокан Шыдрысулы Уэлихановтыд шырармалары. 156-бет.

«Э з халкыны ц 6 ip finui а л а мы б о лы п , Poccm ian чала- вын не екенш, оны ц мацызын ж опе ci3.7 iu хзлы кч ын\" Рос- синга кал ай карайтынын ly o m / ip v , сон ы м он f.io re в з Отанын агарту ж олы н д а к ы зм ет ':степ , отанып'ыц ет;- н[штер:н орыстар алдьш а кою — у л ы м ак сат ем ее пе, касиетт!' ie емес ne? C i3 Е вропаш а т о л ы к б ;л :м ал га н 6ipiHUii KMDFbr3 екен 1И,!зд| е сй б зге т у с:р :ц :з. Б уга и ко- сымша тагдыр ci3fli тамаш а етт1, с :з ге i3ri ж ан ж опе ЖУР®К берд!... М ен сiзд i ©те ж аксы ко рем; и, е;л ту ра лы не с:здщ тагды ры ны з ту ра лы ж атсам -тур са м о й лзй ’мын... Оеы oii-кыялдын iiu iiu e б.'р ш ы нды к б 1лд;.м: б у л Ы здщ вз тукымыцыздан европалык, б ‘л :м з л у д эр еж есж е ж ет- кен e.piH uii ад ам екенд:'пн:'з. О сы и ы н в з; д е тя н калар- лыктай окыйга ж эн е осыны с ез у с:зпе кви м ш дегтер жуктейдЬ’ . Орыстьщ алд ы нты к атарлы п ед а гоги к алы к о й -niKrpi- н:н зор пр огр ести ы кпалы Ы бр а й Алтынсарипд1 о за т орыс мэдениегш к ы зу ж зк тя уш ы ст!п баулы д ы ж эн е Калыптастырды. Ы б р а й А лты н сар и н К,апакета нда Ушин- екийд-к педагогик алы к квзкарастары и тун гы ш таратчш ы болды. Алтынсарин к а за к ж аетары на ар н ап бы л ай д ед ;: «Казактын жас урпактары орыс т :л : мен орыс езуатьш а мэдениет пен б Ш м н щ 61'рд ен -б'р т ;л ! д е п карайтыи бо- лады, сол т;л д ] уй р ен ш Ыгер; д а м ы й д ы ». Ы брай А лт ы н с ар и н е з :.н!н п е д а гоги к а л ы к o-Mip-n Тор- гай облысында х а л ы к ага р т у iс:н уй ы м ласты р уга ж умса- ды. О л казак к ы зд ар ы yulin ал га ш к ы интернат ж онз мектеп ашты, м ус ы лм а н д ы к Ш ы гы сты ц -реакциялык гы- лымына катты к ар сы туры п, к а за к ж астяры нын оры сш з °кыц сауатын аш уы иа, оры с п л :п уй р сн уш е комок iccri. Казакгын улы акыны А бзй Кунапбяеп казак халкын б|’л;мге, ты лы м га, м элси и етк с ж етк;зуд ; оры стлр длл i:i- ДедЬ «О ры сш а о к у керек, хикм ет (в п ер, б :л!м , п к ы л) ic, мал да, енер д е, г ы лы м да б эр 1 д е оры ста тур. Оиыи се- беб:: олар д ун и е ш к т:л :н б;лед|, сен оиы ц т :л :н б :лсен кок|рек K83iH аш ы лады ... О ры сты н гы лы м ы , enepi дунне- кщ кшт1, оны б :л г е н г е д ун и е ар за н ы ра к туос/и»3. 1 Шоцан Узлиханов, «Макалалар мен каттар» Алматы, 1947 «ыл, 115-бет. Шытармэларыныц толык жыйнаты, 1945 2 AOaii Кунанбаев, ■кыл, 349-бет, Казак Мемлекет Баспасы. 39

Будан 80 жыл бурын Абай Пушкин мен Лермонтов- тын шыгармаларын казакшага аударды. О л сол кездщ вз:нде-ак орыстардын жаркын у м т н , терен ой-муддесш казак халкына ж етоздк Алдынгы катарлы орыс мэдениетгнщ саркылмас бай- льиымен таныса отырып, Абай Пушкиннш, Лермонтов- тын, Крыловтын, Салтыков-Щедриннщ. Лев Толстойды н улы шыгармаларын ете кад1рлед1. Пушкиннщ «Евгений Онегин:идеп», «Татьянанын хаты н » тамаша акындык дарындылыкпен тунгыш казакшага аударган Абай бол- ды. О л Лермонтовтыц 24 елен:н, оларды ц шннде «К а н - жар», «Теректщ сыйы», «Ж а лгы з в31М шыктым ж олгаэ, «Ж елкем » жэне баска елендер:н казакш ага аударды. Орыстын классикалык эдебяетппн тандаулы у л п л ер ш кепш:л;кке таратуга Абай ете зор кенш белдк О л Кры ­ ловтын мысалдарын да аударды. Казак халкынын узд;к улдары, улы агартушылар Абай, Шокан, Ыбрай ездерш:ц ешпсс шыгармаларымен Улы Советтж Отанымыздыц тарихынан KypMerri орын алды. ПАТША 0KIMETIHIH, О Т А Р Л А У САЯСАТЫ, OFAH КАРСЫ ОРЫС. КАЗАК ХАЛЫКТАРЫНЫН, Б1Р1Г1П ЖУРГ13ГЕН KYPECTEPI ХГХ расырдык ек!нш! жартысында патша еюмет! К а- заксганды ту гел ез:ш н отарына айналдырды, казактын ж ергш кп бай, бил ер i мен феодалдары аркылы жэне е з1 тт’келей билей бастады. Патша ею м ет! казак халкын кулдыкта, падандыкта устап патриархтык-феодалдык езу саясатын эдеш ж урпзш отырды. К аза к енбекинлер! exi жактан езуи п л ж к е — патша вю мстппн отар ретшде e3vi мен казакты н жерп'л:кт1 байлары мен феодалдары- нын канап, езу;н е ушырады. Патша ею м ет; шет аймактардын баска халыкта.ры сыякты казак халкын да ю р тта рлы к та, карангылыкта устады, оны патриэрхтык-феодалдык тепкше. казак х а л ­ кынын бил:г!н патша чиновниктер! мен казак байлары- нын колында устауга тырысты. В. И . Ленин айткандай, патшалык России — помещиктер мен капиталистердш Россиясы, — халыктардыц турмес! болды . Патша е ю мет! Казакстанды Россияны н Орталык енер 40

Kacin аудандары ушгн аграрлык-шитзат ала ты н орынга, енсркэсш товарларын шыгарыл сататын базар га айнал- дырды. Казакстанын; экономика ж эне м э лен и ет ж еш нде бу- К1Л Россиямен байланысы, эа'ресе X IX гасы рды к аягын- да жэне XX гасырдык басында бур ы н гы д ан api кушейе TycTi. Бул ж агдай шаруашылыктык е к ж огаргы турш дамытты, казак аулы нда тапка ж ш телуд)' тездстш, тап куресш ш иелеш спрдь Канаушы тап — ф еодалдар мен байдарга карем к аза к енбекиллерпин тап ты к курса' бур- жуазиялык-помещикпк курылыска карсы, таптык жэне улт-отаршылык к анауга карсы оры с жумысшы табы- нын революциялык курепмеи жэне он ы к соц и а ли с та ре- волюция ж олындагы куреам ен уштасты. Казакстанды отар ретшде та лау жвш'нде патша вкг мст1н1ц журп'зген зулы м ды к эрекетгерппк iuinuieri ен ауыры — коные аударуш ы лар фондасын ж ас ау сылтауы- мсн казак халкыны ц туратын жерш конфискация жасап алу батды. X IX гасы рды к аяк шенгнде патша ешмет! Казакстанды отар аудан деп ж ариялап, Казакстанга Россиянин Орта л ы к аудандарынан ш аруаларды жер аудара бастады. Патш а еш м ел казакты к жерш тартып алуды, эс’рсое С толы пин реакциясы ж ы лд ар ы кушейтт!. 1905— 1907 ж ы лд ар д агы революциядан з э р е а ушып ко- рыккан патша вюмсгп Россияда ж ер м эселесш у л т ай- мактарынык енбекиплерш щ жер'ш тарты п а л у жолымен шешпек болды. Бул туралы В. И. Ленин былай деп жазды: «Ж уртка мэл1м, ую м ет пен контрреволю циялы к партиялар шаруэ- лардык коные аударуы на ерскш е улк ен у м 1т арткая. Барлык контрреволюционерлерд|'к ойыиша бул коные аудару аграрлы к мэселеш 61‘рж олата шошпегсшйн езшде де, ек болмаганда, оны недэу|'р бэсексгп п , зыянсыз ету- ге ти'с болды. Коные аударудын Европалы к Россиядагы шаруа козгалы сы нак жакындап келген кезде, сонсок дамыган кезде ерекше дэрттелш , барынша мадактал- ган ce6e6i о сы н д а »1. Патша ©KiMeri отаршылдар арасында великорусьтык шовинизмд1 эдеШ коздырды. О л ресми турде казакты «б у р а та н а » атапдырып, казак халкына жирешшл'к, жек- керуил'лж тугы зды . Патша exiMeri к а за к шаруаларынык I В. И. Ле I, Шыгармалар, 18-том, казакшасы, 83-бет.

жаксы жерлергн алып, чнновниктерге, казактын байла- рыла берд:. Мысалы, 6'.pinuii империалиспк согыс бас- талгаи кезде Казаютаида патша ек;мет1н' 1ц тартып ал- ган жср:к:и мвлшср: 40— 50 миллион десятина га жстА Патша ек:мет: казактан тартып ал га к жордеи отарлау уш!н жер фондын жасады. Б у л казак халкыныи экояо- микалык жэне эдсум етлк дамуьша, улттык, сана-сез1м'.- н:ц квтср:лу:но багет больгп келдй «Коныс аударушылар фоидысы байыргы халыктардык жер женшдеп прасол ары н кеие-кернсу бузу жолымен |,,,т>ыля.чы. ад Роесиядан копыс аударту «ш ет аймактар- лы орыстапдыру» жвшндег! нак сол ултшылдык принцип ушш жасалды»'- деп жазды В. И . Ленин. Казак ен.бгкш:лер! патша вК1мет:нщ коныс аудару сгясатыныц зор ауыртпалыгын бастан эткердк Сонымез б.р:е Казакстпнра коныс аударылып келген орыс шаруа- лары .и с л :.ндег:асн де т:пт1 адам тозбесг.к халде бол- ды. O.Tiipra чнновнихт-ер зорлык-зомбылык керсетп, ола-р пштык-жалацаштыктык зардабын шект!. М !не му- ■luu Гшрлыры орыс пен казак екбекийлерМ ц 6:pirin ею- жактам б;рдей канаушы — патша ею ж гп мен кззактык феодалдары мен байларына карсы т!зе кссып куресуге жумылдырды. Бул т:зе косып куресуш:л:х казак халкы мен улы орыс халкыныд достыгыи ныгайтып, оларда бурынгыдаи repi жакынластырып, бауырластырды. Ал Коммунистке партия ел1м1здп1 барлкк, енбекцплер1шн туих: максатын козяеп помещиктер мен капитатистергс жоне бай. билерпе карсы екбекш!лерд:ц KypeciH уйы.чдас- тырып, рух берд:. Бул курес 1917 жылы Октябрь еоциа- л ист: к реврлюциясынын жешп ш ыгу нэтижес:нде енбек- Ш)‘лсрд: дуниежуз:л:к та-рихи ж ец;ске жетк:здк Октябрь резолюциясына дей:н казак ауылында па- триархтык-феодаллык карым-катнас сакталып келд:. Ка- яакстанда халыктын ei<i процент! гана хат таныйтыи едк Патша ек1мет1, — дейд1 И . В. Сталин, — букараны кулдыкта, наландыкта устау уш;н, iueTKepi аймактарда патриархтык-феодалдык езу саясатын эдей: журпзШ огы-рды. Патша еюметц жерпл|'кт1 у л т букарасын нашар аулаидарга карай тыксырып, у л т араздыгын кушейту уш:н, шеткер: аймактардыц жаксы тукшрлерше отаршы ■ О. И. Ленин. Шыгармалар, 18-том, казакшасы, 88-89-беттер- <2

элеме!ггтсрд1 эдей! коныстандырып оты рды . Патша ек1- MBTi, букараны карангы лы кта уста у уш ш , ж ер п л!кт1 меитепт;, театрды, агарту мекемелерш к ы слак ка алып, кейде мулде жойып отырды. П а тш а вк!м ет! ж ор п лж т! халыктыц жаксы-жаксы адамдарынын каидан да болса инициатиаасына ж ол бермедй Акы рьш да, патша e : .;cri шетKepi аймактардагы букара халы кты ц блрлч .ч белсеи- ДйЧпн басып тастап отырды. Осынын. бор;м ен патша ек1- мет! ж ерплж т! у л т букарасыныц ар аеы нда орыс атау- лыга зор сенбеуии'лж тудырды, ом сенбеуш йпк кейде душпаидыц кезкараска айналып отырды. Сондай-ак, енбекин букара ез гш;нде казак феодал- дары мен байлары ны н катан канауында болд ы , феодал- дар мен байлар ж ер д 1 езш:ц м еяш :г;не. и е л!п н е алып, ез калауынша пайдаланды. О лар жерд1 ата мурамыз деп есептед!. Ж е р д ! енбекнилерге ж ал д ап бер д ;, акысына шел шапкызды, ег!н салдырып, омы ж ыйнзтты. М уны ц уст:не, — бай лар мен феодалдар ж эн е чиновииктер бу- Кйра хзлы кк а аяусы з салы к салды, оры н уст,'не малдыц зехет1 деп алаты н eAi, байлар согымым деп, чиновииктер шыгыным деп алд ы . Кож аларды ц, иш андардын ж эне молдалардык алымы ез аллыиа журдп Ресми турдеп алы м салыктан тыс феодалдар мен байлар, султандар халы кка тагы баска кептеген ж слеу- лермен салы ктар салы п , к аза к е н бек ш :лср:н ез'.п, жян- шып, канады . С е й тш , к аза к ен бекш :лер1 е к ! б;;рдей езу- д’.Н— тапты к ж эн е ултты к с зуд :н кыепагы на туей'. И. В. С тали н б у л ж еш н д е б ы лай де>и: « Глкi жактап езудщ салмагы ез:лгсн улттардын енбекнл букарасын революпияш ы лданды рмай коймайды, с з у д ;н ncriari купи­ не каосы к уо еске— ка питалга карсы к уреске оларды итср- мелемей к о й м а й д ы »1. Б ул тепккпорге ш ы дай ал.мага и к а за к сцбехыглор! орыс халк ы м ен б:р :г:п, патша вк:мет: не карем, ж ер пл.к т! феодалдарга, султандарга, байларга карсы бас кэтердь Мысалы, 1773 ж ы л ы Россияда Е м ел ья н ГК гачеч бястя- ган улк ен ш а р у а л а р к ет ер ш с ! б аста лд ы . П угачев Вол- ганьш. твм енп ж агы н да болтан кез:иде, — 1774 ж ылдыц июль, август айлары нда казактардын квтер:л;с1 ете-мвта кен eoic алы п, П уга чев кетерйп:с:не уласты . К азактар ­ дын П уга чев б а с та га н ш аруалар согы сына катнасуы са- I И. В. Сталин. Шыгармалар. 5-том, каэакдиасы, 383 384- бетгер. 43

модержавиелж-крепостниктш курыл иска карсы казак халкы мен орыс халкынын « к 6ipiHiuj per 6ipirin аттануы ед:. Пугачевой. улп сш ен Сырым Датов бастаган кетерв л :с болды . 1836— 1837 жылдардавы Бексй ордасындагы казактардын Исатай Тайманов пен Махамбет ©тем1сов бастаган квтерШ с! патша ею м етш щ отаршылык саяса- тына, ф еод а ли зм а, би-султаадарга карсы улт-азаттых кетерипа болды. К аза к халкынын улт-азаттык козгалыстары оры с хал- кыныц самодержавиеге, номещиктер мен капиталистерге карсы к уреам ен уштасты. 0 йткен1, патша вк!мет1 орыс- тын да, казактын да жэне Россия империясынын кура- мына кг'ретш баска да енбекнп халы ктардын ж алпы ор- так жауы едь Орыс жумысшылары мен ш аруалары элденеш е рет, 1905— 1907 жылдардагы револю ция кез:нде, одан бурын- яы жэне кенгнп жылдарда д а К азакстан енбекш !лер1не ез ел!н iuiKi, сырткы ж аулардан к ал ай азат етудщ улп- сш квроетть К азак ецбекш1лер1и1ц тап ты к ж эне саяси сез1мш ояту, ecipy жен!ндс орыс роволюцияшылдарыныц аткар- FaH кызмет1 к у и т болды. Казаксганка жер аудары лы п келпгн революцияшыл социал-демократтар, acipece лен и н д 1к искрэшылар казак енбекш1л' е р 1 арасында зор револю цинлык ж умкстар журпздй бай. феодалдарра карсы куресуге жумылдырды 1903 ж ылы О м ск ден П е т р о п а в л о в с к ^ Омск тем1р жо- лыныц жумысшылары — революцияшыл социал-демо­ краттар айдалы п келдк Б ула р Петропавловсю де ленин- ш:л искраныц тобын курды. Б ул топтыц 1903 жылдын аягында К азакстанда оннан астам Myiueci болды . Омск комитет! Петропавловск тобына ун ем 1 партия баспасез- дер! мен маман революцияшыл ар ж1бер:п турды. Бул ж ыллары ж еке искрашылар О ренбургте (Ч ка лов ), У р а л ьс к и е , K03ipri Кызылорда д а тем ip ж ол жумысшы­ лары мен окушы жастар арасында револю циялык жумыс журпздк Поволжье, Урал, Сибирь, Самара, Саратов, Астра хань, Омск, Уф а, Оренбург сыякты Казакстанмен шек- тес':п жаткан улкен калалар ар к ы лы Казакстан енбекшв лер!н:н арасына марксизм-ленинизм идеясы таралады. М ар ксиста эдебиет пен ун д е улер Казакстанга келе бастайды. М ы салы , Казакстанныц солтустж облыстарын-

да Петербургтары «Ж умьгсшы габын а за т е т у Kypeci ода- рынын» ywreyi таралран. X IX гасырдыц аягында, X X расырдын басында капи­ тализм еэ1шн ен жорарры сатысы — им периализм ге жст- Ti. Империализмшц е з г е ш е л т , оныц кайш ы лы ктары ба- рынша шиелешсу! ж эне оныц с о ц и а ли с та революция аркылы жойылмай коймайтындыры т у р а лы В. И. Ленин взш1н империализм туралы , scipece «И м п ер и а л и зм — капи- 1 ализмнщ жорарры сатысы» деген е кб еп н де толь/к айкын ашып бердк X X расырльщ басында Россия улы революцнялык козралыстын орталырына айналды, и.мпе- риализмшн, барлы к кайшылыктарынын, шиелен'сксн тун:н; осы жерде болды . «...Баска е дд ерд :ц кайсысьшан болса да Россиянин революцнялык то лр агы кушт! б о л ­ ды, сопдыктан б ул кайшылыктарды тек Росси я рана революцнялык ж олм ен шсше з л д ы »1. Патша ек1метш!н отаршылдык саясатынаи азап шек- кен, корлык керген казак халкы орыс революция сыныц жену:н шын ниет1'мен т;ледк К аза к халкьш ы ц азаттык Kypeci революцнялык таскынныц ж алпы арнасына косы- лып, патша еш метш е карсы куресп куш ейте туст!, му- ныц уст:не орыс пролетариатыныц куатты революцнялык козгалысыныц ыкпалыиаи улт-азатты к курес:н1ц ьз1 д е кушейдп Орыс жумысшы табы патша ею метик: жопе бук!л помещ икпк-капиталиопк тэртш ке карсы курсстщ жстскш:с1 болды. Мунымен б:р ге к аза к ж умысшылары мен ецбгкнллер! орыс пролетариатыныц басшылырымен ш етсл капиталис- тср!н!н канауына да карсы куреске игыкты. «Патш алы к Россия батыс им периализмнпц орасан зор резерв! болды ; резерв; болганда, отып мен металлургия сыякты, Россия х а л ы к шзруашылыгьшыц iuciuymi салл- ларын колына алган шетел капиталыныц сну;не ерк н жол бгруч жагынан гана емес, батыс илшериалистерiaia пайдасына солд ат бере алатындыгы ж агы нан да pcncpoi б о лд ы »2. Ш етсл империалистер1 К а з а х с т а н а X IX расырдын яярынан жоне X X расырдын бас юезшен бастаП коле бас- TaFan. М ысалы. 1904 жылы австрия княз! Турн-Таксис ■ И. В. Сталин. Шигармалар, 6-том, казакшасы, 86-бет. * Бул да сопда 86—87-бетгер. 45

патша екпметг'нен Алтайдагы бар лы к кеи шыгатын жср- лсрд! жалга алды. Сол жылы Караганды K©Mip шахта- лары, Успенск руднип жоне Спасска мыс заводы франция капиталиЫ Карнога жалга бер1лд1. Карно 1907 жылы' бул каст орындарын Англиянын «Спасска мыс кентершш акцнонерлер когамы» дегенге сатты. Ксйжде б ул когам- нын акцияларын Лондонныц банкир! Эрлих сятып ала- ды. 1908 жылы американын капиталисте;)! Жезказган рудликтерш 380 мык сомга сатып алды . М у л ла америка­ нын «Атбасар мыс кендергшц акцнонерлер когамы» ку- рылды. Англиянын Лесли Уркварт бастаган б;р топ капита- листер! 1914 жылы «Риддер акаионерлер когамын», ягни Рилдердеп туст! моталдар ш ы гатын бай кен орталык- тарын тугелдсй иемденсд:. Ш ет сл капиталы, кебшеое, кен енеркэс.'бше умтылады. Капиталистер, ocipece, туст| металга, кем:рге жэнс мунайга кызыкты. О лар енд:р'ст1 жабдыктау, машиналандыру уш !н каржыны м улле дер- л|'к аз ж умсалы. Зулымлык. ж олы м ен Казакстанныц кен байлырын талалы , ал казак ен,бекш1лер:н аяусыз Кана­ ды. Жумыс, кнб'пе, кол куш'шен аткарылды. Казакстан- нык кос:п орымларында ж умысшылардын кешш'лИ ка- зактпр болды , буларды н ж алпы саны орташа есеппен 60—70 происнтке жетет:н ед1. Алты н кендер:ндеп, туэ к а с !ш н 'л :г!н д т , шяхталар мен рудниктердег1 жумысшы- лардын 90 нроденттси астамы казактар болды. CefiTin, агылшьш-американ империалистер1 Казак- стапнмд коп «1юр кос!б:п басып алый айуандыкпен пай- далпиды, оны техникамси ж абдыктау icine ешкандай кнц л бил v o i i , енбект1 коргау шаралары м улде колда- нылмады. М эселен, жумысшылар шахталарда ашык лампаларды пайдаланды, осыиын салдарьгиан шахталар жш-жш е!ртен:п. кулай беретш едк 1915 жылы Емб:деп Mynaii кэстш ;л!г;н д е 1088 жумысшыдан 613 адамга за- кым кслгсн. Агылшын-американ империалистер i Казакстанды ©3i- нщ отары деп есептеп, жумысшыларды аяусыз канэды. Ш ет ел капиталистер:н!н колындагы к аст орындарын- дагы енбехтщ жагдайы мейл!нше ауыр болды. Ж умыс- шылзр шахталарда кун:не 14— 16 сагат жумыс iCTen, 40 50 тыйыннан гана жалакы алды. Gcipece, эйелдер мен балаларды ц ецбег! мешп'нше каналды. 40

Англия ук!мет1 Орта Азия мгн Казакстанга езнгк. тыншыларын л а ж!б??':л сгырды. X IX гасырдын 30-40- Жа-иа рында Орта Азия мен Казакстанды Муркрофт, Конолли, Бернс, Джерард, Сгоддарт, Шекспир,’ Томсон тэр13Д! мамам шпиомдар аралап шырады. Сонымен б':рге Англияныа шпион-агенттер1 казак, ауылдарын аралап жур:п, ел-журтты Х иуа ханымен одактасура, орыстарра карсы сорыска шырура азгырды. Казак жумысшылагры мен орыс жумысшылары капи­ талист: к канаушылыкка карсы рсволюциялык куреске б'р ге шыга бастайды. Жумысшылардын улкен epeyjii Казакстанда 1901 ж эне 1903 жылдарда Успснск руднипн- де, сол сыякты 1902— 1903 жылдарда Еюбастуз бен Карярандыда болды. 1903 жылры декабрьд'н 20-ида Рязановтардыи Спасска мыс заводында да казак жумыс- шыларыиык улкен е р е уЫ шыгады. 9к'|мдерге заводтыц Саскарушысы Сухарук ов б ул ереуьл туралы ж1берген хабарында: «У эд е ле с к е н куш казак жумысшыларыныц Ke6 i онан эр! ж ум ы с icTerici келмей, есоп бер1лу;н талап erri, вздер.'ке косы лмаран жумысшыларга ыкпал жасау* ды да коздед|» деп жазды. Црсугл уш кунге созылды. Жумысшылар турм ы ска байланысты экономикалык тур- рыдэры: ж алакыны арттыру, турмыс-енбек жардайын жаксарту талаптарын койды. XX гасырдын алгаш кы жылдарында Оренбург — Таш­ кент те\\пр жолын салы п жаткан ж умысш ылар жопе Сиби­ рь тем]'р ж олш ы лары арасымда д а ереу:лдер туды. Лениншц « И с к р а » газет! 1903 ж ы лгы ф евральдщ 1-де Ташкент жолындагы тем:р ж ол жумысшыла.ры туралы былай деп жазды: «Подрядчиктерд:н жумысшылардын жалакысын жен калатынын, канаушылыктын орасан ауырлыгын, жумысшылардын, барак Деп аталатын, са- ломмен жапкан ураларда туратыны.ч, нкр'ген овощь сорпасымсн коректенетшш айтып жатудЫн кажет! жок, ейткен! мунын бэр: дардылы ici<e ай н алган ». 1903 жылы 9 янва|рьда Петербургга жумысшылардын Канга боялып кыррынга ушыратылуы канды жсксенб1 рана болып аталран жок, бул 1905 ж ылы 6 ipiHiiii орыс революциясынын бастамасы болды. Будан кей in тек ор- талык Россиянын енбекнл букарасы рана емсс, шет ай- мактардын ез:лген халыктары да патша 8к:мет:не, жер- ruiiKTi бай, ф еодалдарга карсы куреске шыкты. 1905 47

— 1907 жылдардары шет аймак, халыктарынык улт-азат- тык козралысы о,рыс халкыныц революциялык курес'шен тьшыз байланысты болды. «Ро сси я н и н езшген халыкта- ры арасында улт-азаггык козралысы кауырт басталдь» 1 | деп ж азды В. И. Ленин осы ксзде. j Е лд е революциялык козгалыстын одан spi дамуы ушш партияныц III съез! карарларынык орасан зор ма- нызы болды . Орыс пролетариатынык революциялык ку; ipeci К азакстанда революцияныц улраюына ете куши эсер e rri. В. И . Ленин: «Ероп ан ы ц саналы жумысшыла- рынын енд| азиялык жолдастары бар ж эне бул жолдас- тарыиыц саны кун сайын емес, с агат сайык все беред!»1 деп жазды. Б ул ж ерде орыс халкыны ц авангардтык. ролш, Ка- 8ак халкы мен орыс халкыны ц тарихи байланысы казак халкыныц улт-азаттык козралысы мен орыс пролетария- тыныц революциялык козгалы сы ны ц б 1р:гуше себеп бол- рандыгын атак afrrvFa болады . И . В. Сталин керсеткен- дей У лы О ктябрь соц и а ли ста революциясы тек пролета­ риат рсволюциясы мен ш аруалар козгалысыныц 6!.p:.ryi гана смес, сонымен катар, улт-азатты к козралысынын 6ipiryinin пэтижес1 болып табылды. Орыс пролетарнатыныц тарихи ролш, оныц револю­ циялык козгалыста керсеткен улг:сш багалай кел;п, В. И. Ленин: Bi3 ул ггы к мацтаныш ce3iMine бэленуде- м:з, ейткеш великорус улты да революиияшыл тапты тугызды, б у л тек улы кыррындарды, каз-катар дар агаш- тарды, турмелерд!, улы ашаршылыцты, поптардын, пат- шала,рдыц, помещиктерд'щ ж эне кагшталистердш алдыи- Да курдай ж оргалауды Fana емес, азаттык ушш, социализм yiuin к уресудш улы улгш ерш л е адам баласына беруге кабинет! бар екендшн д элелдед ц дейш. Орыс пролетариатынык басшылырымен баска улттар- дыц пролстарлары орыс пролетариатынык тешрепне 6i?- лест!. Б ул б:рлесуд!ц патшалык Россиянын Казахстан сыякты ете артта калган отарларын революцияландыру- да зор манызы болды. И. В. Сталин езпйк «Социал-демократиялык партия улт м эселесш калай тусш ед1» деген макаласьшда: 1 П. И. Ленин, Шыгармалар, ID-том. казакшасы. 181-Яет. * в. И. Ленин. Шыгармалар. 15-том, казакшасы, 181-Сет. 48

«...Пролетариаттык ж ек у1 ушш барлык жумысшылардын улт айы рмаш ы лы гына карамастан Gipiryi кажет»1 деп кероетп. X X гасы рдан бастап-ак Казакстанда д а Россиядары революциялык козкалыстын эсер!мен енбекиплардщ ре- волюииялык козралыстары удей бастады. Мысалы, орыс- тын 6ipiiimi бур ж уа зи ялы к демократиялык революциясы жылдарында к аза к халкы да белоенд1 турде революция- лы к куреске тарты лды . Свйт:п, Россиядары 1905— 1907 кылдарры революциянын эсер1мсн Казакстанда да азаттык КозРалысы дамы й бастады. Сондыктан да В. И. Ленин: «Д у н и еж уз:л:к капитализм жэне 1905 ж ы лры Россияда- ры револю циялы к козгалы с Азияны б:рж олата оятты. Ез!лгеи, ортарасы рлы к каранрылыктын азабын шеккен жуздеген м иллион халыктар уйкыдаи оянып, жаца тур- мыска ж эне дем ократи я ушш куреске тартылды»2 деп жазды. Осы к езде Казакстанныц Петропавловск сыякты кептеген к алалар ы н д а ж ергйпкп социал-демократиялык топ уйы мдасты рылады . Казак ста идя Fhi революциялык козгалыстарра М. В. Ф рунзе, В. В. Куйбыш ев сыякты ко.чмунист!к партийный кернект: кайраткерлер! басш ы лы к етт1. М. В. Ф р ун зе 1885 ж ылы Пишпек (KD3ipri Фрунзе) каласында ф ельдш ер семьясьшда туды. Пишпектеп бас- тауыш мектепп' б:т:ргеннен кей!н М . В. Ф р ун зе Верный- дагы гимназияра (к э з ;р п Алм аты каласы ндагы казак- тыц С. М . Киров атындары университет:н:к уш орналас- кан) тусш, оны 1904 ж ылы б:т.:,ред1. Гимназияны б т р - геинен кей:н Петербургтары политехника л ы к институтка туседт М . В. Ф р ун з е револю циялык и лсяларм ен гимна- зияда ж ургенде-ак танысып, сондагы «сам ообразован и е» уй!рмес:не катысады. А л , В. В. К уйбы ш ев 1888 ж ы лы О м ск каласында тутан. Ы рак коп ксш:'кпей э к с с ж н К ек ш етау каласын- AaFbi эскери команданын бастыгы болы п тарайындалуы- мен байланысты Кекшетаура кеш:п келсд|'. Куибышевтщ шешес1 мурал:.м болтан. 1905— 1907 ж ылдардары револю ­ ция кезшдеп П етр опавл большевнкт1к уйымынын жумысы большевиктер партиясынын адал улы Куйбышсвт,:н ре­ волюциялык к ы зм ет1мен тыгыз байлы иы сты болды. 1 И. В. Сталин, Шырармаляр, 1-том. казакшасы, 37-бет. 2 В. И. Ленин. Шырармалар, 19-том, казакшасы, 68-бет. 1- 9.'9