Εργασία_Υ101_ΜΠΑΚΑΛΑΡΟΥ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΡΗΤΗΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ: «Επιστήμες της Αγωγής, Κριτική Παιδαγωγική και Εκπαίδευση Εκπαιδευτικών» Εργασία στο μάθημα: Η εκπαίδευση των εκπαιδευτικών στο πλαίσιο σύγχρονων θεωρήσεων (Υ101) «Το Θέατρο του Καταπιεσμένου του Augusto Boal και η σχέση του με την Κριτική Παιδαγωγική του Paulo Freire» Καθηγητής: κ. Αντώνης Χουρδάκης Χριστίνα Μπακαλάρου (Α.Μ.: 116) Ρέθυμνο, Ιανουάριος 2020



«Είμαστε όλοι ηθοποιοί: το να είσαι πολίτης δεν Αρχικός στόχος του Θ.τ.Κ είναι η σημαίνει ότι ζεις σε μια κοινωνία, σημαίνει ότι αναγνώριση και η επεξεργασία ακόμα και της την αλλάζεις.» (Boal, 2009) πιο βαθιάς μας εσωτερικευμένης καταπίεσης, για να φτάσει στον τελικό του στόχο που είναι η Το θέατρο του Καταπιεσμένου χειραφέτηση του ατόμου, η επιδίωξη της κοινωνικής αλλαγής και η ανατροπή των Το Θέατρο του Καταπιεσμένου ξεκίνησε καταπιεστικών σχέσεων εξουσίας, απ’ όπου και από τον Augusto Boal (1931-2009) στη αν προέρχονται, οικογένεια, εκπαίδευση, στην Βραζιλία τη δεκαετία του 1960. Η θεατρική αυτή εργασία, στις διαπροσωπικές σχέσεις κ.α. μέθοδος αναπτύχθηκε σε μια κοινωνικοπολιτικά (Ζώνιου, 2016). ταραγμένη περίοδο, ως μέσω αντίδρασης στα καταπιεστικά και δικτατορικά καθεστώτα. Βασική αρχή του Θ.τ.Κ. είναι ότι Βρήκε πρόσφορο έδαφος ανάπτυξης στη Βραζιλία και στη Λατινική Αμερική, στις αποτελεί μια δημοκρατική πράξη. Είναι παραγκουπόλεις και στις φαβέλες και από τα τέλη του 1970 διαδόθηκε και στη Ευρώπη δικαίωμα όλων των ατόμων να πράττουν και να (Ζώνιου, 2003). αναλαμβάνουν δράση, γνωρίζοντας την Σύμφωνα με τον Boal εμπνευστή και δημιουργό του θεάτρου του καταπιεσμένου, κοινωνική τους κατάσταση. Τα άτομα θέατρο μπορούν να κάνουν όλοι, ηθοποιοί και μη ηθοποιοί, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει χρειάζεται να εκπαιδευτούν, για να μάθουν να «είμαστε όλοι ηθοποιοί» (Βοal, 2009). Το Θ.τ.Κ. (Θέατρο του Καταπιεσμένου) καθιστά τον θεατή δρουν με δημοκρατικό και συνεργατικό τρόπο, πρωταγωνιστή και επίκεντρο της θεατρικής πράξης για να τον κινητοποιήσει να γίνει ώστε να αντιμετωπίζουν ένα πρόβλημα πρωταγωνιστής και της πραγματικής ζωής του. Το θέατρο μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως (Burleson, 2003). Επίσης, χρειάζεται να εργαλείο κοινωνικής απελευθέρωσης, και ενός είδους πρόβας για το πως το άτομο θα καταφέρει αναπτύξουν μια κριτική συνείδηση, να αποτινάξει την καταπίεση και την αδικία, συνειδητοποιώντας τις δικές του εσωτερικές αναγνωρίζοντας τις δυνατότητες απελευθέρωσης και νικώντας την κουλτούρα της «σιωπής» (Ζώνιου, 2003). κοινωνικοπολιτικοοικονομικές αντιφάσεις στις οποίες ζουν και να αντιδράσουν ενάντια στην 1

καταπίεση (Freire, 1997). Όπως στην αγωγή του ότι όλα τα ανθρώπινα όντα θέλουν και μπορούν καταπιεσμένου του Freire,έτσι και στο θέατρο να κάνουν διάλογο και ότι η καταπίεση του καταπιεσμένου δεν πρέπει να υπάρχουν δημιουργείται όταν ο διάλογος γίνεται παθητικοί θεατές (Ζώνιου, 2003). Στον μονόλογος (Paterson, 2006). Συγκεκριμένα προστατευμένο χώρο του Θ.τ.Κ. που δημιουργεί καταπιεσμένο είναι το άτομο που του στερούν το ο Boal, τα άτομα που συμμετέχουν δικαίωμα να εκφράσει τα θέλω του και τις αναπτύσσουν, τόσο ατομικές όσο και ανάγκες του και το υποχρεώνουν να είναι συλλογικές, στρατηγικές ενδυνάμωσης, ενάντια ακροατής ενός μονολόγου (Boal, 1981). Όπως στην κοινωνική αδικία και καταπίεση (Ζώνιου, χαρακτηριστικά αναφέρει η Ζώνιου (2016): Μποέμη, & Παπαδοπούλου, 2012). «Οι καταπιεσμένοι είναι τα άτομα ή οι Το θέατρο του καταπιεσμένου ομάδες που έχουν στερηθεί για κοινωνικούς, αποτελείται από παιχνίδια, ασκήσεις και πολιτισμικούς, πολιτικούς, οικονομικούς, τεχνικές που είναι χρήσιμα για όλους, ηθοποιούς φυλετικούς, σεξουαλικούς ή για όποιον άλλο λόγο και μη ηθοποιούς, για να καλλιεργήσουν μια το δικαίωμα του διαλόγου ή που έχουν βρει με γλώσσα που ήδη γνωρίζουν. Κοινός άλλο τρόπο εμπόδια στην άσκηση του παρονομαστής για όλες τις τεχνικές και τις δικαιώματος αυτού». προσεγγίσεις του Θ.τ.Κ είναι να γίνει η δύναμη του θεάτρου, δύναμη αλλαγής για τον καθένα Το Θ.τ.Κ. χρησιμοποιείται για να ξεχωριστά, αλλά και για όλους όσους συνειδητοποιήσουν τα καταπιεσμένα άτομα την καταπιέζονται (Boal, 2006). Με το Θ.τ.Κ. κατάσταση που βιώνουν, να αντιδράσουν στην αρχικά τα άτομα συνειδητοποιούν την υποταγή, να δράσουν και να αλλάξουν την καταπίεση που βιώνουν και προσπαθούν να ταυτότητα που τους έχουν αποδώσει οι βρουν τρόπους αντίστασης ενάντια σ’ αυτή τη άλλοι/άλλες (Μποέμη, 2012). Τόσο ο Boal όσο καταπίεση. Με απώτερο στόχο να τους και ο Freire θεωρούσαν ότι για ξεπεραστεί η εφαρμόσουν στην καθημερινότητα τους και να οδηγηθούν στην απελευθέρωση, να γίνουν δηλαδή δρώντα υποκείμενα (Άλκηστις, 2008). Σημαντικές έννοιες για το θέατρο του καταπιεσμένου είναι ο διάλογος και οι εξουσιαστικές σχέσεις, που γεννάνε την καταπίεση. Ο Boal με όλα τα είδη διαδραστικού θεάτρου που ασχολήθηκε βασίστηκε στην παιδαγωγική γνώση της σημασίας του διαλόγου, 2

καταπίεση χρειάζεται δράση. Μια μορφή κοινωνικές και ανθρώπινες σχέσεις που δράσης είναι ο διάλογος, ο οποίος ορίζεται ως παρουσιάζονται σε μια θεατρική σκηνή, το άτομο μια ελεύθερη συνδιαλλαγή που σου δίνει το μετασχηματίζεται σε πολίτη» δικαίωμα ισάξιας συμμετοχής στην κοινωνία και σεβασμού στις όποιες διαφορές. Η καταπίεση Συμπερασματικά, το Θ.τ.Κ είναι μια δημιουργείται όταν ο διάλογος είναι απών ή πολιτική πράξη που έχει εμπλακεί με παγκόσμια παραβιάζεται (Osburn, 2010). κινήματα. Είναι το θέατρο για τους καταπιεσμένους από τους ίδιους τους Η Barbara Santos τονίζει ότι το Θ.τ.Κ. με καταπιεσμένους. Δεν είναι φιλανθρωπία, με την παρέμβαση στη θεατρική παράσταση σκοπό να βοηθήσει τους καταπιεσμένους Είναι προωθεί το διάλογο με στόχο την ανάλυση και η ίδια η φωνή των καταπιεσμένων Δεν μιλάει κατανόηση των κοινωνικών δομών και αναζητά κάποιος άλλος γι’ αυτούς, αλλά μιλάνε οι ίδιοι τρόπους για ανάληψη δράσεων που θα για το εμείς. Το Θ.τ.Κ είναι για ανθρώπους με μετασχηματίσουν την πραγματικότητα. θέληση να αντιταχθούν στην καθημερινή Βασίζεται στην αρχή ότι η δράση του καταπίεση που υφίστανται. Έχουν μετασχηματισμού μετασχηματίζει (Santos, συνειδητοποιήσει την καταπίεση και 2015). Ο Boal αναφέρει σύμφωνα με την εκδηλώνουν την ανάγκη και την επιθυμία για Barbara Santos (2015): αλλαγή (Ζώνιου, 2016). «αυτός που μετατρέπει τα λόγια σε στίχο Η μέθοδος γίνεται ποιητής, αυτός που μετατρέπει τον πηλό σε γλυπτά γίνεται γλύπτης...μετασχηματίζοντας τις Από τις βασικές αρχές του Θ.τ.Κ. του Boal είναι ότι το θέατρο είναι για όλους, όλοι μπορούν να κάνουν θέατρο. Το οπλοστάσιο των ατόμων που συμμετέχουν στο Θ.τ.Κ. είναι παιχνίδια, διαδραστικές ασκήσεις και αυτοσχεδιασμοί που ενεργοποιούν αρχικά το σώμα και στη συνέχεια το μυαλό και οδηγούν σε βιωματική μάθηση. Ώστε οι συμμετέχοντες να εντοπίσουν και να αναλύσουν κάποιο κοινωνικό πρόβλημα, όπως για παράδειγμα ο ρατσισμός και να αναζητήσουν λύσεις αποτίναξης της καταπίεσης. Το Θ.τ.Κ. λειτουργεί, δηλαδή, ως μια μορφή πρόβας με τελικό στόχο τη δράση στον πραγματικό κόσμο (Burgoyne et al., 2005). 3

Επιθυμώντας ο Boal να κάνει κατανοητή (Εικόνα 1: Το δέντρο του Θεάτρου του τη δομή και την εξέλιξη του θεάτρου του Καταπιεσμένου) καταπιεσμένου, δημιούργησε την τέλεια Από το θέατρο Φόρουμ ξεκινούν τα επόμενα μεταφορά με το «Δέντρο του Καταπιεσμένου» κλαδιά του δέντρου του καταπιεσμένου, οι (βλ. εικόνα 1). Το δέντρο αναπαριστά την μέθοδοι του Αόρατου Θέατρου και του ανάπτυξη και την επέκταση όσων εμπλέκονται Νομοθετικού Θέατρου σ’ αυτό. Στο δέντρο όλα τα μέρη του δίνουν και παίρνουν τροφή το ένα από τα άλλο, για να Με αυτές τις διαφορετικές μορφές φτιάξουν την ισχυρή δομή του Θ.τ.Κ. (Osburn, Θεάτρου του Καταπιεσμένου, o διάλογος 2010). Συγκεκριμένα το δέντρο έχει τις ρίζες ανάμεσα στους ανθρώπους αναπτύσσεται, του, τα θεμέλια του, στο εύφορο έδαφος της αντιμετωπίζεται η καταπίεση και σημειώνεται αλληλεγγύης, της φιλοσοφίας, της ηθικής, της πρόοδος. Ο Boal λέει ότι Θέατρο του ιστορίας και της πολιτικής. Τρέφεται με ιδέες και Καταπιεσμένου θα πρέπει να χρησιμοποιείται οι ρίζες που στηρίζεται είναι οι εικόνες, οι λέξεις σαν κλειδί (Osburn, 2010): και οι ήχοι (Osburn, 2010). Ο συνδυασμός των ριζών φτιάχνουν τη βάση του κορμού του «Το κλειδί δεν ανοίγει την πόρτα... είναι δέντρου, τα παιχνίδια. Τα παιχνίδια υπηρετούν αυτός ή αυτή ο/η οποίος/α με τη βοήθεια του μια σημαντική λειτουργία στο θέατρο του κλειδιού θα καταφέρει να ανοίξει τη πόρτα» καταπιεσμένου, να χαλαρώσουν και να (Boal, 2002). ξυπνήσουν το σώμα και το μυαλό. Μόλις αυτό επιτευχθεί, το δέντρο εξελίσσεται, μεγαλώνει Η μέθοδος του Boal στηρίζεται σε τέσσερα και φτάνει στην πρώτη του τεχνική στο Θέατρο βασικά σημεία-κλειδιά: Εικόνα, στο θέατρο χωρίς λόγια. Το θέατρο εικόνας, επιτρέπει στους ανθρώπους να Το πρώτο είναι η «η γνώση του σώματος», όπου επικοινωνούν μέσω εικόνων χωρίς να μέσα από διάφορες παιχνιδοασκήσεις το άτομο χρησιμοποιούν λέξεις. Από το θέατρο της εικόνας ξεκινούν οι πρώτες δυο διακλαδώσεις 4 του δέντρου του Θ.τ.Κ. το Θέατρο Εφημερίδα και το Ουράνιο τόξο των Επιθυμιών. Έπειτα ο κορμός του δέντρου μεγαλώνει και εκεί βρίσκουμε την δεύτερη σημαντική τεχνική του Θ.τ.Κ., το Θέατρο Φόρουμ. Στην τεχνική αυτή γίνεται αναπαράσταση μιας σκηνής καταπίεσης με τον πρωταγωνιστή να είναι ο καταπιεζόμενος.

προσπαθεί να επιφέρει την αρμονία με την δέντρου που πάνω σε αυτόν χτίζεται όλο το κίνηση και το σώμα του. Το δεύτερο στάδιο θέατρο του καταπιεσμένου. Οι άνθρωποι όντας είναι «το σώμα πιο εκφραστικό» (Boal, 1979), μηχανοποιημένοι στην καθημερινότητα τους όπου το άτομο με το σώμα του εκδηλώνει (σχολείο, δουλειά, σπίτι) έχουν παραμερίσει τις συναισθήματα, επιθυμίες κ.α., καθώς μεγάλες δυνατότητες του σώματος και του αντιλαμβάνεται μέσα από τις ασκήσεις την μυαλού τους (Boal, 1992)). Τα παιχνίδια δύναμη και την εκφραστικότητα του. Το τρίτο στοχεύουν στη δημιουργία ενός χώρου όπου στάδιο είναι «το θέατρο ως γλώσσα», όπου το κανείς/καμία δεν κατακρίνει, όπου ο/η άτομο εκφράζει τη δική του γλώσσα και καθένας/μια μπορεί να εκφράσει τον εαυτό επικοινωνία στη σκηνή, συνειδητοποιώντας τη του/της και να πειραματιστεί με την αλλαγή και μετασχηματιστική δυνατότητα που του δίνει το να διερευνήσει τις δυναμικές σχέσεις που θέατρο. Το τέταρτο στάδιο είναι «το θέατρο ως αναπτύσσονται. Ο στόχος των ασκήσεων είναι η λόγος». Τα άτομα που συμμετέχουν καλύτερη επίγνωση του σώματος και των χρησιμοποιούν το θέατρο για να περάσουν τα μηχανισμών του (Alegrini, 2010). Τα παιχνίδια μηνύματα που τους ενδιαφέρουν στο χαλαρώνουν, ξυπνούν το σώμα και το μυαλό και ακροατήριο, σ’ αυτό το στάδιο το θέατρο γίνεται στοχεύουν στη δημιουργική έκφραση πολιτικό. Όλα τα παραπάνω στάδια (Boal,1998). Στηρίζονται σε κανόνες και στη χρησιμοποιούν ποικίλες τεχνικές, όπως απλούς δημιουργική ελευθερία και έχουν στόχο την και σύνθετους αυτοσχεδιασμούς και διάφορες απομηχανοποιήση του ατόμου. Τα άτομα που παραστάσεις (Sadler, 2010). συμμετέχουν εξοικειώνονται με τη γλώσσα του Θ.τ.Κ., τον λόγο, τον ήχο, την κίνηση (Ζώνιου, Τα παιχνίδια 2016). Επίσης, τα παιχνίδια μπορούν να αξιοποιηθούν κατάλληλα και να δώσουν Τα παιχνίδια, οι ασκήσεις, αποτελούν το πληροφορίες στον/στην εμψυχωτή/ τρια για τη οπλοστάσιο του Θ.τ.Κ. και είναι πολύ συνοχή, τη δυναμική της ομάδας, καθώς και το σημαντικά γιατί αποτελούν τον κορμό του πως διαμορφώνονται οι κοινωνικές σχέσεις των μελών της. Σύμφωνα με τον Boal τα παιχνίδια αναπτύσσονται σε πέντε κατηγορίες (Boal, 2013): 1) Αισθάνομαι ό,τι αγγίζω (ασκήσεις σωματικού και εγκεφαλικού ελέγχου του σώματος) 5

2) Αφουγκράζομαι ό,τι ακούω (ασκήσεις (Morelos, 1999). Οι συμμετέχοντες με το σώμα ρυθμού και ήχου) τους εκφράζουν συναισθήματα, ιδέες και σχέσεις (Άλκηστις, 2008). 3) Η ενεργοποίηση των αισθήσεων (στέρηση της όραση για να ενεργοποιηθούν οι άλλες Σύμφωνα με τον Boal η τεχνική του αισθήσεις, σειρά ασκήσεων του τυφλού) θεάτρου εικόνας χωρίζεται σε τρία στάδια: στο πρώτο οι συμμετέχοντες σχηματίζουν με το 4) Βλέπω ό,τι κοιτάζω (παιχνίδια εικόνας, σώμα τους μια πραγματική εικόνα, την εικόνα καθρέφτη κ.α.) της πραγματικότητας που αναπαριστά την καταπίεση. Στο δεύτερο μετατρέπουν την εικόνα 5) Η μνήμη των αισθήσεων ((συσχέτιση της της πραγματικότητας στην ιδανική εικόνα, μνήμης με τις αισθήσεις) προσπαθώντας να αναπαριστήσουν την αλλαγή της καταπιεστικής πραγματικότητας. Ενώ στο Τα παιχνίδια και οι ασκήσεις στο Θ.τ.Κ έχουν τρίτο φτιάχνουν μία εικόνα μετάβασης, την στόχο να ενεργοποιήσουν τα άτομα που αλλαγή από την καταπιεστική στη μη- συμμετέχουν, ώστε να ανακαλύψουν τη δύναμη καταπιεστική πραγματικότητα (Boal 1981). τους και να την χρησιμοποιήσουν για να αλλάξουν την πραγματικότητα που τους ενοχλεί Τα άτομα που συμμετέχουν στο θέατρο (Allegrini, 2010). εικόνας σωματοποιούν τις δικές τους εμπειρίες και καταπιέσεις και δημιουργούν είτε ατομικές Θέατρο Εικόνα εικόνες είτε γίνονται οι γλύπτες στα σώματα άλλων ή δημιουργούν συλλογικές εικόνες. Οι Το θέατρο εικόνα είναι μια από τις πιο εικόνες μπορεί είναι είτε ρεαλιστικές είτε γνωστές τεχνικές του θεάτρου του σουρεαλιστικές. Το σημαντικό και αυτό που μας Καταπιεσμένου. Δημιουργήθηκε από τον Boal ενδιαφέρει είναι ο πρωταγωνιστής γλύπτης να στο Περού το 1973 όταν έπαιρνε μέρος σε ένα τις ένιωσε αληθινές (Boal 2002). Μετέπειτα στις πρόγραμμα αναλφαβητισμού. Ο Boal προκειμένου να καταφέρουν να γίνουν κατανοητοί οι μαθητές που μιλούσαν πολλές και διαφορετικές γλώσσες, τους ζήτησε να σχηματίσουν εικόνες με το σώμα τους (Boal, 1981). Μ’ αυτό τον τρόπο γεννήθηκε το θέατρο Εικόνα, η τεχνική που δεν εξαρτάται από τις λέξεις αλλά στηρίζεται στη δύναμη της εικόνας (Boal, 2013). Τα άτομα που συμμετέχουν στο θέατρο Εικόνας καλούνται να επικοινωνήσουν με ένα διαφορετικό τρόπο επικοινωνίας, ελευθερώνοντας το σώμα και τη φαντασία τους και δημιουργώντας εικόνες με το σώμα τους 6

εικόνες αυτές μπορούν να προστεθούν τους προβλήματα όσο και της κοινωνίας χειρονομίες, κίνηση, αντικείμενα και ήχος και οι (Schroeter, 2013). εικόνες να ζωντανέψουν, να αναλυθούν, να συγκριθούν και να ερμηνευτούν (Γκόβας, & Στο θέατρο Φόρουμ ο πρωταγωνιστής Ζώνιου, 2011). είναι ο καταπιεζόμενος που συγκρούεται με έναν καταπιεστή. Ο πρωταγωνιστής θέλει να Το θέατρο εικόνας είναι πολύ σημαντικό, απαλλαγεί από την κατάσταση καταπίεσης που καθώς βοηθάει τα άτομα χρησιμοποιώντας τη βιώνει, ενώ ο καταπιεστής θέλει να διατηρήσει γλώσσα της εικόνας να εκφραστούν, να τη θέση εξουσίας που έχει. Το θέατρο Φόρουμ αναλύσουν και να αμφισβητήσουν μια εστιάζει στο να γίνει αντικατάσταση του καταπίεση και να βρουν εναλλακτικές λύσεις. πρωταγωνιστή για να βρεθούν τρόποι να σταματήσει η καταπίεση (Babbage, 2004). Θέατρο Φόρουμ Συγκεκριμένα στο θέατρο Φόρουμ παίζεται μια σύντομη «σκηνή πρότυπο», η οποία είναι ένα Το θέατρο Φόρουμ είναι η πιο διάσημη σύντομο έργο που βασίζεται σ΄ ένα πολιτικό ή τεχνική του Θεάτρου του. Δημιουργήθηκε στο κοινωνικό πρόβλημα και παρουσιάζει Περού το 1973, στο πρόγραμμα εναντίον του καταπιέσεις και άλυτα προβλήματα. Ο αναλφαβητισμού, όταν μια γυναίκα από τους πρωταγωνιστής είναι αυτός που βιώνει την θεατές ανέβηκε στη σκηνή και πήρε τον λόγο. καταπίεση και την αδικία και δυσκολεύεται να Τότε γεννήθηκε ο θεατής- ηθοποιός και το απαλλαγεί από αυτές. Στη συνέχεια η σκηνή Θέατρο Φόρουμ (Boal, 2001). Σύμφωνα με τον ξαναπαίζεται από τους ηθοποιούς και τότε το Boal, οι θεατές μετατρέπονται σε «θεαποιοί», κοινό ενθαρρύνεται από τον διαμεσολαβητή/ δηλαδή θεατές και ηθοποιοί μαζί. Η συμμετοχή Joker να παρέμβει, να αλλάξει την ιστορία και τους γίνεται ενεργή καθ’ όλη τη διάρκεια της να ανατρέψει την καταπιεστική κατάσταση της δράσης, αναγνωρίζουν περισσότερο τόσο δικά αρχικής σκηνής. Δίνεται η δυνατότητα στον θεατή να φωνάξει στοπ, όποτε νομίζει ότι ο πρωταγωνιστής που καταπιέζεται δεν λειτουργεί όπως θα έπρεπε, να παγώσει την σκηνή, να τον αντικαταστήσει και να προτείνει τρόπο αντιμετώπισης της καταπίεσης (Γκόβας & Ζώνιου, 2010). Ο θεατής περνάει στη δράση, αγωνίζεται, αποκτάει φωνή και μετατρέπεται σε «θεα-ποιό», σύμφωνα με τον Boal αυτό είναι ελευθερία και δημοκρατία (Boal, 1992). 7

Αναμφίβολα εκμυστηρεύονται αληθινές προσωπικές ιστορίες σημαντικό ρόλο στο που ένιωσαν έντονη καταπίεση και αδικία και θέατρο Φόρουμ παίζει ο δεν αντέδρασαν. Επίσης, εντοπίζονται και εμψυχωτής- δραματοποιούνται τα βιώματα των διαμεσολαβητής που συμμετεχόντων βάζοντας στο κέντρο την καλλιεργεί τον διάλογο καταπίεση ή το πρόβλημα, κάνοντας το ανάμεσα σε θεαποιούς αναγνωρίσιμο για το κοινό δίνοντας του και ηθοποιούς. Ο Joker, κοινωνικές και πολιτικές διαστάσεις (Ζώνιου, o διαμεσολαβητής, είναι 2003). Το θέατρο Φόρουμ είναι ένα είδος ο οδηγός του θέατρο πρόβας για τα άτομα που συμμετέχουν, καθώς Φόρουμ, αυτός που καλλιεργούν στρατηγικές αντιμετώπισης εμψυχώνει στα παιχνίδια και θέτει τα κατάλληλα καταπιεστικών συγκρούσεων (Karabekir, 2004). ερωτήματα, χωρίς να βγάζει συμπεράσματα, να χειραγωγεί ή να κατευθύνει τα αποτελέσματα Θέατρο Εφημερίδα (Boal, 2002). Ο Joker στο θέατρο Φόρουμ παρακινεί και ενεργοποιεί τον θεατή να Το θέατρο Εφημερίδας είναι από τις συμμετέχει (Diamond, 2000). Στόχος, λοιπόν, πρώτες τεχνικές που επινόησε ο Βoal το 1970 ως του είναι Joker είναι να καλλιεργήσει στα άτομα απάντηση στα διδακτορικά καθεστώτα της που συμμετέχουν τον δημιουργικό διάλογο και εποχής. Συγκεκριμένα πρόκειται για προβληματισμό πάνω στη σκηνή καταπίεσης διαφορετικές τεχνικές που αποσκοπούν στη που αναπαρίσταται. Σύμφωνα με τον Tolomelli, δημιουργία θεατρικής σκηνής, χρησιμοποιώντας ο Joker δεν προτείνει λύσεις, ούτε ερμηνεύει τις μια εικόνα ή το απόσπασμα ενός άρθρου από μια λύσεις που προτείνουν οι θεαποιοί εφημερίδα ή από οποιοδήποτε άλλο γραπτό (Παπαϊκονόμου-Σιδέρη, 2016). 8 Το θέατρο Φόρουμ μπορεί να πραγματοποιηθεί όχι μόνο στο στενό πλαίσιο του θεάτρου, αλλά και έξω από αυτό, όπως σε σχολεία, πλατείες κ.α. Με τις κατάλληλες παιχνιδοασκήσεις και τεχνικές οι συμμετέχοντες εκπαιδεύονται να εκφράζονται θεατρικά, να καλλιεργούν τη γλώσσα του θεάτρου, που μπορούν να μάθουν όλοι οι άνθρωποι. Στο Θέατρο Φόρουμ οι συμμετέχοντες

υλικό, όπως για παράδειγμα αναφορές για μια καφετέρια, σε ένα αμφιθέατρο, ανάμεσα σε πολιτική συνάντηση, από το Σύνταγμα μιας ανθρώπους που δεν είναι θεατές. Τα άτομα που χώρας κ.α. Η ομάδα του Boal μάζευε τα νέα από τυχαία βρίσκονται εκεί εκείνη την στιγμή, τις εφημερίδες τα έκανε πρόβα και στη συνέχεια παίρνουν μέρος χωρίς να γνωρίζουν ότι γίνεται τα έκαναν παράσταση, βρίσκοντας τα κρυμμένα παράσταση γιατί αν γνώριζαν θα γίνονταν πάλι νοήματα. Στόχος του Boal ήταν να μάθουν τις θεατές (Boal, 1979). Οι ηθοποιοί στήνουν, τεχνικές του θεάτρου εφημερίδα όλοι, να λοιπόν, μια παράσταση με θέμα ένα φλέγον επιλέξουν τα κείμενα που θέλουν και να κοινωνικό πρόβλημα και προσπαθούν να φτιάξουν τη δική τους παράσταση (Boal, 2001). εγείρουν τον προβληματισμό και την συμμετοχή Επόμενος στόχος του ήταν να αποκαλύψει τη των ανθρώπων που βρίσκονται εκεί. Το Αόρατο χειραγώγηση των μέσων μαζικής ενημέρωσης θέατρο κάνει άμεση παρέμβαση στην κοινωνία και να καλλιεργήσει την κριτική σκέψη για το με στόχο να προκαλέσει συζητήσεις, να πώς παρουσιάζονται τα νέα (Osburn, 2010). προβληματίσει και να βοηθήσει στη συνειδητοποίηση καίριων προβλημάτων και Το Αόρατο Θέατρο καταπιέσεων που απασχολούν ένα τόπο ή μια κοινωνική ομάδα. Το Αόρατο θέατρο Το Αόρατο θέατρο γεννήθηκε στην πραγματεύεται θέματα όπως: ο σεξισμός, ο Αργεντινή το 1973, λόγω των ρατσισμός, ο υπερκαταναλωτισμός, η έλλειψη κοινωνικοπολιτικών συνθηκών και την απειλή επικοινωνίας, η αδιαφορία κ.α.(Boal, 1979). Το της σύλληψης του Boal. Για να αποφύγουν τη Αόρατο Θέατρο για να διεκπεραιωθεί χρειάζεται λογοκρισία και την σύλληψη ο Boal και η ομάδα μεγάλη προετοιμασία, πρόβες και σχεδιασμό του σκέφτηκαν να κάνουν θέατρο σε ένα από τους ηθοποιούς, καθώς θα πρέπει να είναι δημόσιο χώρο, χωρίς τα άτομα που κατάλληλα προετοιμασμένοι και έτοιμοι να παρακολουθούν να ξέρουν ότι πρόκειται για αντιμετωπίσουν, τις οποιαδήποτε απόψεις και θέατρο. Το Αόρατο θέατρο παίζεται σε μια παρεμβάσεις προκύψουν από τους θεατές κατά στάση λεωφορείου, στην αγορά, σε μια τη διάρκεια της πραγματοποίησή του (Boal, 1981). Το Νομοθετικό Θέατρο Ο Boal όταν επέστρεψε στη Βραζιλία, δημιούργησε το Κέντρο Θεάτρου του Καταπιεσμένου και εκλέχτηκε δημοτικός σύμβουλος στην πόλη του Ρίο ντε Τζανέιρο, το 9

1992. Τότε γεννήθηκε το Νομοθετικό Θέατρο. που κυριαρχούσαν στην Λατινική Αμερική, Το θέατρο που έχει στόχο να μεταμορφώσει τις όπου ο καταπιεστής δεν ήταν ξεκάθαρος. επιθυμίες των πολιτών σε νόμους (Allegrini, Παρατήρησε ότι οι άνθρωποι υπέφεραν από 2010). Το νομοθετικό θέατρο βασίζεται στις εσωτερικές, ατομικές και ψυχολογικές βασικές τεχνικές του Θεάτρου του καταπιέσεις που εκδηλώνονταν με μοναξιά, Καταπιεσμένου, το θέατρο εικόνας και το δυσκολίες στην επικοινωνία και αυτοκτονίες. θέατρο Φόρουμ, μόνο που τα άτομα μέσα από Για να περιγράψει αυτό το είδος καταπίεσης τις παραστάσεις και τη συμμετοχική δημοκρατία χρησιμοποιεί τη φράση: «μπάτσος στο κεφάλι» δημιουργούσαν, πρότειναν ή άλλαζαν νόμους. (The Cop in the head). Στο Ουράνιο τόξο της Μετασχηματίζονταν από ηθοποιοί-θεατές σε επιθυμίας πολίτες με στόχο την κοινωνική αλλαγή και το χρησιμοποιεί μετασχηματισμό της κοινωνίας. Το Νομοθετικό πολλές και Θέατρο τις επιθυμίες του καταπιεσμένου λαού διαφορετικές της έκανε πράξη, νόμο, χρησιμοποιώντας όχι το τεχνικές με πολιτικό θέατρο αλλά το θέατρο ως πολιτική σκοπό τον (Boal, 2005). Το νομοθετικό θέατρο είναι εντοπισμό και την αντιμετώπιση των σημαντικό βήμα προς τη δημοκρατία (Osburn, εσωτερικών καταπιέσεων των ατόμων και την 2010). τοποθέτηση τους σε ένα πιο ευρύ κοινωνικό πλαίσιο (Boal, 1995). Το Ουράνιο τόξο της επιθυμίας Η επιρροή του Freire στον Boal Η τεχνική αυτή αναπτύχθηκε από τον Boal όταν ζούσε στην Ευρώπη λόγω της εξορίας Το Θέατρο του Καταπιεσμένου του Boal, του. Ο Boal παρατήρησε ότι στην Ευρώπη είναι ένα αφιέρωμα και απόδοση σεβασμού στον επικρατούσαν άλλα είδη καταπίεσης από αυτά εκπαιδευτικό Paulo Freire. Όπως ο ίδιος ο Boal αναφέρει σε συνέντευξη του για τον Freire: «Ο Freire ήταν καλός μου φίλος με ενέπνευσε τόσο και κατά κάποιο τρόπο οι δουλειές μας εξελίχθηκαν μαζί. Εκείνος έγραψε την παιδαγωγική του Καταπιεζόμενου και εγώ το θέατρο του Καταπιεσμένου που αποτελεί και ένα αφιέρωμα στον Freire» (Άλκηστις, 2008). Επίσης, ο Boal θεωρούσε τον Freire δεύτερο 10

πατέρα του, όπως χαρακτηριστικά δήλωσε πολιτική, κοινωνική και οικονομική τους συγκλονισμένος μετά τον θάνατο του Freire to πραγματικότητα, με σκοπό να γίνουν υπεύθυνα 1997: «Είμαι πολύ λυπημένος. Έχω χάσει τον υποκείμενα και να δράσουν εναντίον των τελευταίο πατέρα μου. Τώρα το μόνο που έχω καταπιεστών τους (Freire, 1998). Η αγωγή του είναι αδελφοί και αδελφές» (Patterson, 1998). καταπιεζόμενου είναι το μέσο για να ξαναβρούν οι άνθρωποι τη φωνή που έχουν χάσει (Γέρου, Από το βιβλίο του Freire «Αγωγή του 1976). Από τη μια μεριά βρίσκεται ο Καταπιεζόμενου» ο Boal πήρε την έμπνευση για ανεξάρτητος καταπιεστής που τον ενδιαφέρει το «Θέατρο του Καταπιεσμένου». Ο Boal μόνο ο εαυτός του και από την άλλη ο εντυπωσιάστηκε από τις ιδέες και τη δουλειά του καταπιεζόμενος που είναι εξαρτημένος στους Freire και τις αξιοποίησε στη θεατρική μέθοδο. άλλους. Μ’ αυτό τον τρόπο η καταπίεση γίνεται Επίσης, επηρεάστηκαν και οι δυο από την η αντικειμενική πραγματικότητα των πολιτική κατάσταση που επικρατούσε στη χώρα ανθρώπων, επομένως ο μόνος τρόπος τους λόγο της δικτατορίας, την έλλειψη κατάργησης της καταπίεσης είναι ο διαλόγου, την φτώχεια και την επικράτηση της μετασχηματισμός της (Γρόλλιος, 2005). καταπίεσης και του μονολόγου. Οι ρίζες έμπνευσης, λοιπόν και των δύο ήταν κοινές Για να (Schechner, Chatterjee & Boal, 1998). Στην πραγματικότητα όμως, οι δυο τους δεν επιτευχθεί αυτός ο συνεργάστηκαν ποτέ (Cohen-Cruz, 1994). μετασχηματισμός, Το 1968-1969 ο Freire έγραψε, λοιπόν, το περίφημο βιβλίο του η «Αγωγή του σύμφωνα με τον Καταπιεζόμενου». Στο βιβλίο αυτό ο Freire τονίζει ότι τα αδύναμα και καταπιεσμένα άτομα Freire, θα πρέπει να είναι ανάγκη να αναλάβουν δράση, να πάρουν τη ζωή στα χέρια τους, να μάθουν να αναλύουν την εκλείψει η κυρίαρχη τραπεζική αντίληψη στην εκπαίδευση, όπου ο δάσκαλος αυθεντία καταθέτει την γνώση στους μαθητές- δοχεία. Η τραπεζική αντίληψη στην εκπαίδευση χρησιμοποιείται από τους καταπιεστές για την εξυπηρέτηση των συμφερόντων τους, ώστε να μετατρέπουν τους καταπιεζόμενους σε «όντα για τους άλλους» και όχι «όντα για τους εαυτούς τους». Ο Freire προτείνει την αντικατάσταση της τραπεζικής αντίληψης, με τη μάθηση που βασίζεται στο διάλογο και στην αλληλεπίδραση μαθητή – 11

δασκάλου. Ο Freire πιστεύει σε μια κοινωνίας, που παράγουν τις ανισότητες και τις προβληματίζουσα παιδεία, όπου ο δάσκαλος καταπιέσεις που βιώνουν (Vittoria κ.α., 2014). είναι και μαθητής και ο μαθητής δάσκαλος. Ο Ενώ για να αντιμετωπιστεί η καταπίεση που δάσκαλος ξαναπροσεγγίζει τις απόψεις του γεννάει η παθητικότητα, χρειάζεται η δράση, επηρεασμένος από τις σκέψεις των μαθητών και μέσω του διαλόγου (Osburn, 2010). Τόσο ο οι μαθητές/τριες γίνονται κριτικοί συνερευνητές Freire όσο και ο Boal προσπάθησαν να με τον δάσκαλο και αλληλοεπιδρούν καταργήσουν τις ιεραρχικές σχέσεις με τον (Freire,1977). διάλογο, ο πρώτος ανάμεσα σε δάσκαλο και μαθητή και ο δεύτερος ανάμεσα στον ηθοποιό Ο Boal και στο κοινό (Cohen-Cruz, & Schutzman, 2006). επηρεασμένος από την Επομένως, το Θ.τ.Κ. είναι το θέατρο που αγωγή του καλλιεργεί το διάλογο και την ζωντανή αλληλεπίδραση ανάμεσα στους συμμετέχοντες, Καταπιεσμένου, το το θέατρο που προβληματίζει το κοινό με ερωτήματα στα οποία περιμένει απάντηση έκανε πράξη στο Θ.τ.Κ., (Boal, 1998). Όπως η αγωγή του Καταπιεζόμενου αποτελεί όπλο απελευθέρωσης δίνοντας στο θεατή τη στα χέρια του μαθητή-δασκάλου. Με τον ίδιο τρόπο λειτουργεί και το Θ.τ.Κ. στα χέρια του δυνατότητα να ηθοποιού-θεατή. Τα άτομα από παθητικά όντα αποκτούν φωνή, σπάνε την κουλτούρα της εκφραστεί ,να ακουστεί σιωπής, μετασχηματίζονται και εναντιώνονται στο καταπιεστικό κοινωνικό σύστημα. Ο Boal η φωνή του, να καλλιεργηθεί ο διάλογος και να αποκτήσει αλληλεπίδραση με τους ηθοποιούς. Ουσιαστικά ο Boal μετέφερε την θεωρεία του Freire από την εκπαίδευση στο θέατρο και τη σχέση δασκάλου –μαθητή στη σχέση ηθοποιού –θεατή. Ο Boal θεωρούσε και το θέατρο ένα χρήσιμο παιδαγωγικό εργαλείο που μπορεί να επιφέρει την κοινωνική αλλαγή (Gerould, 2000). Κύριος σκοπός του Θ.τ.Κ είναι η κριτική συνειδητοποίηση, κατά την οποία τα άτομα που συμμετέχουν καλλιεργούν την ικανότητα να θέτουν ερωτήματα, να αναλύουν, να αποκτούν ενεργή δράση σε πολιτικό, οικονομικό και πολιτιστικό επίπεδο και να αλλάζουν τη ζωή τους. Συγκεκριμένα και ο Freire και ο Boal υποστηρίζανε ότι με την δύναμη του διαλόγου οι συμμετέχοντες συνειδητοποιούν τις δομές της 12

αξιοποίησε τις ιδέες του Freire για τη δύναμη με την πραγματικότητα και τον εαυτό μας του διαλόγου και τις μετέβαλλε σε επανάσταση (Βασιλείου, 2015). (Osburn, 2010). Συγκεκριμένα το θέατρο δίνει τον Η Παιδαγωγική διάσταση και αξία κατάλληλο χώρο στους/στις μαθητές/τριες να του Θ.τ.Κ. διαμορφώσουν την ταυτότητα και τους ρόλους τους. Επιπλέον, δίνει στους μαθητές/τριες τη Στη σύγχρονη εκπαιδευτική δυνατότητα να κρίνουν, να σχολιάζουν και να πραγματικότητα, οι μαθητές/τριες πολύ συχνά δημιουργούν τις κατάλληλές προϋποθέσεις για εμφανίζονται είτε απογοητευμένοι/ες ότι δεν αλλαγή στον χώρο που ζουν, τόσο στο μπορούν να αλλάξουν το σχολείο και το κοινωνικό τους πλαίσιο όσο και στον ίδιο τους κοινωνικό τους περιβάλλον είτε εκδηλώνουν τον εαυτό (Sadler, 2010). Επίσης, με το Θ.τ.Κ ως άρνηση/ αντίσταση στη μάθηση. Ο MacLaren εκπαιδευτικό εργαλείο οικοδομούνται δεσμοί θεωρεί ότι η αντίσταση δημιουργείται στους ανάμεσα στις καθημερινές εμπειρίες και τις μαθητές, επειδή δεν βρίσκουν νόημα στο αφηρημένες θεωρίες και γίνεται προσπάθεια πλαίσιο της παραδοσιακής εκπαίδευσης κατανόησης των κοινωνικών στοιχείων της (MacLaren, 2002). Η γνώση μπορεί να είναι εκπαιδευτικής διαδικασίας, με κύριο σκοπό την κριτική, μόνο όταν πάνω απ’ όλα έχει νόημα για αναζήτηση της αλλαγής (Vittoria, κ.α. 2014). τα ίδια τα παιδιά (Giroux, 1997). Το σχολείο θα Ακόμα, με το Θ.τ.Κ και συμμετέχοντας με έναν πρέπει να είναι τόπος αναστοχασμού και ενεργό ρόλο στο χτίσιμο μιας δραματοποίησης, επεξεργασίας, του πως η κυρίαρχη κουλτούρα οι μαθητές/τριες αντιμετωπίζουν την πιθανή ασκεί επιρροή στην κατασκευή του εαυτού, τους εμπλοκή στη κοινωνική αλλαγή με μέσα από τις επικρατούσες ιδεολογίες, αξίες και μεγαλύτερη αισιοδοξία (Hardy, 1989). Ο απόψεις (MacLaren, 2002). Το Θ.τ.Κ στην MacLaren θεωρεί ότι ο προορισμός της εκπαιδευτική διαδικασία, μπορεί να αποτελέσει εκπαίδευσης είναι να χτίσει την κοινωνική εργαλείο ανάπτυξης αυτής της κριτικής σχέσης φαντασία δημιουργώντας μια γλώσσα ελπίδας (MacLaren, 2009). Ο Boal υποστηρίζει ότι τόσο η εκπαίδευση όσο και το θέατρο έχουν πολιτικό περιεχόμενο, αφού σε κάθε χρονική περίοδο αναπαράγουν τις αξίες και τις νόρμες της κοινωνίας της (Schroeter, 2013). Το Θ.τ.Κ έχει βαθιά πολιτικό και χειραφετικό περιεχόμενο και 13

και στο διάλογο, να συνειδητοποιήσουν τις καταπιέσεις τους και να αναπτύξουν δράση ενάντια στους καταπιεστικούς μηχανισμούς με σκοπό τον μετασχηματισμό τόσο των ίδιων όσο και ολόκληρης της κοινωνίας. ως παιδαγωγικό εργαλείο μπορεί να οδηγήσει ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ στην κριτική συνειδητοποίηση, μια προσπάθεια διαρκούς επανανοηματοδότησης του κόσμου, ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ μια συνεχόμενη διαδικασία ανακάλυψης και αποκάλυψης των παραμέτρων που είναι Babbage, F. (2004). Augusto Boal. London: υπεύθυνες για τον συγκεκριμένο τρόπο Routledge κατασκευής της πραγματικότητας (McLaren, 2010). Οι δάσκαλοι και οι μαθητές πρέπει να Boal, A. (1979). The Theatre of the Oppressed. πορευτούν μαζί, να συνδιαμορφώσουν τη New York: Urizen Books γνώση, να δράσουν συλλογικά και να αγωνιστούν για την απελευθέρωση τους και την Boal, A. (1992). Games for actors and non- αλλαγή της κοινωνίας (Freire, 1977). Το Θ.τ.Κ. actors. New York: Routledge. είναι μια σημαντική μέθοδος μάθησης και καλλιέργειας του διαλόγου, της δημοκρατικής Boal, A. (1995). The Rainbow of Desire: The συμμετοχής, της κριτικής αμφισβήτησης και της Boal Method of Theatre and Therapy. London: κοινωνικής αλλαγής, ενώ μπορεί να Routledge Press. λειτουργήσει για τους μαθητές και ως πεδίο πολιτισμικής/πολιτικής ενδυνάμωσης, τόσο Boal, A. (2002). Games for actors and non- ατομικής όσο και συλλογικής (McLaren, 2010). actors. (Second edition Trans. A. Jackson). New York: Routledge. Σαν συμπέρασμα θα λέγαμε, ότι το Θ.τ.Κ. είναι ένα χρήσιμο εργαλείο μάθησης στα Boal, A. (2005) Legislative Theatre, Routledge, χέρια των εκπαιδευτικών. Είναι η μέθοδος που New York. βοηθάει τους μαθητές να προβληματιστούν, να διαφωνήσουν δημιουργικά, να δημιουργήσουν, Boal, Α. (2006). The Aesthetics of the να εκφραστούν, να εξασκηθούν στη δημοκρατία Oppressed. London and New York: Routledge. 94 Boal, A. (2009). A estética do oprimido (pp. 1- 256). Rio de Janeiro: Garamond. Cohen-Cruz, J. (1994) «Mainstream or Margin? US Activist Performance and Theatre of the Oppressed» in Schutzman, M. & Cohen-Cruz, J. (eds) Playing Boal: Theatre, Therapy, Activism, Routledge, London, New York. Cohen-Cruz, J. & Schutzman, M. (2006). A Boal Companion: Dialogues on Theatre and Cultural Politics. London: Routledge Burgoyne, S., Welch, S., Cockrell, K., Neville, H., Placier, P., Davidson, M., & Fisher, B. (2005). Researching theatre of the oppressed: A 14

scholarship of teaching and learning project. Schechner, R., Chatterjee, S. & Boal, A. (1998) Mountainrise, 2(1) Augusto Boal, City Councillor: Legislative Theatre and the Chamber in the Streets: An Burleson, J. D. (2003). Augusto Boal’s Theatre Interview, The Drama Review: TDR, Vol. 42, of the Oppressed in the public speaking and No. 4, ανακτήθηκε στις 4/5/2015 από την Interpersonal Communication classrooms. Phd ιστοσελίδα: http://www.jstor.org/. Thesis, Louisiana State University. Schroeter, S. (2013). \" The Way It Works\" Diamond, D. (2007). Theatre for living: The art Doesn't: Theatre of the Oppressed as Critical and science of community-based dialogue. Pedagogy and Counternarrative. Canadian Trafford Publishing. Journal of Education, 36(4), 394-415. Hardy, T. (1989). Toward a critical pedagogy in Vittoria, P., Strollo, M.R., Broch, S., & Romano, sociology through the use of drama. Teaching A. (2014). Surveys as Praxis: A Pilot Study on Sociology, 226-231. Transformative Learning Assessment with the Laboratory Experience of the Oppressed, 6152- Karabekir, J. (2004). Performance As a Strategy 4, INTED2014 Conference, Spain, March 2014. for Women’s Liberation: The Practices of the Theatre of the Oppressed in Okmeydanı Social ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΗ Center. Boğaziçi University, Department of Sociology, İstanbul. Άλκηστις (2008). Μαύρη αγελάδα- άσπρη αγελάδα. Δραματική τέχνη στην εκπαίδευση και Freire, P. (1997). Mentoring the mentor: a διαπολιτισμικότητα. Αθήνα: Τόπος critical dialogue with Paulo Freire. Counterpoints vol. 60. New York: P. Lang. Βασιλείου, Χ. (2015). Οι τεχνικές του Θεάτρου του Καταπιεσμένου και η παιδαγωγική τους Gerould, D., (2000), Theatre, Theory, Theatre. διάσταση: Κριτική θεώρηση στις προοπτικές και New York: Applause στους περιορισμούςτης χρήσης του θεάτρου Φόρουμ μέσα στη σχολική τάξη. Εκπαίδευση Giroux, H. A. (1997). Pedagogy and the Politics &Θέατρο, 16, σ. 30-35. of Hope: Theory, Culture, and Schooling. Boulder: Westview Press. Γέρου, Θ. (1976) «Ο Πάουλο Φρέιρε και η Ελληνική Πραγματικότητα» στο Φρέιρε, Π., Η McLaren, P. (2002). Critical pedagogy: A look Αγωγή του Καταπιεζόμενου, μτρφ. Κρητικός, Γ., Κέδρος, Αθήνα at the major concepts. Routledge/Falmer Press Γκόβας, Ν. & Ζώνιου, Χ. (2010). Morelos, R., (1999). Symbols and Powers in «Θεατροπαιδαγωγικά προγράμματα και τεχνικές Theatre of the Oppressed. Thesis M.A., θεάτρου φόρουμ» Στο Θεατροπαιδαγωγικά Queensland University, Australia. προγράμματα με τεχνικές θεάτρου φόρουμ για την πρόληψη και την κοινωνική ενσωμάτωση. Osburn K.M. (2010). A capstone experience / Πανελλήνιο δίκτυο για το θέατρο στην thesis: Forum Theatre empowering students to εκπαίδευση και Ώσμωση - Κέντρο τεχνών & speak, act, and know. Thesis (D.M), Western διαπολιτισμικής αγωγής. Αθήνα, σσ. 9-15. Kentucky University. Γκόβας, Ν. & Ζώνιου, Χ., (2011). Paterson, D. L. (1994). A role to play for the Θεατροπαιδαγωγικά προγράμματα με τεχνικές theatre of the oppressed. TDR (1988-), 38(3), 37- θεάτρου φόρουμ για την πρόληψη και την 49. κοινωνική ενσωμάτωση. Όσμωση & Πανελλήνιο δίκτυο για το θέατρο στην εκπαίδευση. Αθήνα Sadler, K. (2010). Art as activism and education: Creating venues for student involvement and social justice education utilizing Augusto Boal's theater of the oppressed. The Vermont Connection, 31(1), 10. 15

Γρόλλιος, Γ. (2005) Ο Paulo Freire και το Boal, A. (2013). Θεατρικά παιχνίδια για Αναλυτικό Πρόγραμμα, Βάνιας, Θεσσαλονίκη. ηθοποιούς και μη ηθοποιούς (Μτφρ. Μ. Παπαδήμα). Θεσσαλονίκη: Σοφία. Ζώνιου Χ. (2003). «Το Θέατρο του καταπιεσμένου», Εκπαίδευση & Θέατρο, 4, 66- MacDonald, S., & Rachel, D. (2001). «Το 74 Θέατρο forum του Augusto Boal για εκπαιδευτικούς», Εκπαίδευση & Θέατρο, 1, 41- Ζώνιου, Χ. (2013). «Μικρές σκηνές 49. 93 καθημερινής βίας − Θέατρο φόρουμ από την ακτιβιστική ομάδα θεάτρου του καταπιεσμένου McLaren, P. (2010). Επαναστατική (Θ.τ.Κ)», Εκπαίδευση & Θέατρο, 14, 37-55. Παιδαγωγική σε Μετα-Επαναστατικές Εποχές: Επανεξετάζοντας την Πολιτική Οικονομία της Ζώνιου, Χ. (2010). Augusto Boal 1931-2009. Κριτικής Εκπαίδευσης. Στο Π. Γούναρη & Γ. Εκπαίδευση & Θέατρο, 11, 71-80. Γρόλλιος (Επιμ.). Κριτική Παιδαγωγική. Μια συλλογή κειμένων (σσ. 513-562). Αθήνα: Ζώνιου, Χ., Μποέμη, Ν. & Παπαδοπούλου Γ. Gutenberg. (2012). Το Θέατρο του εαυτού. Εκπαίδευση Ενηλίκων, 26, 9-15. ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΗ Ζώνιου, Χ., (2015). Η εφαρμογή τεχνικών Allegrini, G. (2010). Theatre of the oppressed, Θεάτρου του Καταπιεσμένου στα http://www.serviziocivile.cittametropolitana.bo. Θεατροπαιδαγωγικά Προγράμματα: σημεία it/Engine/RAServeFile.php/f/Theatre_of_the_O προσοχής. Εκπαίδευση & Θέατρο/ Αφιέρωμα στο ppressed.pdf (τελευταία πρόσβαση 28/01/2020) Θέατρο του Καταπιεσμένου, 16, 7-61. 92 Boal, A. (1998). Συνέντευξη «Αουγκούστο Ζώνιου, Χ. (2016). Η συμβολή του θεάτρου του καταπιεσμένου και άλλων δραματικών τεχνικών Μποάλ». Το Βήμα, Αθήνα στην ανάπτυξη της διαπολιτισμικής ικανότητας των εκπαιδευτικών. https://www.tovima.gr/2008/11/24/culture/aoyg Μποέμη Ν., (2012α). Το σώμα ως τόπος koysto-mpoal/ (τελευταία πρόσβαση εμπειρίας και δράσης μέσω του θεάτρου εικόνων. Στο Ν., Γκόβας, Μ., Κατσαρίδου & Δ., 28/01/2020) Μαυρέας (Επιμ.), Θέατρο & εκπαίδευση: δεσμοί αλληλεγγύης (σσ.273-280). 7η διεθνής Boal, A. (2009). Μήνυμα για την Παγκόσμια συνδιάσκεψη για το θέατρο στην εκπαίδευση - Ημέρα του Θεάτρου. Πανελλήνιο δίκτυο για το θέατρο στην http://www.hellastheatre.gr/wtd2009/ εκπαίδευση. Αθήνα. (τελευταία πρόσβαση 28/01/2020) Παπαϊκονόμου-Σιδέρη, Χ. (2016). Το θέατρο Patterson, D. A Brief Biography of Augusto του καταπιεσμένου στις ομάδες Madalenas: Μια Boal: Boal and Freire, εθνογραφική έρευνα στα πλαίσια του https://ptoweb.org/aboutpto/a-brief-biography- οργανισμού Krila και της ομάδας Madalenas στη of-augusto-boal/ (τελευταία πρόσβαση Μπολόνια της Ιταλίας. 28/01/2020) Σάντος, Μπ. (Santos, B.) (2015). Ένα μονοπάτι που σχηματίζεται όσο το περπατάμε. Εκπαίδευση &Θέατρο, 16, σ. 30-35. Boal, A. (1981). Το Θέατρο του καταπιεσμένου. Μετάφραση: Ελπίδα Μπραουδάκη. Αθήνα: Θεωρία. Boal, A. (1998). Συνέντευξη «Αουγκούστο Μποάλ». Το Βήμα, Αθήνα 16