ศิลปศึกษา ทช11003 ประถม

43 ความสาํ คญั ของวฒั นธรรมและประเพณี วฒั นธรรมเปน เรื่องทสี่ าํ คญั ยิ่งในความเปนชาติ ชาติใดท่ีไรเสียซึ่งวัฒนธรรมและประเพณีอัน เปนของตนเองแลว ชาตินนั้ จะคงความเปนชาติอยูไมได ชาติท่ีไรวัฒนธรรมและประเพณี แมจะเปนผู ชนะในการสงคราม แตในทีส่ ดุ ก็จะเปนผูถูกพิชิตในดานวัฒนธรรมและประเพณี ซ่ึงนับวาเปนการถูก พิชติ อยา งราบคาบและสนิ้ เชิง ทั้งน้เี พราะผทู ถี่ ูกพิชติ ในทางวฒั นธรรมและประเพณีนั้นจะไมรูตัวเลยวา ตนไดถูกพิชติ เชน พวกตาดทีพ่ ชิ ิตจนี ได และต้งั ราชวงศห งวนขน้ึ ปกครองจนี แตในที่สุดถูกชาวจีนซึ่ง มวี ัฒนธรรมและประเพณสี ูงกวากลืนจนเปน ชาวจีนไปหมดสิ้น ดังนั้นจึงพอสรุปไดวา วัฒนธรรมและ ประเพณมี ีความสําคัญดังน้ี 1. วัฒนธรรมและประเพณีเปนส่ิงที่ช้ีแสดงใหเห็นความแตกตางของบุคคล กลุมคน หรือ ชมุ ชน 2. เปน สงิ่ ทท่ี ําใหเหน็ วา ตนมีความแตกตา งจากสตั ว 3. ชว ยใหเ ราเขา ใจสิง่ ตาง ๆ ทเี่ รามองเห็น การแปลความหมายของส่ิงท่ีเรามองเห็นนั้นข้ึนอยู กับวัฒนธรรมและประเพณีของกลุมชน ซ่ึงเกิดจากการเรียนรูและถายทอดวัฒนธรรม เชน คนไทย มองเหน็ ดวงจนั ทรวามกี ระตายอยใู นดวงจันทร ชาวออสเตรเลียเหน็ เปนตาแมวใหญก ําลงั มองหาเหย่อื 4. วัฒนธรรมและประเพณเี ปน ตัวกาํ หนดปจจยั 4 เชน เครอ่ื งนงุ หม อาหาร ทอี่ ยอู าศยั การรกั ษา โรค ท่ีแตกตางกนั ไปตามแตล ะวัฒนธรรม เชนพืน้ ฐานการแตง กายของประชาชนแตละชาติ อาหารการ กิน ลักษณะบานเรอื น ความเชือ่ ในยารกั ษาโรคหรอื ความเชอ่ื ในส่ิงลลี้ บั ของแตล ะ ชนชาติ เปน ตน 5. วัฒนธรรมและประเพณีเปนตัวกําหนดการแสดงความรูสึกทางอารมณ และการควบคุม อารมณ เชน ผูชายไทยจะไมปลอ ยใหนา้ํ ตาไหลตอ หนาสาธารณะชนเมอื่ เสยี ใจ 6. เปน ตวั กําหนดการกระทําบางอยา งในชุมชนวาเหมาะสมหรือไม ซ่ึงการกระทําบางอยางใน สงั คมหน่ึงเปนทีย่ อมรบั วาเหมาะสมแตไมเปน ทยี่ อมรบั ในอกี สังคมหน่งึ เชนคนตะวนั ตกจะจบั มือหรือ โอบกอดกันเพ่ือทักทายกันท้ังชายและหญิง คนไทยใชการยกมือบรรจบกันและกลาวสวัสดีไมนิยม สัมผัสมือโดยเฉพาะกับคนท่ีมีอาวุโสกวา คนญ่ีปุนใชโคงคํานับ ชาวเผาเมารีในประเทศนิวซีแลนด ทักทายดวยการ แลบล้นิ ออกมายาว ๆ เปน ตน จะเหน็ ไดวา ผูสรา งวัฒนธรรมและประเพณีคือมนุษย สังคมเกิดขึ้นก็เพราะ มนุษย วัฒนธรรม ประเพณี กับสังคมจึงเปนสิ่งคูกัน โดยแตละสังคมยอมมีวัฒนธรรมและหากสังคมมีขนาดใหญหรือมี ความซับซอน มากเพียงใด ความหลากหลายทางวัฒนธรรมและประเพณีมักจะมีมากข้ึนเพียงใดนั้น วัฒนธรรมและประเพณีตาง ๆ ของแตละสังคมอาจเหมือนหรือตางกันสืบเนื่องมาจากความแตกตาง ทางดา นความเชื่อ เชอ้ื ชาติ ศาสนาและถนิ่ ทีอ่ ยู เปนตน

44 ลักษณะของวัฒนธรรมและประเพณี เพ่อื ทจี่ ะใหเขาใจถึงความหมายของคําวา \"วัฒนธรรม\" ไดอยางลึกซึ้ง จึงขออธิบายถึงลักษณะ ของวัฒนธรรม ซึง่ อาจแยกอธิบายไดดังตอ ไปน้ี 1. วฒั นธรรมเปนพฤติกรรมที่เกิดจากการเรยี นรู มนุษยแตกตางจากสัตว ตรงที่มีการรูจักคิด มี การเรยี นรู จดั ระเบยี บชีวติ ใหเจรญิ อยูดีกินดี มีความสุขสะดวกสบาย รูจักแกไขปญหา ซึ่งแตกตางไป จากสตั วทเี่ กิดการเรียนรโู ดยอาศยั ความจําเทานัน้ 2. วัฒนธรรมเปน มรดกของสงั คม เนอ่ื งจากมีการถายทอดการเรียนรู จากคนรุนหน่ึงไปสูคน รนุ หน่ึง ทัง้ โดยทางตรงและโดยทางออ ม โดยไมข าดชว งระยะเวลา และมนุษยใชภาษาในการถายทอด วัฒนธรรม ภาษาจึงเปนสญั ลักษณท ใี่ ชถ ายทอดวฒั นธรรมนนั่ เอง 3. วัฒนธรรมเปนวิถชี วี ิต หรอื เปน แบบแผนของการดาํ เนนิ ชวี ติ ของมนุษย มนษุ ยเ กดิ ในสงั คม ใดก็จะเรียนรูและซึมซับในวัฒนธรรมของสังคมท่ีตนเองอาศัยอยู ดังน้ันวัฒนธรรมในแตละสังคมจึง แตกตางกัน 4. วัฒนธรรมเปน ส่ิงท่ีไมคงที่ มนุษยมีการคิดคนประดิษฐส่ิงใหม ๆ และปรับปรุงของเดิมให เหมาะสมกับสถานการณท่ีเปลี่ยนแปลงไป เพ่ือความเหมาะสมและความอยูรอดของสังคม เชน สังคมไทยสมยั กอ นผหู ญงิ จะทาํ งานบา น ผูช ายทาํ งานนอกบา นเพ่ือหาเลย้ี งครอบครัว แตปจจุบันสภาพ สังคมเปลี่ยนแปลงไป ทําใหผูหญิงตองออกไปทํางานนอกบาน เพ่ือหารายไดมาจุนเจือครอบครัว บทบาทของผหู ญิงในสังคมไทยจึงเปลยี่ นแปลงไป ประเพณีไทย น้นั เปนประเพณที ่ีไดอ ิทธิพลอยางสูงจากศาสนาพุทธ แตอิทธิพลจากศาสนาอ่ืน เชน ศาสนาพราหมณและการอพยพของชาวตางชาติ เชน คนจีนก็มีอิทธิพลของประเพณีไทยดวย เชนกนั ประเพณีไทย อันดีงามที่สืบทอดตอกันมานั้น ลวนแตกตางกันไปตามความเชื่อ ความผูกพัน ของผูค นตอพทุ ธศาสนา และการดาํ รงชีวิตทส่ี อดประสานกบั ฤดูกาลและธรรมชาติอยางชาญฉลาดของ ชาวบานในแตละทอ งถ่ิน ทวั่ แผน ดินไทย เชน ภาคเหนอื ประเพณีบวชลกู แกว ของคนไตหรอื ชาวไทยใหญทีจ่ งั หวัดแมฮองสอน ภาคอสี าน ประเพณีบญุ บง้ั ไฟของชาวจังหวัดยโสธร ภาคกลาง ประเพณที ําขวัญขาวจงั หวดั พระนครศรีอยธุ ยา ภาคใต ประเพณีแหผาขึน้ ธาตขุ องชาวจังหวัดนครศรีธรรมราช ประเพณี และอารยธรรมไทยยังนํามาซ่ึงการทองเท่ียว เปนที่รูจักและประทับใจแกชาติอื่น นบั เปนมรดกอันลํา้ คา ท่เี ราคนไทยควรอนุรักษแ ละสืบสานใหยิ่งใหญต ลอดไป

45 เกรด็ ความรู เทศกาลคอื อะไร................. เทศกาลคือชวงเวลาที่กาํ หนดไวเ พ่ือจดั งานบญุ และงานรนื่ เรงิ ในทองถิ่นเปนการเนนไปทกี่ ารกาํ หนดวัน เวลา และโอกาสที่สงั คมแตล ะแหงจะจัดกจิ กรรมเพอ่ื เฉลิมฉลองโดยมีฤดูกาลและความเชื่อเปน ปจ จยั สาํ คญั ท่ีทําใหเกดิ เทศกาลและงานประเพณี

46 โบราณสถานและวตั ถุ โบราณสถาน หมายถึง สถานที่ท่ีเปนของโบราณ เชน อาคารสถานที่ที่มีมาแตโบราณ แหลง โบราณคดี เชน เมืองโบราณ วังโบราณ คุมเกา เจดีย ฯลฯ แทบทุกจังหวัดในเมืองไทยมีแหลงโบราณ สถานที่นาศึกษานาเรียนรูเพื่อสืบทอดความภาคภูมิใจในภูมิปญญาและความสามารถของบรรพบุรุษ เชน เวยี งกุมกามท่ีเชียงใหม แหลง โบราณสถานทบ่ี านเชียง พระนครครี ที จี่ ังหวดั เพชรบุรี พระเจดียยุทธ หัตถี พระเจดียท่ีสรางข้ึนเพ่ือเปนอนุสรณแหงกิจกรรมท่ีสําคัญตาง ๆ พระราชวังและพระตําหนัก โบราณ ฯลฯ เมอื งเกาจงั หวัดพระนครศรอี ยุธยา จัดเปน โบราณสถานท่ีสาํ คัญของไทย ในโบราณสถานแตละแหงอาจมีโบราณวัตถุท่มี ีคณุ คา เชน เคร่ืองใชต า ง ๆ เคร่อื งถวยชาม อาวธุ เครอ่ื งสกั การบชู า ฯลฯ ในทอ งท่ีตา ง ๆ อาจมีส่งิ ที่เปน โบราณวัตถุ เชน เรือโบราณ บา นโบราณ รูปสลัก หรอื งานศลิ ปกรรมทม่ี ีมาแตโบราณ หรืองานท่ีศิลปน แตโบราณไดสรา งสรรคไ ว เครือ่ งใชท ีเ่ คยใชม าแต โบราณบางอยางกลายเปน สิง่ ทล่ี าสมยั ในปจจุบนั กอ็ าจจดั เปน โบราณวตั ถทุ ่ีมคี า เชน หนิ บดยา เครื่องใช ในการอยูไฟของแมลูกออน เคร่ืองสีขาวแบบโบราณ จับปง กําไล ปนปกจุก อุปกรณท่ีใชในการ ประกอบอาชีพแตโ บราณ ฯลฯ โบราณวัตถุ หมายถงึ สงั หาริมทรัพย (ทรัพยท ไี่ มย ดึ ตดิ กบั ท่ีดนิ ) ที่เปน ของโบราณ ไมวาจะเปน สง่ิ ประดิษฐห รอื เปนสง่ิ ทีเ่ กดิ ขนึ้ ตามธรรมชาติ หรอื เปนสวนหนึ่งสวนใดของโบราณสถาน ซากมนุษย หรือซากสัตว ซ่ึงโดยอายุหรือโดยลักษณะแหงการประดิษฐ หรือโดยหลักฐานเกี่ยวกับประวัติของ สังหาริมทรพั ยน น้ั เปน ประโยชนในทางศิลปะ ประวตั ิศาสตร หรือโบราณคดี

47 โบราณวตั ถุทบ่ี านบาตง อยทู ี่บานบาตง ตําบลบาตง อําเภอรือเสาะ จังหวดั นราธวิ าส ประโยชนของโบราณสถานและโบราณวัตถุ สรุปไดด งั นี้ 1. แสดงความเปน มาของประเทศ ประเทศทีม่ ปี ระวัตศิ าสตรยาวนานกย็ อ มตองมโี บราณสถานและโบราณวัตถุที่มีอายุเกาแก เชนกนั ดังนนั้ โบราณสถานและโบราณวัตถุจึงเปรียบเหมอื นหลักฐานแสดงความเปนมา ของชาติ 2. เปน เกียรติและความภาคภมู ิใจของคนในชาติ โบราณสถานและโบราณวตั ถุแสดงใหเห็นถึง การพัฒนาท้ังดานสังคม สติปญญา และคุณภาพชีวิตของคนในอดีตของชาติ ดังนั้นชาติที่มี โบราณสถานและโบราณวตั ถุมากและเกาแกคนในชาตยิ อ มมคี วามภูมิใจในการวิวัฒนาการดาน ตาง ๆ ของชนชาตขิ องตน 3. เปนสิ่งที่โยงเหตุการณในอดีตและปจจุบันเขาดวยกัน โบราณสถานและโบราณวัตถุเปน เหมอื นหลักฐานทีผ่ านกาลเวลามา ทําใหค นในยคุ ปจจุบันสามารถไดรบั รูถ ึงอดตี ของชนชาติ ของตน และสามารถนํามาปรับปรุง พัฒนา หรือแกไขขอบกพรองในเหตุการณปจจุบันหรือเลียนแบบและ พฒั นาในสง่ิ ทด่ี ีงามตอไปได 4. เปนสิ่งที่ใชอ บรมจติ ใจของคนในชาติได โบราณสถานและบางแหงเปน สถานทท่ี ี่บอกถงึ การ เสยี สละของบรรพบุรษุ บางแหง เปนที่เตอื นสตคิ นในชาติ และบางแหง ถอื วา เปนสถานทศี่ ักดสิ์ ทิ ธิ โบราณสถานและโบราณวัตถุไมใชทรัพยากรธรรมชาติซ่ึงเกิดข้ึนไดเอง แตเปนทรัพยากร วัฒนธรรมประเภทหนึง่ ทม่ี นุษยใชสติปญ ญาและความรูค วามสามารถสรางขึ้นในสมัยโบราณ สถานที่ และสิ่งของเหลาน้ันเมื่อตกทอดเปนมรดกมาถึงคนรุนเรา ก็กลายเปนโบราณสถานและ โบราณวัตถุ เชน เดยี วกบั อาคารและวตั ถทุ ่เี ราสรา งข้นึ สมัยน้ี กจ็ ะเปนโบราณสถานและโบราณวัตถุของ คนในอนาคตสืบตอไปแบบน้ีไมขาดตอน ฉะน้ันโบราณสถานและโบราณวัตถุจึงเปนหลักฐาน ประวัติศาสตรประเภทหน่ึงที่บอกความเปนมาของบรรพบุรุษที่อยูในสังคมระดับตาง ๆ ต้ังแตกลุม ชนขนาดเล็ก จนถึงหมบู านเมือง และประเทศชาติ ตอเน่อื งมาจนถงึ สมยั เรา ดังน้ันเราทุกคนควรรวมมือ รว มใจดูแลโบราณสถานและโบราณวตั ถุ ไมท ําลาย ไมท าํ รายแกะ ขูดขีด ขุดเจาะโบราณสถาน และ

48 ไมเก็บซื้อขาย หรือแปลงแปรรูปโบราณวัตถุ และขอใหจําไววา “การอนุรักษโบราณสถานและ โบราณวัตถเุ ปนหนาท่ขี องทุกคน” เกรด็ ความรู โบราณสถานของไทยทไี่ ดข ึ้นทะเบียนมรดกโลกแลวมถี งึ 3 แหง คอื 1.อทุ ยานประวตั ศิ าสตรส ุโขทยั และเมอื งบรวิ าร (ศรีสชั นาลัย กําแพงเพชร) ผังเมอื งสุโขทยั มี ลักษณะเปน รูปสเี่ หล่ียมผืนผา มีความยาวประมาณ 2 กโิ ลเมตร กวา งประมาณ 1.6 กโิ ลเมตร ภายในยงั เหลอื รอ งรอยพระราชวงั และวัดอีก 26 แหง วดั ทใ่ี หญทสี่ ดุ คอื วดั มหาธาตุ 2.อทุ ยานประวตั ิศาสตรพระนครศรีอยธุ ยา กรุงศรีอยุธยา เปน เมืองหลวงของชนชาติไทยในอดตี ตง้ั แต พ.ศ. 1893-2310 เปนอาณาจกั รซงึ่ มคี วาม เจรญิ รงุ เรืองจนอาจถือไดวาเปน อาณาจกั รทร่ี งุ เรืองม่งั คงั่ ทสี่ ดุ ในภมู ภิ าคสุวรรณภูมจิ ากการสํารวจพบวา มีโบราณสถานกระจัดกระจายอยูไมตํ่ากวา 200 แหง 3.แหลงโบราณคดบี า นเชยี ง จังหวดั อุดรธานีเปน แหลงโบราณคดสี ําคญั แหงหนง่ึ ทท่ี าํ ใหร ับรู ถงึ การดาํ รงชีวติ ในสมัยกอนประวัตศิ าสตรย อนหลงั ไปกวา 5,000 ป รองรอยของมนุษยใ นประเทศไทย สมัยดงั กลา วแสดงใหเห็นถึงวฒั นธรรมทม่ี พี ฒั นาการแลว ในหลาย ๆ ดา น วัฒนธรรมบา นเชียงได ครอบคลมุ ถงึ แหลง โบราณคดใี นภาคตะวนั ออกเฉยี งเหนอื อีกกวา รอ ยแหง ซึง่ เปนบรเิ วณพนื้ ท่ีท่มี มี นุษย อยอู าศยั หนาแนน มาตงั้ แตห ลายพันปแลว

49 กิจกรรม 1. ใหผูเรยี นเขยี นเรยี งความส้ัน ๆ ท่เี กย่ี วกับวฒั นธรรม ประเพณี หรอื เทศกาลทส่ี าํ คัญของ จงั หวดั ของผูเรยี น จากนัน้ แลกเปล่ียนความคิดเหน็ กนั ในชน้ั เรียน 2. ใหผ เู รียนรวมกลุมกนั เพือ่ ไปชมโบราณสถาน หรอื พพิ ิธภณั ฑ ในทองถิ่น จากนน้ั ให แลกเปลี่ยนความคดิ เหน็ กนั ในชัน้ เรียน 3. จากทีเ่ รียนมาในบทนี้ ใหผูเรียนตอบคําถามตอ ไปน้ี 3.1 ความสําคญั ของวัฒนธรรมและประเพณี 3.2 ผูเ รียนจะสามารถอนรุ กั ษโบราณสถานและโบราณวัตถุไดอ ยางไร

50 บทที่ 2 ดนตรีพ้นื บา น สาระสาํ คญั รูเขาใจ มีคุณธรรม จริยธรรม ชื่นชม เห็นคุณคาความงาม ทางดนตรีพ้ืนบาน และสามารถ วเิ คราะหว ิพากษ วจิ ารณไ ดอยา งเหมาะสม ผลการเรียนรทู ีค่ าดหวัง มีความรู ความเขาใจ ในพ้ืนฐานของดนตรีพ้ืนบาน สามารถอธิบาย สรางสรรค อนุรักษ วเิ คราะห วิพากษ วจิ ารณเก่ียวกับความไพเราะของดนตรพี ้นื บา น ไดอ ยา งเหมาะสม ขอบขายเนื้อหา เรือ่ งท่ี 1 ลักษณะของดนตรพี ้ืนบาน เร่อื งท่ี 2 ดนตรพี ้นื บานของไทย เรือ่ งที่ 3 ภูมิปญญาทางดนตรี เรอ่ื งท่ี 4 คณุ คาของเพลงพ้ืนบาน เร่ืองท่ี 5 พัฒนาการของเพลงพนื้ บาน เรื่องท่ี 6 คุณคาและการอนรุ ักษเพลงพน้ื บาน

51 เรอ่ื งที่ 1 ลักษณะของดนตรีพน้ื บาน ลักษณะของดนตรีพ้ืนบาน คือ ดนตรีที่มีมาต้ังแตด้ังเดิมในกลุมสังคมทุกกลุมทั่วโลก เพลง พน้ื บา นมกั จะเปน เพลงท่มี ีการรอ งประกอบกนั สวนมาก จงึ เรียกกันอีกชื่อหน่ึงวา “เพลงพ้ืนบาน” หรือ Folk song โดยปกตดิ นตรีพ้ืนบา นมกั จะมลี ักษณะดังน้ี 1. บทเพลงตา ง ๆ ตลอดจนวธิ ีเลน วิธรี อ ง มกั จะไดรับการถายทอดโดยการส่ังสอนกัน ตอ ๆ มาดวยวาจา และการเลนหรือการรองใหฟง การบันทึกเปนโนตเพลงไมใชลักษณะดั้งเดิมของดนตรี พ้ืนบาน อยางไรก็ตามในปจจุบันไดมีการถายทอดดนตรีพ้ืนบานโดยการใชโนตดนตรีกันบางแลว ตัวอยา งเพลงพนื้ บานของไทยท่ถี ายทอดกันมา เชน เพลงเรือ เพลงลําตัด จะเห็นไดวาเพลงเหลานี้มีการ รอ งเลนกันมาแตโบราณไมม ีการบันทกึ เปน ตัวโนตและสอนกันใหร องจากตวั โนตแตอยา งใด 2. เพลงพ้นื บา นมกั เปนบทเพลงทีใ่ ชในการประกอบกิจกรรมตาง ๆ มิใชแตงขึ้นมาเพื่อใหฟง เฉยๆ หรอื เพ่ือใหร สู ึกถงึ ศิลปะของดนตรีเปน สําคัญ จะเห็นไดวา เพลงกลอมเด็กมขี น้ึ มาเพราะตองการใช รองกลอมเด็กใหนอน เพลงเก่ียวขาวใหรองเลนในเทศกาลเก่ียวขาว เนื่องจากเสร็จภารกิจสําคัญแลว ชาวนาจึงตอ งการเลนสนุกสนานกนั หรอื เพลงเรือใชประกอบการเลน เรอื หนานาํ้ หลาก เปน ตน 3. รปู แบบของเพลงพน้ื บา นไมซ ับซอน มกั มีทํานองหลัก 2 – 3 ทาํ นองรองเลนกันไป โดยการ เปล่ียนเน้ือรอง จังหวะประกอบเพลงมักจะซา้ํ ซากไปเรือ่ ย ๆ อาจจะกลาวไดว า ดนตรีหรือเพลงพื้นบาน เนน ทเี่ นอ้ื รอง หรอื การละเลนประกอบดนตรี เชน การฟอนรําหรือการเตนรํา 4. ลกั ษณะของทํานองและจงั หวะเปนไปตามลักษณะของกิจกรรม หรือการละเลน เชนเพลง กลอ มเด็กจะมีทาํ นองเย็น ๆ เร่ือย ๆ จังหวะชา ๆ เพราะจุดมุงหมายของเพลงกลอมเด็กตองการใหเด็ก ผอนคลายและหลับกันในท่ีสุด ตรงกันขามกับเพลงรําวงจะมีทํานองและจังหวะสนุกสนานเร็วเราใจ เพราะตองการใหทุกคนออกมารายรําเพอ่ื ความครึกครื้น 5. ลีลาการรองเพลงพื้นบานมักเปนไปตามธรรมชาติ การรองไมไดเนนในดานคุณภาพของ เสียงสักเทา ใด ลลี าการรอ งไมไดใชเทคนิคเทาใดนัก โดยปกติเสียงที่ใชในการรองเพลงพื้นบานไมวา ชาตใิ ดภาษาใด มักจะเปนเสียงที่ออกมาจากลาํ คอมไิ ดเ ปน เสยี งทีอ่ อกมาจากทองหรือศีรษะ ซึ่งเปนลีลา การรอ งเพลงของพวกเพลงศิลปะ 6. เคร่ืองดนตรที ี่ใชบรรเลงพ้นื บา นมีลกั ษณะเฉพาะเปนของทอ งถ่นิ น้นั ๆ เปนสว นใหญ ซ่ึงส่ิง นี้เปนเครื่องหมายหรือสัญลักษณที่ทําใหเราไดทราบวา ดนตรีพื้นบานที่ไดยินไดชมเปนดนตรีของ ทอ งถน่ิ ใด หรือของชนเผาใด ภาษาใด ตัวอยางเชนดนตรีพ้ืนบานของชาวอีสานมักจะมีแคน โปงลาง ทางภาคเหนือจะมีซึง สะลอ เปน ตน เพลงพนื้ บานจะพบไดใ นทุกประเทศทวั่ โลก เปนเพลงที่มีผูศึกษาเก็บรวบรวมไว เนื่องจากเปน วัฒนธรรมหนง่ึ ของชาติ เชน ประเทศฮังการี นักดนตรีศึกษา คือโคดายและบารตอด ไดรวบรวมเพลง

52 พืน้ บานของชาวฮงั การเี อาไว และนํามาใชสอนอนุชนรุนหลัง นอกจากน้ียังมีผูประพันธเพลงหลายคน นําเอาทํานองเพลงพ้นื เมอื งมาทาํ เปน ทาํ นองหลกั ของเพลงทีต่ นประพนั ธ เชน บารตอด, ดโวชาด ดนตรีมหี ลายประเภท บางประเภทไมตองการความรูความเขาใจมากนักก็สามารถเขาถึงและ สนกุ สนานไปกบั ดนตรีได แตม ดี นตรบี างประเภททมี่ ีเน้อื หาสาระลกึ ซงึ้ ซึ่งผูท่ีจะเขาถึงตองศึกษาอยาง จริงจัง ดนตรีประเภทนี้ไดแก ดนตรีศิลปะซ่ึงไดแก ดนตรีตะวันตกหรือดนตรีคลาสสิก และดนตรี ประจําชาติตาง ๆ เน่ืองจากดนตรีประเภทนี้มีเนื้อหา ทฤษฎีตลอดจนการบรรเลง การรองการเลนที่ ละเอียดลึกซ้ึง ผูท่ีตองการเขาถึงหรือซาบซึ้งดนตรีประเภทน้ีจึงตองฟงดนตรีประเภทนี้อยางเขาใจ การศกึ ษารายละเอยี ดตา ง ๆ ของดนตรี ไมว า จะเปนองคประกอบดนตรี ประวัติดนตรี หรือรูปลักษณะ ของเพลงท่จี ะฟง จะทาํ ใหผูนน้ั มรี ากฐานการฟง เพลงนน้ั ๆ ดีขนึ้ อยา งไรก็ตามการศึกษาอยางเดียวเปน การไมพ อเพียง ผูท่ีจะซาบซ้ึงในดนตรีประเภทนี้ได ควรฟงเพลงประเภทน้ีดวยเสมอ ความซาบซ้ึงใน ดนตรีเปน สงิ่ ที่สอนใหเ กดิ ขึ้นไมได เพราะเปนความรูสึกท่ีเกิดข้ึนในจิตใจของแตละคน การสอนเปน เพยี งการแนะแนว ในการฟง เพลง โดยมกี ารศึกษาเน้ือหาสาระดนตรีไปดวยเพ่ือใหผูนั้นเกิดความรูสึกเม่ือไดฟง เพลงโดยตัวของตวั เอง ดังนัน้ ความซาบซ้ึงในดนตรีจึงเปนเร่ืองของแตละบุคคลที่จะเรียนรูและพัฒนา ไปดว ย ดนตรีพื้นบานเปน เสยี งดนตรีทีถ่ า ยทอดกันมาดวยวาจา ซึ่งเรียนรูผานการฟงมากกวาการอาน และเปนสงิ่ ทพ่ี ูดตอ กันมาแบบปากตอปาก โดยไมมีการจดบันทกึ ไวเปน ลายลกั ษณอกั ษรจึงเปนลักษณะ การสืบทอดทางวัฒนธรรมของชาวบานต้ังแตอดีตเรื่อยมาจนถึงปจจุบันซึ่งเปนกิจกรรมการดนตรีเพื่อ ผอ นคลายความตงึ เครยี ดจากการทาํ งานและชวยสรา งสรรคค วามรนื่ เรงิ บันเทงิ เปน หมคู ณะและชาวบา น ในทอ งถน่ิ น้ัน ซ่ึงจะทําใหเ กิดความรักสามคั คีกนั ในทองถ่นิ และปฏบิ ัตสิ ืบทอดตอมายังรุนลูกรุนหลาน จนกลายมาเปน เอกลกั ษณทางพื้นบานของทอ งถ่นิ นน้ั ๆ สืบตอไป

53 เร่อื งที่ 2 ดนตรพี ื้นบา นของไทย ดนตรีพ้ืนบานของไทย สามารถแบง ออกตามภมู ภิ าคตา ง ๆ ของไทยดังนี้ 1. ดนตรีพืน้ บานภาคกลาง ประกอบดว ยเครือ่ งดนตรปี ระเภท ดีด สี ตี เปา โดยเครอ่ื งดีด ไดแ ก จะเขและจองหนอง เครื่องสีไดแก ซอดวงและซออู เคร่ืองตีไดแก ระนาดเอก ระนาดทุม ระนาดทอง ระนาดทมุ เล็ก ฆอง โหมง ฉิง่ ฉาบและกรับ เครือ่ งเปาไดแก ขลุยและป ลักษณะเดนของดนตรีพ้ืนบาน ภาคกลาง คอื วงปพาทยของภาคกลางจะมีการพัฒนาในลักษณะผสมผสานกับดนตรีหลวง โดยมีการ พัฒนาจากดนตรปี และกลองเปนหลกั มาเปน ระนาดและฆองวงพรอ มทง้ั เพม่ิ เครอ่ื งดนตรี มากข้นึ จนเปน วงดนตรีทีม่ ขี นาดใหญ รวมท้ังยงั มีการขับรองทค่ี ลา ยคลงึ กบั ปพ าทยของหลวง ซึง่ เปนผลมาจากการถา ย โอนโยงทางวฒั นธรรมระหวางวัฒนธรรมราษฎรและหลวง เครือ่ งดนตรีภาคกลาง ซอสามสาย ซอสามสาย เปนซอ ที่มีรูปรางงดงามท่ีสุด ซ่ึงมีใชในวงดนตรีไทยมาต้ังแตสมัยกรุงสุโขทัย (พ.ศ. 1350) แลว ซอสามสายข้ึนเสียงระหวางสายเปนคูสี่ใชบรรเลงในพระราชพิธี อันเนื่องดวยองค พระมหากษตั ริย ภายหลงั จงึ บรรเลงประสมเปน วงมโหรี ซอดวง ซอดว ง เปนเครอ่ื งสายชนิดหน่ึง บรรเลงโดยการใชคันชักสี กลองเสียง ทําดวยไมเนื้อแข็ง ขึง หนาดวยหนังงู มีชอง เสียงอยูดานตรงขาม คันทวนทําดวยไมเนื้อแข็ง ยาวประมาณ 60 เซนติเมตร มี

54 ลูกบิดข้นึ สาย อยตู อนบน ซอดว งใชส ายไหมฟนหรือสายเอ็น มี 2 สาย ขนาดตางกัน คันชักอยูระหวาง สาย ยาวประมาณ 50 เซนตเิ มตร ซอดวงมเี สยี งแหลม ใช เปนเคร่อื งดนตรหี ลกั ในวงเครอ่ื งสาย ซออู ซออู เปนเครอ่ื งสายใชส ี กลองเสียงทาํ ดว ยกะโหลกมะพราว ขน้ึ หนาดวยหนงั วัว มีชองเสียงอยู ดา นตรงขาม คนั ทวนทําดวยไมเ นื้อแข็ง ตอนบนมลี กู บิดสําหรับขึงสาย สายซอทําดวยไหมฟน มีคันชัก อยรู ะหวา งสาย ความยาวของคันซอ ประมาณ 60 เซนติเมตร คันชักประมาณ 50 เซนติเมตร ซออูมีเสียง ทมุ ต่าํ บรรเลงคแู ละสอดสลบั กบั ซอดว งในวงเครื่องสาย จะเข จะเข เปน เคร่ืองสาย ท่ใี ชบรรเลงดว ยการดดี โดยปกติมีขนาดความสูงประมาณ 20 เซนติเมตร และยาว 140 เซนติเมตร ตัวจะเขท ําดว ยไมเ นือ้ ออน ขดุ เปน โพรง มสี าย 3 สาย สายที่ 1-2 ทําดวยไหมฟน สายที่ 3 ทําดว ยทองเหลอื ง วิธกี ารบรรเลงมอื ซา ย จะทําหนา ทก่ี ดสายใหเกิดเสียง สูง - ตํ่า สวนมือขวา จะดีดท่สี ายดว ยวัตถุที่ทําจากงาสตั ว

55 ขลุย ขลยุ ของไทยเปนขลยุ ในตระกูลรีคอรด เดอร คอื มีที่บังคับแบงกระแสลมทําใหเกิดเสียงในตัว ไมใชขลุยผิว ตระกูลฟลุตแบบจีน ขลุยไทยมีหลายขนาด ไดแก ขลุยอู มีเสียงตํ่าที่สุด ระดับกลาง คือ ขลุย เพยี งออ เสยี งสูง ไดแก ขลยุ หลีบ และยังท่มี ี เสยี งสูงกวาน้คี อื ขลุยกรวดหรอื ขลยุ หลบี กรวด อีกดว ย ขลยุ เปนเครื่องดนตรีในวงเครื่องสายและ วงมโหรี ป ป เปนเครื่องเปาที่มีล้ิน ทําดวยใบตาล เปนเคร่ืองกําเนิดเสียง เปนประเภทล้ินคู (หรือ 4 ล้ิน) เชนเดยี วกบั โอโบ ( Oboe) มหี ลายชนิดคือ ปน อก ปใน ปก ลาง ปม อญ ปไทยท่เี ดน ทส่ี ดุ คอื ปใ นตระกูล ปใน ซึง่ มีรปู ด เปดบงั คบั ลม เพียง 6 รู แตสามารถบรรเลงไดถึง 22 เสียง และสามารถเปาเลียนเสียงคน พดู ไดช ดั เจนอกี ดวย

56 ระนาดเอก ระนาดเอก เปนระนาดเสยี งแหลมสงู ประกอบดวยลกู ระนาดทที่ าํ ดว ยไมไ ผบ งหรือไม เน้ือแข็ง เชน ไมชิงชนั 21-22 ลูก รอ ยเขา ดว ยกันเปน ผืนระนาด และแขวนหัวทา ยทง้ั 2 ไวบนกลองเสยี งทเี่ รียกวา รางระนาด ซง่ึ มรี ปู รา งคลา ยเรอื ระนาดเอกทําหนา ที่นาํ วงดนตรีดว ยเทคนคิ การบรรเลงท่ปี ระณตี พิศดาร มักบรรเลง 2 แบบ คือ ตีดวยไมแข็ง เรียกวา ปพาทย ไมแข็ง และตีดวยไมนวม เรียกปพาทย ไมนวม ระนาดเอกเรียงเสียงตํ่าไปหาสูงจากซายไปขวา และเทียบเสียงโดยวิธีใชชันโรงผสมผงตะก่ัวติดไว ดา นลา งทง้ั หัวและทา ยของลูกระนาด ระนาดทุม ระนาดทุม ทําดว ยไมไ ผ หรือไมเนื้อแขง็ มผี ืนละ 19 ลกู มรี ปู รา งคลา ยระนาดเอกแตเตี้ยกวาและ กวา งกวาเลก็ นอย ระนาดทมุ ใชบ รรเลงหยอกลอกบั ระนาดเอก

57 ฆองวงใหญ ฆองวงใหญ เปนหลักของวงปพาทย และวงมโหรี ใชบรรเลงทํานองหลัก มีลูกฆอง 16 ลูก ประกอบดวยสวนสาํ คัญ 2 สว น คอื ลูกฆอง : เปนสวนกําเนิดเสียงทําดวยโลหะผสม มีลักษณะคลายถวยกลม ๆ ใหญเล็กเรียง ตามลําดบั เสยี ง ต่ําสูง ดานบนมีตุมนูนข้ึนมาใชสําหรับตี และใตตุมอุดไวดวยตะก่ัวผสมชันโรง เพื่อ ถวงเสยี งใหส งู ต่าํ ตามตอ งการ เรือนฆอง : ทาํ ดวยหวายขนาดเสนผาศูนยกลางประมาณ 1 น้ิวเศษ ขดเปนวง และยึดไวดวยไม เนอื้ แขง็ กลงึ เปน ลวดลายคลา ยลูกกรง และมไี มไ ผ เหลาเปนซี่ ๆ ค้ํายันใหฆองคงตัวเปน โครงสรางอยู ได การผกู ลกู ฆอ งแขวนเขา กบั เรือนฆอง ผูกดวยเชือกหนังโดยใชเงอ่ื นพิเศษ ฆองวงเลก็ ฆองวงเลก็ มีขนาดเลก็ กวา แตเ สยี งสงู กวา ฆองวงใหญม ีวิธตี เี ชนเดยี วกับฆองวงใหญ แตดําเนิน ทาํ นองเปน ทางเกบ็ หรือทางอื่นแลว แตก รณี บรรเลงทํานองแปรจากฆอ งวงใหญ ฆองวงเล็กมี 19 ลกู

58 โทนรํามะนา โทน : รูปรางคลายกลองยาวขนาดเล็ก ทําดวยไม หรือดินเผา ขึงดวยหนังดึงใหตึงดวยเชือก หนังตวั กลองยาวประมาณ 34 เซนตเิ มตร ตรงกลางคอด ดานตรงขามหนากลองคลายทรงกระบอกปาก บานแบบลําโพง ตรงเอวคอดประมาณ 12 เซนตเิ มตร ใชต คี กู ับรํามะนา ราํ มะนา : เปนกลองทําดวยไมข ึง หนงั หนาเดียวมีเสนผาศูนยกลางประมาณ 22 เซนติเมตร ใช ในวงเคร่อื งสาย กลองแขก กลองแขก เปน กลองท่ีตีหนาทบั ไดทงั้ ในวงปพาทย มโหรแี ละบางกรณีวงเครอื่ งสายกไ็ ด ตีดวย มือทงั้ 2 หนา คหู นึง่ ประกอบดวยตัวผู (เสยี งสูง) และตวั เมีย (เสียงตาํ่ )

59 กลองสองหนา กลองสองหนา เปนช่อื ของกลองชนิดหน่ึง ซึ่งมีลักษณะเหมือนกลองลูกหนึ่งใน เปงมางคอก ขงึ ดว ยหนงั เลียดรอบตวั ใชใ นวงปพ าทยห รอื มโหรบี างกรณี 2. ดนตรีพ้นื บานภาคเหนือ ในยุคแรกจะเปน เครื่องดนตรีประเภทดีด ไดแก ทอนไมกลวงท่ี ใชประกอบพธิ ีกรรมในเร่ืองภูตผปี ศ าจและเจาปา เจาเขา จากนั้นไดมกี ารพฒั นาโดยนําหนังสัตวมาขึงท่ี ปากทอนไมกลวงไวกลายเปนเครื่องดนตรีที่เรียกวากลอง ตอมามีการพัฒนารูปแบบของกลองให แตกตางออกไป เชน กลองท่ีขึงปดดวยหนังสัตวเพียงหนาเดียว ไดแก กลองรํามะนา กลองยาว กลอง แอว และกลองท่ีขึงดวยหนังสัตวท้ังสองหนา ไดแก กลองมองเซิง กลองสองหนา และตะโพนมอญ นอกจากนย้ี ังมีเคร่อื งตีทีท่ าํ ดว ยโลหะ เชน ฆอง ฉง่ิ ฉาบ สว นเคร่ืองดนตรีประเภทเปา ไดแก ขลุย ยะเอ ปแน ปม อญ ปส รุ ไน และเครอื่ งสี ไดแ ก สะลอลกู 5 สะลอลูก 4 และสะลอ 3 สาย และเคร่ืองดีด ไดแก พิณเปยะ และซึง 3 ขนาด คือซึงนอย ซึงกลาง และซึงใหญ สําหรับลักษณะเดนของดนตรีพื้นบาน ภาคเหนือ คือมีการนําเคร่ืองดนตรีประเภท ดีด สี ตี เปา มาผสมวงกันใหมีความสมบูรณและไพเราะ โดยเฉพาะในดา นสาํ เนยี งและทํานองท่ีพลิ้วไหวตามบรรยากาศ ความนุมนวลออนละมุนของธรรมชาติ นอกจากน้ียังมกี ารผสมทางวัฒนธรรมของชนเผา ตาง ๆ และยังเชื่อมโยงกับวัฒนธรรมในราชสํานักทํา ใหเกิดการถายโยง และการบรรเลงดนตรีไดทั้งในแบบราชสํานักของคุมและวัง และแบบพื้นบานมี เอกลกั ษณเฉพาะถนิ่

60 เคร่ืองดนตรีภาคเหนอื สะลอ สะลอ หรือทะลอ เปน เคร่ืองสายบรรเลงดว ยการสี ใชคันชักอิสระ ตัวสะลอท่ีเปนแหลงกําเนิด เสียงทํา ดวยกะลามะพรา ว ตดั และปดหนา ดว ยไมบ าง ๆ มชี องเสียงอยูด า นหลัง คนั สะลอทาํ ดวย ไม สกั หรือไมเนอ้ื แขง็ อ่ืน ๆ โดยปกติจะ ยาวประมาณ 60 เซนติเมตร ลูกบิดอยูดานหนานิยม ทําเปนสอง สาย แตที่ทําเปนสามสายก็ มีสาย เดิมใชสายไหมฟน ตอมาทําดวยลวดหรือสายเบรกจักยานซึ่ง สันนิษฐานวา คาํ วา สะลอ มาจาก คําวาสายลอหรือสายเบรกจกั รยานในภาษาทางเหนือ และเรียกกลาย มาเปนสะลอในทีส่ ุด สะลอมี 3 ขนาด คอื สะลอ เลก็ สะลอกลาง และสะลอใหญ 3 สาย ซงึ ซึง เปนเคร่อื งสายชนิดหนงึ่ ใชบรรเลงดวยการดีด ทําดวยไมสักหรือไมเน้ือแข็ง มีชองเสียงอยู ดา นหนา กาํ หนดระดับเสยี งดว ยนมเปน ระยะ ๆ ดีด ดวยเขาสัตวบ าง ๆ มสี ายทาํ ดว ยโลหะ เชน ลวด หรือ ทองเหลือง (เดมิ ใชสายไหมฟน) 2 สาย

61 ขลุย เชน เดยี วกับขลุยของภาคกลาง ป ป เปน ปล น้ิ เดียวท่ีตัวลน้ิ ทาํ ดว ยโลหะเหมอื นล้นิ แคน ตัวปทําดวยไมซางท่ีปลายขางหน่ึงฝงล้ิน โลหะไวเ วลาเปา ใชป ากอมลิน้ ท่ปี ลายขา งน้ี อกี ดานหนงึ่ เจาะรู บังคบั เสียงเรยี งกัน 6 รู ใชปดเปดดวยน้ิว มอื ทั้ง 2 นวิ้ เพ่ือใหเกดิ ทาํ นองเพลง มี 3 ขนาด ไดแก ขนาดใหญเ รยี ก ปแ ม ขนาดรองลงมาเรียก ปกลาง และขนาดเลก็ เรยี ก ปก อย นิยมบรรเลงประสมเปน วงเรียก วงจุมป หรือปจมุ หรอื บรรเลงรวมกับซึงและ สะลอ ปแ น ปแ น มลี ักษณะคลา ยปไ ฉน หรือปชวา แตมีขนาดใหญกวา เปนปประเภทล้ินคูทําดวยไม เน้ือ แข็ง มีรูบงั คบั เสียง เชนเดียวกับปใน นิยมบรรเลงในวงประกอบกับฆอง กลอง ตะหลดปด และกลอง แอว เชน ในเวลาประกอบการฟอน เปน ตน มี 2 ขนาด ไดแก ขนาดเล็กเรียก แนนอย ขนาดใหญ เรียก แนหลวง

62 พณิ เปย ะ พิณเปยะ หรือ พิณเพยี ะ หรอื บางทีก็เรียกวา เพยี ะ หรอื เปย ะ กะโหลกทําดวยกะลามะพรา ว เวลา ดดี เอากะโหลกประกบตดิ ไวกบั หนา อก ขยับเปด-ปด เพ่ือใหเกดิ เสียงกงั วานตามตอ งการ สมัยกอ นหนุม ชาว เหนอื นิยมเลนดีดคลอการขับรองในขณะไปเก้ียวสาวตามหมูบานในยามค่ําคืน ปจจุบันมีผูเลนได นอ ยมาก กลองเตงถ้ิง กลองเตงถงิ้ เปนกลองสองหนา ทําดวยไมเนื้อแข็ง เชน ไมแดง หรือไมเน้ือออน เชน ไมขนุน หนากลองขึงดวยหนังวัว มีขาสําหรับใชวางตัวกลอง ใชประสมกับเครื่องดนตรีอ่ืน ๆ เพื่อเปนเคร่ือง ประกอบจงั หวะ

63 ตะหลดปด ตะหลดปด หรอื มะหลดปด เปน กลองสองหนา ขนาดยาวประมาณ 100 เซนติเมตร หนากลอง ขึงดว ยหนงั โยงเรงเสยี งดวยเชือกหนัง หนาดา นกวา งขนาด 30 เซนตเิ มตร ดานแคบขนาด 20 เซนติเมตร หนุ กลองทาํ ดวยไมเนือ้ แข็งหรือเนอื้ ออ น ตีดวยไมหมุ นวม มขี ้ีจา (ขา วสกุ บดผสมขี้เถา ) ถว งหนา กลองต่ึงโนง กลองต่ึงโนง เปนกลอง ที่มีขนาดใหญท่ีสุด ตัวกลองจะยาวมากขนาด 3-4 เมตรก็มี ใชตีเปน อาณตั ิสัญญาณประจาํ วัด และใชในกระบวนแหก ระบวนฟอนตาง ๆ ประกอบกบั ตะหลดปด ปแน ฉาบ ใหญ และฆองหุย ใชตีดว ยไม เวลาเขา กระบวน จะมคี นหาม

64 กลองสะบดั ชยั กลองสะบัดชัยโบราณ เปนกลองทมี่ มี านานแลวนับหลายศตวรรษ ในสมยั กอนใช ตยี ามออกศกึ สงคราม เพอื่ เปน สริ มิ งคล และเปนขวัญกําลงั ใจใหแกเหลาทหารหาญในการตอ สูใหไ ด ชยั ชนะ ทาํ นอง ท่ใี ชในการตี กลองสะบัดชยั โบราณมี 3 ทาํ นอง คอื ชยั เภรี ชยั ดถิ ี และชนะมาร 3. ดนตรีพนื้ บา นภาคตะวันออกเฉยี งเหนอื (อสี าน) มีววิ ัฒนาการมายาวนานนับพันป เริ่มจาก ในระยะตน มีการใชว สั ดทุ อ งถิ่นมาทาํ เลียนเสียงจากธรรมชาติ ปา เขา เสยี งลมพดั ใบไมไ หว เสียงน้ําตก เสียงฝนตก ซ่ึงสวนใหญจะเปนเสียงส้ันไมกอง ในระยะตอมาไดใชวัสดุพ้ืนเมืองจากธรรมชาติมาเปา เชน ใบไม ผวิ ไม ตนหญา ปลอ งไมไผ ทาํ ใหเ สยี งมีความพลิ้วยาวขน้ึ จนในระยะที่ 3 ไดน าํ หนังสัตวและ เครอ่ื งหนังมาใชเปน วัสดเุ คร่ืองดนตรีท่ีมีความไพเราะและรูปรางสวยงามขึ้น เชน กรับ เกราะ ระนาด ฆอ ง กลอง โปง โหวด ป พณิ โปงลาง แคน เปน ตน โดยนาํ มาผสมผสานเปน วงดนตรพี ื้นบานภาคอสี าน ท่ีมลี กั ษณะเฉพาะตามพืน้ ที่ 3 กลุม คอื กลมุ อสี านเหนือ และอสี านกลางจะนยิ มดนตรหี มอลําทม่ี ีการเปา แคนและดีดพณิ ประสานเสียงรว มกับการขับรอง สวนกลมุ อีสานใตจะนยิ มดนตรซี ่งึ เปน ดนตรีบรรเลงท่ี ไพเราะของชาวอสี านใตท ่ีมเี ช้อื สายเขมร นอกจากน้ียงั มวี งพิณพาทยและวงมโหรดี ว ย ชาวบานแตละ กลมุ ก็จะบรรเลงดนตรเี หลา น้ีกนั เพอ่ื ความสนุกสนานคร้ืนเครงใชประกอบการละเลน การแสดงและ พิธกี รรมตาง ๆ เชน ลําผีฟาที่ใชแ คนเปา ในการรักษาโรค และงานศพแบบอีสานท่ีใชวงตุมโมงบรรเลง นบั เปน ลกั ษณะเดน ของดนตรพี ื้นบานอีสานทแ่ี ตกตา งจากภาคอนื่ ๆ

65 เครื่องดนตรภี าคอสี าน หืน หนื เปนเคร่ืองดนตรกี ง่ึ ดีดก่งึ เปาอยางหนึ่งมที ้งั ทที่ าํ ดว ยไมไ ผแ ละโลหะเซาะรองตรงกลางเปน ลน้ิ ในตวั เวลาเลน ประกบหืนเขา กบั ปาก ดดี ท่ีปลายขา งหนงึ่ ดวยน้ิวหวั แมมอื หรอื นว้ิ ช้ี อาศยั กระพงุ ปาก เปน กลอ งเสยี ง ทําให เกิดเสียงสูงตาํ่ ตามขนาดของกระพงุ ปากทท่ี าํ สามารถดดี เปน เสียงแทค ลา ยเสยี งคน ออกเสยี งสระ เครือ่ งดนตรีนี้มเี ลนกนั ในพวกชนเผา มเู ซอ เรียกช่อื วา เปย ะ เคร่ืองดนตรีชนิดน้ีมิไดมีเฉพาะในประเทศไทยเทานั้น แตมีในทุกสวนของโลก เชน แถบ มองโกเลยี ปาปว นวิ กินี อัฟรกิ า และยโุ รป นับเปน เครอ่ื งดนตรีโบราณช้นิ หนึ่งทน่ี า ศึกษาอยางยิง่ แคน แคนเปน เครือ่ งดนตรที ีเ่ ปน ทีร่ ูจกั มากทีส่ ุดของชาวอีสานเหนือ และอสี านกลางไมรวมอีสานใต ท่มี ีอิทธิพลเขมร แคนเปนเครอ่ื งดนตรีสมบูรณแบบท่สี ดุ ทีม่ ปี ระวัตคิ วามเปนมายอนหลังไปหลายพันป แคนทาํ ดวยไมซ าง มลี น้ิ โลหะ เชนดีบกุ เงนิ หรือทองแดงบาง ๆ ประกอบไวในสวนที่ประกอบอยูใน เตาแคน แคนมหี ลายขนาด เชน แคน 7 แคน 9 ขาง ๆ เตาแคน ดานบนมีรูปดเปดบังคับเสียง เวลา เปา เปา ทเ่ี ตา แคนดา นหนา ใชม อื ท้ังสอง ประกอบจับเตาแคนในลกั ษณะเฉียงเล็กนอ ย แคนเปนเคร่ืองดนตรี ทบี่ รรเลงไดทั้งทาํ นองเพลงประสานเสยี ง และใหจังหวะในตัวเอง จึงมีลีลาการบรรเลง ที่วิจิตรพิสดาร มาก

66 ระบบเสียงของแคน เปนท้งั ระบบ ไดอะโทนคิ และเพนตะโทนิค มีขั้น คูเสียงท่ีเลนไดทั้งแบบ ตะวันตก และแบบไทยรวมทง้ั คเู สียงระดบั เดียวกันอีกดว ย โหวด โหวด เปนเครื่องเปาชนิดหน่ึงท่ีไมมีลิ้น เกิดจากกระแสลมที่เปาผานไมรวกหรือไมเฮี้ย (ไมกู แคน) หรอื ไมไ ผ ดานรู เปดของตัวโหวดทําดวยไมรวกขนาดเล็ก สั้น ยาว (เรียงลําดับตามความสูงตํ่า ของเสียง) ติดอยูรอบกระบอกไมไผท่ีใชเปนแกนกลาง ติดไวดวยขี้สูด มีจํานวน 6-9 เลา ความยาว ประมาณ 25 เซนตเิ มตร เวลาเปาจะหมุนไปรอบ ๆ ตามเสียงที่ตองการ พณิ เปนเครอื่ งดนตรีท่ีบรรเลงดวยการดีด มี 2-3 สาย แตขึ้นเปนสองคู โดยข้ึนคู 5 ดีดเปนทํานอง เพลง ตัวพิณและคันทวนนิยมแกะดวยไมช้ินเดียวกัน มีนมสําหรับต้ังเสียง สายพิณนิยมทําดวยโลหะ โดยเฉพาะสายลวดเบรคจักรยาน ที่ดีดนิยมทาํ ดว ยเขาสัตวแ บน ๆ เหลาใหบ างพอทีจ่ ะดีด สะบัดได

67 โปงลาง โปงลางเปน เครื่องดนตรีประเภทท่บี รรเลง ทาํ นองดว ยการตีเพียงชนิดเดียวของภาคอีสาน โดย บรรเลงรว มกนั กบั แคน พิณและเครอ่ื งประกอบจังหวะ หรอื บรรเลงเด่ียว ตวั โปงลางทาํ ดว ยทอ นไมแ ขง็ ขนาดตา ง ๆ กนั เรยี งตามลาํ ดบั เสียงรอ ยดว ยเชือกเปนลูกระนาด ปลายขางเสียงสูงผูกแขวนไวกับกิ่งไม และ ขางเสยี งตํ่าปลอยทอดเย้ืองลงมาคลอ งไวก ับหัวแมเทาของผูบรรเลง หรือคลองกับวัสดุ ปกติ ผูเลน โปงลางรางหนงึ่ มี 2 คน คอื คนบรรเลง ทํานองเพลงกับคนบรรเลงเสียงกระทบแบบคูประสาน ไมที่ตี โปงลางทําดวยไมเน้ือแข็งเปนรูปคลาย คอนตีดวยมือสองขาง ขางละอัน ขนาดของโปงลางไมมี มาตรฐานแนน อน จะเขก ระบอื เปนเคร่ืองดนตรีสําคัญช้ินหน่ึงในวงมโหรีเขมร เปนเครื่องดนตรีประเภทดีดในแนวนอน มี 3 สาย สมยั กอนสายทาํ จากเสน ไหมฟน ปจ จุบนั ทําจากสายเบรคจักรยาน การบรรเลงจะใชมือซายกด สายบนเสยี งที่ตอ งการ สว นมือขวาใชสําหรบั ดีด

68 กระจบั ป เปน เคร่อื งดนตรปี ระเภทดดี โดยใชกระทที่ ําจากเขาสัตว กลอ งเสียงทําดว ยไมขนนุ หรอื ไมส ัก สวนปลายสดุ มรี ู 2 รู ใชใสลกู บดิ และรอ ยสาย เมอ่ื บรรเลงจะตั้งขนานกบั ลาํ ตัว มือขวาจบั กระสาํ หรบั ดดี มือซายกดที่สายเพื่อเปลย่ี นระดับเสยี ง ซอกนั ตรมึ เปน เคร่ืองสายใชสี ทําดวยไม กลองเสียงขึงดวยหนังงู มีชองเสียงอยูดานตรงขามหนาซอ ใช สายลวดมี 2 สาย คันชกั อยูระหวางสาย คันซอยาวประมาณ 60 เซนติเมตร มลี กู บดิ อยูต อนนอกซอใชรัด

69 ดว ยเชอื ก ขนาดของซอแตกตา งกันไปตามความประสงคข องผูสราง โดยทว่ั ไปมี 3 ขนาด คือ ขนาดเล็ก เรยี ก ตรัวจี้ ขนาดกลางเรยี ก ตรัวเอก ขนาดใหญเ รยี ก ตรัวธม กลองกนั ตรมึ เปนเครอ่ื งหนงั ชนิดหนงึ่ ทาํ ดวยไมขดุ กลวง ขงึ หนา ดานหนึง่ ดวยหนังดึงใหตึงดวยเชือก ใชดี ประกอบจังหวะในวงกันตรึม ปไสล หรือปไ ฉน ใชบรรเลงในวงกันตรมึ เปน ปป ระเภทลิน้ คูเชนเดยี วกับปใ น

70 กรบั คู กรับคู เปน กรบั ทาํ ดว ยไมเ นื้อแข็ง ลกั ษณะเหมือนกับกรับเสภาของภาคกลาง แตขนาด เล็ก กวา ใชประกอบจงั หวะดนตรใี นวงกันตรมึ กรับคชู ดุ หนง่ึ มี 2 คู ใชข ยบั 2 มือ 4. ดนตรีพื้นบานภาคใต มีลักษณะเรียบงายมีการประดิษฐเคร่ืองดนตรีจากวัสดุใกลตัวซ่ึง สนั นษิ ฐานวา ดนตรพี ืน้ บา นดัง้ เดิมของภาคใตนา จะมาจากพวกเงาะซาไกท่ีใชไมไผลําขนาดตาง ๆ กัน ตัดออกมาเปนทอนสั้นบางยาวบาง แลวตัดปากของกระบอกไมไผใหตรงหรือเฉียงพรอมกับหุมดวย ใบไมห รือกาบของตนพชื ใชต ปี ระกอบการขบั รอ งและเตนราํ จากน้นั กไ็ ดม กี ารพฒั นาเปนเครื่องดนตรี แตร กรบั กลองชนิดตา ง ๆ เชน รํามะนา ท่ไี ดร บั อทิ ธิพลมาจากชาวมลายู กลองชาตรีหรือกลองตุกที่ใช บรรเลงประกอบการแสดงมโนรา ซงึ่ ไดร บั อิทธพิ ลมาจากอนิ เดียตลอดจนเคร่ืองเปา เคร่ืองสี รวมทั้งความ เจริญทางศิลปะการแสดงและดนตรขี องเมืองนครศรีธรรมราช จนไดช่ือวาละครในสมัยกรุงธนบุรีน้ัน ลว นไดรบั อทิ ธพิ ลมาจากภาคกลาง นอกจากนี้ยงั มกี ารบรรเลงดนตรีพ้นื บานภาคใตประกอบการละเลน แสดงตา ง ๆ เชน ดนตรีโนรา ดนตรีหนังตะลงุ ที่มเี คร่อื งดนตรีหลกั คอื กลอง โหมง ฉ่งิ และเครอ่ื งดนตรี ประกอบผสมอนื่ ๆ ดนตรลี เิ กปาที่ใชเครือ่ งดนตรีรํามะนา โหมง ฉ่ิง กรับ ป และดนตรีรองเง็งท่ีไดรับ แบบอยา งมาจากการเตนรําของชาวสเปนหรือโปรตุเกสมาต้ังแตสมัยอยุธยา โดยมีการบรรเลงดนตรีที่ ประกอบดว ย ไวโอลิน รํามะนา ฆอง หรอื บางคณะก็เพ่ิมกีตารเขาไปดวย ซึ่งดนตรีรองเง็งนี้เปนท่ีนิยม ในหมชู าวไทยมุสลมิ ตามจังหวดั ชายแดน ไทย – มาเลเซีย ดงั นัน้ ลักษณะเดนของดนตรีพ้ืนบานภาคใต จะไดรับอิทธิพลมาจากดินแดนใกลเคียงหลายเช้ือชาติ จนเกิดการผสมผสานเปนเอกลักษณเฉพาะท่ี แตกตา งจากภาคอื่น ๆ โดยเฉพาะในเร่ืองการเนนจงั หวะและลลี าท่เี รงเรา หนักแนน และคกึ คกั เปน ตน

71 เครือ่ งดนตรีภาคใต ทับ ทบั เปน เครือ่ งดนตรที ี่มีความสาํ คญั ในการใหจ งั หวะควบคุมการเปลีย่ นแปลงจังหวะและ เสริม ทาราํ ของการแสดงโนราใหดีเยย่ี ม ตวั ทบั มีลกั ษณะคลา ยกลองยาว แตมีขนาดเล็กกวา มาก ยาวประมาณ 40-50 เซนติเมตร ทาํ ดว ยไมแกน ขนนุ หุม ดวยหนงั เชน หนังคา ง หนังแมว ตรึงหนัง ดวยเชือกดายและ หวาย ทับใบหน่ึงจะมีเสียงทมุ เรยี กวา \"ลกู เทงิ \" สวนอีกใบหนึ่งจะมีเสียงแหลมเรียกวา \"ลกู ฉับ\" กลองโนรา กลองโนรา ใชประกอบการแสดงโนราหรือหนงั ตะลุง โดยท่ัวไปมีขนาดเสนผาศูนยกลางของ หนากลองท้ัง 2 ดา น ประมาณ 10 นวิ้ และมสี วนสูงประมาณ 12 นว้ิ กลองโนรานิยมทําดว ยแกน ไมข นนุ เพราะเชอื่ วา ทาํ ใหเสยี งดี หนงั ทหี่ ุมกลองใชห นังววั หรอื ควายหนมุ ถาจะให ดตี องใชหนงั ของลูกววั หรือ ลกู ควาย มีหมุดไมหรือภาษาใตเ รยี กวา \"ลกู สัก\" ตอกยดึ หนังหมุ ใหต งึ มขี าทงั้ สองขาทาํ ดวยไมไผมเี ชอื ก ตรงึ ใหต ดิ กบั กลอง และมี ไมตีขนาดพอเหมาะ 1 คู ถา เปนกลองทใี่ ชประกอบการแสดงหนังตะลุง จะมี ขนาดเล็กกวา ขนาดเสน ผา ศูนยกลางประมาณ 6 นว้ิ และมสี วนสงู ประมาณ 9 น้ิว

72 โหมง กบั ฉิง่ โหมง เปน เครอื่ งดนตรที ม่ี สี วนสําคญั ในการขบั บท ท้งั ในดา นการใหเ สียงและใหจังหวะ เพราะ โนราหรอื หนังตะลงุ ตอ งรองบทใหกลมกลืนกับเสียงโหมง ซ่ึงมี 2 ระดับ คือ เสียงทุมและเสียงแหลม โดยจะยึดเสียงแหลมเปนส่ิงสําคัญ เรียกเสียงเขาโหมง สวนไมตีโหมงจะใชยางหรือ ดาย ดิบหุมพัน เพอื่ ใหม เี สยี งนมุ เวลาตี ฉิ่ง เคร่ืองดนตรีชนดิ นม้ี ีความสําคัญตอการขับบท ของโนราหรือหนังตะลงุ ผูท่ีตฉี ิ่งตอ งพยาม ตี ใหล งกบั จังหวะที่ขบั บท สมัยกอ นนยิ มใชฉิง่ ขนาดใหญ มีเสนผาศนู ยกลางประมาณ 2 น้ิว สวนปจจุบนั ใชฉ ิ่งขนาดเลก็ มเี สนผา ศูนยก ลางประมาณ 1.5 น้ิว ทาํ ดวยทองเหลอื งชนดิ หนา ป เครือ่ งดนตรีชนิดน้ีมีความสําคัญใน การเสริมเสียงสะกดใจผูชม ใหเกิดความรูสึกเคลิบเคลิ้ม และทาํ ใหผูแ สดงรายรําดวยลีลา ที่ออ นชอย ตัวปท าํ ดว ยไมเนื้อแข็ง หรือใชแกนไม บางชนิด เชน ไม กระถนิ ไมมะมวง ไมร ัก หรอื ไมมะปริง สว นจําพวกปท าํ ดวยแผน ทองแดงและลิ้นปทําดวยใบตาล ซึ่ง นิยมใชใบของตนตาลเดีย่ วกลางทุง เพราะเชือ่ วาจะทําใหปมีเสียงไพเราะ

73 แตระพวงหรือกรบั พวง แตระพวงหรือกรับพวง เปนเคร่ืองประกอบจังหวะทําจากไมเน้ือแข็งขนาด 0.5x 2 x 6 น้ิว นาํ มาเจาะรหู ัวทาย รอยเชือกซอนกนั ประมาณ 10 อัน ที่แกนหลงั รอ ยแตระทาํ ดว ยโลหะ

74 เรอื่ งท่ี 3 ภมู ปิ ญญาทางดนตรี คุณคาทางดนตรี ดนตรีเปนผลงานสรางสรรคของมนุษยท่ีสื่อถึงอารมณความรูสึกนึกคิดที่มีตอสิ่งแวดลอม ธรรมชาติ วิถีชีวิต จึงสะทอนใหเห็นถึงความเปนอยูลักษณะนิสัย ประเพณี วัฒนธรรม ตลอดจนภูมิ ปญญาของผูคนทองถน่ิ ตา ง ๆ ในยุคสมยั ตาง ๆ กัน ดงั นน้ั ดนตรีจงึ เปน หลกั ฐานทางประวัติศาสตรอยา ง หนึ่งที่สามารถนําไปอางอิงได และนับไดวาเปนมรดกทางศิลปวัฒนธรรมที่มีคุณคาควรไดรับการ บาํ รงุ รกั ษา เพ่ือคงความเปน เอกลักษณข องชาติตอไป การท่ีดนตรีสามารถถายทอดอารมณความรูสึกตาง ๆ ตลอดจนนําไปประยุกตใช ในชวี ติ ประจําวนั จงึ มีประโยชนแ ละชวยพัฒนาอารมณค วามรสู กึ หลายประการ ประโยชนของดนตรี 1. ชว ยทําใหเกิดความสนกุ สนาน เพลดิ เพลิน ปลดปลอยอารมณไมใหเครียด ผอนคลายอารมณ ได 2. ชว ยทาํ ใหจิตใจสงบ และมสี มาธิในการทํากจิ กรรมตาง ๆ ไดอ ยางมปี ระสทิ ธิภาพ 3. ชวยพฒั นาดา นการเรียนรู โดยนําไปบูรณาการกับวิชาอน่ื ๆ ใหเ กิดประโยชน 4. ชวยเปนสื่อกลางในการเช่ือมความสัมพันธอันดีและใชเปนกิจกรรมทํารวมกันของ ครอบครัวหรอื เพอ่ื นฝูง เชน การรองเพลงและเตนราํ ดว ยกนั การอนุรักษผลงานทางดนตรี ผลงานทางดนตรีท่ีถกู สรา งข้ึนมาโดยศิลปนในยุคสมัยตาง ๆ ซ่ึงแสดงถึงภูมิปญญาของบรรพ บุรษุ และศิลปน ทั้งหลาย และบง บอกถงึ ความมอี ารยธรรมแสดงถึงเอกลักษณป ระจาํ ชาติ จึงมีคุณคาควร แกก ารอนุรักษและสบื ทอดพฒั นาใหค งอยู เพือ่ สรา งความภาคภมู ิใจและเปน มรดกทางวัฒนธรรมตอ ไป การอนรุ กั ษแ ละสบื ทอดผลงานทางดนตรมี หี ลายวิธี นกั เรียนสามารถทําไดโดยวิธงี ายๆ ดังนี้ 1. ศึกษาคนควาความเปนมาของวงดนตรปี ระเภทตางๆ ท่ีนาสนใจ 2. รวบรวมหรอื จดบนั ทึกเกยี่ วกบั ผลงานทางดนตรีของศิลปนที่นาสนใจ เพ่ือใชเปนขอมูลใน การศึกษาหาความรตู อ ไป 3. ถามีโอกาสใหไปเยี่ยมชมพิพิธภัณฑเกี่ยวกับงานดนตรี เพ่ือดูขอมูลหรือเร่ืองราวเก่ียวกับ ดนตรแี ละวิวฒั นาการทางดนตรี 4. เขารวมกจิ กรรมทางดนตรี เชน การแสดงดนตรี การจดั งานราํ ลึกถงึ ศิลปน

75 5. ถา มีโอกาสไดเรยี นดนตรี โดยเฉพาะดนตรีพื้นบา นควรใหค วามสนใจและตัง้ ใจเรียนเพือ่ สืบ ทอดงานดนตรตี อ ไป 6. ใหค วามสนใจเรือ่ งราวเกีย่ วกับดนตรใี นทองถิ่นของตนเองและทอ งถน่ิ อนื่ แกน แท...เพลงพืน้ บา น เพลงพนื้ บา นเปนงานของชาวบา นซ่งึ ถายทอดมาโดยการเลาจากปากตอปาก อาศัยฟงและการ จดจาํ ไมมีการจดบนั ทึกเปน ลายลกั ษณอักษร ขอ ท่ีนาสังเกตก็คือ ไมวาเพลงพื้นบานจะสืบทอดมาตาม ประเพณี ทัง้ นี้มิไดห มายความวา เพลงทกุ เพลงจะมตี น กําเนดิ โดยชาวบานหรือการรองปากเปลาเทานั้น ชาวบานอาจไดรับเพลงบางเพลงมาจากราชสาํ นกั แตเ มอื่ ผานการถายทอดโดยการรองปากเปลา และการ ทองจํานาน ๆ เขา กก็ ลายเปน เพลงชาวบา นไป เชนเดียวกบั กรณขี องเพลงรําโทนท่ีผูวิจัยไดทําการศึกษา กเ็ ปน อกี ลักษณะหนง่ึ ท่ไี ดผ สมผสานระหวางทวงทํานองแบบทอ งถิ่น แตมีลีลาการดําเนินทํานองที่เปน แบบพื้นเมือง ลักษณะของเพลงพน้ื บา นมคี วามเรยี บงา ย ลักษณะเดนที่สุดของเพลงพื้นบาน คือ มีความเรียบงาย ฟงแลวเขาใจทันที ถาจะมีการ เปรยี บเทียบแฝงสญั ลักษณอ ยางไร กส็ ามารถแปลความหมายไดโ ดยไมย ากนกั เชน “พอพ่ีคว่ํามอื ไป นอ งก็หงายมือมา...” “พี่นกึ รักแมตากลมเอย...” ฟง กนั แคน ้ี หนมุ สาวก็เขาใจแลววาผูรองหมายถึงอยางไร ความเรียบงายในที่น้ีไมใชเรียบงาย อยางมักงา ย แตเ ปนความเรียบงา ยท่สี มบรู ณอกี ดว ย คอื ท้ังงา ยและคมคาย สวยงามไปในตวั โดยอัตโนมัติ ถา เปนนิยาม กเ็ ปนนยิ ามทรี่ ูจ กั เลอื กหยิบคําสละสลวยมาเรียงกันเขา ถึงจะนอยคําแตคนอานก็สามารถ มองเห็นภาพและไดร บั รูรส รูบรรยากาศหมด ในชวี ติ ประจาํ วนั บางทีเราอาจพบคนบางคนพูดอะไรเสีย ยืดยาว วกวน และฟง เขาใจยาก ในขณะทถี่ า ใหอกี คนสบั เรียงคาํ พดู ใหม และตดั ทอนถอยคําที่ไมจําเปน ออกไปเราจะฟง เขา ใจเรว็ กวา เพลงพ้ืนเมอื งเปรียบเสมอื นคนประเภทหลงั นี้ ความเรียบงายในการรอ งและการเลน เพลงพื้นบานยังคงยึดถือลักษณะด้ังเดิมของมนุษยเอาไว ขอน้ีอาจจะทําใหเราเห็นวาเพลง พ้ืนบานขาดการปรับปรุงและขาดวิวัฒนาการ ที่จริงการรองเพลงท่ีมีเคร่ืองดนตรีประกอบมาก ๆ ก็ ไพเราะอยางหนึ่ง และขณะเดียวกันผูรองเพลงโดยไมมีเครื่องดนตรีชวย หรือมีชวยเพียงนอยช้ิน อยางเชนผเู ลนกตี า ร เลนแอวเคลาซอ ก็สามารถสรางความไพเราะไดเชนกัน จึงเปนทางสองทางที่เรา ตัดสินวา จะเลือกอยางไหน เพลงพ้ืนบานไดเลือกทางของตัวเองในแบบหลัง เพราะสภาพการดําเนินชีวิตมาชวยเปน ตัวกําหนด ดังน้ันจึงไมเ ปนการยากเลยที่จะเหน็ ชาวบานหรือชาวเพลง “ทาํ เพลง” โดยไมตองตระเตรียม

76 อะไรเปนการใหญโตนกั สิ่งท่จี ะชวยใหเ พลงไพเราะ นอกจากขึ้นอยูกับการใชถอยคําแลวเขาไดใชมือ หรอื เครอ่ื งประกอบจงั หวะงา ย ๆ เชน กรบั ฉ่งิ กลอง เหลาน้ีเพียงเล็ก ๆ นอย ๆ มาชวย บางทีก็ไมใช เลย เพลงกลอมเด็ก และเพลงพาดควายรอ งปากเปลา ใชก ารเอ้อื นเสียงใหเ กดิ บรรยากาศและอารมณ เพลงเตนกํารําเคียว ใชรวงขา วเคยี ว ซง่ึ มอี ยแู ลวในขณะเกยี่ วขาว มาประกอบการรอ งราํ เพลงเรือใชกรบั ฉ่งิ เสยี งรองรับของลกู คู ชว ยใหเกิดความครึกครืน้ เพลงฉอ ย เพลงพวงมาลยั ใชเ พียงการปรบมอื ชวย ลําตดั ใชร ํามะนา สิ่งทส่ี ําคญั สาํ หรับเพลงทีร่ องกันหลาย ๆ คน คือ การอาศัยเสียงรองรับ รองกระทุง สอดเพลง ของลูกคู ซึง่ จะชวยใหเ พลงน้ันสนุกสนานครึกคร้ืนอยางย่ิง เพยี งเทานเ้ี องทเี่ พลงพ้ืนเมอื งตอ งการ การเนน ความสนกุ สนานเปน หลัก เพลงพ้ืนเมอื งของเราจึงมกั เนนอยสู องอยา ง ซ่ึงจะออกมาในรูปของการใชคําสองแงสองงาม การ เวนเสียซึ่งเรื่องทที่ ุกขมาก ๆ การใชคําสองแงสองงาม อยางเชนเพลงฉอยของโรงพิมพวัดเกาะ เมื่อฝาย ชายเกรนิ่ ฝา ยหญิงไดยินเสยี งกร็ อ งตอบออกมาวา “พี่เอยพีม่ าถงึ จะมาพง่ึ ของรกั แมหนยู งั หนัก น้ําใจ ไอตรงแองในหอผา พ่ีเอย แกอยาไดหมาย พ่พี ึ่งเงนิ จะกอง พ่พี ึ่งทองจะให พีจ่ ะพง่ึ อีแปะ จนใจนอ งแกะไมไ หว (เอชา)” ชายวา “ทาํ ไมกับเงินกับทอง สมบัตเิ ปน ของนอกกาย พีจ่ ะพึ่งหนังมาหมุ เน้ือ จะไดตดิ เปน เยอื่ เปนใย (เอชา) การเวน เสียซง่ึ เรอ่ื งทีท่ กุ ขมากๆ ระหวางความสนุก กบั ความทุกข คนเราตองเลือกเอาอยางแรก กอ นเสมอ บทเพลงของชาวบานกเ็ ชนกัน เม่ือเทียบเนื้อหาในตัวเพลงแลว สวนที่กลาวถึงเรื่องราวแหง ความทุกขมีเปอรเซ็นตนอ ยวา ดานความสนุกมาก และบางครงั้ ความทุกขท ี่นาํ มารองก็เปน การสมมุติข้ึน เพยี งเพื่อเปล่ียนและคนั่ อารมณค นฟง เทาน้ัน เหมือนอยา งเพลงเรือตอนท่ีผวั เกากลบั บา น เมือ่ มาถงึ บานก็ ตองหดหูใ จท่ีบา นรกรา งเพราะไมมีใครดูแล ในขณะท่ีพรรณนาความเปลี่ยนแปลงความเหงาหงอย ซ่ึง พอ เพลงสามารถจะเรยี กความสงสารจากคนฟง ได พอเพลงก็ยังอดใสล ักษณะข้ีเลน เขาไปไมได เชน “............................................. พิศดคู รอบครวั มันใหช่ัวลามก มันชา งสกปรกไมรูจกั หาย หมอ ขา วกก็ ลิง้ หมอ แกงกก็ ล้ิง ฝาละมีตฉี งิ่ อยูทีข่ างครวั ไฟ ไอค รกกะบากก็เลนละคร สากกะเบือก็นอนเปนไข .............................................”

77 การมรี ปู แบบท่ีคลา ยคลึงกนั ชาวบางแพ จังหวัดราชบุรี รอ งเพลงฉอยใหฟ งตอนหนงึ่ เขาลงทา ยบทเพลงวา “เรามาเลน กนั เสยี แตล มปาก พอเลกิ แลว เรากจ็ ากกนั ไป...” ในขณะเดยี วกันชาวบานบางลกู เสอื ซึง่ อยูไกลออกไปถึงจังหวัดนครนายกรองเพลงระบําบาน นาของเขาในบทเกรน่ิ วา “เอยพ่ีมาวันน้ี กช็ วนแมเ ลน ระบํา วากนั คน (แมเอย ) ละคาํ ไมเ ปน ไร เราเลนกนั กนั ก็แตล มปาก พอเลกิ แลวเราก็จาก จากแมจ ากกนั ไป...” ทาํ ไมชาวเพลงตางถิน่ จึงรองเพลงดวยถอ ยคาํ ท่คี ลายคลึง หรอื เกอื บจะเหมือนกันท้งั ๆ ท่ีอยูหาง กนั คนละทิศทาง ตัวอยางที่นํามาไมใชเร่ืองบังเอิญ มีบทเพลงของตางถิ่นตางเพลงท่ีรองคลายคลึงกัน มากมาย สิ่งนี้เมื่อนํามาเปรียบเทียบและศึกษาดูแลวจะช้ีใหเราเห็นวา เพลงพ้ืนเมืองในลุมแมนํ้า เจาพระยา และลุมนํ้าใกลเคียงไดสรางรูปแบบท่ีมีหลายสิ่งหลายอยางรวมกันขึ้น ดวยการแลกเปลี่ยน ถา ยทอดระหวา งคนตอ คน หรือระหวา งคณะตอ คณะ จนกระท่ังทุกอยา งประสมกนั อยางสนิท รูปแบบรวมของเพลงพน้ื บาน แยกกวา ง ๆ ไดเปน ดานเน้ือหา และการเรยี งลําดับเร่ืองดานถอยคาํ ดานเนื้อหาและการเรียงลําดบั เรอ่ื ง เนือ่ งจากเพลงพนื้ เมืองยังแยกไดออกเปนเพลงโตตอบอยาง สนั้ และเพลงโตตอบอยางยาวอีก และเนื้อหารปู แบบของเพลง 2 พวกอาจแยกไดดวยเพื่อความสะดวก เราจงึ แยกพิจารณาเชนกนั เพลงโตตอบอยางยาว ไดแกเพลงเรอื เพลงระบําบานไร เพลงพวงมาลัย เพลงเหยย เพลงหนาใย เพลงเตน กาํ ราํ เคยี ว เพลงอีแซว เพลงระบาํ บา นนา เพลงพาดควาย เพลงเทพทอง เพลงปรบไก ลาํ ตดั เพลง แอว เคลาซอ เพลงฉอ ย เพลงเหลา นสี้ วนมากเปนเรื่องของผเู ลนท่ีมคี วามชาํ นาญ คอื พอ เพลงแมเพลงอาชีพ ถึงไมเ ปนเพลงอาชีพกต็ อ งเปน ผทู ่ีเลน จนสามารถโตต อบกับใครไดน าน ๆ ไมมี การจบกลางคนั เพราะหมดไสหมดเพลง การทจ่ี ะรอ งใหไดน าน ๆ จงึ ตอ งสรางเรอ่ื งหรอื สรา งชดุ การ เลน ข้ึน ดงั นนั้ เราจงึ มีชุดใหญข องเพลงเหลา นีเ้ ปนตนแบบคอื ชดุ รักหนาพาหนี ชดุ สขู อ ชดุ ชิงชู ชดุ ตี หมากผัว เปนตน แบบแผนของเพลงโตต อบอยา งยาวที่เกือบทุกเพลงตองมี คือ การเริ่มเพลงดว ยบทไหว ครู เมื่อไหวค รูแลว จึงมกั เปน บทเกรน่ิ เรียกหาหญงิ ใหม าเลนเพลง แลว จงึ เปน การโตต อบ หรือทเี่ รยี ก กันวา “การประ” จะวากนั คนื ยงั รงุ หรือสักครง่ึ คืนก็ตามใจ เพลงโตตอบอยางสั้น หรือเพลงเน้ือส้ัน ไดแกเพลงพิษฐาน เพลงระบํา เพลงเตนกํารําเคียว เพลงสอคอลาํ พวน เพลงชกั กระดาน เพลงแบบนม้ี กั เปน เพลงสัน้ ๆ เหมาะสําหรับผูท่ีไมใชเพลงอาชีพรอง กนั คนละสีห่ า วรรค คนละทอนสัน้ ๆ ก็ลงเพลงเสีย เปน เพลงทเ่ี ปด โอกาสใหท ุกคนไดรวมสนุกกันอยางงาย ๆ ถาเรารวมเพลงกลอมเด็กดวยก็เปนเพลงส้ันเชนกัน ใคร ๆ ก็พอจะรองได เพลงเนื้อส้ัน จงึ ไมจ าํ เปนตองมพี ิธรี ตี องในการรอง หรอื ตอ งใชการสรา งบทชุดใหญเขา มากําหนดเรียงลําดับการเลน แตอ ยางใด เม่ือจะเลน ก็ตั้งวงเขา หรือรอ งไปเลย

78 การมีเนอื้ หาทค่ี ลา ยคลงึ กัน ทาํ ใหพ อเพลงคนหน่งึ หยบิ ถอ ยคําจากเพลงนีไ้ ปใสในอีกเพลงหน่ึง โดยไมรูตัว ขอทเ่ี ราตองไมลมื คือ พอ เพลงคนหน่งึ ๆ มกั จะรอ งเพลงไดหลายทํานอง นอกเหนือไปจาก เพลงที่เขาถนดั การแลกเปลยี่ นถอยคําจึงทําไดงายมาก ดังน้ันเราอาจพบการวางลําดับคําหรือการใชคํา บรรยายระหวา งเพลงตอเพลงในจงั หวะพอ ๆ กัน สิง่ นม้ี าจากการตกทอดในใจของชาวเพลงนน้ั เอง ในอกี ดา นหนง่ึ เพลงพนื้ เมืองหลายชนิดใชกลอนอยางหนง่ึ ซึง่ สัมผัสดวยสระเดียวกนั หมดใน วรรคทา ยของบท เชน ลงไปกไ็ อไปเรอ่ื ย ลงอาก็อาไปเร่ือย ศัพทท างเพลงเรียกวา กลอนไล กลอนลา กลอนลี กลอนลู ฯลฯ ตวั อยางเชน เพลงเรือ เพลงฉอย เพลงเตน กํารําเคียว เพลงพวงมาลัย เปนตน รปู แบบอยางนคี้ งเกดิ ขึ้นเพราะหาสมั ผัสงายสะดวกในการดันเพลง เพราะการดนั เพลงนน้ั หากฉนั ทลกั ษณ ยากไป กค็ งรองคงฟง กนั ยาก สระที่นยิ มนํามาใชก นั มากทสี่ ดุ ไดแ ก สระไอ เรอ่ื งท่ี 4 คณุ คาของเพลงพน้ื บาน เพลงพ้ืนบานเปนมรดกทางวรรณกรรม ชาวบานนิรนามไดแตงเพลงของเขาขึ้น บทเพลงนี้ อาจจะมาจากความเปน คนเจาบทเจา กลอนและความอยูไมสขุ ของปาก แตบังเอิญหรือบางที่ไมใชความ บังเอิญ เพลงของเขาไพเราะและกินใจชาวบานคนอ่ืน ๆ ดวย ดังนั้นเพลงดังกลาวจึงไดแพรกระจาย ออกไปเรือ่ ย ๆ และในที่สุดไมมีใครรูวาใครเปนคนแตงเพลงบทน้ัน และแตงเม่ือใด เพลงพ้ืนบานถูก รอยกรองข้ึนดวยคาํ ทเี่ รียบงา ยแตกินใจ สิง่ นีเ้ องทีท่ าํ ใหเพลงพ้ืนบา นมคี า เพราะนนั่ เปน ศิลปะอยางหนึ่ง อยา งแทจรงิ ครงั้ หน่งึ พระเจาวรวงศเธอ กรมหมน่ื พิทยาลงกรณ ทรงเลาวา ไดทรงแตงบทเลนเพลงช้ันบท หนงึ่ แลว ประทานใหชาวชนบทซึ่งอานหนังสือไดนําไปรอง แตทรงสังเกตวา จากกิริยาท่ีชาวบานคน นั้นแสดงออกมา ถา หากปลอ ยใหเขาแตง เองนาจะเร็วกวา บทที่นพิ นธเสียอกี ทรงถามวา มันเปนอยางไร คําตอบที่ลวนแตเปนเสียงเดียวกันคือ มันเต็มไปดวยคํายากทั้งนั้น ถึงตอนเก้ียวพาราสีผูหญิง ชนบทที่ไหนเขาจะเขาใจ และไมรูวาจะรองตอบไดอยางไร เรื่องน้ีจะเปนบทแสดงใหเห็นวา เพลง พนื้ บา นนั้นใชค าํ งาย แตไดค วามดไี มจ าํ เปนตองสรรหาคํายากมาปรงุ แตง เลย ประเภทของเพลงพืน้ บา น เรามหี นทางที่จะแบง ประเภทเพลงพ้ืนบา นออกไดเ ปนพวก ๆ เพอื่ ความสะดวกในการพิจารณา ไดห ลายวธิ ี เชน การแบง ตามความส้ัน–ยาวของเพลง เชน เพลงสนั้ ไดแ ก เพลงระบาํ เพลงพิษฐาน เพลง สงฟาน เพลงสําหรับเด็ก เพลงชักกระดาน เพลงเขาทรง เพลงแหนางแมว เพลงฮินเลเล เปนตน สวน อยา งเนอื้ ยาว ไดแก เพลงฉอย เพลงเรอื เพลงอแี ซว เปน ตน

79 การแบง ตามรูปแบบของกลอน คือ จัดเพลงทม่ี ฉี นั ทลักษณเหมือนกันอยูในพวกเดียวกัน เรา จะจัดใหเ ปนสามพวก คือ พวกกลอนสมั ผัสทาย คือ เพลงท่ีลงสระขางทายสัมผัสกันไปเรื่อย ๆ ไดแก เพลงฉอย เพลงลําตัด เพลงระบําชาวไร เพลงระบําบานนา เพลงหนาใย เพลงอีแซว เพลงสงคอ ลาํ พวน เพลงเทพทอง ลงกลอนสัมผสั ทายเหมือนกัน แตเวลาลงเพลงเมื่อใดตองมีการสัมผัสระหวาง สามวรรคทายเกยี่ วโยงกนั เชน เพลงเรอื เพลงเตนกําราํ เคียวเพลงขอทาน เพลงแอว เคลา ซอ พวกท่ีไมคอยเหมือนใคร แตอาจคลายกันบาง เชน เพลงสําหรับเด็ก เพลงระบํา เพลง พิษฐาน เพลงสงฟาง เพลงชกั กระดาน เพลงเตน กาํ ราํ เคียว เพลงพาดควาย เพลงปรบไก เพลงเหยย การแบง เปนเพลงโตต อบและเพลงธรรมดา เพลงรองโตตอบ ไดแก เพลงฉอย เพลงอีแซว ฯลฯ สวนเพลงอีกพวก คือ เพลงที่เหลือ ซึ่งเปนเพลงที่รองคนเดียว หรือรองพรอมกัน หรือไมจําเปนตอง โตต อบกนั เชน เพลงสําหรับเดก็ เพลงขอทาน เพลงชกั กระดาน เพลงสงฟาง (มักจะเปนเพลงส้ันๆ) เปน ตน การแบงอธบิ าย เราไดเ ลอื กการแบง วิธีนี้ เพราะเหน็ วาสามารถสรางความเขาใจสอดคลองกัน ไดดี เพลงแตล ะเพลงมีความเกย่ี วเนอ่ื งกันตามลําดับ เพลงที่เลนตามเทศกาลและฤดูกาล เชน หนาน้ํา หรือหนา กฐนิ ผา ปา เลนเพลงเรอื เพลงหนาใย ถดั จากหนากฐินเปนหนาเก่ียว เลนเพลงเกี่ยวขาว เพลง สงคอลาํ พวน เพลงสงฟาง เพลงชกั กระดาน เพลงเตน กาํ รําเคยี ว ถดั จากหนา เกี่ยว เปนชว งตรุษสงกรานต เลนเพลงพิษฐาน เพลงระบําบานไร เพลงพวงมาลัย เพลงเหยย เพลงท่ีเลนไดทั่วไปโดยไมจํากัด ชว งเวลา ไดแกเพลงสาํ หรับเด็ก เพลงอีแซว เพลงระบําบานนา เพลงพาดควาย เพลงปรบไก เพลงเทพ ทอง ลําตดั เพลงแอวเคลา ซอ เพลงขอทาน เพลงฉอ ย การแบง ภมู ิภาคเพลงพืน้ บา น ภาคกลาง 1. เพลงปฏิพากย เปนการรองโตตอบกันระหวางหญิงชาย ทั้งการเก้ียวพาราสี เรียกตัวเอก ของทั้งฝายหญิงชายวา “พอเพลง แมเพลง” ซึ่งเปนบุคคลท่ีมีประสบการณสูง จึงทําใหการแสดงมี รสชาติไมกรอยไป เพลงในลักษณะน้ีมีหลายแบบ ซึ่งลวนตางกันทั้งลีลา ลํานํา และโอกาส อาจมี ดนตรีประกอบ พรอมกันน้ันก็มีการรายรําเพื่อเนนคําขับรองดวย เชน ลําตัด เพลงฉอย เพลงอี แซว เพลงพวงมาลยั เพลงเรอื เพลงเหยอย เพลงชา เจา หงส ฯลฯ 2. เพลงการทํางาน ยง่ิ เปน ลักษณะของชาวบานแท ๆ มากขึ้น การใชเพลงชวยคล่ีคลายความ เหน็ดเหน่ือยเปนความฉลาดท่ีจะสามารถดําเนินงานไปไดอยางสนุกสนาน โดยเฉพาะงาน เกษตรกรรม มีการรองโตตอบกันบาง บางครั้งก็แทรกคําพูดธรรมดา เพื่อลอเลียนยั่วเยาไปดวย เชนเพลงเก่ยี วขา ว เพลงสงฟาง เพลงชักกระดาน เพลงสงคาํ ลําพวน เพลงพานฟาง โดยใชการตบมือ เขา จังหวะอยา งสนุกสนาน

80 ภาคเหนอื มกี ารขับรอ งและขบั ลาํ อีกแบบหนึ่ง โดยการใชถ อยคาํ สําเนียง และทํานอง ซึ่งคลอเคลาดวย ปซอ เรียกวา รากซอหรือขอซอสําหรับ “ซออูสาว” ไดแก การรองโตตอบกันระหวางหญิงชาย ซ่ึง มกั จะใชค าํ กลอนที่แตงไวแลวจดจํามารอง บางโอกาสเทาน้ันท่ีรองดนอยางฉับไว ซ่ึงจะตองเปนผูมี ประสบการณสูง การรองเปนเร่ืองเชิงขับลํานํา มักใชเรื่องพระลอ เร่ืองนอยไจยา เปนตน วิธีรองใชเอ้ือนตามทํานองแลวหยุดในบางตอน แตเรื่องยังติดตอกันตลอดไป การแตงคํา กลอนของภาคเหนือมีหลายแบบ เชน แบบ “คําร่ํา” มีลักษณะเปนรายท่ีสัมผัสอักษรกันไปตลอด มี การถายทอดกันแบบ “มุขปาฐะ” แลว จดจาํ กันตอ มาหลายสํานวน จนบางสํานวนเขา ขั้นเปนวรรณกรรม พน้ื บาน ภาคอสี าน มเี พลงขับขานในลักษณะตาง ๆ อยูเปนอันมาก เชน กลอนลํา ท่ีหมอลํากลอนจดจํา และใช เปน บทขับรอง แสดงคูกับการเปาแคน กลอนสูขวัญ ซ่ึงวิวัฒนาการมาจากพิธีพราหมณ ก็มีอยูหลาย แบบ สุดแตจะทําขวัญอะไร เชน สูขวั ญบาวสาวกินดอง สูขวัญเด็ก สูขวัญหลวงฯลฯ นอกจากน้ัน ยังมี “ผะหญา” หรือ “ผญา” ซ่ึงเปนการขับรองดวยวลีหนึ่ง ๆ ที่ไมอาศัยคําคลองจอง แต อาศยั พนื้ ฐานจากคําพูดทใี่ ชพ ูดประจาํ วนั ผูกเปน ผญาส้นั ๆ ไดก ลายเปนแบบอยางฉันทลักษณที่เขาข้ัน วรรณกรรมพื้นบาน เชน ผญาเร่อื งทาวฮุง ภาคใต มีเพลงกลอนใชรอง ใชขับลําที่สําคัญแสดงปฏิภาณของกวีคือ “เพลงบอก” แมวาจุดประสงค แหงเน้ือความของเพลงบอกจะบอกเรื่องราว หรือขาวคราวใหผูคนทราบในเร่ืองตาง ๆ แตก็มีวิธีรอง ประกอบการแสดง ไมใหเบอ่ื ฟง ซ่ึงมอี ยู 2 แบบคอื รอ งแบบส้นั ๆ แลวมลี กู คูรบั กับ รอ งแบบยาว (อยาง รา ยยาว) แลวมลี กู ครู บั คณะเพลงบอกจะมีตัวพอเพลง หรือแมเพลง ลูกคู และมีฉ่ิง กรับ ป ขลุย และ ทบั (กลอง) ไมม ีการรํา เพราะคนฟง มุงฟง กลอนบอกเทาน้ัน บญั ญตั แิ ปดประการของเพลงพ้ืนบานในประเทศไทย 1. เพลงพื้นบานของไทยสวนใหญเลนกันในหมูหนุมสาว แบงออกเปน 2 กลุม คือ ชายกลมุ หนึ่ง หญงิ อีกกลมุ หนึง่ การวา เพลงพน้ื บา นน้ีหนไี มพนเกี้ยวพาราสเี รือ่ งรัก ๆใคร ๆ สว นมากใช รอง โต ต อบกั น ด วย ก ลอน สด เม่ื อฝ า ย ชา ย ร อง เพ ลง นํ า กอน โ ด ย ปร ะ เพณี ย อมไ ด รั บ การตอบสนองจากกลุมฝายหญิง คํารองจากฝายหญิงไดแสดงออกถึงการตอนรับและรองเพลงใน คาํ กลอน ซ่งึ แสดงออกถึงการปกปองตนเองอยางสุภาพตามลกั ษณะของกุลสตรีไทยแบบด้ังเดมิ การวา กลอนสดโตต อบกันระหวางชายหญิงนี้ คนไทยทุกกลุมท้ังท่อี ยูใ นและนอกราชอาณาจกั ร ไทยถือเปนขนบประเพณีเหมือน ๆ กัน ปฏิบัติสืบตอกันมาหลายช่ัวอายุคน ปรากฏวามีประเพณีหาม

81 หนุมสาวพบปะกนั สองตอ สองแตเ ม่ือจะใชคาํ กลอนพูดจากันแลวอนุญาตใหเกี้ยวพาราสีกันไดโดยไม ตอ งออ มคอม ในภาคเหนือ ภาคอีสาน มีคําพูดใชโตตอบกันระหวางหนุมสาวเปนคําปรัชญาของทองถ่ิน เรยี กวา ผะหญา (ในศิลาจารกึ สมัยสุโขทยั จารึกวา ประญา) ในภาคอสี านสมยั กอนท่ีจะไดรับการพัฒนา เหมอื นสมยั นี้มกี ารรักษาขนบประเพณีน้ีเครงครดั มาก หนุมสาวทีไ่ มปะทะคารมเปนคําปรัชญาท่ีเปนคํา กลอนกจ็ ะไดรับการตาํ หนิจากสังคมวา ขี้ขลาดตาขาว ไมกลาลงบวง หนุมสาวที่ไมไดแตงงาน เพราะ โตต อบกลอนสดไมเ ปนเรียกวา ตกบว ง 2. การวาเพลงพื้นบานของไทยแสดงออกถึงความสามัคคี ร่ืนเริงตามแบบแผนวัฒนธรรม โบราณของไทยท่สี ืบทอดตดิ ตอกนั มาหลายช่วั อายคุ น เปน การแสดงออกของศลิ ปน เพ่อื ศิลปะโดยแท 3. การวาเพลงพ้นื บา นของไทยฝา ยชายมีผูนําในการวาเพลงเรียกวา พอ เพลง ในทํานองเดียวกัน ผนู าํ ในการวาเพลงของฝา ยหญิงก็เรยี กวา แมเพลง พอเพลงและแมเพลงสวนมากก็จะเปนญาติผูใหญของหนุมสาวท้ังสองฝายน่ันเอง เปนส่ิง ธรรมดาท่ีท้ังพอ เพลงและแมเ พลงยอมหาโอกาสเสริมทักษะความรเู กี่ยวกับชีวิตคู และเร่ืองเพศสัมพันธ เรอ่ื งตา ง ๆ เหลาน้ีมีอยูพ รอ มในคํารอ งอันฉลาดแหลมคมของบทกลอนของเพลงพ้ืนบาน จึงกลาวไดวา คนไทยมกี รรมวธิ ีการสอนใหห นุมสาวรเู รือ่ งเพศสมั พันธในอดีตอันยาวนานแลว จากประเพณีการเลน เพลงพื้นบา นของไทยนจ้ี ะเห็นวา คนไทยเรารจู ักการสอนเพศศกึ ษาแกเยาวชนมากอ นฝา ยตะวนั ตก โดย ปราศจากขอ สงสัย 4. กอนที่จะประคารมกันเชิงบทเชิงกลอน ผูอาวุโสนอยกวาจะแสดงความคารวะผูอาวุโส มากกวา จะวาเปนกลอนขออภยั ลวงหนา วาหากลวงเกินดวยกาย วาจา ใจ ประการใด ก็ขอใหอภัยดวย ฯลฯ เมอื่ คารวะคูแขงผูอาวโุ สกวาแลว ผูวา เพลงก็ไมล มื หนั หนาไปทางผรู วมฟงออกตัว ถอมตัว ดวย ความสภุ าพออนโยนวา หากการวา กลอนสดจะขลกุ ขลักไมสละสลวย หรือไมถึงใจผูฟงก็ขอไดโปรด ใหอภยั ดว ย จะเห็นไดวาแกน แทข องคนไทยสุภาพออนโยนเปน ชาตเิ ผา พนั ธุทถ่ี อ มตัวเสมอ 5. เม่ือผานพธิ กี ารออกตวั ถอมตัว ตามประเพณีแลวก็จะประจนั หนากนั ทักทายกนั ดว ยคาํ ขมขวญั กัน 6. เมอ่ื มโี อกาสวาเพลงพืน้ บานกันระหวา งชายหญงิ โดยประเพณีจะอนญุ าตใหฝายหญิงโตตอบ เปนคํากลอนสดกับฝายชายอยางเต็มท่ี เธอจะวากลอนสดแสดงความรักความเกลียดชังใครไดอยาง เปดเผย โดยไมถือวาเปนการทําตนเสื่อมเสียเลย โดยขนบประเพณีเดิมสืบเน่ืองมาแตดึกดําบรรพ อนญุ าตใหส ตรเี พศแสดงออกซึง่ สทิ ธเิ สรีภาพทัดเทยี ม หรอื ลํ้าหนา ผชู าย 7. เมื่อการเลน เพลงพนื้ บา นจบสิน้ ลงแลว มปี ระเพณอี นั ดีงามของไทยโบราณท่ีควรนํามา สดุดี ณ ทน่ี ้ี คอื ผวู า เพลงพื้นบา นท่รี ูต ัววามีอาวโุ สนอยกวา จะไปแสดงคารวะขอขมาลาโทษผูท่ีมีอาวุโสสูง กวา ในกรณีที่อาจมีการวากลอนสดลวงเกินไปบาง ผูใดรูตัววายังวาเพลงพื้นบานกลอนสดยังไมได มาตรฐาน ก็จะใฝห าความรูความชํานาญจากผทู ่ีชํานาญกวา การเตรยี มการ การฝก ซอ ม ใชเวลาวางจาก

82 การทาํ ไร ไถนา หนมุ กจ็ ะไปกราบขอเรยี นจากพอเพลง ในทํานองเดียวกันสาวก็จะไปหาความรูความ ชํานาญจากแมเ พลง เนอื่ งจากมีการฝกซอมกันไวล วงหนาหลายเดอื น เมือ่ วันสําคัญไดมาถงึ แมฝ า ยหญงิ จะมคี วามกระดากอายอยูบาง แตความพรอมทําใหเธอกลาประจันหนากับชายหนุมท่ีจะสงคําถาม คํา เก้ยี วพาราสี และเธอกพ็ รอ มที่จะตอบโตเ ปน กลอนสดทุกรูปแบบ แบบอยา งเพลงพื้นบานท่ีขับขานออกมาจากปากของคนหนึง่ กรอกเขารูหขู องผูท่ีต้ังใจรับฟงจะ อยูในความทรงจําอยางแนนแฟน แมมีอิทธิพลอารยธรรมจากแหลงอื่นเขามาปรากฏ แบบอยาง ขนบประเพณอี ืน่ อาจผนั ผวนคลอ ยตามไปไดไมยาก แตแบบอยางเพลงพื้นบานท่ีขับขานออกจากปาก เขา รูหูแลวเขาไปเจือปนในสายเลือดนนั้ เรอื่ งท่ีจะหนั เหโนมเอียงใหต ามปรากฏการณใหม ๆ ไมใชของ งายนกั เรื่องที่ 5 พัฒนาการของเพลงพ้ืนบาน 1. ความเปนมาของเพลงพ้ืนบานไทย การสืบหากาํ เนิดของเพลงพ้ืนบานของไทยยงั ไมสามารถยตุ ิลงไดแ นน อน เพราะเพลงพนื้ บาน เปน วัฒนธรรมทส่ี ืบทอดกนั มาปากตอปาก ไมม ีการบันทกึ เปนลายลักษณ แตคาดวาเพลงพื้นบานคงเกิด มาคูกับสังคมไทยมาชานานแลว เชน เพลงกลอมเด็กก็คงเกิดข้ึนมาพรอม ๆ กับการเล้ียงดูลูกของ หญงิ ไทย การศกึ ษาประวตั ิความเปนมาและการพัฒนาการของเพลงพื้นบานไทย พอสรุปไดดังน้ี 1.1 สมัยอยุธยา ในสมัยอยุธยาตอนตน มกี ารกลาวถงึ “การขับซอ” ซ่งึ เปนประเพณีของ ชาวไทยภาคเหนอื ปรากฏในวรรณคดี ทวาทศมาส และลลิ ติ พระลอ และกลาวถึง “เพลงรองเรือ ซึ่ง เปนเพลงทีช่ ายหญงิ ชาวอยุธยารองเลนในเรือ มีเครอื่ งดนตรีประกอบปรากฏใน กฎมณเทียรบาล ท่ีตรา ขึ้นสมยั พระบรมไตรโลกนาถ ในสมัยอยุธยาตอนปลาย ในรัชกาลพระเจา บรมโกศ มกี ารกลาวถงึ “เพลง เทพทอง” วาเปน เพลงโตต อบที่เปนมหรสพชนิดหนึ่งในงานสมโภชพระพุทธบาทสระบุรี ปรากฏใน ปุณโณวาทคําฉนั ท ของพระมหานาควัดทาทราย 1.2 สมัยรัตนโกสินทร สมัยรัตนโกสินทรเปนสมัยท่ีมีหลักฐานเกี่ยวกับเพลงพ้ืนบาน ชนิดตาง ๆ มากที่สุด ตั้งแตรัชกาลท่ี 1 ถึงรัชกาลที่ 5 เปน “ยุคทอง” ของเพลงพ้ืนบานที่เปนเพลง ปฏิพากยจะเหน็ จากการปรากฏเปนมหรสพในงานพระราชพิธีและมีการสรางเพลงชนิดใหม ๆ ข้ึนมา เชน เพลงฉอ ย เพลงอแี ซว เพลงสง เคร่ือง ซึ่งเปนทนี่ ิยมของชาวบานไมแ พม หรสพอน่ื ในสมัยรัตนโกสนิ ทรตอนตนมีหลักฐานวา เพลงเทพทอง เปนเพลงปฏพิ ากยเกา ท่ีสุดท่ีสืบทอด มาจากสมัยอยุธยา มีการกลาวถึงในฐานะเปนมหรสพเลนในงานพิธีถวายพระเพลิงพระชนกและ พระชนนีของพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลก และเพลงปรบไก มีการกลาวไวในจารึกวัด

83 พระเชตุพนฯ วาเปนมหรสพชนดิ หนง่ึ ที่เลนในงานฉลองวัดในสมัยรัชกาลที่ 1 นอกจากน้ียังมีการอางถึง เพลงทั้งสองในวรรณคดอี ีกหลายเลม เชน บทละครอณุ รทุ อเิ หนาและขุนชา งขนุ แผน เปน ตน ในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระนง่ั เกลาเจาอยูห วั มีการกลาวถึงเพลงปฏิพากย ในโคลงพระราช พธิ ีทวาทศมาส (ราชพิธีสิบสองเดือน) วา ในงานลอยกระทงมกี ารเลน สกั วา เพลงคร่ึงทอน เพลงปรบไก และดอกสรอ ย เมื่อถึงรัชสมัยพระบาทสมเดจ็ พระจอมเกลา เจาอยูหัว การละเลน พื้นบานตาง ๆ ท่ีเคย รุง โรจนม าแตร ชั กาลตน ๆ เริ่มซบเซาลง เพราะเกิดกระแสความนิยม “ แอวลาว ” ข้ึน โดยเฉพาะใน หมชู นชัน้ สงู รัชกาลที่ 4 ทรงเกรงวาการละเลนพืน้ บา นของไทยจะสญู หมด จงึ ทรงออกประกาศหามเลน แอว ลาวตอ ไป ในสมัยรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวไดทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯให ชาวบานเลน เพลงพื้นบานถวายใหทอดพระเนตรในขณะท่ีประทับ ณ พระราชวังบางปะอิน เมื่อ พ.ศ. 2426 จึงนบั เปน ครัง้ แรกที่ไดม กี ารนําเพลงชาวบา นมาเลนถวายพระมหากษัตรยิ ใ หทอดพระเนตร และ ในรัชสมัยนี้การละเลน พนื้ บา นยงั เปน ท่ีนยิ มอยโู ดยเฉพาะทางดา นศิลปะการแสดง ท่ีเปน มหรสพ นอกจาก จะมโี ขน ละคร หุน หนังใหญ หนังตะลงุ แลว ยงั มลี เิ กและลําตดั เกดิ ขึ้นใหม และแพรไปยังชาวบานตาม ทอ งที่ตา ง ๆ อยางรวดเรว็ ดว ย ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกฎุ เกลาเจาอยหู วั ทรงสง เสรมิ เพลงพืน้ บานโดยทรงบรรจุบท รองท่ีใชทํานองเพลงปรบไกไ วในพระราชนิพนธเรื่องศกุนตลา สํานวนที่เปนบทละคร รวมทั้งไดทรง พระราชนพิ นธเร่ืองพระหันอากาศและนางอุปโกศา ไวเปนเคาโครงเร่ืองสําหรับแสดงลิเก และโปรด เกลาฯ ใหม ีการแสดงลิเกในการสมโภชพระตําหนักชาลีมงคลอาสน ในพ.ศ. 2460 ดวย ในสมัยน้ีเพลง พื้นบานยังคงเปนท่ีนิยมของชาวบาน ไดแก เพลงสงเคร่ืองหรือเพลงทรงเครื่อง และเพลงฉอย เปน ตน โดยเฉพาะเพลงฉอ ยนยิ มเลนกันทวั่ ไป และในสมยั นี้มีการนําเพลงพ้ืนบานมาตีพิมพเปนหนังสือ เลม เชน เพลงระบาํ ชาวไรข องนายบศุ ย เพลงเรือชาวเหนือของนายเจรญิ เปนตน การแสดงเพลงฉอยในรายการทีว”ี คุณพระชว ย” (ภาพ www.daradaly.com) อยา งไรกต็ ามในชว งสงครามโลกคร้งั ที่ 2 อิทธพิ ลของวัฒนธรรมและระบบทนุ นยิ มแบบ ตะวนั ตกทาํ ใหเกิดสงิ่ บนั เทงิ แบบตะวันตกอยา งหลากหลาย เชน เพลงไทยสากล เพลงราํ วง เพลงลกู ทุง

84 เปน ตน เพลงพนื้ บา นจงึ เรม่ิ หมดความนิยมลงทลี ะนอ ย ประกอบกบั ตอ งเผชิญอปุ สรรคในสมยั รัฐบาล จอมพล ป. พบิ ลู สงคราม ทอ่ี อกพระราชกฤษฎีกากาํ หนดวฒั นธรรมแหงชาติ พ.ศ. 2495 ควบคุม การละเลน พื้นบา นทําใหขาดผเู ลน และผสู ืบทอดเพลงปฏิพากยจ ึงเส่อื มสญู ลงในทสี่ ุด เพลงพ้นื บา นตา ง ๆ เริ่มกลบั ฟน ตัวอกี ครั้งหนึ่งและกลายเปนของแปลกใหมที่ตองอนุรักษและ ฟน ฟู ในชวง ประมาณ พ.ศ. 2515 เปนตนมา หนวยงานทั้งของรัฐและเอกชน รวมท้ังบุคคลที่สนใจได พยายามสงเสริมใหมีการศึกษาคนควาอยางเปนระบบ รวมทั้งสนับสนุนใหเผยแพรเพลงพื้นบานให กวางขวางขึ้น เพลงพื้นบานโดยเฉพาะเพลงปฏิพากยจึงไดกลับมาเปนท่ีนิยมอีกคร้ังหนึ่ง แตเปนใน ลักษณะของงานแสดงเผยแพร มใิ ชใ นลกั ษณะของการฟนคืนชวี ิตใหม 2. พฒั นาการรูปแบบและหนา ท่ขี องเพลงพนื้ บาน เพลงพนื้ บานของไทยมกี ารพัฒนาสรุปได ดังนี้ 2.1 เพลงพ้ืนบานที่เปนพิธีกรรม เพลงพ้ืนบานของไทยกลุมหน่ึงเปนเพลงประกอบ พธิ กี รรมซึ่งมีบทบาทชดั เจนวาเปน สว นหนึ่งของพิธกี รรมนัน้ ๆ เชน เพลงในงานศพและเพลงประกอบ พิธีรักษาโรค นอกจากเพลงกลุมดังกลาวแลวยังมีเพลงพื้นบานอีกกลุมหนึ่งที่แมการแสดงออกใน ปจจบุ ันจะเนน เรอื่ งความสนุกสนานรื่นเริง แตเมื่อพินิจใหลึกซึ้งจะพบวามีความสัมพันธกับความเช่ือ และพิธีกรรมในอดีต และยังเปนสวนหนึ่งของพิธีกรรมน้ัน ๆ ดวยเพลงพื้นบานดังกลาวไดแก เพลง ปฏิพากยและเพลงประกอบการละเลนของผูใหญ ท่ีปรากฏในฤดูกาลเก็บเกี่ยวและเทศกาลตรุษ สงกรานต สงั คมไทยแตด้งั เดิม ชาวบา นสว นใหญเปน ชาวนาชาวไร มีวิถีชีวิตผูกพันกับการทํามาหากิน เกี่ยวเนอื่ งกบั ธรรมชาติ ความอดุ มสมบูรณข องพืชพันธุธญั ญาหารเปนปจ จัยสําคัญทีส่ ุดในการ ยงั ชีพ คน ไทยจึงไดสรางพิธีกรรมเก่ียวเน่ืองกับความเจริญงอกงามขึ้น เพื่อขอใหผีสางเทวดาอํานวยส่ิงที่ตน ตองการ หรือมฉิ ะนั้นกส็ รางแบบจําลองขึ้นเพ่ือบังคับใหธรรมชาติเปนไปตามที่ตองการ เชน สรางนา จาํ ลอง เรยี กวา ตาแรกหรือตาแฮก ( ภาคอีสาน ) แลวดํากลาลงในนา 5-6 กอ เชื่อวาถาบํารุงขาวในนา แรกงอกงาม ขา วในนาทงั้ หมดก็งอกงามตามไปดว ย

85 การทาํ พธิ ีดํานาตาแฮกหรอื การแฮกนา พธิ ีกรรมท่เี กยี่ วกับความเจริญงอกงามท่ีเห็นไดชัดท่ีสุด ไดแก พิธีกรรมในฤดูกาลเก็บเกี่ยว และในเทศกาลตรุษสงกรานต เพลงพื้นบานในฤดูกาลเก็บเกยี่ ว พิธีกรรมที่เกี่ยวกับการเพาะปลูกที่สําคัญอยูในชวงฤดูกาลเก็บเกี่ยวและกอนเร่ิมฤดูกาล เพาะปลกู ในโอกาสดังกลา วน้ีนอกจากจะปรากฏพธิ กี รรมอยูทุกขนั้ ตอนแลวยังมีการเลนเพลง พ้ืนบาน ดวย กอนเร่ิมฤดูกาลเพาะปลูกในแตละป ชาวนาจะทําพิธีสูขวัญเคร่ืองมือเคร่ืองใชใน การเพาะปลูก เชน ควาย ไถ คราด เปนตน ซึ่งในพิธีกรรมน้ัน ๆ จะมีการรองบทสูขวัญ ซ่ึงเปนเพลง ประกอบพิธี นอกจากน้ีถาฝนไมตกตองตามฤดูกาล ชาวนาจะจัดพิธีกรรมขอฝนข้ึน ซึ่งจะทํากัน ทุกภาค (ยกเวนภาคใตที่ไมมีปญหาเร่ืองฝน) และทํากันดวยวิธีการตาง ๆ เปนตนวา ชาวนา ภาคกลางจะจัดพิธีแหนางแมวและพิธีปนเมฆ (ปนดินเหนียวเปนรูปอวัยวะเพศชาย หรือปนหุน รูปคนชายหญงิ สมสูกนั ) โดยมเี พลงแหน างแมวและเพลงปน เมฆรองประกอบ ชาวนาภาคเหนือและภาค อีสา นจะ จัด พิธีแ หน างแ มวแ ละ แหบ้ั งไ ฟ โ ดยมี เซิ้ งแห นา งแม วและเซ้ิงแ หบ้ั งไฟ เป น เพลงประกอบพิธี เมอ่ื ไดจัดพธิ กี รรมเหลา น้ีข้นึ ชาวบา นจะอบอนุ ใจ เชื่อวาฝนจะตกลงมา ขาวในนาก็จะ งอกงาม

86 รองเลน เพลงเตน กํารําเคียว เมื่อถึงฤดูกาลเก็บเกี่ยวพืชผล ชาวนาจะจัดพิธีกรรมสูขวัญขาวสูขวัญลานและสูขวัญยุง เพื่อ ขอบคุณผีสางเทวดาท่ีใหผลผลิต ในขณะเดียวกันก็ปดรังควานผีรายท่ีจะทําใหผลผลิต เสียหาย นอกจากน้ภี าคกลางยงั มกี ารรอ งเลน เพลงเตน กํารําเคียว เพลงรอยช่งั และเพลงเกย่ี วขาว เปนการ รองราํ เพอ่ื เฉลมิ ฉลองผลผลติ ทไ่ี ด ดังนั้นเพลงทีร่ อ งในฤดกู าลเกบ็ เกย่ี วในแงหนึ่งเปนการรองเพ่ือความ สนุ ก เพ ลิ ดเพ ลิ น แต อี ก แ ง หน่ึ ง ก็ เป นก า ร ร อง เพื่ อเฉ ลิ มฉ ลอง ค วา ม อุ ด ม สม บู ร ณ ข อง พชื พนั ธธุ ัญญาหาร เพลงพ้นื บา นในเทศกาลตรษุ สงกรานต หลังจากผานการทํางานในทุงนาอยางหนักมาเปนเวลาคอนป เมื่อถึงชวงฤดูรอนซึ่งเปนเวลา หลังเก็บเกี่ยว ก็จะถึงเทศกาลรื่นเริงประจําปคือเทศกาลตรุษสงกรานต ซึ่งเปนเทศกาลเลนสนุกท่ี เกี่ยวเนอื่ งกับพิธีกรรมเพือ่ ความอดุ มสมบูรณ สงกรานตเ ปน เทศกาลสาํ คัญของเพลงพื้นบานเพราะเพลง พื้นบานไทยสวนใหญโดยเฉพาะเพลงพ้ืนบานภาคกลางรองเลนอยูในเทศกาลนี้ เพลงรองเลนในวัน สงกรานตแบง ออกไดเปน 2 ประเภทคือ เพลงปฏพิ ากยและเพลงประกอบการละเลน ของผูใ หญ การรอ งเลนเพลงปฏพิ ากย

87 เพลงปฏิพากย มีทั้งเพลงโตตอบอยางสั้นรองเลนตอนบาย เชน เพลงพิษฐานและเพลงระบํา บานไร และเพลงโตต อบอยา งยาว เชน เพลงพวงมาลยั และเพลงฉอ ย เปนตน เนื้อหาของเพลงจะปรากฏ เรือ่ งเพศมากมาย ซ่ึงแสดงรองรอยวาในระยะตนเพลงเหลานี้นาจะเก่ียวเน่ืองกับพิธีกรรมความเชื่อ โดยเฉพาะความเชอื่ เร่ืองเพศกบั ความอุดมสมบรู ณ วามคี วามสัมพันธก นั เพลงประกอบการละเลน ของผใู หญ แบง ออกเปน 2 กลุม กลุมหนึ่งเปน เพลงประกอบ การละเลนของหนุมสาวที่เลนกนั ในตอนบาย เชน เพลงระบาํ อีกกลุมหนึ่งเปน เพลงประกอบการละเลน เขา ทรงผีตาง ๆ นยิ มเลน กนั ในตอนกลางคนื ไดแก เขา ทรงแมศ รี ลิงลม นางควาย ผีกระดง นางสาก เปน ตน การละเลน กลุม หลังนีเ้ ปนการละเลน กึ่งพิธกี รรม ซงึ่ สะทอนความเชอื่ ดง้ั เดมิ เกยี่ วกับการนบั ถือผีสาง เทวดา เช่อื วามผี ีสถิตอยแู ละรูค วามเปนไปของธรรมชาติ จงึ เชิญผี มาสอบถามปญ หาเกีย่ วกบั การทํามา หากนิ เชญิ ผีพยากรณด นิ ฟา อากาศ เมือ่ พิจารณาเพลงพ้นื บา นของไทยท่รี อ งเลนเพ่ือความสนุกนานในเทศกาลแลว อาจสรุปไดวา ในระยะแรกเพลงพน้ื บา นนั้น ๆ คงเปนสวนหน่ึงของพิธีกรรมเพื่อความเจริญงอกงาม ตอมาเม่ือความ เชอ่ื ของคนในสังคมเปลี่ยนแปลงไป ความเขาใจตอความหมายดั้งเดิมก็แปรเปลี่ยนเปนเพลงท่ีรองเลน สนุกตามประเพณแี ตเ พยี งอยางเดียว 2.2 เพลงพน้ื บานที่เปนการละเลน จากบทบาทดงั้ เดมิ ซึ่งเคยเปน สว นหนงึ่ ของพิธกี รรม เพลงพ้ืนบานท่ีรองในเทศกาลไดคลี่คลาย เหลอื เพียงบทบาทในดา นการบันเทงิ เปนการละเลน ที่สังคมจัดขน้ึ เพือ่ รวมกลมุ สมาชิกในสงั คมและเพ่ือ ยาํ้ ความสัมพนั ธข องกลมุ จึงมลี กั ษณะการรองเลนเปนกลุม หรือเปน วง เพลงในลานนวดขา ว เพลงท่ีรอง เลนในเทศกาลสงกรานต เทศกาลออกพรรษา เพลงเจรียงท่รี อ งในงานบญุ ของชาวสุรินทร ลว นเปน เพลง ทีเ่ กดิ จากการรวมกลุมชายหญงิ เพ่ือประโยชนใ นการทาํ งานและแสวงหาความสนุกเพลิดเพลินรว มกนั เพลงพ้ืนบานทีเ่ ปนการละเลน เชน เพลงปฏพิ ากยเปนเพลงของกลุมชาวบานทุกคนมีสวนรวม ในการรองเลน ผลดั กนั ทําหนา ทเ่ี ปนผรู องและลกู คู สว นใหญเ ปนเพลงสัน้ ๆ ทรี่ องงาย ไมจ ําเปน จะตอง ใชศิลปนผูมีความสามารถโดยเฉพาะ เพลงพ้ืนบานที่เปนการละเลนจึงเปนเพลงของชาวบานอยาง แทจ รงิ 2.3 เพลงพืน้ บานทีเ่ ปน การแสดง เพลงพ้ืนบานทเี่ ปนการแสดง หมายถึงเพลงพ้ืนบา นทม่ี ีลกั ษณะการรอ งการเลน เปนการแสดง มี การสมมุติบทบาท ผูกเร่ืองเปนชุด ทําใหการรองยืดยาวขึ้นดังนั้นผูรองจําเปนจะตองเปนบุคคลท่ีมี ความสามารถเปน พิเศษ เชน มคี วามจําดี มีปฏิภาณ ฝปากดี มีความสามารถในการสรางสรรคเน้ือรอง เปน ตน คณุ สมบัติเชนน้ีชาวบานไมสามารถมีไดทุกคน จึงทําใหเกิดการแบงแยกระหวางกลุมคนรอง และคนฟง ข้นึ

88 คนท่ีรองเกงในหมูบานหนึ่ง ๆ มักจะเปนที่รูจักของคนท้ังในหมูบานเดียวกัน และหมูบาน ใกลเคยี ง คนประเภทน้ีถาไมมีพรสวรรคมาแตกําเนิดก็มักจะเปนผูที่มีใจรักและฝกฝนมาอยางดี สวน ใหญจะเสาะแสวงหาครูเพลงและฝากตัวเปนลูกศิษย เมื่อมีงานบุญงานกุศลที่เจาภาพตองการความ บันเทิง ก็จะมีการวาจางไปเลนโตคารมประชันกัน ทําใหเกิดมีการประสมวง คือนําพอเพลงแมเพลง ฝปากดมี ารวมกลุมกนั เขาเปน กลุม รบั จางแสดงในงานตาง ๆ จากเพลงทีร่ อ งเลนตามลานบา น ลานวดั ได กลายมาเปนเพลงท่รี อ งเลนในโรงหรอื บนเวที ในระยะหลังมีการตกแตงฉากเหมือนโรงลิเก และตั้งแต สมัยรัชกาลท่ี 5 เปน ตน มา การแสดงเพลงพ้นื บานภาคกลางไดร บั อิทธพิ ลของละครนอกและละครรอง มาก จึงไดป รับการแสดงคลายละครนอกมากข้ึน เชน มีการรองประสมวงพิณพาทยและแตงกายแบบ ละครนอก กลายเปนการแสดงที่เรียกวา เพลงสงเคร่ืองหรือเพลงทรงเครื่อง สวนทางภาคอีสานใน ระยะเวลาใกลเคียงกันก็นิยมนํานิทานมารองเลนเปนเร่ืองเรียกวา ลําพ้ืน และกลายเปน ลําหมูและลํา เพลนิ ไปในท่สี ุด ทางภาคเหนือเพลงพืน้ บานที่เปน การแสดง ไดแ ก การขับซอเมือง ซอเก็บนก จะเห็น ไดวาเพลงพืน้ บา นไดพฒั นาจากเพลงของกลุมชนเปน เพลงการแสดงและเพลงอาชีพในที่สดุ เพลงพนื้ บานท่ีเปน การแสดงของไทยเปน มหรสพทไี่ ดรับความนิยมอยางมากในชวง รัชกาลที่ 5-7 จนกระท่งั หลังสมยั สงครามโลกครั้งที่ 2 เปนตนมา ก็เร่ิมซบเซาและถึงคราวเสื่อมและนับวันจะยิ่ง หายไปจากสังคมไทย อยา งไรก็ตามการฟน ฟู ดวยการศึกษาและเผยแพรในชวงป 2515 เปนตนมาของ นักวิชาการและผูสนใจ ทําใหเพลงพ้ืนบานท่ีเปนการแสดงกลับมาเปนท่ีนิยมอีก คร้ังหนึ่ง เพลง พ้ืนบานบางเพลงไดร ับการปรบั รปู แบบเปนเพลงลูกทุง เชน เพลงแหล เพลงลิเก เพลงฉอย เพลงอีแซว หมอลํา เปนตน ซ่ึงบันทึกลงแถบเสียงจําหนายท่ัวประเทศ เชน เพลงแหลบวชนาคของ ไวพจน เพชร สุพรรณ เพลงฉอยกับขาวเพชฌฆาต ของขวัญจิต ศรีประจันต เพลงอีแซวชุดหมากัด ของเอกชัย ศรีวิชัย เพลงอีแซว 40 เพลง อีแซว 41 ของเสรี รงุ สวาง เปนตน ทําใหเพลงพื้นบานเหลาน้ียังเปนที่รูจักของคน รนุ ปจจบุ ันไมถ กู ลืมเหมอื นเพลงพน้ื บานอ่นื ๆ อีกจาํ นวนมาก เรอื่ งที่ 6 คณุ คาและการอนุรักษเพลงพน้ื บาน เพลงพืน้ บานเปน มรดกทางปญ ญาของทอ งถน่ิ และของชาตจิ งึ มีคุณคา ควรแกก ารอนุรักษ ซ่ึงจะ กลาวพอสงั เขปดงั น้ี 1. คุณคา ของเพลงพ้นื บา น เพลงพ้นื บา นเปน สมบัติของสงั คมทีไ่ ดสะสมตอ เนอื่ งกันมานาน จงึ เปน สว นหน่งึ ในวถิ ีชวี ติ ของ คนไทยและมีคุณคา ตอสังคมอยา งยิ่ง เพลงพื้นบา นมีคุณคาตอสงั คม 5 ประการ ดังนี้

89 1.1 ใหความบนั เทงิ เพลงพื้นบานมีคุณคาใหความบนั เทิงใจแกคนในสังคมต้ังแตอดีต จนถึงปจ จุบนั โดยเฉพาะในสมัยท่ียังไมมีเครื่องบันเทิงใจมากมายเชนปจจุบันนี้ เพลงพ้ืนบานเปนส่ิง บนั เทิงชนดิ หนง่ึ ซ่ึงใหความสุขและความรื่นรมยแ กค นในสงั คม ในฐานะท่ีเปนการละเลนพื้นบานของ หนมุ สาวและในฐานะเปนสวนสําคัญของพิธีกรรมตาง ๆ เพลงพื้นบานจึงจัดเปนสิ่งบันเทิงท่ีเปนสวน หนงึ่ ในวิถีชวี ิตของชาวบาน เพลงพื้นบานใหค วามเพลิดเพลินแกสมาชกิ ของสงั คม เพลงกลอ มเด็กเปนเพลงท่ีผูรองตองการ ใหเ ด็กฟงเพลนิ จะไดหลับไวขึน้ ในขณะเดียวกันผรู อ งเองก็เพลิดเพลินผอนคลายอารมณเครียดไปดวย ในตวั เพลงรอ งเลน และเพลงประกอบการละเลนของเด็กเปนเพลงสนุก ประกอบดวยเสียง จังหวะและ คําทเี่ ราอารมณ เดก็ ๆ จงึ ชอบรอ งเลน เยาแหยก นั เพลงปฏพิ ากยเ ปน เพลงที่มเี นื้อหาสนกุ เพราะเปนเร่ือง ของการเก้ียวพาราสี เร่ืองของความรัก การประลองฝปากระหวางชายหญิง ย่ิงเพลงปฏิพากยท่ีเปน มหรสพกย็ ่ิงสนุกใหญเพราะเปน สิ่งบันเทิงท่ีเต็มไปดวยโวหาร ปฏิภาณ และโวหารสังวาสที่เรียกเสียง หัวเราะจากผูฟง นอกจากนัน้ เพลงพ้นื บานยังมจี งั หวะคกึ คกั เราใจ มีลีลาสนกุ เวลารอ งมที า ทางประกอบ มีการรําทั้งราํ อยา งสวยงามและรํายั่วเยาที่เปนอิสระ เพลงพ้ืนบานในแงน้ีจึงมีบทบาทเพ่ือความบันเทิง เปนสําคญั ปจจุบนั แมวา เพลงพ้ืนบา นบางชนิด เชน เพลงกลอมเด็ก เพลงประกอบการละเลน จะสูญหาย และลดบทบาทไปจากสังคมไทยแลว แตเพลงปฏิพากยบ างเพลงไดพ ฒั นารูปแบบเปนการแสดงพ้ืนบาน หรอื มหรสพพื้นบานท่ีสรางความสนุกสนานเพลิดเพลินใจแกผูชม ซึ่งชาวบานก็ยังนิยมอยูมาก ดังจะ เหน็ ไดจ ากการมีคณะเพลงหลายคณะที่รับจา งไปแสดงเพ่ือสรางความสุขความสาํ ราญแกช าวบานท่ัวไป ตวั อยางเพลงอีแซวทีม่ คี วามไพเราะและความหมายลกึ ซง้ึ กินใจทําใหผูฟงเพลิดเพลิน เชน ( ช ) ต้งั ใจหมายมองรักแตน องหมายมา บพุ เพบญุ พาโปรดจงไดอภัย เรือนผมสมพกั ตรพน่ี ร้ี กั หลายแรม รกั ยิม้ รักแยม รักแมม เี ยอื่ ใย ดูหยาดเย้มิ ทกุ อยา งนับแตยา งเจอหญงิ ความสวยทุกสงิ่ พไี่ มแ กลง ปราศรัย เอยี งโสตฟงสารฟง พี่ขานบอกขา ว พ่เี ปนหนุม นอนหนาวโอแมห นนู อนไหน ใหพ ี่แนบนอนหนอ ยแมหนูนอยอยา หนี ถา ไดแนบอยา งนีพ้ ่ไี มหา งนางใน ใหพ่จี บู แกมหนอยหนูนอ ยอยา แหนง พอใหพ ีม่ แี รงสักหนอยเปน ไร ( ญ ) ใหพ่ีจูบหนอ ยวา หนนู อยยงั แหนง นองหวาดระแวงพม่ี ันชายปากไว ปากหวานขานวอนฟงสนุ ทรประวิง กลัวไมร ักหญงิ จรงิ หญงิ สังเกตรใู จ พอแรกเจอะรจู ักบอกวา รักลวงโลก พมี่ นั ชายหมายโชคทําใหหญงิ เฉไฉ ใครเชอื่ เปนช่ัวตอ งพาตวั ตกตาํ่ คบคนหลงคํายอมมีขอระคาย ข้เี กยี จรําคาญกลัวเปน มารสงั คม พอไดเดด็ ดอกดมกลวั จะไมเสียดาย ( บวั ผัน สุพรรณยศ 2535 : ภาคผนวก )

90 1.2 ใหก ารศกึ ษา เพลงพ้ืนบา นเปน งานสรางสรรคท ถ่ี ายทอดความรูสกึ นึกคิดของ กลุมชน จงึ เปน เสมือนส่ิงทบ่ี นั ทึกประสบการณของบรรพบุรษุ ที่สง ทอดตอ มาใหแ กล ูกหลาน เพลง พื้นบา นจงึ ทาํ หนาทบี่ นั ทึกความรูและภมู ิปญ ญาของกลมุ ชนในทอ งถิ่นมใิ หส ญู หาย ขณะเดยี วกนั ก็มี คุณคา ในการเสรมิ สรา งปญญาใหแ กชมุ ชนดวยการใหการศึกษาแกคนในสังคมท้ังโดยทางตรงและโดย ทางออ ม การใหก ารศกึ ษาโดยทางตรง หมายถงึ การใหค วามรูแ ละการสัง่ สอนอยาง ตรงไปตรงมา ทัง้ ความรทู างโลกและความรทู างธรรม เชน ธรรมชาติ ความเปนมาของโลกและมนษุ ย การดําเนนิ ชวี ติ บทบาทหนาที่ในสงั คม วัฒนธรรมประเพณี วรรณกรรม กฬี าพนื้ บาน คตธิ รรม เปน ตน 1.3 จรรโลงวัฒนธรรมของชาติ การจรรโลงวัฒนธรรมหมายถึงการพยงุ รักษาหรือ ดาํ รงไวของแบบแผนในความคดิ และการกระทําท่ีแสดงออกถึงวิถีชีวิตของคนในสังคม ท่ีมีความเปน ระเบยี บ ความกลมเกลียวกาวหนา และความมศี ลี ธรรมอนั ดีงาม บทบาทของเพลงพ้ืนบานท่ีเปนการแสดงวามีบทบาทเดนเปนพิเศษในการควบคุมและรักษา บรรทัดฐานของสงั คม การชแ้ี นะระเบยี บแบบแผน ตลอดจนการกําหนดพฤตกิ รรมทเี่ หมาะสมในสังคม น้นั เพราะผทู ่ีเปน พอ เพลงและแมเพลง นอกจากจะเปน ผมู ีน้าํ เสยี งดีโวหารดแี ลว ยังตองมีความรูในเร่ือง ตา ง ๆ และมีประสบการณช ีวติ พอทีจ่ ะโนม นาวจิตใจผูคนใหคลอยตามดวย จึงจะไดรับความนิยมจาก ประชาชน แมว า เพลงพ้ืนบา นสว นใหญจะมีเนือ้ หาเปน เรอ่ื งของความรักและแทรกเร่ืองเพศ แตเน้ือเพลง เหลา นีม้ ิไดใหเฉพาะความสนกุ สนานเทา นั้น ยังไดแทรกคําสอนหรือลงทายดวยการสอนใจท่ีแสดงให เห็นถึงคุณคาของแบบแผนความประพฤติท่ีสังคมยอมรับ หรือแสดงใหเห็นผลเสียของการฝา ฝน เชน เพลงตบั สขู อ ท่ีฝา ยหญงิ กลา ววา ไมยินยอมใหฝายชายพาหนีเพราะจะทําใหไดรับความอับอาย และตนจะตอ งแตงงานเพ่ือทดแทนพระคุณของบิดามารดา เพลงตับหมากผัวหมากเมีย ท่ีกลาวถึงการ สํานึกตัวและรูสึกทุกขใจของสามีท่ีนอกใจภรรยา และเพลงตับชิงชู ท่ีกลาวถึงการพาผูหญิงหนี ดัง ตัวอยางน้ี แมฉ นั เลยี้ งมาหวังจะไดแ ทนคณุ น่ีกลับมาเทลงใตถนุ ทําใหท อพระทยั ไอเ รอ่ื งพานะคุณพม่ี ันกด็ ีสาํ หรบั แก สาํ หรบั พอและแมง ้ันจะเลยี้ งเรามาทาํ ไม เลีย้ งตั้งแตเด็กหวังจะไดแ ตง ไดต บ แกจะมาลกั พาหลบไมอ ายเขาบางหรอื ไร พอ แมเ ลย้ี งมาหวังจะกนิ ขนั หมาก ไมไดใหอ ดใหอ ยากเลีย้ งเรามาจนใหญ ...

91 1.4 เปน ทางระบายความคับขอ งใจ เพลงพ้นื บานเปนทางระบายความคบั ของใจอัน เนือ่ งจากความเหน็ดเหนื่อยเม่ือยลาจากกิจการงานและปญหาในการดํารงชีพ รวมท้ังความเก็บกดอัน เนอื่ งมาจากจารตี ประเพณี หรือกฎเกณฑข องสงั คม เชน ความคบั ของใจในเร่อื งการประกอบอาชีพ การ ถกู เอารดั เอาเปรียบจากสังคม การประสบปญหาเศรษฐกิจตกต่าํ เปน ตน เพราะการเลนเพลงหรือการชม การแสดงเพลงพน้ื บานจะทําใหผูชมไดห ยดุ พกั หรือวางมอื จากภารกจิ ตาง ๆ ลง เปนการหลีกหนีไปจาก สภาพชีวิตจริงช่วั ขณะ ทาํ ใหผ อ นคลายความเครงเครยี ดและชว ยสรางกําลงั ใจที่จะกลบั ไปเผชิญกับชีวิต จริงไดตอไป ตวั อยางเชน เพลงกลอ มเด็กภาคอสี านจะมีเนื้อหาที่กลาวถึงอารมณวาเหวในการแบกรับภาระ ครอบครัวของผูเปนแม และการถูกเหยียดหยามจากสังคมของแมมายแมรางที่ปราศจากสามีคุมครอง เชน นอนสาเดอหลา นอนสาแมสิกอม ( นอนเสียลกู นอ ย นอนเสยี แมจ ะกลอม ) แมสิไปเขน็ ฝา ย เดย๋ี นหงายเอา พอ ( แมจะไปปน ฝาย เดือนหงายหาพอ ) เอา พอมา เกียวหญา มุงหลังคาใหเจายู ( หาพอมาเกยี่ วหญา มุงหลังคาใหล ูกอยู ) ฝนสิฮ้ําอูแกว สไิ ปซ น ยไู ส ( ฝนจะร่วั รดอแู กว จะไปซอนอยไู หน ) คน้ั เพินไดกนิ๋ ชนิ้ เจา กะเหลียวเบงิ ตา ( เม่อื เขาไดกนิ เนอ้ื ลกู ก็เหลยี วดตู า ) คน้ั เพนิ ไดก๋นิ ปา เจากะสเิ หลยี วเบิงหนา ( เม่อื เขาไดก นิ ปลา ลูกกเ็ หลียวดูหนา ) มูพนี องเฮ้ยี นใกเพ่นิ กะซัง ( พวกพี่นองเรอื นใกลเขากช็ ัง ) นอกจากน้ีเพลงพ้นื บา นยงั ชวยระบายความเก็บกดทางเพศและขอหามตามจารีตประเพณีของ สงั คมดวย เปนรปู แบบหนึ่งของการระบายความเก็บกดและโตตอบความคับของใจ โดยซอนไวในรูป ของความขบขัน เสยี งหวั เราะของผูชมในขณะน้ันแสดงถึงอารมณรวมกับศิลปน จึงเปนเสียงของชัย ชนะในการละเมิดกฎเกณฑไ ดโ ดยไมถ กู ลงโทษ ในอดตี สังคมไทยเปนสังคมทป่ี ด กน้ั เรือ่ งการแสดงออก ทางเพศ ดงั ปรากฏวา มีคา นิยมหลายประการเกย่ี วกบั ความประพฤติของหญิงไทย เชน ใหรักนวลสงวน ตัว อยา ชงิ สุกกอ นหาม เปน ตน คานยิ มเหลา น้จี งึ เปน มโนธรรมท่คี อยยับย้ัง และคอยตกั เตอื นไมใ หมีการ แสดงออกที่ไมง ามในเร่ืองเพศ ปจจุบันแมวาคานิยมเหลานี้จะลดนอยลง ไมเครงครัดในการถือปฏิบัติ เชน อดตี แตค นไทยสว นใหญโดยเฉพาะคนไทยในชนบทก็ยังคงรักษาและปฎิบัติตามคานิยมน้ีอยูเปน จํานวนมาก เพลงพืน้ บา นจงึ เปน ทางออกทางหนึ่งทส่ี ังคมไทยไดเปดโอกาสใหผูรองและผูชมไดระบาย อารมณเ กี่ยวกบั ความรักและ เร่ืองเพศไดอยางเต็มที่ เชน การกลาวถึงเร่ืองเพศอยางตรงไปตรงมาการ พูดจาและแสดงทาทางไมส ภุ าพ การนาํ เรอ่ื งราวทางศาสนา และหลักธรรมมาลอ เลียน การนําบุคคลและ องคกรตาง ๆ มาเสียดสีประชดประชัน เปนตน เหลาน้ีลวนเปนการละเมิดคานิยมของสังคม เปนการ ระบายความเกบ็ กดและความรูสกึ กา วรา ว จงึ เทากบั เปนการสนองความพึงพอใจของผูรองและผฟู ง ชวย ใหค วามเครงเครยี ดผอ นคลายลง ตัวอยางเชน เพลงอแี ซวตอ ไปนี้

92 ช. ไมตอ งทา หรอกนอ งเน้อื ทองของพี่ รปู รา งอยางน้จี ะทา พ่ีไปทาํ ไม รูไหมรูไหมวาพ่ชี ายของนอง พไ่ี มเคยเปนรองรองใคร นอ งจะมาสูจะบอกใหร ูเสยี กอ น เฉพาะไอเนอ้ื ออนออ นจะสูไ ดยงั ไง ขนาดกาํ แพงเจ็ดชัน้ พยี่ ังดันเสยี จนพัง ก็ไอผานุงบางบางจะทนไดย ังไง ญ. เอา ..จะดนั ก็ดันฉันกไ็ มก ลัว เอาซติ วั ตอ ตวั วันนฉี้ ันสูตาย บอกกาํ แพงไมตองถึงเจด็ ชัน้ ถา หากจะดนั เอาตรงนกี้ ็ได เอา..ยังงั้นฝา มอื ของฉนั ตนั ตนั แขง็ ดกี ็ลองดนั ใหม ันทะลุใหไ ด ช. บอกวาฝา มือแลว ตันตนั ใครจะบา ไปดันดันกนั ไมได ขนาดขูแบบนย้ี ังไมก ลัวเลย โอแมค ุณเอยใจกลาเหลือหลาย ขนาดแมว ัวติดหลมยังลอซะลม ทั้งยนื พวกคณุ ตัวยังคืนคืนเงนิ ให ฯ ญ. โอโฮโมไปมากฉันไมอ ยากจะฟง เอาลองดูใหดังกันก็ใหไ ด ขนาดแมวัวติดหลมยังลอซะลมทัง้ ยืน พวกคณุ ตวั ยงั คืนเงินให นแี่ กยงั ไมรจู กั แลว ขวัญจติ เฮย…ยาคุมออกฤทธเ์ิ อาอยูเม่ือไร บอกผูช ายทุกช้ันท่ีฉนั ผานมา ขนาดทหารแนวหนาฉนั ยงั สูได ไมว า ตาํ รวจทหารลอกนั ท้งั กรม ฉนั ลอ ทหารเปน ลมไปต้ังหลายนาย (ขวัญจิต ศรปี ระจนั ตและไวพจน เพชรสุพรรณ , การแสดง) 1.5 เปน ส่ือมวลชนชาวบาน ในอดีตชาวบานสวนใหญมีปญหาความยากจน ดอยการศึกษา และอยูหางไกลความเจริญ ส่ือมวลชนบางประเภท เชน หนังสือพิมพ วิทยุและโทรทัศน ไมสามารถ เขาถงึ ไดง า ย เพลงพ้ืนบานจึงมีบทบาทในการกระจายขาวสาร และเสนอความคดิ เห็นตา ง ๆ สมัยกอ นยังไมม เี คร่อื งมอื สอ่ื สารมวลชน ชาวบานใชว ฒั นธรรมพ้ืนบา นประเภททใี่ ชภาษา และ ประเภทประสมประสาน เปน เครื่องสื่อสารแทน เชน เพลงกลอมเด็กภาคใต ใหความรูและความคิดใน ลกั ษณะการชแี้ นะแนวทาง หรือการแสดงทรรศนะแกม วลชน หรอื ชาวบาน บทบาทประการหนงึ่ ของเพลงพ้ืนบา นวา เปนสอื่ มวลชนกระจายขาวสารในสังคมจากชาวบาน ไปสูชาวบาน และจากรฐั บาลไปยงั ประชาชน นอกจากนเี้ พลงพื้นบานยงั แสดงถึงทรรศนะของชาวบาน ทมี่ ีตอเหตุการณที่เกิดข้นึ ในบานเมอื งดวย ปจจุบันส่ือมวลชนไดพัฒนากาวหนาไปมาก สื่อมวลชนบางประเภท เชน วิทยุโทรทัศน ทํา หนา ท่ีกระจายขาวสารไดมปี ระสิทธิภาพยง่ิ กวาเพลงพื้นบา น เพลงพน้ื บานบางชนดิ จึงลดบทบาทไปจาก สังคมไทย แตเพลงพื้นบานบางชนิด เชน หมอลํา ลําตัด เพลงอีแซวและเพลงฉอย ยังคงมีบทบาทใน ฐานะเปนสื่อมวลชนชาวบานอยมู าก ท้งั น้ีเน่ืองมาจากไดมีการพัฒนารูปแบบและเนื้อหาของเพลงใหมี