Калижан Ьекхожин 1^' MI.I M l
К алиж ан Б екхож ин АКАН AKJAEB Поэма \\ЛЭАКТЫЦ МЕМЛЕКЕТТ1К З С в />к е м д д е б и в т 1997
БАСПАДАН Калижан Бекхожин жолдастын «Адан Адтаев» атты бул поэмасы Жездазган с т а д алып енд1р!стег1 Совет внженерлерШд ешршен алынган. Поэмада Адан, Эсня секшд! жас икжеиерлердщ басынан еткен махаббат, дос- тыд сырлары, внд1р1стег! жадашылдыд курестер! мен Русаков, Ысхад секшд! есы жумыскерлерд!'н, даз1рг| ен- Aipic командирлер1Н1ц дажырлы iciepi жыр етмед!. Поэма TyciHiKTi, шын адындыд тмшен жазылган. Одура жещл, шиеленккен тартыс жел!с!мен одушыны тартып отырады.
Бул дастанымды Жезцазган- ныц ер кеншиерс мен тапцыр инженерлер'ше арнаймын.
Б1Р1НЩ1 Б в Л IM BtpiHUii тарау Туу! ¥ зак сездерге 6ip шырмалыппын,— Не жырлап, кандай жаца сырлар уктым? — С йш скен ылри ыгыр жиындарда Сыншыдай сезд1 куып зыр кагыппын. Сыншынын олжа Kepin сыбагасын, Дэмем ж ок удетуге сын багасын; Тек кана мултты баккан, мшд1 куткен, Калайша салкын сыннан сыр аласын? Жасырып жан сырыннык мугедегш, Калайша 1штен жайнап тулер едщ? Сол гана, дэта'здшм, бш дрлш м , Сол гана, сыншым, сенен тшегешм. Мейлin! Сындырмаймын сездщ сагын, Кыз-елец жайды маган наз кушагын, Кыраулы муртпен кулш муаркеймш, Жастыктын. сонау еткен жазгы шагын. Сол жаздын гулдерше беленin ем, Куй тындап куаныштыц элемшен. Кундерге сол 6ip еткен юнэл1мш, Ж астык ш ак умыт калып елещмнен. Дер мумкш, Ka3ipri жас: акын теп, Калайша жастык жырын зндетед1? Жырланбай балгын (йздер, — кек буырлы 0 3 i ме элпештеуге элде теш?
Жок, ж!г1т ерл!гЕне хакымыз бар, Жас албырт жалын едж жанып кызар. Куэ оган: казЕр шеше, женгелерщ — Б1збен дос, сол кездегЕ балрын кыздар.. Жастыктын жанра тартып жалындарын, Суйдш 6i3, не суйсек те жанып бэрЕн. Сонда 6i3 сая тапкан кыз-кайындар, Жайып тур элЕ б1зге жапырарын. Болмады б1зде кудж, нала кайры, Калайша бЕздЕ xayin жаралайды? Тунде 6ip аспан кенет шатырласа, Кол создык кагамыз деп нажагайды! ©cipfli еркелет1п екйр езЕ, Заманнын бЕзге дарып ор мшезь Ер ceHiM, ушкыр ойды бердЕ 6i3re, ©мЕрдЕц улан-асыр сол 6ip Ke3i. Жургенде жастык шактын назын калап, Кыз суйген мандайымнан ажым тарап, Басынды туки кара ер басымды, Уймелеп ак топандар ажуалап. Келер ек басты карга шалдырмай-ак, БездЕк 6i3 сактанудан езЕн аяп. БЕлЕмшк жорырында, майдандарда Акшалап кара шашты алдык бояп. BipaK 6i3 сендерменен курбыласпыз, ©тсе де куйын жылдар — cepi жаспыз. Жайнаса жастык дэурен алдымызда, Жастыктын ерЕнен бЕз сырылмаспыз. Сол шактын езЕмдей 6ip шат тулегЕ, Болды 6ip досым менЕн, тартты меш — Достыкка онын мелдЕр ойы, сйры, Ал жаны — жалын аткан албырт ед1. Аты Акан, онда ойлы студент те, Белешп бЕл1м деген ыстык лепке,
Кулшынран eMip сырын урамын деп, б р сш п e3i суйген 1с' -т1лекке. Онда ол суцгш томный шыдырауына, Кызыкты килы кеннен сыр алура. Ютапты казды оймен, тубшдеп Асылын алып сыртка шыгарура. Уадыттыц куанышын туйш жанра, Урынбай взеп жат киындарра, Кец орман кецшнде бакыт ойнап, Ушырды замандасым ойын алга... бзгеше албыр'т шары сыры таскын, Жыр берген ем1рше сол 6ip жастын, Жырлайын досым Акан Актаевп, Тел1*м1н тардырына, туррыласпын. EtciHtut тарау Жастанып Алатаудыц шыд-аскарын, Жадрырта Алматыны жыр бастадым. Уясы жастык албырт киялымнын, Гулше, суына да сырлас жаным. Журсем мен кешесшде epciHeMiH, Кеудеме такаббар тау, ер шык демш Сыйлады, самалымен, буркасынмен, Сол сыйын елещмнен керсш менщ. Эрим шат жазды жайлап турса мунда. Тесшен жупар авдып кун шарылда, Назданып алма кала, гул атады Алып куз Алатаудыц кушарында. Мэуел1 араштардыц жапырары, Сыбырлап ceHi кеште шакырады. Суйшсец сол саяда суйжтщмен Шашу боп алмалары шашылады. 9
Алкалап ак сенпрл1 тау кумбез!, Кершбес кок жыныстан куннщ кезь Куй шертш тас булактар кешелерде, Кумб1рлеп он салады кеудец ез1. Егер сен, Ж утам десен тау самалын, Калын куз шаткалдарга ауса жанын, — ©рле сен, Лениннщ ер кешеамен, Табылар кызык, рахат ансаганыц! Кумарта- калсад 6ip кез бшк шетке, Жарынмен беленуге бэйшешекке — Адымда, Лениннщ кен кешешмен, Кул1мдер тау мунарын жайып кекке. Ш аткалда сарайлар бар enceci кен, \"Илдескен кек шатыры кеште шынмен, Баратын бшктерге бул дангыл жол, Зымыра, Ленинн1н зор кешешмен! Сол кеше беткейше шыкканьщда, Каланын тау коршаган сырт жагында, Задгардай зэул1м бшк кеп уйлерге, Журед1 б ш м куган журт агыла. Сол шетке таудан тенген luifh мунар, Сол ж акка болатынмын мен де кумар. Окитын нос геройым менщ, мунда Тау-кендж институт уклер! бар. Сут емген сонау карлы ала шыннан, Сол ж акта кекжал арык аласурган. Таратып кешелерге моншактарын, 10
Тарынган кек лентаны кала Судан. Арыктыц айгай-шулы арысы унар, Ойыцнын агысында жарысы бар. Сакшыдай суды бойлап жаралаган, Ансарай ак кайывдар жалы шубар. Ежелден кыз, ж1г!тке курбы, сырлас, взенде, жапыракта сыбыр тынбас... Баурында кек торрынды бэйтеректщ, Сырласып оцаша тур 6ip eKi жас. Сыбдырлап мыстай сэры жапырагы, Сабырды ж ел куалап жанрыртады. Аксайдьщ адырында, алыста кун Батар шак алдында 6ip жаркырады. Кыздын да жанарында кун-шурыла, Албырт ой ырык бермей кымсынура. Бастады сезд! ез!, сэл манызсып Ж М т те журек тосты кыз сырына. Куштармыз ашык сынра, ак сырра 6i3, Осыл ай ез ансарын айтсын да кыз, — Клтапка TeHin Акан отырранда, Шакырып келген eai Эсияш’з. Мейл1*журт не лесе де! Бекер елеп, Ж ан сырын бугелпз бе бет перделеп! 0Mi'pre езек шыгар едбек, 6uiiM, Бэр1нен махаббаттыд сыры белек. — Мунымды бекер айткан екле деме! Ж аз бойы сарацсыдын хатка неге? Болайык ¥лытауда деп ед!м 6ip, Кетт1н рой менен кашып Актебеге... Актебе кец1лс1з кыр, алые api, Ы нтырын калай соган ойысады? Элдеб!р кызыктырран кызьщ бар ма? Артык па элде б!зден ойы, caH i? KemiKTin окудан да айдан артык И_
Ауылда журмедщ Fofi жай кумартып. Ecrin ем, суйгенш бар сол шырмаган, Окудан, менен балл, кия тартып. 03iM де ¥лытауда зершпед!м, Кездесп жас кундеп cepiKTepiM. Жарыстык ж уй рк Mmin, кия кездл, К елле сунпп, ойнап ceprin ед1м, BipaK 6ip кеншмде толкып алан, * Беймаза болды басым тынымдаран. Калай сен сол кияда таптыц сабыр, Калайша тынышсыздык туды маран? — Дед1 кыз, тез кагылып KipniKTepi, Аканнан жылы жауап, сыр куткель Терек^н жапырарын сипай жулды, Сырымен acirirri де а'лю’нткел!. — Кеткен сон бул калалы жерден кия, Сырлары жалинздыктын терен ия... Таныстым 6ip арумен, абзал екен, KiM дейсщ? Аты — «Анна Каренина» — Деп Акан кулдь BipaK сезш урып, Ажары Эсиянын тез кубылып, 0ra ip 6ip ушкын атты жанарынан Ж М тке ойды белген эзш курып. — Ажуа емес муным, шын сурагым, TyciH сен, ойлап соны тыншымадым, Жыл сайын каникулда хат алыстык, СаРынды сол 6ip салтты сыршыл жаным... Акан да елеп енд1 екпе сырын, 03iflfli койып, кенет теки шынын. Айтты ол эбкер рып, Шнгенш Кенет б!р шырмауыкка экесшщ. — 0кемшн акауы жок eMipiime, Конбаган кулык булты кенш н е. Адал жан жиырма жыл енбек еткен Аудандык сауда-саттык баммш де. 12
Кызмеи шалыкпаран эл1 мшге, Беринга партиялык тэл1мше. Жалтакты, жагынуды бммей турын, Тек кана турашылдык, T9nipi де. Бастыкты, бултацы квп ем1ршде, Салыпты ол сынныц алау KepiriHe. Кеилкпей гулеп туртщ кыр содынан, 1л1щй зкем жала зэб1р!не. Тарыпты ак басына айыпты квп, Саудадан жемкорлыкпен байыпты деп. Кылмысты, кылыры жат деп каралап, Ж аланыд жалындарын жайып тутеп. Куншщдер, жылы мансап i3eTiMeH, (Бурыннан бзле Tepin i3re тенген) Экемд! тартып тергеу талкысына, Ыктырды партиядан, кызметшен. Сол уппн экем туст! сергелдедге, Арызбен аудан кезш сенделгенде, Белшд1 сенен ойым сол юпенен. Куштар ем сыр жазура саган мен де... Сенемш, экем менщ акталады, Ж огалмас адал жаннын бак-талабы. Облыс умгг берген, мумюн каз!р Сещирген шырар шуылы, от жалыны. Эсия Аканныц шын сырын тыддап, 9кеге абыржуын тур макулдап. Куба вщ, кус мурыны, калын касы Суйк1'мд1‘, ер кезшен нур жаркылдап. — Куштар ем... дедщ езщ, рас па мунын? Ойласац айтар назым баска бупн. 0 тк1зд1м уш жыл достык жылы шакты, 1ршлтш толдындарын жас жанымныд. Бершдж бш мге 613 болдык уздж, Сабакты, сешлд! де 6ip втюздж. ¥насты MiHe3iMi3 туыс жандай,
Журекке ж астык, дэурен сырын т!зд1К, Уйрещим сол б1рл1к' ке, мшезще... Ойыннан сусын таптым мен ез1ме. Келер жыл 6iTep оку ойландын. ба, Таянып айрылысудын тур кезГде? ЖурД1К пе элде сыбыр-куб1'р ушш? Жаныцнын сезд1рмедщ кубылысын. Buiflipiui, Акан, енд! онашада, Ойыцнын мен туралы »VripiciH? Кайырды шашын донес мандайынан, Кез алмай алдындары зор кайыцнан, Сейлед1 ой жгёерш сол агашка Ж ан-жакка жапырагы мол жайылран. — Б1з ескен 6ip араштын миуасымыз, Ием1з бакыт деген сыйга шын 6i3. Кетер 6ip куиын бар ма жулып б1здй Теректей куж тамырлы бул жасымыз. Тен ескен ей з гулдей жарасымды, Достыктан таптык cepiK жанашырды. Мен узак тербелш ем ойлап соны, Калайша сезбедщ кез карасымды? Кезщнщ сезд1м отты ушкындарын, B ip a K та дэтщ катты, кушй нрын, Сол суеты сипатынды силадым мен, Ал езщ аяп 6ip сэт кущтырмадьщ. Калжын рой... Калжын емес, сырым бул да, Тэтй сол жастын ыстык турырында... Алдымен журейме жакындашы, Сую тез сергйед! сыр уиура. — Деп кызды тартты ж ш т жадынырак, Кенеттен кыз кезшде жанып шырак, Бутадан устап кана тартынр’анда, Усйне жауа калды мол жапырак. — Туу! — деп сэл кешгендей сыипвд! кыз, 14
— Суйпзсек боламыз ба суйю ищ 6i3? Ойывды ашык айтшы, ойын емес, Ойлайык ем1рлнс шын сукш 6i3. — 93ipMiH. BipaK алда шактар эл!, Кездессе турмыстын, 6ip шаткалацы, Сонда бул сез1мдерщ, Эсияжан, Калайша журепцде сакталады? — ©Mipre, элде маран бар ма шубэц? Немесе, бар ма сырыц 6ip жасырран? — Деп K6 3 i Эсиянын, жаутац e rri, Тур екен Акан сактап 3opFa шыдам. — Колынан устай алды Эсиянын: — Суйемш, м е т сен де ак суй жаным, Келешек сапарында кол устасып, Дэу1рдщ керем!з 6i3 бак силарын. Деп жылдам алды сушп ерш нен, Албырт ж ас енд1 безш керьлуден, Орады кызды кушактап кушарына, Ы нтырып, ыстыктырын 6epin тшмен... Сезд1рмей суыт буркеп сырласканды, Kerinri басып ымырт куз тас мацды, Сур бултпен комдап таудын еркештерш, Асыр жел дурлжпрщ жур аспанды. Кенеттен карауытып кумк шындар, Тесше уймелепт! тутек мунар. Эбсэтте булан-талан бузылатын, Кейде 6ip Алатаудын эдет1 бар. Ысдырды дауыл бултты куып тары, Калтырап карагайлар шуылдады. Тек кана тецселмед1 сол бэйтерек, Тек кана сусылдады сургылт жалы. Е й ж ас бауырында. Кумар кенес Сокса да дауыл катты тынар емес. •16
Байкады Эсия тек тутеп жанбыр, Найзалап жасарандай таумен егес. М ейш! Б1рак кыздык иыгына, Сорралап салкын тамшы куйылды да, — Ах, тондым!— деп Аканра жакындады, Нур сэуле ойнап кездщ киырында... Бузбай 6ip табираттын элег! де, Eki жас тэта сырра беленуде. Бауыры бэйтеректщ жылы тартты, Тун уксап куннщ жаркын элемше. Осылай жалын атар жастар жаны, Суйссш! Элде неден жасканады. Осындай ыстык адал кездесуден, Келешек eMip жолы басталады. Болса 6ip шертшскен сыр шанымды, ©Mipi умытпайсын сол ш эры нд ы . Кайтер ен, кенет 6ipey калса тартын, Ж арына жана жайран кушарынды? Калайша жанын сонда т.ыныс табар? Осындай кейб!р нышан турмыста бар. Кейде 6ip гул кушактап турранында, Колывды шарады foA кумырскалар. — Шахта сол косылура кол усциган, СуШскен ек1 жастын дэл тусынан, Суык кол сыбдырлатып жапыракты: — Токта! — деп ызгар шашты дауысынан. Анырып кыз бен ж т т ж алт карады, KiM ©3i, кандай сырды актарады? Келген бул ездершщ студент!, BipaK та екеуше жат кабары. — Башыктар, кеп !здед1м сендерд1 мен... — Несше !здеп 61зд1 сенделт ек? — Мэселен Акан сенщ каралады. — Йемене, не сумдыкты сен б ш п ен? И
— Ж ур'ндер eKeyin де жиналыска, Сурама, саясат па, жай жумыс па... — Деп дана 6ip суынып, 6ip жымиды, Сол. келген к ара ж ш т , бойы кыска. YiutHiui тарау Сагындым комсомолдын жилыстарын, Эсш калып содан жылыспадым, Дызганда сын Kepiri, алауына Бет1мд1 буркемед1м, т!к устадым. Бол д ак 46is сын дегенде албырт, кызба. Ду-дабыл кагылрандай алдымызда, Аптыга айтып кагып бой тозаны, ©зара кш аласу салтымыз да. MiHece шалысывды 6ip ранибет, Шындалып шымыр сыннан сыр алып ек. Ал егер ж ауса caFaH ж ала ж акбы р, Бола м а басты шулрып турранын тек? Шат, таза журепщи арамдауга Тушрсе, не дер ен сол адамдарга? Сондай б1р сын селше Акан тусп, Жазыксыз ж ала жауып адал жанра. Жиылыс сыры булдыр, тым кец1лс1з, Bip топ ж ас бас тукырып отыр унс1з. Терт к ана белсенд1 6ip тепсшедь Арылып аузынан сез тынымсыз. Манары тапал кара тур мшбеде. Кубылран к атал к у ш р т Typi неге? Ж айда 6ip келпр кулш сыр баратын Кезшен енд! достык 6inflipce ме? Мундайда озбыр ойга ешм едь Мундайда оньщ бшк кеюреп. J7
К ерш п тапал бойы, сез сейлесе, Шампандай шапшац-шапшып кетреда. Жайда ол сыпайы да, сырласура Бш пр де, турлаулы да, турашыл да. Аданмен дос та жэне ынтык та ол Болуга Эсиямен шын ашына. Ж азура букпесш 6ip т у т ме сэт, Сейлеп тур сезд1 буркш жарым caFaT. Мундайда табашылдар я кунпплдер Суршсек масайрайды санын сабап. — Аканньщ экес! KiM? Ол кылмысты. Елд1 жеп булшд1рген енген icTi. Айыпкер сол экесш корраймын деп, Ай бойы Акан дуре куйге т у т . Сумдырын экесшщ 6ip бвлкп, Кулыктан курган бул да кун Kepicri. Аякка басып арын комсомолдыц, Коррады кылмысы квп буркешшть CoeeTTin болса адал сэра жасы, Бола ма арамдыктыц арашасы? Ай бойы окудан да KeaiiKTi бул, Уйымнан TapTi6i тыс, дара басы... Сезыген мш-мшез1 мунын эр кез, Устамсыз, такаппар, пан, кекен-кербез. Как-соксыз комсомол кыз Эсияны, Еск1пнл эдегмен арбады тез. Сондай квп кылмыстары... Сондай, бул шын. Мундайлар арамыздац аулак журсш1 — Деп сезш тапал кара тауысты да, Кайкандап Tycri твмен кайрап riciH. 0сект1 гулдей терген колын сыбап, Шыкты 6ip калтак сэры, калкан кулак. Боз K93i жыпылыктап сейлеп Kerri, Шщюлдеп шындыкты 6ip айткансып-ак: — Аканныд бабалары бай болыпты, 18
Ci6ipre нарашысы айдалыпты... 03i де азрындыкты бастан еткен, Bip кызрэ уйленш тез тастап кеткен. Сондай кеп сумдыктар... Шын, 6api шын... Сондыктан комсомолдан шырарылсын! Тан болып бул сездердщ кыныр леб1, Калыц топ абыржыды, куб1рледк Ойлы ж ас ездершдей, жаны таза, Акан д а силы ед1, бурый теп. Отырган жастын 6ipi артта тыныш, Деп калды: — Ойланып бул айтар тын ic. — BuieMi3, Акан адал жолдасымыз... Байкайык... — Ах, либерал! — Оппортунист! Осылай асау сездер дуб!рлед1, Калын топ кынжылып кеп куб^рледь Эсия аяп Kerri суШкпсш, Ыррытты сезга жылдам т!лшдеп. — Акан ак, ары 6epiK бм ем ж мен... — Ж актап тур муны суйген журегдмен. Мойында, адастын сен комсомол кыз, Кутыл тез Аканнын ж ат алемшен! Акан да ecTin соны шыдамады, Кеудесш жэб'ф-жала сын камады. Ак, ерюн журепнен атты жалын, Калайша бэлеге бул шырмалады? — Акпын мен, б|'лес1ндер, доссын бэрщ, Алдаудан аулак жаным, к у н т арым. Bapi де есек-жала... Сенд!ремш Журектщ cepnin отты ушкындарын. Акпын мен, бултаны жок бул басымнын, Заманнын жана туран курдасымын. 19
0с1чм мен epkiH eMip epeHi бон, Болмакшы мен де кандай сыр жасырын? Экем де момын, таза 6ip жан ед!, Cipa бул жалакордыд дурбеледь — Ол таза e3i суйген бдбегше, Ж ат сырта болтан емес 6ip еледь.. Расында, кшалымын кбшжкенге. Журмед1м кылмысты 6ip кесшпен де. Экенщ актытына данЫк ед1м, Тойтарыс беремш деп ет к ке н ге , Аймалап бэлекордыд элепнен, Жалтызы болгандыктан бегелш ем. Серт етем сабатымнан сылтымаута Кез1м жок узджтен 6ip шегершген. Ал езге айтылтанныд 6api жала, Аршылды одан таза арым тана. Дегенде тапал кара безыдедЬ Ашуы жаркыл катып кезшдеп. — Актап тур экесшщ шын кылмысын, Айыпты етпек 6i3fli e3i теп. Бултару — кшэлгге мура кылык, Мундайда керек 6i3re кыратылык. Мэселе айкын. Акан аласталсын! — Дед! ол, жиылыс бетш тура бурып... Сонымен 6irri жиылыс. Ж урт тарады. Кузп тун. Туйшп тур булт кабаты. Кешеде Акан жалтыз... Тосын мынау Кшэден калай езш куткарады? Калайша душар болтан осы ладта? Элде бул абыржытан ойы тад ба? Бьлемш, кандай ауыр тудтыш ceric, Бакытка ж ада тана умтылтанда — Сонда 6ip маддайыда туссе тадба, Батыдды андитындай тосып алда,
KeMipin ез арынды, к е т оймен, Туспей ме туткиылдан басын лацра? Ж ок, Акан кешп буран жасымайды, Кутед1 булт астынан тосып айды. Кенет 6ip кеудесшде Ж1гер лаулап, Тун жарып зымырады тосын кайры. Ойлады: жецемш бул ж ат жаланы, Бакытым, келешег1м сакталады. Отаншыл журепме жалын жиып, Беленем ез1м ескен банка тары. Сыпырып есек-жала сездщ селш, Кул1мдеп Эсияра кездесемш, — Деп ж т т асыгыспен кути тавды, Ж урегш билеп 6epiK i3ri сен1м... Биыл куз ерте туей, курт бузылды. Аспанда сур толкындай булт т о в д . Шулатып шубар жалды теректердд Тау жактан ыскырды жел суык зшдь Октан 6ip буркасынды бул селебе. Ж асыл жер енд1 рашык кун сэулеге. Кыз ян л т кеше FaHa саяларан, Ак кайыц дауыл урып тенселе ме? — Мазасыз алай-тулей сол 6ip жактар, Куйыннан коргалады калтырап тал. Сут емген бутасынан сеплд1 де Судьграп туст! жерге жапырактар. Тукырып киялдарын 6ip бурышка Бегелш Акан турды бурылыста. 'Алдынан сол келенке ербен erri, Тап болды кара ж1пт бойы кыска. Жымиып элденеге алды кулш, Кайыстай кара 6eTi сэл кубылып: — Уа, Акан, кайда ж урсщ ?,— деп кул1мдел, Шапшан, тез колын 6epfli салкын, суык, — Ж урмш рой MiHe, Ленин кешесшде..,
— Сыр айтам катал сыннык есесше, Айтып-ем комсомолдык кызуменен. Сен1мен ce6e6iM жок ештесуге. Бэлеш уйген саган баска 6ip сум, Мен емес, мен екен деп боска журсш, ¥натам сенщ жаркын м (незод1, Сендей-ак ж5ггаке 6ip дос табылсын. Журпи 6ip ресторанра, сырласайык, Айтайын акылым бар шын ражайып, Басынды актар, мумкш осы тэсш, Сен емес, экенде Fofi сол 6ip айып. — Не дедщ? Не деп тары турсыц мукап? — Ж ок, аяп TypFaH сеш досынмын-ак. «Кылмысты экем бурын сезген ед/м, Жасырып келд1м — кунэ, осыным тап!» Осылай арыз берсен Райкомолга, Аламыз комсомолра, кайтып онда. Жур 63in, ресторанра кенесеШк, Сенерс1ц шын сырларым айтылранда.„ — Турсын-ау, толкытам деп, маган ой сап, Осы ма шын достырын келген ансап? — Экещи Tipinefl кем, жан сауралап, — Дегещи айтар ед! кандай найсап? Бар жшгг, акылынмен api зымыра. 1з анду, элде сенщ парызык ба? Жолама енд1 маран.— Дед1 Акан, Асау 6ip сездер тулап аузыдда. Ол Kerri. Юм осы 6ip ол дегешм? Купил геройым ба элде менщ? Тещздей айкын жузд1 елец шьрюн,
вкйрдщ жасыра ма сумелегш? Ол таныс, Timi сырлас бэр1м1збен, Свйлесер шын пейшмен, epin Ызбен. Кез таса бола калса келенкешз, Ж упрер Kyeip-сыбыр терш дзден. Бшед! тэл!%ссуд1, сустануды, Бшед! достарывды, душпанывды. Hipin ой xd6iiui тегерниктей Тартады сенщ ынта-куштарынды. Аты и м ? — аты К арам Дуршбаев, Атына сикы жэне сыры лайык. Калык бет, танкы танау, курен; кезд!, Журед1 сузе карап, сырырайып. Жайнайтын жиылыс лесе, арыз десе, Элде 6ip жел есектен нэр 1‘здесе, Акавды юрлеп жазып, кеп арыздын, Ж ан-жакка зымыраткан бэрш кеше. Аканка кеше бэле таяндырган, Калайша туа калды аяу буран? О, Тэщр! Сакта 61зд1 осындай дос, Келпр кез, куцп'рт жаны бояулыдан! Аканды 1л1кт1рмей ермепне, Ол капа, капы кенес бергенше. Женелд! жатакуйге, Эсиярэ. Купия оймен таса ерлед! де. Кузында Алатаудын куп жорралап, Калага от KipniriH тещу кадап. Шыктарын ал к ш суррылт жапырактар, MeflpiMiH MOHri нурдыц турды калап. Уа, кызык, куздщ жаркын тацертеш Кеудецд! жупар самал кенейтедь Алматы ару кулш кунге карап, 23
Белед! кулюсше кен елкеш. Карылып енбехтщ де дабыл эш Кешеде куй шертед1 тау булаш , 0рлеп сол арыктарды шат кулюмен, , Одура epiM жастар арылады. Сол журген жас ойнадтыц 6ipeyi мен, Жастыкта суйе бшген, куле бшген. Кол созып дуз бшмнщ киясына, Умтылран сыр алура улы ем1рден. Канатын дарып жырдын, Казпшмнен, Тербелд1м сол 6ip шактын наз куШмен. Осылай соныркап 6ip кез тшпей ме, Аспаннан айдынына даз суйшген. Б ш м нщ сарайы сол — уям едщ. Сенде мен шарыдтадым киял epiH. Сол торт жыл кайта жайнап оралса 6ip, ©MipfliH дырыд жасын кияр ед1м. Кашыдтап сондай ыстыд аясынан, Аданныц алан ойы аласурран. Алдынан студенттер erri жайнап, Тур мше, кушшнгп, ол осыран. Турды ол Басарыдтьщ жиегшде, Телм1рш сол уясын суйе мулде. Тек оны саусарымен сипады кун, Сыландап Алатаудьщ иепнде. Хабарсыз жазрырылран экесшен, Сонда да булшбед1 бетен сырмен. Тек кана жастык албырт шын кинады; «Экес1 — сотты» деген декесшнен. - Bip рана жыл окыса — ол инженер, бзгеше ерцпгендей енд1 Ж1гер: «Табара тутылранша, сырттан одып, Мектеб1м болсын менщ кен кенд1 жер» Деп Адан ой epMeriH туйш ед1, Уясын димай мше KyftiHreiii.
Квргенде курбыларын еткенж ана, Еш кайда кетпеуге де уйып ед1... Кенет 6ip сэуле Kipin кеудесше, Эсия тусё калды кеп eciHe. Ауыр ой эуреамен келд1 ж ш т, Досымен кецесуге, кездесуге. Эне кыз, елендегп, бул 0сия... Апыр-ау, колтыктаган KiM касында? Аканнын куштар кез1 тусе калды, Караштын тыпындаран тулгасына. Сонымен сырласа ма, куб!рлей ме? 0сия кубылгандай кулш бейне? Ж арк етсе жалын шак 6ip журепнде, Мундайда жанывды тез куйд1рмей ме? — Осия! — деп калды ол алкынды да, Даусы жетпед1 ме айкын тура, 0сия кайр^глмады, Караш оны Колтыктап кете барды кайкиды да... Умтылды, токталды тез, ж алт бурылды, (Кен мшез, кектенбейтш жок бурынры.) Ж агалап Kerri шапшан Басарыкты, ЖурепН\" тускен злп шок куырды. «Жургенше жалакордын сезш Ti3in, Жургенше арыз айтып кун етю'зш, Кергенше суйген кыздын опасызын, Кершбей кен W F a кеткен кызык. Кетейш Ж езказганра, кенд!м coFaH, 0уелден ж ан ед1м рой кеп ансаран. Былтыр ж аз тзжрибеде болгам онда, Шахтанын куысы кен — коныс маран...» Осыган 6eKin ойы, 6yriH журмек. Ал неге катты сокты сырлы журек! 25
Эсия... Эсия мен Караш катар, Адымдап кез алдында жур кул1мдеп. Бармады кшэ тарып я л катура. «Эсия, Карашпенен театрда Болды» деп айтып едь Сумац сэры — Ж анына сол куб1рлер тым батуда... Акан тез токталды да 6ip TacaFa, Хат жазды кызга кшэ така мше: «Эсия! Сезд1м сенен езге сырды, Bip ceHi суйд1м — Деген сез к еар л ь Ж алт берпш , жалган екен сенщ сертж, Уз1лд1 у м ш м де тез к еалдь Кездейсок юнэнщ мен курынымын, Не кызык, Kecip м ен сую буг!н? Суйе бер сол 6ip сойкан жалакорды, Кундемен, жай езара сыным муным. Bopidip маган, Сынык кетеремш. Айныдык — я л катпай да кетер ед1*м. Тек тунгыш cyfiin ед1м, ceHi рана, Тукрыш сен серт 6epin ед... бтемедщ . Баянсыз махаббаттын эуресше, Мук ш еряп , наз тегемш мен несше? Бак тайса муз буркенер м ахаббат та, Калды сол тукрыш сую тек еымде. Хош бол сен албырт шактын алданышы, Турлаусыз махаббаттын ж алган ici. Хош болсын ceHi суйген ж алакор да, Кем!лген кунинлджке ар-намысы. KerriM мен кен мекенге киядары, Жасудан тартты куш я киял opi. Мумкш сол ер ецбект!к куресшде, Сэулесш бакыт маран куяр эл Ь . 26
Bip топ ж ас отыр тындап лекцияны, Лектордын ушты кекке кус киялы. Айга сэл булдыр оймен 6ip конактап, Марека барыл ©3i каскияды. Элемд1 кез эйнектен 6ip етюзш, Дэлелш алаканга койды Ti3in. Несше кырын жур сол планета, Шешектей жерге шыккан ойды бузып? — Ежелден жер cepiri жулдыз — Марс. Болатын талай Facbip 6i3re так ic. Еылыммен сунгш аспан элемше, Сырлары болды 6i3re каз1р таные. Онда бар не раламат жаналыктар: Каналдар, асыл тасты кеш анык бар, Tew3i жанбыр аткан ericiHe, Кырында жосаланган кед арыктар. — Марстын озге шырар адамдары, Эз1рше айкын емес маран бэрь Даусыз ол атомды ел, 6wrip 6ip журт, Тегшде бейбтш 'л де болар api. Рылымнын ашкан жана тын занымен, Марека, М арека кол созамын мен. Эз!рлен, ж ас урпактар ушура тез, Марека атомный от тозанымен. Деп созды дшмэр лектор колын кокке, Эл1 б!р караран жок тощрекке. Зал iuiiH кезд1 Ky6ip ерюн билеп, Сездерш жутты бшем эфир текке. Куларын кунтсыз тосып лекцияра, EciHen отыр ед1 0сия да. Алдына сыррытып 6ip туйык хатты, Тастады жылман сэры касын кара. Сары бул сез терген сонау жылман, QceKTi онер керш сыр андыган. 27
Кыздардын хатын урлап оку салты, Ал, анык окуына сырдан-сидан. Белетш бегде сырлар ойын Teri, Ежелден хат урлаура бешм e6i. Хатты алды Эсиянын жастыРынан, Астына Акан келш койып ёдй Эсия окып хатты тез бузылды, «Апырау, сез1 катты, неге з?лд1? Мен суйген н м «жалакор дос» дегеш — Сондайга киямын ба, мен e3iMfli? Кенет сен киялынды бузып алдын, Куштармын аКтыгына i3ri ардьщ. KyTin ем сети кутты тагдырынды, Калайша езге жанга кызыгармын? Кызгандыд элдею'мнен? Туу, ол Каращ... Кешеде эшейш 6ip жургешм рас. Неге 6ip кездеспедщ eaia маган? Жасып сен сол жалага ид!н бе бас? Сылтау ма махаббаттан муздау yuiiH, Китыксыз кыздыру тез кызганышын? Жлпт тек такаббарсып тагып кшэ, Елемеу назы терен кыз намысын? Эсия ойлап соны куйш мше, Козгалды ер кабагы туйшд1 де. Ун-туназ салгырт залдан шыкты сыртка, Марсты сол лекторга киып мулде. 0рлеп кыз абыржыган оймен есе, Кезд1 тез кешелерд1 элденеше. BipaK ол кездеспед!. — Кеткен Акан Асырыс поезбенен журш кеше...
ЕК1НШ1 Б 6 Л I M B lp im u i тарау Тез зыррып шойыннын сом Terepaiiri, Бурделд! Алатаудыд ад, ер шыды. Келед1 кед далада Адан MiHe, Кырына ушып диялы дегердйнь Сол дал а дырларына сарынышты, Сыр дусы армандарын алып ушты. Ыдырап адырларра кещл булты, Afhtth адсарын 6ip арын д у п т . «ЖаИанньщ жартысындай жазыгым дед 03iMe сагымдарыд тед1збед тед. К енти кеудем менщ дерсем ceHi, ¥шура дусыд болып Э31рмш мен. 03ipMiH шарыд урура шыраныдда, Кумыднан маран дызыд сыр алура, ¥лыда аш дойныдды адырларым, Судгимш сенщ теред шыдрауыда. Суйемш дырдай дардан ем1рд1 мен, Кершген дулш ылри дун ершен. Даланыд жупар жел1 садтар м ет, Кунпн'лд1д, жаладордын куб1ршен!» Деп Адан дул!мдед1 дырра дарап, Алдынан ашылмаран сырды далап. Поездан озып ушдан диялдары, Щахтаныд удпрлерш жур жаралап. Осылай узадтап ой дезш жумды, 29
Поезда уйкы тэги кузд1гунп, Tep6eiin сеш кудпр элдшмен, Таркатар туйык киял лзбеИвд!... *** Шубар кун булт М ид е жур мамырлап, Ал поезд кум жамылган кырдан зырлап Ж етшп Жезказганнын белесше, Аппак кар адырларын турган шырмап, Коныр куз жол устшде уш кун бурын. Кеше кум киындап, кар TycTi бугш, Келгенде Акан журш бес кун, бес тун. Алдынан шыкты салып кыс fly6ipiH, М ейш! Тек ycreri KHiM жука, Ж ш г п жасканта ма кыс тукырта, —* Туймесш куртесшщ шмей Акан, Вагоннан тесш кере шыкты сыртка. Ак кармен беп-колын ол укалап Жуынды, кетт1 мец-зен уйкы тар ап, К ерш п кез ж1берсе жан-жарына, Тур 6ipey oFaH ынта койган карап. Eneyi келш ед! 6ip вагонда, Бурын д а кездеЫ ме бул адамра? Акырып Акан турып калып едЬ — Актаев, кайдан журсщ? — дед1 Аман ба?, — Саумысыз? KiM едодз? — Умыттьщ ба? Былтыр 6ip келш ен рой, ж ^гИ, мунда. Калай тез, тауыстын ба окуынды, Калайша келдщ кыста суык кырра? — Ах, Сергей Иваныч! Е сеназ бе? Бул ж ак к а ш ырып ед!м кешен кузде... Б1рак та сенеаз бе куз бултынан, Коргалап келш ед1м — десем ci3re. 30
— Сенбеймш, кайсарсыд-ау, кыска cipa. Долыдмен кар борадыд устасура. — Аркамда аязым бар уяларан, Туйшп туткиылдан кыс басыма... Айтайын купиямды танысакыз. — Ж ур, анда жол-женекей сырласамыз. Кездесер алдымыздан 6ip машина, Немесе жаяушалап кыр асамыз. Русаков, — Ал кетак1 —деп кайталады. Акан да рюкзагш тез аркалады. Костюмш сатып алран к1таптар бул, Соларда бар у м т , бар талабы. Келсе де 6ip вагонда кед далада, Екеу1 сыр алысты енд! рана, Келед1 квбж карды сырри басып, Алдында алшарырак кенд1 кала. Кар буркеп кыл езегш жатты Кедпр, Ж азда кум, кыста кары тутеген кыр. Такаббар каз1р мунда жалгыз вокзал, Тек турды барак уйлер шеткелен, 6ip. — К,айда зор Жезказганнын курылысы? 9л i де кершбевд тын 6ip id , — Деп Акан тадырканды. Ал Русаков: — Кедпрдщ келешекте кед тынысы, Бул жолы.бшга кайттым Москвадан. Жезказран зор дадкка басты кадам: Орнайды мыс комбинат, алып завод, Орнайды ерен куитер таскындаран, Кецпрден айдыны кед кел курамыз, Касына кат-кат уйд1 кондырамыз. Бул белге жайнап жада зэушм кала, Бес жылдац кейш бол ар К едпр адыз. Русаков айтып соды кул!мдедд Сезд! ме Акан сырын, юм бшед1? —
JKifiTiM, жаксы келдщ, Кызу кезде, — Дед! ол. Акан OFaH жалт карады. Калайша ой TyKnipiH актарады? Жок, Акан сол Kicire теки сырын, Куптелш журегшде жаткан uiepi. Айтты ол, тардырынын шын турасын, Ж аладан жапа шеккен ырыр басын, Окуга кенн!н терен мектебшен Келгешн, ойы калап бурынрысын; Актырын экесшщ журепшн, Айрылран студенток жыр eM ipiH. Какталып жалран сездщ жалынына,- Тотырып келгенд!гш журегшщ... — Ах, солай, басты — де 6ip Kecip мен!. Шын болса шаккан ш ерщ — шеппледй Ж ас ж Й т, куШнбе сен, кур опыга Жанывдан жабыркауды emip, теп. б зщ де 6ip сешрсен — инженерсщ. Алдында аекар умгг, тын нелер шын. Жер асты —*романтика сендей жаска. Шахтада шын геройра тецелерсщ. Сол ymiH ж ер астына б арасы н б а? Не кенсе кызметшде каласын ба? — Ш ахтага Ж1бер!шз, сонда жур1п TyceftiH куш пен бшм таласына. — Е, екпш бермекс'щ бе мимен, кушпен. Жарыс сен, 61зд1к Ысхак Иванычпен. Булдырап б1лгендер1 алдында онын, Сендей кеп окыеандар сынра тускен. Cyfiefli ол шапшанырак тынран icti, — Шлемш — дед1 Акан — Иванычты. Келш ем, сент соран, сенделгенде, Турашыл Нк MiHe3i oftFa туей. — Ендеше сол Ысхактыц карауына,
K,afipan 6ip кайратывды, бар адуга, Tipecin калып журме тек онымен, Сыйыспай мыстын тукшр аралына, — Деп Сергей турте басты курте карды: Екеу1 сыр кенеон юлт догарды, Кездесш жук тасыган машинага Отырды, кар боратып кете барды. Eni HUti тарау Бул уйге Акан келш Tycri жаца, Секен жок, Kerri тунп сменага. (Уйшде отырмайтын елепзш, Жайдары забойына туссе гана) Калбавдап карт Анаркул кулгмдед!, Жазылып эжлмдер1 туршдеп, — Аман ба эке-шешед, жогары шык, - Деп жатыр кермесе де бурын, Teri. — Ысхактын турган ySi — карсы белме, Ewnici белек онык еры керме. Енннге 6ip забойды 6epin ед1м, ' Бул кунде алшандады басып ерге, — Ci3 де, карт шахтермысыз? — Не дегенin? Буралыл шындалды гой кенде белгм. Жайнаткая жездш, тасын 6i3 емес пе, Ысхактан атак-давдым кем бе менщ? Шырак сен, меш езщ юм деп едщ? Агат кой Анаркулды бпмегенгн, Эуел1 uieniiH езщ, ваннага туе, Сосын 61л eMipiMHiu ер белешн, Кызык карт келмей жатып елшлдеген, Жок онын еткен сыры ед! терен, . Акикат ацыздар бар эж1М1вде, 9jli 6ip &здщ жырда шерттлмеген. 1 33
Айтура QMipiMHiH сырын, кейш Жиырма бес жылра сонау шегшеМн. Сол кезде мыс толгактан бул курсакка, Жабысты 6ip жат ауыз жегщейш. Сол жеб1р шойын онеш, ж ут вкмеш, Лондонныц жылпос куы, жентелмеш. Ж ездшщ колкасына колын сурып, Асылын алып тугел кетем дед!. Б!здерд! камал зындан уцпрше, Кожасып алды сол жат TinTi мулде. Какалып улы шацра 03eriMi3, Т!р!дей тусик кердщ тукшрше. Кайламен катпар тасты урраньщда, Туйрелш туйшгендей зш жанына. Калтырап кайран дене, TiTipeHreH Азапшыл арылшыннын шыдырауында. Кейде 6 ip шын талыксып турранывда Сум Гарри 33ip ед1 мын карура, Кожасы Лондонында, бул карауыл, 03i де уксаган т а сыррауылга. TeHTipen келсе де ол — суеты залым, Тенге деп Tereyipinai куш-куралым, — Б1здерд! арбап акша сикырымен, Кит етсек куштыратын штрабын. Е зш п зымыстандай зш забойда, Тулады мыстай кайнап ыза бойда. Каусатып кабырраны ж ат жеб!рге,— От ашу уылдайды кызып бйда. Топ адам мыс заводка келд! 6ip кун. Жуздер1 катал ширак келгендер им? Пеньзанын жумысшысы екен булар, Бшетш TipecyaiH TeMip юлтш. Б!разы шахтамызга 6ipre тусть Шер1м1з тар куыста тербел1еп. Таптык 6i3 ауырды да, пананы да, 34
Сол топтан кеуделер! кек кел!сп. IIIupaFbiM, Русаковты бьпесщ бе? Сырым кеп GMipiMHiH улесшде, Онда ол, саргыш шашы буйра рана. ©TKip кез ж ш т efli, у Эл! ес1мде. Ж узш де пайым терен Ж1гер мыкты, Айтура айкын сезд1 шын epiKTi, Слесарь Русаковты арамызга, Лениннщ партиясы ж1бершт1... — Алаяк, б1лес!з бе, эрылшынды, Ж еу десе — аран ауыз тары сынды. Шенгелш жайды Шырыс шыранына, Онын мыс енештер1 карыц шынды. Торысты тар куыста тардырымыз, BopiMi3 бейнет шеккен тап улымыз, Tyfiin 6ip жудырыкты ж атка мынау Куресте соксын б1рдей тамырымыз! — Деген ол, Журегшен ыршып арман, Тереннен те(Ирентш ун iuuFapFaH. Шын алгаш шымырлатты канымызды, Сол саб ак куз тукш'рде тунрыш алган. Гаррид1 дэи1м кыныр тшмен кадап, Кун сайын дуб1рлед1 тын 6ip талап. Сол 6ip кезде кетер1лд1 енсем1з де, Е зм ген ж ер астында зш аркалап. Азабы сордай ащы жут элемге, Дауылы Октябрьдщ тутегенде, Жумысшы шайкап ecKi дуниеш, Ш ыкканда азат туын тутып елге, — Кенеепк, кекп буып тас туймд^к, 03iMi3 ж асап алдык бастык, билш. Бар ед1 батыл ж ш т Байтас деген, Гаррига берд1 келш тосын буйрык; 35
— Ж алрыз тас женелмейдрещц щетке, Сактаймыз жер асылын келешекке. Тайып тур, Лондоныца, жылдам Гарри, Бул кырда ещц жол ж о к — кел!мсекке! Кенет 6ip кырдан шыкты шу дуб1рл!, Кашкан бул ак aacepi, шубырынды. Сол ж ауды жолатпаура шахтамызра, Алдынан тунде шапшан шеп курылды. Бастаран сонда 6 ш \\ Русаков та, Туйш п тунде туст1к тас окопка, Туткиыл, булттан аткан жай отындай, Тап бердж жанымызды жумсап отка. Сол т у в д жарып шыккан ду-дабылмен, Косылды партизандар кырда журген; Таланган аннын, канды тобырындай, Ж апанга зытты банды кум дауылмен. Ш апшан б!з шахтамызра оралып ек, Кенеттен кеуделпзге борады кек: Ш ахтамыз ойран асыр опырылган, Гарри ж ок, жатыр ел1 курбаны тек. Байтастыд e3i калран кузетшде, (Шахтаны сактау онын кызмеп де) Атыпты оны Гарри. Ш ахтаны да Кулатып кашкан райып i36eH тунде. Ж ас efli, жаны жалын Б айтас эль Атты сум кезге туспей кай тасаны? Ещреп турды жары, бебепмен, Эл! де айтсам ауыр ой басады. Еплд1 жарын жоктап ж ас келшшек, Болмады жубатсак та эсте 6ip сеп. Кешжпей елд1 сол жас кусаменен CiMipin Kerri канды сол кел1мсек. 36
Змдендж жудырыкты туйш жаура, Ант еттж Байтасты б\\з умытпаура. Ж ас бебек, жепм калран Эсияш, Туысы алып Kerri Улытаура... — Козрэлып калады Акан. Эсия ма? Эсия... туран 6i3flin тас уяда. Элде сен бшесщ бе? • — Ж ок б1лмед1м.„ Жасырды ж т т сырын рас, уяла. Карады шуцпл кезбен шал да тура. — Естимш окуда деп Алматыда. Ол емес айтатыным ез1м жайлы, Ерл1пм, кызыктарым алда, тыцда.... Шал отыр сунгш терек энпмеге. Мунайран ж т т сырын ол бше ме? Б1ржола безш ен рой, суйген кыздан, Аядын айнырышты енд1 неге? Б)'лд1'к пе махаббаттын бегетш б1з, Бурылса суйген кызра 6ip 6eTiMi3, Шын су й т , 6ipan булдыр кудшпенен Кенет 6ip кшэ таккыш эдепкпз. Kyaicce танысымен, куйin б!рден, Сол кызга опасыз деп ra in тишен, Жаныннын ж1бек лебш TyTin 63in, Талай жас айрылдыц рой суй{кп'ннен. Д еран сен: кызгандым Foft. — Шын суйгенщ. Сондыктан кето шыдам, тынышын сенщ. Кайта суй, свнд1р сонын лэззатымен, Куджтщ тутанган сол куннпл леб5н! Ал кыз ше? Кызраныштын кебелеп, Мундайда солар к щ ен эуел!. Кушал соз кенет 6ip кун кыбырласа, 37
Суйгеш бултпен кевйп женелдь Бармады Акан солай байыбына. Бйшеймш eKneci ме, айыбы ма? Эсия эуре 'болды окуымен, Аканра дем бермед1 айыгура. Ал ж ш т эл1 талай куйер ншн, Жанына сол екпеш туйген ушш. Шл, 6ipaK журепщн дерт кысканда, Суйген1н жалрыз рана суйешпщ.. Ежелден взге сырым ойлы жаска, — Серт ету суйгеншен айнымаска, Мундарын махаббаттын мударкеген, Казакта акын кайда менен баска? — Ойраннык ту квтердж Te6eciHe, Жаркырап сол куаныш тур еамде: Heci Жезказраннын енд1 6i3 деп, Кезендщ кеннщ кызу KypeciHe. Ерлжте Жезказраннын тунрышымыз, Кешнде тоят тапкан тын кулпьнз, Алрэшкы самауырда, самолетте, Шындалып, сэулет берген жур мысымыз. Атандым енбек epi ылри рана, Алрыспен ие болдым кеп сыйра да. Акыры кайла тозып тур музейде, Белещцм вз1м бесж — пенсияра. Кейде сол карт кайламды кайрап устап, Забойра барып калам бой курыстап. «Кой картым, кайланыздын кетп куш», Деда де, ж1бермед1 кыныр Ысхак. Белеп ем ез1м забой 6eciriHe, Сол uiipK iH б а с т ы к б о л д ы о с ы кунде. Елемей Анаркулды «Иваныч!» — деп,
Атыма тын атаны посты 6 ipre, — Атанды Иваныч деп ол нелштен? — Орысша мшез, кайрат, ерл]к бггкен, —• Ауысты б1зден оган!— деп Русаков, 0 зше туыс eTin этап кеткен. Ол дагы Иваныч кой, аты Сергей, Отанды торлаганда жау несердей, Ж арып кеп майдандарды, кешш канды, Куган ол душпандарды кагып севдей. Чекада неше жылдар журш алшак, Оралды Ж езказганды былтыр ансап. Цеканын парторп, ecKi досым, Мен1мен сырласады келш эр шак... Телефон иылдыр erri. Ш ал соны устап: — Бул кайсын? Кел1нд! тез шакыр — Ысхак! KeMnip-ау, ас 33ip ме? Кайтамын деп, Тентек ул терещнен тур дауыстап. Ytuinuil тарау Аканньщ алды калыц сен-сен тастар, Керемет опырылран cenrip аскар. Болсайшы куд1рет куш, толкын тасты Ш ыныраудан сонау сыртка cepnin тастар! Аканра тетен бул ic, кауырт эр], Куралы тас тырнауыш, ауыр тары. Бурандап скребок сыкырлайды, Тас дуб1р... Сондай ypTic тау ыррары! Отыр ол камеранын кен твр1н' де, Женелт]п тас т е р п и т кен теруге
Шойынды шенгелдерш кадап тур ма, Карпиды калын тасты енгеруге. Ол ырза, — тастыц шукыр-шакырына, Теплее тастар кеннщ шункырына, Тиелсе бункер шапшан, Ш ахтадан тез, Шыкса кен тастан суеты шын курура, Ал кейде тас тырмасы ауырласа, Малтырып тас томарра мамырласа, — TicTecin зш кесектер тукшршде, Тырнаушы тартылмаса, арындаса, — Аканнын тас туйшп кас-кабары, Кейютщ кер н зб еп басталады. Куз камал дуалдарра кадап Ke3iH, Ах! — десе кунпрлейги тас аланы, Аканнын жокта, б!рак, eKiHiuii, Келирген ез тшеп, еишнн, Ысхактын, «шыдамассын кен зш н е, Шахтанын кецсесшде кал дегенде, Кенбед1 тартты кеннщ ею м ici. Тас-кагаз емес» — деген эзш н е, — Квашен шакпак тастай ушкын атып, Серт берген теземш деп ол езше... BipHeme куннен 6epri машыры да, блшемш кен тиеудщ асырура, Тездете скребокты тартып. Акан, Ж урпзген кенн1н тукшр кашырына. Тырманы тасбакадай козгап эрен, Толтырды кен шункырды куздай терен, Теменде кат-кабатта 6ip езекте, Арылрэн кен электровоздарменен. Тиелш кен бункерге тырырыкта, 0 рлейд1 кен кияга, бшк кырка. ГауЬарын жер астынын экетуге, Вагондар избектелш к у тт сы ртта.— 40
AnaHFa елестед1 сол 6ip лзбек. — Калайша кен агысын бегеп узбек? Серт еткен осы шахта Карсакпайга, Асыра асылдарын беремi3 деп. Косылып тас толкыннын арысына, Салмак ол ез кайратын тары сынра. Te3ipeK кен камбасын толтырам деп, Карыскан тас тобырмен карысура. Отыр ол жатакуйде, 6ip болмеде, Дем алые, 6ipaK Tyci жудеу неге? Окиды ш э ры н хатты кайта-кайта, Кубылып ашан бел' курендене. Ал e3i тык енбекке кызу ед1, Алан ой сыртка шырып сезглмедь Киядан налып ана хат жазыпты... Муны сол мелллдеген кезшдегь «Алыстап кайда кеттщ кулыншарым, Жалрыздык жапа шеккен бул 6ip шарым. Адаскан yfiipiHeH сынар каздай, KepiHep жаутакдасан булдыр сагым. Менен де, Экеннен де суыдын ба? Жургенше алыстык 6ip суырында, Касымда журсен Herri, балапаным, МеЙ1-р 1'ммен кецесш сыр урынура. Тез кайтшы тулеп ушкан ез уяна, Канрырмай жер астында, куз-кияда. Экекшн тардырын 61л, Ьден iciH, Зиянсыз жаи ед1 рой, i3ri рана...» Осы хат Акан ойын абыржытты, Ананын кандай назы ауыр TinTi, 41
Колына кысып хатты Kerri турып, Ж адына жакадан 6ip дабыл 6iTTi. *** Ол шыкты орталыкка бул кед кеше, Басында алабурткан оймен есе. Келед! шахтердщ жас калашары, Орнаган кат-кат уйлер элденеше, Кар баскан уралардыц жиегшде, Тем1рлер, кыштар, Тастар уйме-жуйме. Курылыс дышандары тусер кезге, BipaK бул кала эл| сэнс1з куйде. Шетеч1 ыры-жыры тас коралар, Ортада езен1 бар лас су агар. Ж азда ш ад ойнар ед1, уй айнала, Акшалап енд1 бэрш басыпты кар. 0 л1 де уйге тапшы бул калаш ык, Аканныд киялын сол турран басып. — Кыста бул пана кайда анам келсе? — К алайиа кешш келмек кырдан кашык? Келед1 Русаковтыд пэтерше, Сыр шарып кеудесш 6ip кетеруге. Карады калашыктыд жад-жарына, Келбеген кеп шахталар шетедшде. Задгардай уйшдшер, TeKci3 тастар, Сек1дд1 аПпак карлы, седпр аскар. Кешрлер кудды зэул1м кумбездердей, Курсаулы курсарында асыл тас бар. Тур эне, ез шахтасы, кед мекень Ойын сол жалтыр тастар тербетедй Уйренд1 бэрше де кайсар жады, Анара бурылды тек ой жетеп. 42
Ананиин андап Сергей ой анысын, Сезш тур албырт жаннын киналысын. Киырда ш еие жалрыз, Ал экенщ Тавдыры мукатандай киял купан. Дейд1 ол: — б к ш ш а 'з енд1р ед!м, Ел1мде 9Mip жолы кед бшемш. Шынымен экем менщ кылмысты ма, Деп таза ез арымды келпремш. Ден ж!ггг алкынады, курсшедь Кезшде кеШстштщ тур ал ем ь Русаков сипап шашын кеп парады, Аканнын толкын сырын тусшгелк Ж уреки терец сезгш Kici теп, Myoipin унс1з узак муаркед1. Бишей ме рентгешз-ак, шын дэршер, Дурсшден журек демш ш ш деп . Алгашкы кврген сонау б!р кезшде, Аканныц ынта койран мшезше. Унады Русаковка онык ашык Кецш , келпр! жок шын ce3i де. Бш м ге, ецбекке де куитарына, BefiiMiH кулуге де, сустануга, Таныды, бурыл бас сол коммунист!, Бул жаста буырканран куш барын да. Алдына зкеп шайды койды дары, Ж1птке жылы жауап кайырралы, Карады Ka6upFaFa, тур портрет, Козрзлды сол сипатпен ой ыррагы. Умтылган алра басы, ер мандайлы, Тещздей ерен таскын ой толвайды. Ормандай калыц тулар кызыл нурлы, 43
Алдында шурыладай жаркылдайды. Ke3iHe кершгендей соны 6 ip шак, Колымен нускалып тур сойау алшак. Сол ушкыр ойларына косылура Курметпен кетермген колдар самсап. Лениннщ карап улы келбетше, Русаков Акан ойын тербетуге, Арытты эцпмесш, шыкдандай 6ip, Айдыннын арысы мол кец бетше. — И я ж!г!т, кынжылу ма, мун шарым ба Тустщ бе элде шердщ кушагына? Калайша жасыдын сен, т ж тулганмен TeMipfli тепсен узер бул шарында? 0Mipre бар ма шубэн? — жок ceHeciH. 0 TKi3fliM sMipAin мен кеп белесш, Есще ал капастарды, кысымдарды, Б1з еткен курестердщ ерт елесш. Карысты ecKi зшмен кыныр дуние, Келген ж ок ерк1менен тын бул куйге. Ж еб1'рлер, жэд1гейлер, букпа сумдар, Жабысты денем!зге туртш ине. Тенд1рмек 6i3re катты тепюлерш, Кайырып капиталдын квк тунегш. Солармен алю лесш ашындык 6i3, Соларга буркап таптын отты кегш. Эдш бул, бултаны жок ем1р заны, Болмакшы бул куреске ki' m ызалы? Кас болса мейл1 катсын kim болса да, ©urriKTi 63i сонын турызады. Ал таза пеййцйпн — ел алды кен, ¥ к соны журепнмен ен алдымен. К ар а сен, Ленин эне 6i3fli жумсап, 44
Нускап тур келешекке кец данрылмен. Жаркырап алтын 1здер асуларда, Келем1з сол жолменен басып алга. Орнады куз гиганттар белестерге, Жапан кыр белеп тусш асылдарга. Bi3re б ак,— YCTeM <мздщ MepefiiMi3. Дуб1рл1 бул жылдардын геройымыз, — Лениннщ есиетш алдык урып, Сондыктан батыл, эд м ер ойымыз!. Улымыз халыктын, 6i3! Шын ар, кушщ Жумсалса, ел жещсш шындау ушш, — Заманнын тулепсщ, жарып ет сен, Жолдагы бегеттердщ шын-карлысын. Тусшбей туссен ойрэ ар кинала. Немесе тарыксан 6ip тар кияда, — 1зде сен бакытьщды, арт сешмд!, Ленинннл б1здщ улы партияра. — Сен Mauri, ойын эсте бурылмасын! (Русаков койды сипап бурыл шашын—* Не бастык, не законник агат болса, Апшысы ж ас жаньщньщ курылмасын. 8 лде 6ip эурелеген жалашыл ма? Хакыц бар экене де жан ашуга. Ю’налы болса ез1‘—онда... 6ipaK, Еиюм нщ ш нбейсщ жаласына. Тепнде, жазайын хат зан жарына, 8 лде 6ip эрекеттщ зардабы ма? Бар M i кей жандарда кьщыр кылык, Гздеген toiKTi зан кармарына. 45
Ал, Акан, анашывды Keuiip мунда, Ж уреп н жалгыздыкпен шошындырма. Табамыз пэтерд1 де, кетер бойды, Туспе сен, касымызда тосын MyHFa. Ауыр ма, шахтадары элде жумыс? Кецседен табайын ба не 6ip тын ic? Парторг айтып соны турды карап, Ж ас жнчт тапты ма деп сабыр тыныс. Ж уреп тыныштыкты таппай 6ipaK, CoFbin тур бурынрыдан тым каттырак, Кейде 6ip жан HpFaFHH шертмгенде, Ж анарыц шагылмай ма нур жаркырап. Сезд1рд1 сенген пейш ырзалырын, Жоктырын журепнде ыза-муннын Сенп'рдей зацрар бшк сешмшде, YMirriH ешпей кайта кызгандырын. Дед1 Акан, айтып болып сыр*сешмд1, — Ж ок, шахта кажытпады ж1гер1мд1, Тек кана ecni болат тас Tepriurrep, Кенбейтш шапмавдыкка эм кершдп — Окудан калдым жэне... ек ш ш ть — Онда ж аз сырт окура етМ ш ть 0 f8h мен кемектесем... окы, жумса. Бцймнщ куздарына ешм-купгп. *** Ол шыкты тындап уза'к энпм еш , Сол кенес Акан жанын элдилед!, TepmireH мандайынан аяз cyfiin, Бетшде бурюп жауран кар билед!. Аярын басты Акан алшацырак, Мейл1 муздап каз1р тонса кулак, Куларын кулакшыннын кайырмады, Алкына адымдады шапшан, 6ipaK, 46
Турандай кеудесшде жаймашуак, Аузынан лебш буркш шумак-шумак, Кен к еи е кенершде келе жатса, Зор уйден ундер шыкты шыркап-шулап. Шахтердын клубы бул, жастык жиын, Гулеткен ж ас еншрлер таскын куй1н, Баянный куйкылжыран нэш эуеш, Кыздырды Аканнык да жас буМр!н. Клубка Kipfli Акан. Турды карап, К ы з-ж тт бимен балкып, жур сырранап, Шетте 6ip тэ-rri кулю, ыстык Ky6ip, Солардын сыбырынын сыры ражап. KypciHfli Акан неге? Ансарында Козгалран езгеше 6ip куй сары нба? Осылай Эсиямен тербетшп, Журген ол институт кек залында. Tycri кеп тары мше, сол eciHe: KeyfleciH таяп ыстык кеудесше, Оралып колы жылы колтырына, Билейтш демалыстын эр кешшде. Кезшщ жаркыл каккан елесше, Ж ок ед1 шубэб де, сенбес! де. Калайша сол махаббат болды райып, Калай тез Tycri сонын эуресше. Ж ок, оны умытпады эл1 мулде, Эсия жердщ кат-кат уш рш де Сэуледей елее бер!п, кейде жылдам, Сур таспен шыныраура сунпр 6ipre. Толкындай лек-лек ойдын арасынан, Эсия туралы сыр аласурран, Ынтыры, намысы да лаулап кейде; BipaK та куйшшш ол жасырран. Дэл осы минутта да алабуртып, Б1луге бола калды кумар ынтык- — Кай жерде, шммен отыр Эсиясы? 47
Сол K.a3ip кедшнде туран титык. Отыр ма, Карашпенен театрда? Ж М тпен уйрещд ме тун натура? Тырылып думарына элдешмнщ, Шон терек тубшде сыр тындап тур ма? Соны ойлап тур efli ол бед1рейш, — Адтайч, неге турсын, дел, билешк! Деп Лера, комсорг ныз, колын тартты. Биле Акан, наз кецмда элдилешк.*. Жердщ тас курсарында, кед туннелде, Кос перне — рельстен куй шертшгенде, Адрардан электровоздар зыррып, Бункерге кен тастарды келтфгенде, Немесе забойда 6ip тукгпрлерде, Нажарай сермелгенде суррылт, кенге, От тиш уясына тас тобырдыд, KypKipen тау набырра сйшнгенде, — Онда ол ыррып тастан жупредь Кэруге опырманы удпрдеп. Не 6ip сэт, карап калар унап оран, Тас артдан вагондардыд кудйрлерГ. Кершер метродай кед штрек, Камера — кед залдан д а кел1СТ1рек. KepiHep взрывтыд тас-талданы, Даусынан зедб!ректщ ер, куп трек . Ал, na3ip ашу толкып кед уртында, Дамылсыз кимылдайды ныл мурты да. Келед1 Шэукеновпен шакылдасып, Аузынан сездер ыршып, TiK 6ip тура: — Ш ахтаныд бастыры сен, басдармайсыд, Сын айтса дозралмайсыд, жасданбайсыд. Озгелер еленбейтш езбелер де,
03iRHiH ойьщ бшк, аскардайсын. Келед1 баяу журш б1зд!н шахта, Жетпедш узджтерге булкынсак та; Тек жоспар толса болды, токмешлсщ, ЭсШ умтылмдйсын алгы сапка. Акан мен Петялардыц талаптары, Сен| 6ip толрандырып каратпады. Еск1рген куралдарды жанарт десе, Зекис1н з й щ кезбен карап тары. Уштары бес буррынык мукалыпты, TicTepi тас тергшггщ жукарыпты. Сондай кеп тозган сайман, малтыгамыз, Ж едел 6ip езгертпесен бул калыпты. Деп Ысхак келе жатыр курыстанып. Ал бастык, дейд1 оран — урыспалык, Б м ед 1' бунын бэрш министрлж, Бул жайды жетюзгемш дурыс, анык. Аканнын киялдарын жактап айтпа, Ол езге бШ ш терд! аттамак па? Керенау тартып ойын, тас кеж1р!, Тапсырмак icTi тугел автоматка. Петя д а сезуар 6ip, epin сен де, Уксайсьщ сол жастардай желшкенге. Карт экец кайламен де тау алкшткен, Тек рана курыш колдар 6epiK кенге. Ал булар, караз жанды киялшылдар, . 1сД емес, свзд1 куып кия-шындар. — Ж ок, 1здер жаналыкты кездер жетп, Солардын сезшде ден кояр сыр бар. Шытынып мубар бастык тыжырынды, 0 зш1н эдетшше шын бурынры, Кетуге шахтадан тез, клетипге, Тарт!— дед!, — кекке жылдам, шырырывды! Ысхак та, тас туйшп кас-кабары, Караса, алды калын тастар эль 49
Ж арк en-i колынан шам, калды керш, Козгалды кен тиеген состав api... Tiaiain вагондардай кун т!ркел1п, Ай Kerri ай артынан жортып, epin, Таянды жана жыл да, жещспенен Тойлауга, жас бггкеннщ салты берж. Ойлады соны Петя Перевалов, 03i жас, ал тулгасы врен алып. Ж анашыл механик бул шахтадары, Техника теигше терен канык. Ж анаш а тас тергцытщ схемасын, Ол карап Bin ед1 кке басын. Ах, Лера, бузып Kerri, келд1 MiHe3, B m pin шахтадары сменасын. Бул кыз да каИарманы куздын терен, Жанрырткан кенд1 электровоздарменен. Куймедей вагондарра rayhap тиеп, Кул1'мдеп журттан алга озам деген. Комсорг шахтадары, бипн бул кыз, Жиынрэ, сауыкка да efli жулдыз. Петяда пейш бар, e3i мше, Жымиып келгенш де Kepin турмыз. — Йемене, келгешмд1 жактырмадын? — Лебщнен кенет ракат тапты жаным. Келгш 6ip... — Коя туршы; С03Д1 тыяда, Актаев шын сырынын айтты бэрш. — Ах, Ыздер, солай сырды шештж — дещз — Чепуха! Жок, мунында em6ip Heri3. Айтты ол ез басынын.ауыр сырын. Сезбепшз дос киялра тускенд! 6i3, Болыпты рашык кызы, ол айныпты. 50
Search
