คู่มือข้าวชีวิตวัฒนธรรมไทย

โปรแกรมเรียนรูกับมิวเซียมสยาม {School Program} คมู อื ขา ว ชวี ติ วัฒนธรรมไทย

“ค้นหาตัวตน ค้นพบคนไทย” Discovering History, Discovering You 2 | คู่มือข้าว ชวี ติ วฒั นธรรมไทย

มนุษยร์ ้จู ักข้าวตั้งแต่เม่อื ไร? มนุษย์​ยุค​โบราณ​ได้​ค้น​พบ​ว่า​ข้าว​ป่า​เป็น​พืช​ท่ี​สามารถ​ นำ​มาบ​ริ​โภค​ได้ ต่อ​มา​เมื่อ​คน​เพิ่ม​มาก​ข้ึน​ข้าว​ป่า​มี​ไม่​ เพยี งพ​ อต​ อ่ ค​ วามต​ อ้ งการ จงึ เ​รม่ิ ก​ ารเ​พาะป​ ลกู ข​ า้ วแ​ ละ​ พัฒนา​เครื่อง​มือ​เคร่ือง​ใช้​ช่วย​ใน​การ​ทำ​นา โดย​เฉพาะ​ เคร่ือง​มือ​โลหะ​ ทำให้​สามารถ​ปลูก​ข้าว​เพ่ิม​ขึ้น​ได้​อย่าง​ รวดเรว็ ใน​ประเทศไทย​พบ​ว่า​ชุมชน​แรก​ที่​รู้จัก​ปลูก​ข้าว​อยู่​ใน​ ภาค​อีสาน จากการ​ค้น​พบ​หลัก​ฐาน​ทาง​โบราณคดี​ท่ี​ ตำบล​บ้าน​เชียง จ.อุดรธานี พบ​ว่า​มนุษย์​สมัย​ก่อน​ใช้​ เมลด็ ข​ า้ วโ​รย​อย​รู่ อบๆ​ โครงก​ ระดกู เ​ม่อื ร​าว 3,000 ป​ี ก่อน เช่น​เดียว​กับ​การ​พบ​ข​ ้าว​เหนียว​เมล็ด​ใหญ่​ใน​ถ้ำ​ ปุงฮุง จ.แม่ฮ่องสอน แสดง​ให้​เห็น​ว่า​มนุษย์​ยุค​หิน​กิน​ ข้าว​เป็น​อาหารและ​บริเวณพื้นที่​น้ี​เป็น​แหล่ง​เพาะ​ปลูก​ ขา้ วท​ ่ี​เก่าแ​ ก​ม่ าก นอกจาก​น้ี​หลัก​ฐาน​ภาพ​เขียน​บน​ผนัง​ท่ี​ผา​หมอน​น้อย จ.อบุ ลราชธานี แสดงภ​ าพข​ องก​ ารป​ ลกู ธ​ ญั พชื ค​ ลา้ ยข​ า้ ว และภาพ​ควาย อาจสันนษิ ฐาน​ได้​ว่าม​ นุษย​์รู้จักข​ า้ วห​ รอื ​ การป​ ลูกขา้ วแลว้ คูม่ อื ขา้ ว ชีวติ วฒั นธรรมไทย | 3

การเ​ดิน​ทาง​ของ​ข้าว ข้าว​ท่ี​นิยม​สำหรับ​บริโภค​ท่ัว​โลก มี 2 ชนิด คือ ข้าว​จาก​เอเชีย​และ​ข้าว​จาก​ แอฟริกา แตข่​ า้ วท​ ่ี​ค้าขาย​กันใ​นต​ ลาด​โลก​เกือบ​ทัง้ หมด​เป็นข​ ้าวท​ ​ี่ปลูกจ​ าก​ทวีป​ เอเชยี ขา้ วเอเชยี แบ่งออกไปเปน็ 3 ชนิด คอื ขา้ ว​สาย​พนั ธจ​ุ์ า​ปอน​ ​ิกา (Japonica) เป็น​ข้าว​ที่​ปลูก​ใน​เขต​อบอุ่น​และ​เขต​ท่ี​มี​อากาศ​เย็น เช่น ประเทศไทย​ตอน​เหนือ จีน​ตอน​เหนือ ญ่ีปุ่น เกาหลี เป็นต้น ลักษณะ​เมล็ด​ป้อม​กลม​รี​และ​เป็น ขา้ วเ​หนยี ว ขา้ วส​ ายพ​ ันธ์​จุ าวา​น​ิกา (Javanica) สันนิษฐาน​วา่ ​ข้าวส​ ายพ​ นั ธุ​์นีเ​้ ป็น​การกล​ ายพ​ นั ธุ์ จากข​ า้ ว​ สาย​พันธุ์​อิน​ดิก​า มี​การ​ปลูก​ใน​อินโดนีเซีย ต่อ​มา​ได้​แพร่​ กระจาย​ไป​ยัง​ประเทศ​ฟิลิปปินส์ ไต้หวัน และ​ญ่ีปุ่น มี​ ลกั ษณะ​เมล็ด​ปอ้ ม​ใหญ่ ลำต้น​สูง ข้าว​สายพ​ นั ธอ์ุ​ นิ ​ดิก​า (Indica) เป็น​ข้าว​ท่ี​ปลูก​ใน​เ​อเชียเขต​มรสุม ต้ังแต่​จีน เวียดนาม ฟิลปิ ปนิ ส์ ไทย อนิ โดนีเซีย อินเดยี ศรลี​ งั กา ข้าวพ​ ันธนุ์​ ี้​ ค้น​พบค​ รง้ั ​แรก​ในอ​ ินเดีย มี​ลักษณะเมล็ด​ยาวรี ลำต้นส​ ูง 4 | คู่มอื ข้าว ชวี ติ วัฒนธรรมไทย

ข้าวเหนยี วกบั ขา้ วเจ้า ใครมากอ่ นกนั ? คนใน​ตระกูล​ไท​ลาว​ใน​อุษา​อาค​เนย์​ กนิ ข​ า้ วเ​หนยี วเ​ปน็ อ​ าหารห​ ลกั ม​ าไ​มน​่ อ้ ยก​ วา่ 3,000 ปี มา​แล้ว คน​ไทย​เร่ิม​เปล่ียนแปลง​วัฒนธรรม​ การ​กิน​ข้าว​เหนียว​เป็น​ข้าว​เจ้า เมื่อ​เริ่ม​มี​การ​ติดต่อ​แลก​ เปลี่ยน​และ​รับ​วัฒนธรรม​จาก​อินเดีย จึง​ทำให้​การ​ปลูก​ข้าว​เหนียว​ลด​ลง​ และ​มี​การ​ปลูก​ข้าว​เจ้า​บริเวณ​ท่ีราบ​ภาค​กลาง​ มากข​ น้ึ ส่วนข​ า้ วเ​หนยี ว​นัน้ ​ปลกู ​กนั ​เฉพาะ ภ​ าค​เหนือแ​ ละภ​ าค​อสี าน ต้นขา้ วมีลกั ษณะอยา่ งไร? ข้าว​เป็น​พืช​ล้มลุก​ตระกูล​หญ้าปล่อง อยู่​รวม​เป็น​กอ 5-15 ต้น​ลำต้น มี​ข้อ​และ​ดอก ใบ​สี​เขียว รูป​ร่าง​ แบน​ยาว​เรียว ปลาย​แหลม ดอก​มี​ ขนาด​เล็ก​ออกดอก​เป็น​ช่อ​ใหญ่​และ​ มลี กั ษณะยาวเรียว คู่มอื ขา้ ว ชวี ิตวฒั นธรรมไทย | 5

ชาวนาปลูกขา้ วกันอยา่ งไร? การ​ทำ​นา คือ​การ​ปลูก​ข้าว​และ​การ​ดูแล​รักษา​ต้น​ข้าว ตั้งแต่​ปลูก​ไป​จนถึง​ เก็บ​เกี่ยว ​ซึ่ง​ใน​แต่ละ​ท้อง​ถิ่น​น้ัน​จะ​แตก​ต่าง​กัน​ออก​ไป สำหรับ​การ​ทำ​นา​ใน​ ประเทศไทยม​ ีห​ ลัก​อยู่ 2 ประการเ​ป็นพ​ ื้นฐ​ านข​ องก​ าร​ทำน​ าแ​ ละ​เป็นต​ วั ​กำหนด​ วิธี​การ​ปลูก​ข้าว​คือ สภาพ​พื้นท่ี อากาศ และ​น้ำ​สำหรับ​ทำ​นา ซึ่ง​ข้ัน​ตอน​การ​ 1ทำน​ า​ม​ดี งั นี้ ขน้ั ​ตอน​การเต​รย​ี ม​ดนิ - การเต​รี​ยม​ดิน : เป็นการ​ปรับ​สภาพ​ดิน​ให้​เหมาะ​กับ​การ​ เจรญิ เ​ตบิ โตข​ องข​ า้ ว รวมถ​ งึ ช​ ว่ ยค​ วบคมุ ว​ ชั พชื โรคแ​ ละแ​ มลง​ ที่​อาศัย​อยู่​ใน​ดิน อีก​ท้ัง​ยัง​ทำให้​ฟาง​ข้าว​และ​วัชพืช​ถูก​พลิก​ กลบ​ลง​ไป​เพิ่ม​ความ​อุดม​สมบูรณ์​ให้​ดิน และ​ดึง​ธาตุ​อาหาร​ พชื ท​ ส​ี่ ะสมอ​ ยใ​ู่ นด​ นิ ช​ นั้ ล​ า่ งก​ ลบั ข​ นึ้ ม​ า การท​ ำน​ าม​ ข​ี นั้ ต​ อนก​ าร เต​ร​ียมด​ นิ 3 แบบ เชน่ การ​ไถดะ : ชว่ ย​พลกิ ด​ นิ ​ใหข​้ น้ึ ​มา​สมั ผัส​อากาศ และเ​ปน็ การ​ทำลาย​โรค​พชื บ​ าง​ชนดิ การไ​ถค​ ราด : เอาเ​ศษว​ ัชพืชอ​ อกจ​ าก​แปลงนา และป​ รับร​ะดับ​พืน้ ​ให้​เทา่ ก​ นั 6 | คมู่ ือขา้ ว ชวี ติ วฒั นธรรมไทย

ทำ​นา​ปลกู ​ข้าว - การ​ปลูก​ข้าว​แบ่ง​ได้​สอง​วิธี​คือ​ การ​ทำ​นาดำ เป็นการ​นำ​เมล็ด​พันธ์ุ​ข้าว​ไป​เพาะ​เป็นต้น​กล้า​รอ​จน​ 2ต้น​กล้า​แข็ง​แรง​แล้ว​จึง​ย้าย​มา​ปลูก​ที่​แปลง​นา​ใหญ่ อกี ว​ ธิ ี​คอื ก​ ารท​ ำ​นา​หวา่ น ​เป็นการห​ วา่ นเ​มลด็ พ​ ันธุ์​ ขา้ วล​ งใ​นแ​ ปลงน​ าเ​ลย ซงึ่ ก​ ารท​ ำน​ าดำใ​หผ​้ ลผลติ ข​ า้ ว​ มากกวา่ ​การ​ทำน​ า​หว่าน แต​่นาดำต​ ้อง​ใช​แ้ รงงานค​ น​ มากกว่า การทำนาดำ : ชาวนา​เพาะเ​มล็ดข​ ้าวใ​นแ​ ปลง​ให้ โตเ​ป็นตน้ ก​ ลา้ แลว้ จ​ งึ ​นำ​ไป​ปกั ด​ ำ ชาวนาจ​ ะ​นำ​ตน้ ​กล้า​ที​่โตแ​ ลว้ ไปป​ ักใ​นแ​ ปลงนา โดยก​ าร​ปกั ​ดำ​ จะ​ใช​้วธิ เี​ดนิ ถ​ อยห​ ลัง การท​ ำ​นา​หยอด : ชาวนาจ​ ะข​ ุด​หลมุ หรือ ทำ​ร่อง แลว้ ห​ ยอด​เมลด็ ​ขา้ วล​ ง​ไป เสรจ็ ​แล้วจ​ งึ ​กลบ​หลมุ การ​ทำน​ า​โยน : ปจั จบุ ัน​เปน็ การ​ทำน​ าว​ ธิ ี​ใหม​่ที่​ กำลงั ​ได​ร้ บั ค​ วาม​สนใจจ​ าก​ชาวนา คูม่ อื ขา้ ว ชวี ติ วัฒนธรรมไทย | 7

เก่ยี วเ​ถอะน​ ะ แม่เ​กีย่ ว - จาก​ต้น​กล้า​จะ​ค่อยๆ​เติบโต​แตก​เป็น​กอ​มี​ลำต้น​สูง​ต้ัง​ตรง เมื่อ​ข้าว​ออกดอก​หรือ​ออก​รวง​ประมาณ 20 วัน ชาวนา​จะ​ 3เรง่ ร​ะบายน​ ้ำ​ออก หลงั จ​ ากน​ นั้ 10 วันช​ าวนาจ​ งึ เ​ร่มิ เ​ก่ียวข​ ้าว ส่วน​ใหญ่​ชาวนา​จะ​เรียง​แถว​หน้า​กระดาน​ใช้​ไม้​นาบ​ข้าว​ให้​ล้ม​ ไปท​ างเ​ดยี วกนั ก​ ่อนแ​ ลว้ จ​ งึ เ​กีย่ วท​ ง้ิ ตากแ​ ดดใ​หแ้​ ห้งป​ ระมาณ 4-7 วนั แลว้ ​จงึ น​ ำม​ า​มัด​เรียก​ว่า “มัดฟ​ ่อนข​ ้าว” การลงแขกเก่ียวขา้ ว การมดั ฟอ่ นและตากขา้ ว รถเก่ียวข้าวในปัจจบุ ัน รวงขา้ วใหม่ เกร็ดความรู้ - วิธี​เก่ียว​ข้าว​ ผู้เก่ียวถือ​เคียว​ด้วย​มือ​ท่ี​ถนัด ใช้​เคียว​เกี่ยว​ตวัด​กอ​ต้น​ข้าว แลว้ ใ​ช​อ้ ีกม​ ือ​หนึง่ รวบต้นข​ า้ ว​ไว้​แล้ว​ดงึ เ​คียว​เกยี่ วใ​ห้​ต้นข​ ้าว​ขาด​ออกจ​ าก​กอ 8 | ค่มู ือขา้ ว ชวี ิตวัฒนธรรมไทย

“เกย่ี วเถดิ นะแม่เกยี่ ว อยา่ มวั ชะแงแ้ ลเหลยี ว เคียวจะบาดก้อยเอย ฯ”

จาก​รวง​สู่เ​มลด็ - หลัง​จาก​ตาก​ข้าว​แล้ว​ชาวนา​จะ​ขน​ฟ่อน​ข้าว​เข้าไป​ใน​ลาน​ นวดขา้ ว จาก​น้นั ​ใช้​ไมห​้ นบี เ​กี่ยวม​ ัดฟ​ อ่ น​ขา้ ว​แลว้ ​ฟาดล​ งไ​ป​ท​ี่ 4พืน้ ล​ าน​นวด​ข้าว​หรอื ภ​ าชนะร​องรับ ​เรยี กวธิ ีนว้ี​ า่ ตีข​ ้าว​หรอื ​ ฟาด​ขา้ ว ใหเ้​มลด็ ​ข้าว​เปลือก​หลุดอ​ อก​จากร​วง แตป​่ จั จบุ นั ม​ ​ี การใ​ช​้รถน​ วด​ขา้ วเ​พื่อท​ ุน่ ​แรง​และป​ ระหยัดเ​วลา​ของ​ชาวนา ใชไ้ มห้ นีบข้าวมัดฟอ่ นข้าวแลว้ เคร่อื งนวดขา้ วในปัจจุบัน ฟาดลงบนมา้ ลองนวดข้าว เก็บข​ า้ ว​ใสย่​ ุ้ง - หลังน​ วด​ขา้ วแ​ ล้ว​ต้อง​ทำความ​สะอาด​แยก​สิ่ง​เจือปนเ​ช่น หิน ดิน หรือ​เมลด็ ​ขา้ ว​ลบี ​ออกจ​ ากเ​มลด็ ข​ า้ ว​เปลอื ก เพราะ​ 5เปน็ ต​ วั นำแ​ มลงห​ รอื ห​ นเ​ู ขา้ ม​ าท​ ำลายข​ า้ วเ​ปลอื กไ​ด้ จากน​ น้ั ​ ชาวนาจ​ ะต​ ากข​ า้ วบ​ นล​ านก​ ลางแ​ ดดใ​หแ​้ หง้ แลว้ จ​ งึ น​ ำไ​ปเ​กบ็ ​ ไว​้ท​ย่ี ้งุ ​ฉางเ​พอ่ื ป​ อ้ งกัน​ความชื้น ย้งุ ​ฉาง​ท่​ีดี​ควร​มี​ลักษณะ​ ชาวนาต​ ากข​ ้าว ใน​ปัจจุบัน​มี​การ​ใช้​ วิธี​ลด​ความช้ืน​ด้วย​ ทอ​่ี ากาศถ​ า่ ยเทไ​ดส้ ะดวก ​บนล​ าน เครื่อง​อบ​ข้าว​เปลือก​ คลนื่ ​ไมโครเวฟ ​ใกล้​บริเวณ​บ้าน​และ มา​ช่วย​เพ่ือ​ให้​เกิด​ ​ติด​ถนน​สามารถ​เคล่ือน​ ความ​รวดเร็วข​ ึ้น ยา้ ยไ​ด้ส​ ะดวก 10 | คู่มอื ข้าว ชวี ิตวัฒนธรรมไทย

“การ​ทำน​ า....คือ​การ​ปลูกข​า้ ว​... ...และการ​ดแู ล​รักษาต​ น้ ​ขา้ ว”

เคร่ืองมอื ของชาวนา อุปกรณใ​์ น​การ​ทำ​นา​มักม​ ี​ลกั ษณะ​คลา้ ย​กัน​แทบ​ทกุ ​ภาค แตก​ตา่ ง​กนั ​บา้ งเ​ฉพาะ​ วัสดุ​และ​ช่ือ​เรียก​ใน​แต่ละ​ท้อง​ถิ่น อุปกรณ์​ใน​การ​ทำ​นาสา​มา​รถ​แบ่ง​ออก​เป็น 2 ประเภท คอื เคร่อื ง​มอื พ​ ืน้ ​บ้าน​และเ​ครอื่ งม​ อื แ​ บบส​ มยั ​ใหม่ คันไถ ใช้​พรวน​ดิน​ กลับ​หน้า​ดิน เพ่ือ​ทำให้​ ดนิ ​ร่วนกอ่ น​การ​ปลกู ​ขา้ ว เคยี ว สำหรบั เ​กย่ี ว​ขา้ ว ใช​เ้ กย่ี ว​ตดั ​ตน้ ข​ า้ ว ใ​หข​้ าด​ออกจาก​กอ ไม​ห้ นบี สำหรบั ​การน​ วดข​ า้ ว ใช​ป้ ลายไม​ข้ ดั ​กนั ​จน​เชอื กร​ดั ​ฟอ่ น​ ขา้ วแ​ นน่ ​จากน​ น้ั ​ยกฟ​ อ่ น​ขา้ ว​ฟาดข​ น้ึ -ลง เครอ่ื ง​สฝี ดั ชว่ ย​แยกแ​ กลบแ​ ละ ​เศษ​ผง​ออกจ​ าก​ขา้ วเ​ปลอื ก ยงุ้ ฉาง สถาน​ท​เ่ี กบ็ ​ขา้ วเ​ปลอื กห​ ลงั จ​ ากท​ ำน​ า ข​ องช​ าวนา ครก​กระเดอ่ื ง ตำ​ขา้ ว​โดย​ใช​ป้ ลายเ​ทา้ ​เหยยี บ กระเดอ่ื งใ​ห​ส้ าก​กระดกข​ น้ึ ​ลง เพอ่ื ใหเ้ ปลอื งขา้ วแตกออก เครอ่ื ง​สม​ี อื ใช​ส้ ​ขี า้ วเ​ปลอื กใ​ห​เ้ ปน็ ​ขา้ วสาร 12 | คูม่ ือขา้ ว ชีวติ วฒั นธรรมไทย

เคร่อื งมือแบบสมัยใหม่ ใน​ปัจจุบัน​การ​ขาดแคลน​แรงงาน​ใน​ช่วง​เวลา​ทำ​นา​เป็น​ปัญหา​ท่ี​สำคัญ​ใน​การ​ ปลูกข​ ้าว การ​ใชเ​้ ทคโนโลย​ีทท่​ี ัน​สมยั เ​ขา้ ม​ า​ชว่ ย​จงึ ​เป็นว​ ธิ ​ที ช​่ี ่วยแ​ กห้​ รอื ​บรรเทา​ ปญั หา แม้วา่ ​จะช​ ว่ ย​ลด​ขั้นต​ อนแ​ ละร​ะยะเ​วลา​แต่ม​ ตี​ ้นทนุ ส​ ูง รถไถนา รถเกี่ยวขา้ ว รถดำนา รถนวดขา้ ว เครื่องจักรสขี ้าว คู่มือข้าว ชวี ิตวฒั นธรรมไทย | 13

ประเพณีพิธกี รรมสำคญั อยา่ งไรกับการทำนา คน​โบราณ​เช่ือ​ว่า​มี​ผี​หรือ​เทวดา​รักษา​หรือ​ควบคุม​ธรรมชาติ​อยู่ เม่ือ​เร่ิม​ทำ​นา​ ชาวนา​จึง​ทำ​พิธี​บูชา​ผี​และ​เทวดา รวม​ถึง​แม่​โพสพ​เพื่อ​ขอ​ให้​ช่วย​ดูแล​ข้าว​ให้​ งอกงาม ส่วน​พระ​ราช​พิธี​จรด​พระ​นังคัล​แรกนา​ขวัญ​เป็น​พิธี​ที่​จัด​ทำ​ขึ้น​เพื่อ​ สร้าง​ขวัญ​และ​กำลัง​ใจ​ให้​แก่​ชาวนา​ทั้ง​ประเทศ นอกจาก​นี้​ยัง​ทำให้​รู้​ว่า​ถึง​ฤดู​ ทำ​นาแ​ ลว้ พระร​าช​พิธจี​ รด​พระน​ ังคัลแ​ รกนาข​ วัญ ประเพณี​บุญ​บ้ังไฟ เป็น​ความ​เช่ือ​ใน​ เรือ่ ง​การ​ขอ​ฝน​จาก​พญา​แถน​ด้วย​การ​ ทำ​บ้ังไฟจ​ ุดข​ น้ึ ​ฟ้า พธิ ท​ี ำขวญั ล​ าน ทำก​ อ่ นจ​ ะน​ วดข​ า้ วใ​น​ ประ​เพณ​ีต๋า​นข้าว​ใหม่ ชาว​บา้ น​จะ​ตำ​ ลานเ​พอ่ื ข​ อ​ขมา​แม​่โพสพ ข้าว​ท่ี​ได้​จาก​การ​เก็บ​เก่ียว​ใน​ปี​นั้น ไป​ ทำบญุ ​ถวายพ​ ระ​สงฆ์​ทว​ี่ ัด 14 | คมู่ ือข้าว ชีวติ วัฒนธรรมไทย

ขา้ วท่ีเรากนิ อยูท่ ุกวนั หน้าตาเปน็ แบบไหนกนั ? ข้าว​เปลอื ก ข้าวท​ ​ยี่ งั ​ไมผ​่ ่าน​การก​ระ​เทา​ะ​เอา​เปลอื ก​ออก ข้าว​เจา้ เน้ือ​เมล็ด​ใสเ​มอื่ ห​ งุ แ​ ล้ว​เมลด็ ​มักร​่วน ขา้ วเ​หนยี ว เนอ้ื ​เมลด็ ​ขนุ่ ก​ วา่ ​ขา้ วเ​จ้า​รสม​ ันก​ วา่ ​ และ​ย่อย​ยากก​ ว่า​ขา้ วเ​จา้ ข้าวก​ ลอ้ ง ขา้ วท​ ี่​ผา่ น​การก​ระเ​ทาะ​เ​ปลือกอ​ อกเ​ทา่ น้นั ปลาย​ข้าว ข้าวท​ ผ​ี่ ่าน​การส​ ีแ​ ลว้ ​เกิดก​ าร​หัก​ของ​เมลด็ ข​ า้ ว ข้าวแ​ ดง ข้าว​ท​่ีผ่าน​การกร​ะ​เทาะ​​เปลอื กอ​ อกเ​ท่านน้ั ​แต่​ เยอ้ื ​หุ้ม​เมล็ด​ขา้ วม​ สี​ แ​ี ดง​ถงึ ​นำ้ ตาล​เขม้ คมู่ อื ขา้ ว ชวี ติ วฒั นธรรมไทย | 15

ขา้ วมีจมกู จรงิ หรอื ? จมกู ข​ า้ ว​เปน็ ช​ ้ิน​สว่ น​เล็กๆอ​ ยู​่ตรงป​ ลาย​ข้าว เปน็ ส​ ว่ นท​ ​่ี ต้น​ข้าว​จะ​เจริญ​เติบโต​งอก​ออก​มา​เป็นต้น​อ่อน​มี​สาร​ อาหารม​ ากมาย​ไดแ้ ก่ เชน่ โปรตีน ไขม​ นั วติ ามิน เกลือ​ แร่ ใย​อาหาร ธาตุ​เหล็ก เป็นต้น แต​่จมูก​ข้าว​มัก​หลุด​ ออก​ในข​ ั้นต​ อนข​ องก​ ารส​ ี ประโยชนข์ องข้าว ขา้ วม​ ว​ี ติ ามนิ แรธ​่ าตแ​ุ ละส​ ารอ​ าหารท​ ส​่ี ำคญั ต​ อ่ ร​า่ งกาย​ รวม 20 กว่า​ชนิด แต่​กรรมวิธี​ขัด​สี​ทำให้​คุณค่า​ทาง​ อาหาร​ของ​ข้าว​ลด​น้อย​ลง โดย​เฉพาะ​สาร​อาหาร​จาก​ จมูกข​ ้าวแ​ ละร​ำ​ขา้ ว 16 | คมู่ อื ขา้ ว ชีวิตวัฒนธรรมไทย

ขา้ วกล้องมอี ะไรดกี ว่าข้าวขาว? 1. ข้าว​กล้อง​มี​วิ​ตา​มิ​นบี​หน่ึง​มากกว่า​ เกรด็ ความรู้ ขา้ วข​ าวป​ ระมาณ 4 เทา่ ถา้ ก​ นิ เ​ปน็ ป​ ระจำ​ จะ​ปอ้ งกัน​โรคเหน็บ​ชา วิธ​ีหุง​ขา้ ว​เพือ่ ค​ ณุ คา่ ท​ างอ​ าหาร 2. วิ​ตา​มิ​นบี​สอง มี​มาก​จะ​ป้องกัน​ - เก็บก​ ากแ​ ละ​สิ่ง​สกปรก​ออก โรคปากนกก​ ระจอก ​กอ่ นซ​ าว​ข้าว 3. ว​ติ าม​ ​ินบรี​วม มี​มาก​จะป​ อ้ งกัน และ​ - การซ​ าวข​ ้าว ควรซ​ าว​คร้งั เ​ดียว บรรเทาอ​ าการ​อ่อนเพลีย และ​ขาไ​ม่ม​ีแรง - การซ​ าวข​ ้าว ควรใ​ช้​นำ้ น​ ้อย ๆ ฯลฯ ซาวเ​บา ๆ และ​เร็วเ​พราะ 4. วิ​ตา​มิ​นบี​รวม ยัง​บำรุง​สมอง ทำให้ ​วิต​ า​มิน​ บี ละลายไ​ด้​ใน​น้ำ เรยี นเ​กง่ ​ขน้ึ ​และเ​จริญ​อาหาร - ต้อง​หุงข​ า้ ว​ไม่เ​ช็ดน​ ำ้ หรอื 5. ธาตุ​เหล็ก​มี​มาก​เป็น 2 เท่า ช่วย ​เท​นำ้ ท​ ง้ิ ป้องกันโ​รคโ​ลหิต​จาง 6. ฟอสฟอรัส​มี​มากกว่า ช่วย​ใน​การ​ เจริญ​เติบโต​ของ​กระดูก​และ​ฟนั 7. แคลเซียม​มม​ี ากว่า ทำใหก​้ ระดูกแ​ ขง็ ​ แรง ช่วยป​ ้องกัน​ไมใ​่ ห้​เปน็ ต​ ะครวิ 8. ไขม​ นั มม​ี ากวา่ ใหพ​้ ลงั งานแ​ กร่ า่ งกาย 9. กาก​อาหารมี​มากกว่า​จะ​ช่วย​ป้องกัน​ ท้องผ​ กู และม​ ะเรง็ ​ลำไสใ้ หญ่ 10. โปรตนี ม​ ม​ี ากกวา่ 20-30% ชว่ ยเ​สรมิ ​ สรา้ งร​่างกาย 11. แปง้ (คารโ์ บไฮเดรต) มนี​ ้อย​กว่าข​ า้ ว​ ขาว ช่วย​ลดค​ วามอ​ ้วน สว่ น​คน​ทผี่​ อมจ​ ะ​ สมบูรณ์​ขึ้น เน่ืองจาก​ได้​รับ​สาร​อาหาร​ ต่างๆ ท่​มี ี​ประโยชนเ์​พม่ิ ​ข้นึ ค่มู ือข้าว ชวี ติ วัฒนธรรมไทย | 17

เราเปล่ียนเมล็ดข้าวเป็นอะไรไดบ้ า้ ง? “ขา้ ว” ถกู น​ ำม​ าใ​ชป​้ ระโยชนไ​์ ดห​้ ลากห​ ลายจ​ ากท​ กุ ส​ ว่ น ตง้ั แตฟ​่ างข​ า้ ว แกลบ รำ ปลายข​ า้ ว เปน็ ตน้ คนไ​ทยน​ ำข​ า้ วม​ าแ​ ปรรปู เ​ปน็ อ​ าหารไ​ดห​้ ลากห​ ลายท​ งั้ อ​ าหาร​ คาวห​ วาน ทั้งท​ ​่ีทำม​ า​จากข​ า้ วโ​ดยตรงห​ รือน​ ำ​ข้าว​ไปท​ ำเ​ป็น​แป้งข​ า้ ว​กอ่ น ขา้ วเจ้าทำอะไรได้บ้าง? ขนมจีน ขนมตาล ขนมเปยี กปูน ขนมถ้วยฟู ขา่้ วเกรยี บ ข่า้ วเกรียบปากหม้อ ข้า่ วเกรยี บวา่ ว ขา้ วแช่ ขา้ วตงั ขนมนำ้ ดอกไม้ เสน้ กว๋ ยเตย๋ี ว ขนมหมอ้ แกง 18 | คูม่ ือขา้ ว ชีวติ วัฒนธรรมไทย

ขา้ วเหนยี วทำอะไรได้บา้ ง? ขนมนางเลด็ ข้าวเม่า ขา้ วหลาม ข้าวเหนียวแกว้ ข้าวจี่ ข้าวตม้ มัด ขนมครก ขา้ วเหนียวมูน ถ่ัวแปบ บวั ลอย บ้าบ่ิน ขนมเข่ง คมู่ อื ขา้ ว ชวี ิตวฒั นธรรมไทย | 19

ประโยชน์จากต้นข้าว อฐิ จากแกลบขา้ ว กระดาษจากฟางขา้ ว ฟางเพาะเห็ดได้ หุ่นไลก่ า รองเทา้ ฟาง ถา่ นทำจากแกลบ มุงหลงั คา 20 | คู่มอื ขา้ ว ชีวติ วัฒนธรรมไทย

มาร้จู กั “สำนวนขา้ ว” เพมิ่ เติมอกี สักหนอ่ ย 1. ขา้ วเ​หลอื เ​กลือ​อ่ิม : บริบรู ณ์​ด้วย​ข้าว​ปลาอ​ าหาร 2. ใน​น้ำ​มป​ี ลา ใน​นาม​ ี​ข้าว : ม​ีความ​อดุ มส​ มบูรณ์ 3. หนตู​ ก​ถัง​ขา้ วสาร : คน​ทไ​่ี ด​้คแ​ู่ ต่งงาน​ทมี่​ ฐี​ านะ​ร่ำรวยก​ วา่ ทำใหไ​้ ดอ​้ ย่​ู อย่างส​ ุขส​ บาย 4. ข้าว​แดง​แกง​ร้อน : บุญ​คุณ หรือ​ได้​รับ​ความ​ช่วย​เหลือ​จาก​ผู้​ใด ต้อง​สำนึก​ในบ​ ุญ​คณุ ​ของ​ผนู้​ ้ัน 5. เล้ียงเ​สยี ​ข้าวส​ กุ : การ​เล้ียงด​ ูแล​คนท​ ไ่ี​ม่ท​ ำ​ประโ​ย​ชน​์ใดๆใ​ห้ 6. ไมม่ ข​ี า้ วสาร​กรอกห​ มอ้ : ภาวะค​ วาม​ยากจน​ฝืดเ​คอื ง ไม่มแี​ มแ้ ตเ่​งิน​ ซ้ือ​หาข​ า้ วก​ ิน 7. ข้าวย​ าก​หมาก​แพง : ยุค​สมยั ท​ ​บ่ี า้ นเ​มืองล​ ำบากท​ กุ ข​์ยาก ประชาชน​ ขาดแคลน​ยากจน 8. คอยเ​หมือน​ข้าว​คอยฝ​ น : ตง้ั ใจ​แตไ​่ ม่ร​ู้เวลา​แน่นอน 9. หมาเ​หน็ ​ขา้ วเ​ปลือก : คน​ทไี่​ม่​สามารถ​ทำป​ ระโยชน์​จาก​สิ่งท​ ​่ีม​อี ยู่​ได้ 10. ข้าวน​ อก​นา : คน​ทไ่​ี ม่ใช​่พวก​เดียวกนั คนท​ ถ่ี​ ูก​กดี กันไ​ปจ​ าก​พวก 11. ทำน​ า​บน​หลัง​คน : ประกอบอ​ าชพี โ​ดย​เอา​รดั เ​อาเ​ปรยี บ​ผูอ​้ ่ืน 12. อู่ข​ า้ วอ​ นู่ ำ้ : แหล่งท​ ่​มี แ​ี ต​่ความ​อุดมส​ มบรู ณ์ คู่มือข้าว ชวี ิตวฒั นธรรมไทย | 21

คำศัพท์และความหมาย คำศัพท์{ ความหมาย { Farm ทุง่ นา Farmer ชาวนา Straw / Stack กองฟาง Buffalo ควาย Rice ข้าว 22 | คูม่ อื ขา้ ว ชวี ติ วัฒนธรรมไทย

แหล่งอา้ งอิงค้นควา้ เกอื้ ก​ มล นยิ ม. ยอด​เมลด็ 7 พนั ธ​์ุข้าว. กรุงเทพฯ: บรษิ ทั แปลน​ พร​ิ้น​ต้งิ จำกดั , 2552 ปยิ ะ​พงษ์ โมก​ข​พนั ธ.์ุ ข้าวไ​ทย​มาจ​ ากไ​หน​แล้ว​จะไ​ปไ​หนต​ อ่ . กรงุ เทพฯ: บริษทั แปลน​ พร​้นิ ต​ ิง้ จำกดั , 2552 สว​ุ ฒั น์ อัศว​ไชยช​ าญ. ขา้ วไ​ทย. กรงุ เทพฯ: ปลา​ตะเพยี น, 2551 สว​ุ ทิ ย์ ธีร​ศาศวตั . ประวตั ิศาสตร​เ์ ทคโนโลยี​การเกษตร. กรงุ เทพฯ: สำนกั พ​ ิมพ​์มตช​ิ น, 2548 สัญใ​จ พูล​ทรัพย์ (บรรณาธิการ). ข้าวว​ ัฒนธรรม​แห่งช​ วี ติ . กรงุ เทพฯ: อม​รน​ิ ทรพ์​ ร้ิน​ตง้ิ , 2541 www.thairice.org www.hongthongrice.com http://kkn-rsc.ricethailand.go.th/rice http://app1.bedo.or.th/rice/Defaulf.aspx http://iam.hunsa.com

สถาบันพพิ ธิ ภณั ฑก ารเรยี นรูแหง ชาติ เลขที่ 4 ถนนสนามไชย แขวงพระบรมมหาราชวงั เขตพระนคร กรงุ เทพฯ 10200 โทร: 02 225 2777 ตอ 403 แฟกซ: 02 225 2775 www.museumsiam.com facebook.com/museumsiamfan