การเลี้ยงไหม

กรมหม่อนไหม

ผเู้ รียบเรียง วสันต์ นุ้ยภริ มย์ อญั ชลี โพธด์ิ ี ภาพประกอบการต์ ูน จักรพนั ธุ์ หงษส์ วัสด์ิ กรมหมอ่ นไหมออกแบบรปู เลม่ อภิวรรณ อินดว้ ง ผลิตโดย สำ�นกั พฒั นาและถา่ ยทอดเทคโนโลยหี มอ่ นไหม กรมหม่อนไหม กระทรวงเกษตรและสหกรณ์ สงวนลขิ สทิ ธต์ิ ามพระราชบญั ญตั ิ ห้ามลอกเลยี นแบบสว่ นหนึง่ สว่ นใดของหนังสอื เลม่ นี้ โดยไมไ่ ด้รบั อนุญาตจากเจา้ ของลิขสทิ ธิ์ พมิ พ์ท ่ี ส�ำ นกั งานกจิ การโรงพมิ พ์ องคก์ ารสงเคราะหท์ หารผา่ นศกึ 2

แนวความคิดในการจัดทำ�หนังสือการ์ตูนหม่อนไหมก็เพ่ือให้ เกษตรกรผปู้ ลกู หมอ่ น เลย้ี งไหม ผปู้ ระกอบการธรุ กจิ ดา้ นหมอ่ นไหม ไดม้ คี วามรู้ และความเข้าใจในมติ ติ า่ งๆ เพื่อประกอบการตัดสนิ ใจใน การดำ�เนนิ งานอยา่ งเขา้ ใจ และมัน่ คง กรมหมอ่ นไหม หนงั สอื เลม่ น้ี จะเปน็ แนวทางหนง่ึ ทจ่ี ะท�ำ ใหน้ กั เรยี น นกั ศกึ ษา ประชาชนท่ัวไป และผู้ประกอบอาชีพเก่ียวกับหม่อนไหมนำ�ไปใช้ ประโยชน์ไดเ้ ปน็ อยา่ งดี และเปน็ ไปดว้ ยความถกู ตอ้ ง เขา้ ใจตามหลกั วิชาการ โดยเฉพาะอย่างยงิ่ การปลูกหม่อน การเล้ยี งไหม การทอผ้า การตลาด รวมถึงวางแผนปรับปรุงให้สอดคล้องกับแผนการตลาด ไดเ้ ป็นอย่างดี นายไพโรจน์ ล้มิ จำ�รญู อธบิ ดีกรมหมอ่ นไหม กนั ยายน ๒๕๕๔ 3

กรมหม่อนไหม 4

๗ ๓๗ ๔๓ กรมหม่อนไหม๔๗ ๕๑ ๕๕ ๖๓ ๖๕ 5

ครูโรจน์ ฟา้ ใสนอ้ งญาญา่น้องหมาก นอ้ งเดช กรมหม่อนไหมนกั วชิ าการเกษตรช�ำนาญการพิเศษ มีประสบการณ์ในการเลี้ยงไหม มากวา่ ๑๐ ปี 6

ทอ้ งฟ้าเปิดหลงั ฝนตก กรมหม่อนไหมในเดอื นพฤษภาคม นๆี่ เราจับได้ตัวนึง... 7

ไหนๆ ดูดิ เอามาดใู กลๆ้ ซิ นี่ไง ใกลพ้ อหรือยงั ใกลไ้ ป โอโ้ ห ปกี สวยจงั ชน้ั อยากมปี กี สวยๆ แบบนบ้ี า้ งจงั กรมหมอ่ นไหมงน้ั ก็ไปเกิดใหมเ่ ป็นผเี สอ้ื ซิ แตเ่ราเคยรวู้ า่ ผเีสอ้ื มนั อายสุ น้ั มากเลยนะ 8

จรงิ เหรอ เราเคยไดย้ นิ มาอะ่ กรมหมอ่ นไหมเอางี้พร่งุ นีเ้ราไปถามไมจ่ ริงมา้ งแต่ถา้ อายุมนั ส้นั จรงิ ๆ เรากไ็ ม่ ครโู รจนก์ ันไม๊อยากเกิดเปน็ ผีเส้อื หรอก เราว่าครนู ่าจะรู้น่ะ ใช่ ไปหาครูกันเถอะ 9

กรมหม่อนไหมเอ้ากนิ น้ำ� อยากร้วู ่ามัน กนิ ทา่ กนั กอ่ นอายุยืน หรอื อยากร้เู รื่องอะไร เกี่ยวกับผีเสอ้ื ละ่ อายุส้ัน ครบั 10

ไข่มันเป็นไงคะ หน้าตามนั เหมือน ถา้ มนั ไมม่ ปี ีก กนั หมดทุกตวั มันจะเดนิ ได้ไม๊คะ หรือเปลา่ ครับ เอาละ่ ๆ หยง่ั งค้ี งตอ้ งพาไปให้เห็นกับตาเร่อื งไรครับ กรมหม่อนไหมแต่ก่อนอ่นื ครูมีเรอื่ งเล่าเกย่ี วกับผีเส้อื ใหฟ้ งั อยากฟังรเึ ปล่าล่ะ เปน็ เรอื่ งความเช่ือทีค่ น อน่ื ๆ เคา้ เลา่ ตอ่ ๆ กนั มา 11

หนูฟังคะ่ หนฟู งั ผมกอ็ ยากฟังครบั โห... เล่าเลยคะ่ ครู เสยี เวลาไปดขู อง จรงิ เลย เค้าว่ากันว่า เค้าเน่ียครูก็ไม่รู้เหมือนกันนะว่าใคร เค้าว่ากันว่ามนุษย์มี กรมหมอ่ นไหมความผูกพันกบั ผเีสือ้ มาเป็นเวลานานมาก อย่างเชน่ คนจีนกบั คนญีป่ ุ่น เช่ือว่า ผีเส้ือ คือ วิญญาณของผู้ตาย ท่ีมาส่ือสารบางอย่างแก่ผู้ท่ียัง ผูกพัน เช่น คนรัก หรือคนในครอบครัว เล่าว่ามีชายหนุ่มผู้หนึ่งท่ีมี นางไมค้ แู่ ฝดมาหลงรกั เขา โดยนางทง้ั สองจะแวะเวียนมาเล่าเร่อื งเกย่ี ว กับผเี ส้ือให้ฟังอยู่เสมอ ๆ 12

แลว้ ของคนไทย อมื ...ไมร่ เู้ หมอื นกนั นะ มีไม๊ครบั แตค่ รูยงั ไม่เคยไดย้ นิ ผมเคย ผมเคยนายณเดช เคยได้ยินเรอ่ื งของนอกเรอ่ื งจัง กรมหม่อนไหมผเีสือ้ สมทุ ร มีบางเร่ืองครูตอบได้ บางเร่ืองก็ตอบไม่ได้เลยจะพา ไปดตู น้ กำ�เนดิ ของเจา้ ผีเสื้อกัน ไหนเม่ือกี้ใครถาม นะวา่ ผีเส้อื อายสุ น้ั หรอื ยาว 13

ผมครบั แลว้ เธอวา่ ๔๒-๔๕ วนั เน่ียมันยาวไม๊ กรมหมอ่ นไหมอายไุม่ถึงขวบเลย แลว้ ครจู ะพาเรา ไปดูนอ้ งผเี สื้อ ท่ีไหนละคะ ครูจะพาไปดู หือ มกี ่อนมาเปน็ ใช่ ทศี่ นู ยห์ มอ่ นไหม กอ่ นทจี่ ะมาเป็น ผเี ส้อื ดว้ ยเหรอคะ เฉลมิ พระเกียรติฯ แต่ครู ผเี สอ้ื ต้องถามเพอ่ื นกอ่ นนะวา่ เรา จะไปได้วนั ไหน 14

จากนน้ั อกี ๑ สปั ดาห์ ครโู รจน์ หมาก ณเดช และญาญา่ กเ็ ดินทางมาถงึ ศูนยห์ ม่อนไหมเฉลมิ พระเกยี รติฯ นครราชสีมา และมีพีฟ่ า้ ใส นักวชิ าการเกษตรเป็นคนให้ค�ำ แนะน�ำ สวสั ดจี ะ๊ โรจน์ ไมไ่ ดเ้ จอกนั นานมาก กรมหมอ่ นไหมเลยนะ ทง้ั ที่อย่ใู กล้กนั แค่น้ีเอง น่นั สิ ฟ้าใสสบายดนี ะ หน้าตาสดใสเชียว สวยดว้ ยครับ 15

อะ สวัสดี พ่ฟี ้าใสสิ กรมหม่อนไหมไหม อะไร เหรอ...สวัสดคี รับ คะ่สวัสดีจ้ะ ไหน คนไหน ที่อยากรู้เร่อื งผเี สือ้ ไหม 16

คือเดก็ ๆ พวกนี้ อ๋อ ฮา ฮา ฮา เคา้ มาถามเรา เร่อื งผีเสื้อน่ะ เรากเ็ ลยบอกเค้าวา่ จะพามาดูตอน ก่อนเป็นผีเสื้อ กรมหม่อนไหมใช่จ้ะ ไหมแบบผ้าไหม แลว้ มันเกี่ยวกบัแลว้ มนั เกี่ยวอะไรกบัไหม แบบผ้าไหม ผเี สื้อไงครับไหมละครับหรือเปล่าคะพี่ฟา้ ใส โอ้ว...ณเดช งง นะเน่ยี 17

ฮา่ ฮา่ คืออยา่ งน้ีนะคะณเดช กอ่ นท่จี ะเปน็ ตัวผีเส้ือมีปีกสวยๆ อย่างท่ีณเดชเห็นนั้น ต้องผ่านข้ันตอนการเติบโตก่อน แล้วก็ ขน้ั ตอนนน้ั กจ็ ะมชี อื่ เรยี กตา่ งกนั ไปไมไ่ ดเ้ รยี ก ผเี สอื้ ตงั้ แตต่ น้ มาคะ่ พจี่ ะพาไปดใู นโรงเลย้ี ง กรมหม่อนไหมน่ีเป็นโรงเลย้ี งไหม และน่ีคอื ไขข่ องผีเสอ้ื ไหม 18

โดยปกตกิ ารเจรญิ เตบิ โตของหนอนไหมจะแบง่ เปน็ ๔ ระยะ คอื ระยะไข่ ระยะหนอน ระยะดักแด้ และผีเสื้อ โดยขนาดของไข่นั้นจะเล็กมาก ระยะไข่ผีเส้อื ไหมหลังจากผสมพันธต์ุ วั เมยี จะวางไขภ่ ายใน ๑ วัน และ ออกไข่ประมาณ ๔๐๐-๖๐๐ ฟอง หลังจากวางไข่ไข่จะเจริญเติบโต จนมีอายุ ๘ วัน แล้วก็จะเริ่มมีจุดสีดำ�เกิดขึ้น ต่อมาเปล่ียนเป็น สีดำ�อมเทาประมาณวันที่ ๑๐-๑๒ วนั จงึ ฟกั ออกเป็นตัวหนอนเรยี กวา่ ตัวไหมหรือหนอนไหม หนอนไหมจะฟักออกจากไข่ตอนเช้าหลังจาก ฟักแล้ว ไมเ่ กิน ๓ ช่วั โมงต้องให้อาหาร คือ ใบหม่อน กรมหม่อนไหมหม่อนทเี่รา ปลูกท่ีอายุ ๑-๒ วัน หลงั โรงเรียน อะเหรอคะใช่ น่นั แหละงน้ั เราไปเอาใบหม่อน ของเรามาให้น้อง หนอนไหมกนิ ได้ไม๊ ครับ ตอ้ งถาม ได้ค่ะ แตต่ อนนีเ้ รามาดู พ่ฟี า้ ดู ข้ันตอนการเตบิ โตของ นอ้ งหนอนไหมกอ่ นดไี ม๊ ยะฮู้ 19

ดีครบั งนั้ พอเปน็ เมอ่ื ตวั หนอนโตเตม็ ทจ่ี ะพน่ เสน้ ใยเพอ่ื หอ่ หมุ้ ตวั เรยี กวา่ หนอนไหมแลว้ “รังไหม” ซ่งึ เส้นใยท่หี นอนพ่นออกมาจะมีสีเหลือง จะเป็นไงตอ่ ครบั หรอื สขี าวขน้ึ อยกู่ บั พนั ธหุ์ นอนไหม รงั ไหมจะไมส่ ามารถ เคล่ือนไหวได้ภายในมีดักแด้ ดักแด้เป็นระยะท่ีมี การสะสมอาหารไวอ้ ยา่ งเตม็ ท่ี ใชเ้ วลา ๗-๑๐ วนั กรมหม่อนไหมโตเร็วจัง หลังจาก ๑๐ วนั ดักแด้จะ เปลี่ยนแปลงรปู รา่ งเจาะรังไหมออก มากลายเป็นผีเสื้อท่มี ีปกี สวยๆ ทเี่ รา เห็นกัน แต่ผเี สอ้ื ไหมบินไมเ่ ก่งนะ แลว้ มนั ออกจาก ผเี สอื้ ใชข้ าดนั เปลอื กดกั แดใ้ หป้ รแิ ตกออก และผเี สอ้ื เปลอื กไดย้ งั ไงครบั ที่มีปีกยับยู่ย่ีจะออกมา พร้อมถ่ายของเสียที่เป็น สีชมพอู อกมา ตามมาน่สี ิจ๊ะ 20

ฟา้ ใสพาเดนิ ไปดู ตรงทดี่ กั แดก้ �ำ ลงั จะกลายเปน็ ผเี สอื้ ในระยะแรกปีกของผีเสื้อยังไม่สามารถแผ่ได้โห....กว่าจะออกมาเป็นผีเส้ือ ต้องใชเ้ วลา ๑ ชัว่ โมงในการท�ำ ใหป้ ีกแขง็ พอท่จี ะ ใชใ้ นการกระพรอื ปกี ผเี สอ้ื สามารถอยไู่ ด้ ๒-๓ วนัต้ังนาน แล้วเป็นผีเส้ือได้แค่ ๒-๓ วันเอง กรมหม่อนไหมบางชนดิ อย่ไูด้๑-๒สปั ดาหข์ ึ้นอยกู่ ับชนิด ทางญาญา่ ยังอยากเป็นอยู่รึ แลว้ มนั จะมลี กู เปล่าล่ะ อายุมากสดุ ๓ วัน ตอนไหนละครับ 21

เมื่ออายุได้ ๑-๒ วันผีเส้อื ก็จะผสมพนั ธุ์และวางไข่ จากน้นั อีก ๒-๓ วนั กจ็ ะตาย ดอู ย่างนเ้ี ราเห็นหน้า เหน็ ตามนั ไม่ชดั เดย๋ี วพ่ีพาไปดูภาพขยายนะ หิวไมเ๊ ดก็ ๆ กรมหมอ่ นไหมงั้นเดย๋ี วไปน่ังทหี่ อ้ งท�ำ งานเรากอ่ นนะกน็ ิดหน่อยฮะโรจน์ละ่ หิวยงัเราน่ะยงั เดีย๋ วให้คนเอาของกนิ มาให้แต่ลงิ สามตัวนีส่ ิ 22

ลักษณะหนอนไหม หนอนไหมประกอบดว้ ยสว่ นหวั อก และทอ้ ง ลำ�ตัวเป็น ปล้องๆ มี ๑๔ ปล้อง ส่วนอกมีขา ๓ คู่ มีขาเทียมท่ี ส่วนทอ้ ง ๔ คู่ และ caudal leg อยทู่ ่ีส่วนปลายของ ล�ำ ตัวอกี ๑ คู่ กรมหม่อนไหมนีค่ ือข้อมลู ลักษณะของ หนอนไหมจ้ะ 23

ส่วนประกอบภายนอกของหนอนไหม ส่วนหัว หัวของหนอนไหมมีสีนํ้าตาลดำ� ประกอบด้วย ตา เด่ียว (ocelli) ซ่ึงอยทู่ างดา้ นขา้ งของส่วนตวั ข้างละ ๖ ตา ส่วนของปาก ได้แก่ ริมฝีปากบน มกี ราม และฟัน ริมผีปากล่าง นอกจากนี้ยังมี หนวด และท่อคายเส้นไหม กรมหม่อนไหมหนอนไหมจะใช้ส่วนของกรามในการกัดกินใบหมอ่ น (ริมฝีปากบน) (กราม) (หนวด) (รมิ ฝปี ากล่าง) 24

สว่ นนอก ส่วนอกจะอยู่ระหว่างส่วนหัวและส่วนท้อง ประกอบ ด้วยปล้อง ๓ ปล้อง แต่ละปล้องมีขาแท้ปล้องละ ๑ คู่ ขาแท้คู่แรกจะเล็กทสี่ ุด สว่ นปลายสุดของขาจะมีเล็บ ซง่ึ ใช้ กรมหม่อนไหมในการจบั อาหารกิน 25

ส่วนทอ้ ง (abdomen) ประกอบด้วยปล้อง ๑๑ ปล้อง ต้ังแต่ปล้องที่ ๓ ถึง ปล้องท่ี ๖ จะมีขาเทียมปล้องละ ๑ คู่ ลักษณะขาเทียม ไม่เป็นปล้อง แต่เป็นกล้ามเน้ือที่โป่งออกมา ส่วนปลายขา กรมหมอ่ นไหมจะมีรูปร่างคล้ายถ้วย 26

รูหายใจ หนอนไหมมีอวยั วะสำ�หรบั หายใจเป็นรเู ล็ก ๆ อยดู่ า้ นขา้ ง ล�ำ ตวั ซงึ่ จะเปน็ ระบบเขา้ ออกของอากาศใชห้ ายใจ มอี ยดู่ ว้ ยกนั ๙ คู่ คู่แรกจะอยู่ที่ส่วนอกปล้องแรก คู่ที่ ๒-๙ อยู่ท่ีส่วนท้อง ปล้องที่ ๑-๘ โดยที่คู่ท่ี ๒ จะมีขนาดเล็กที่สุด ส่วนคู่ท่ี ๓-๙ จะมขี นาดใหญ่ข้นึ ตามลำ�ดับ กรมหมอ่ นไหมventraltransversetrachcac main tracheal trunk 27

ขาเทียมสว่ นทา้ ย อยู่ที่ส่วนปลายสุดของลำ�ตัว เป็นส่วนของกล้ามเนื้อ คล้ายกับขาเทียมที่สว่ นท้อง (abdominal legs) ของไหม ลกั ษณะบ่งชแ้ี ยกเพศไหม หนอนไหมในช่วงวัยอ่อนจะไม่สามารถแยกเพศได้ จนกระท่ังหนอนไหมอยู่ในวัย ๔ วัย ๕ จึงจะมีลักษณะบ่ง ชี้แยกเพศเกิดข้ึน โดยเฉพาะในวันแรก ๆ ของไหมวัย ๕ จะเห็นลักษณะดังกล่าวได้ชัดเจน คือ หนอนไหมเพศเมีย กรมหม่อนไหมจะมีจุดสีขาวน้ํานมอยู่ท่ีส่วนท้องบริเวณปล้องที่ ๘ และ ๙ ปลอ้ งละ ๑ คู่ ส่วนหนอนไหมเพศผจู้ ะเป็นจุดสีขาวน้ํานม เพียงจดุ เดยี วท่สี ่วนท้องระหว่างปล้องท่ี ๘ และ ๙ ระยะดักแด้ 28

อยื๋ น่ๆี มาดสู ว่ นประกอบ อวัยวะภายในสิ นา่ เกลยี ดเนอะ เหน็ ตวั เปน็ ๆ น่ารกั กว่าอะ่ สว่ นประกอบอวยั วะภายในของไหม อวยั วะภายในของตวั ไหม หนอนไหมจะมีอวัยวะต่างๆ ท่ีอยู่ภายในมากมาย ซ่ึงแต่ละชนิดจะทำ�หน้าที่ที่แตกต่างกันออกไปเพ่ือการเจริญ กรมหม่อนไหมเติบโต เช่น ระบบทางเดินอาหาร ระบบขับถ่าย ระบบหายใจ ระบบการสร้างเส้นไหมภายในและการพ่นเส้นใยไหม เพ่ือ การสรา้ งรังไหม a: anus ns: nervous system c: colon r: rectum dv: dorsal vessel si: small intestine g: gonad sg: salivary gland i: integument sl: silk gland mg: mid-gut sp: spiracle mv: malpighian vessel t: trachea wd: wing disc 29

ทางเดนิ อาหาร ทางเดินอาหารทำ�หนา้ ท่เี ก่ยี วกับการย่อยและดูดซึมอาหาร มีลักษณะเป็นท่อตั้งแต่ปากถึงทวารหนัก ท่อทางเดินอาหารจะ เชื่อมติดกันกับร่างกายโดยอาศัยกล้ามเนื้อเป็นตัวยึดให้ติดกัน ท่อทางเดนิ อาหารจะแบ่งออกเป็น ๓ ส่วน คือ ๑. ล�ำ ไสต้ อนตน้ อวยั วะสว่ นนกี้ จ็ ะท�ำ หนา้ ทใ่ี นการปอ้ งกนั การไหลยอ้ นกลบั ของอาหาร จากล�ำ ไสต้ อนกลางมายังล�ำ ไสต้ อนต้น กรมหม่อนไหม ๒. ล�ำ ไสต้ อนกลาง ทำ�หน้าทด่ี ดู ซมึ อาหาร และบางครั้งทำ�หนา้ ที่ทงั้ ดดู ซึมและ ขับถ่ายออกเปน็ ของเสียดว้ ย ๓. ล�ำ ไสต้ อนปลาย ทำ�หน้าท่ีในการดูดน้ําจากกากอาหารท่ีผ่านเข้ามาทำ�ให้ กากอาหารแห้ง ซึ่งมีกล้ามเน้ืออยู่ ๖ กลุ่ม กากอาหารจะ เปลย่ี นเป็นรูปหกเหลีย่ มก่อนที่จะถ่ายออกมาเป็นมลู ไหม 30

อวยั วะที่ใช้ในการขบั ถา่ ย เปน็ อวยั วะท�ำ หนา้ ทเ่ี กย่ี วกบั การขบั ถา่ ยของเหลวประกอบ ดว้ ยทอ่ สีเหลือง ๖ ทอ่ แบง่ เปน็ ๒ ชดุ ๆ ละ ๓ ท่อ กรมหม่อนไหมDESCCODINGTUBES ASCENDING TUBES URINARY BLADDER RECTUM 31

ต่อมสร้างเส้นไหม หนอนไหมมตี อ่ มสรา้ งเส้นไหม ๑ คู่ อยู่ในส่วนปาก เมือ่ หนอนไหมเจริญเต็มที่แล้วต่อมนี้จะขยายใหญ่อยู่ในส่วนท้อง ระหวา่ งปล้องที่ ๔ และ ๘ โดยต้งั อยูด่ ้านซา้ ย-ขวา ลกั ษณะการพน่ เสน้ ใยของหนอนไหมจะพน่ ออกมา ๒ ลกั ษณะ คือ ๑) ลักษณะตัวเอส S (S–type) หนอนไหมจะพน่ ออก มาในช่วงการสร้างรังระยะแรก ซ่ึงเป็นส่วนของรังภายนอก กรมหม่อนไหมการเรียงตัวของเส้นใยในลกั ษณะนีจ้ ะสาวง่าย ๒) ลกั ษณะเลขแปด (๘ type) ซึ่งมกั พบชว่ งทำ�รงั ตอน ใน เสน้ ไหมท่ีพน่ ออกมาจะเล็ก สาวยาก และขาดบ่อย อวัยวะท่ีใช้ในระบบไหลเวยี นโลหิต ระบบการไหลเวียนโลหิตของหนอนไหมเป็นระบบเปิด ซึ่งเกดิ จากการบบี ตวั โดยอัตโนมตั ิ ซง่ึ เปน็ ท่ออย่บู รเิ วณสนั หลงั ของล�ำ ตวั 32

อวยั วะทใ่ี ช้ในการหายใจ การหายใจของหนอนไหมจะผ่านทางรูหายใจและ ท่ออากาศรูหายใจจะอยู่ข้างลำ�ตัวหนอนไหมทั้ง ๒ ข้าง มดี ้วยกนั ๙ คู่ อวัยะเพศ ในระยะท่ีเป็นตัวหนอน อวัยวะเพศจะยังไม่มีการเจริญ มากนักเหมือนในระยะดักแด้ซึ่งจะสามารถสังเกตเห็นอวัยวะ เพศไดช้ ัดเจน กรมหม่อนไหม อวัยวะเพศผู้ ประกอบด้วย อัณฑะ ๒ ข้าง มีรูปร่าง คลา้ ยไต อยู่ใต้ผิวหนงั ส่วนทอ้ งปล้องท่ี ๕ อวยั วะเพศเมีย ประกอบดว้ ยรังไข่ รูปสามเหล่ียม ๑ คู่ อยู่บริเวณด้านหลังลำ�ตัวส่วนท้องปล้องท่ี ๖ ซ่ึงรังไข่แต่ละอัน จะแบ่งเป็น ๔ สว่ น ซ่งึ จะพัฒนาไปเป็นท่อไข่ 33

ระยะดกั แด้ จะหยุดกินอาหารและไม่มีการเคลื่อนไหวระยะดักแด้ นเ้ี ปน็ ระยะทเ่ี จรญิ เปล่ียนแปลงต่อมาจากหนอนไหม กรมหมอ่ นไหมแหม... ณเดช 34

ระยะผีเส้อื ลักษณะภายนอกของดักแดไ้ หม ระยะผีเส้ือเป็นระยะที่เจริญเปล่ียนแปลงต่อมาจาก ระยะดักแด้ ล�ำ ตวั ผีเสือ้ แบง่ ออกเปน็ ๓ สว่ น คือ สว่ นหัว ส่วนอก และสว่ นท้อง รอบ ๆ ล�ำ ตัวผเี ส้ือจะถูกปกคลุมไป กรมหมอ่ นไหม ส่วนอก สามารถแบ่งออกเป็น ๓ ปล้อง คือดว้ ยขนมีขนาดเลก็ ๆ ทั่วท้งั หมด ๑. ส่วนประกอบภายนอกของผีเสื้อ ลักษณะ ภายนอกของผเี สือ้ สว่ นหัว ประกอบดว้ ย ตาเลก็ ๆ รูปหกเหลย่ี ม อกปลอ้ งหนา้ อกปลอ้ งกลาง และอกปลอ้ งหลงั แตล่ ะปลอ้ ง มีขา ๑ คู่ ทอ่ี กปลอ้ งกลางและหลงั จะมปี ีก ปลอ้ งละ ๑ คู่ ล�ำ ตวั ผเี สอ้ื สว่ นทอ้ ง ผเี สือ้ เพศผจู้ ะมี แบง่ ออกเปน็ ๘ ปลอ้ งส่วนเพศเมยี จะมี ๗ ปล้องบรเิ วณ ๓ สว่ น ปลายปล้องสดุ ทา้ ยเราจะสงั เกตเห็น อวัยวะเพศได้ 35

ภายในรังจะมดี ักแด้วงจรชวี ติ ของหนอนไหม สุดทา้ ยเป็นผีเส้ือ กรมหมอ่ นไหมไหมทโี่ตเต็มทจ่ีะ เรม่ิ จากไข่ไหม พ่นใยเรียกว่ารงั ไหม หนอนไหมวัยแก่ วยั ๔-๕ผา้ ไหม หนอนไหมวัยออ่ น วยั ๑-๓ ผีเส้อื หนอนไหม 36

หนอนไหมจะกนิ อาหาร ๓ มอ้ื เหมอื นคนนแ้ี หละจะ๊ คอื เชา้ กลางวนั และเยน็ การกินอาหารหนอนไหมวัยอ่อน (วยั ๑-๓) จะกนิ ใบออ่ นเหมอื นเรา เล้ียงเด็ก เราจะให้เด็กกินอาหาร ออ่ นๆ จะไดย้ อ่ ยงา่ ยๆ ไง นค่ี อื โรงเลย้ี งไหมวยั ออ่ น ไหมวยั ออ่ นจะกนิ ใบหมอ่ นประมาณ ๒๐-๒๕ กโิ ลกรมั ตอ่ แผน่ หรอื กลอ่ ง (๑ แผน่ ประมาณ ๒๐,๐๐๐ ตวั ) ควรเลย้ี ง ดว้ ยใบหมอ่ นสดตามเวลาทก่ี �ำ หนด ใหเ้ พยี งพอ โดยมอ้ื กลางวนั ใหเ้ ทา่ หรอื นอ้ ยกวา่ มอ้ื เชา้ สว่ นมอ้ื เยน็ ใหม้ ากกวา่ เนอ่ื งจากระยะเวลาทห่ี นอนไหม จะไดก้ นิ ใบหมอ่ นในมอ้ื ตอ่ ไปยาวกวา่ มอ้ื อน่ื ใบหมอ่ นทใ่ี ชเ้ ลย้ี งจะตอ้ ง ห่ันให้มีขนาดพอดี คือห่ันเป็นรูปส่ีเหล่ียมจัตุรัสให้มีด้านยาวและ ดา้ นกวา้ งขนาดเทา่ ความยาวของตวั หนอน กรมหม่อนโห...ไหมท�ำ ไมยงุ่ ยากขนาดน้นี ะ 3377

ไหมวัยแก่กนิ ใบหม่อนมากประมาณ ๘๕-๙๐% ของปรมิ าณใบหม่อนทง้ั หมด ดังนั้นควรให้อาหารวนั ละ ๓-๔ ครงั้ ในปรมิ าณท่พี อเพียงกับความตอ้ งการ จะท�ำ ให้ตัวหนอนไหมสมบูรณ์และได้รงั ดมี ี คุณภาพ และควรขยายพน้ื ที่ให้เหมาะสม ในแต่ละวยั ดว้ ย กรมหมอ่ นไหมแลว้ ไหมเนย่ี มนั มีกี่พันธุ์ ละฟ้าใสโอว้ ... โอ้ว... เราแบ่งเปน็น้องณเดช ๓ ประเภท จ�ำ แนกพนั ธ์ุงงอกี แล้วครับ ตามจ�ำ นวนการฟักออก ของไขไ่ หม ตามธรรมชาติในรอบปี 38

เราแยกเป็นไหมที่ไข่ฟักออก ๑ คร้ังต่อปี ซ่งึ พบ ในเขตหนาว ไดแ้ ก่ พนั ธยุ์ โุ รป ไขไ่ หมทฟ่ี กั ออก ๒ ครง้ั ตอ่ ปี เขตอบอุ่น ไดแ้ ก่ พนั ธจุ์ ีน พันธ์ญป่ี ุน่ และไขไ่ หม ทฟ่ี กั ออกตลอดปี เขตรอ้ น ไดแ้ ก่ พนั ธุ์ไทย จะไมม่ กี ารพกั ตวั สามารถฟกั เองไดห้ ลงั จากทม่ี ผี เี สอื้ วางไขแ่ ลว้ ๑๐-๑๒ วนั กรมหม่อนไหมมีพันธยุ์ ุโรปดว้ย หนคู ิดว่ามแี ต่ ในเมืองไทย อย่างเดยี วคะ่ 39

การจ�ำ แนกพนั ธ์ุไหม พนั ธจ์ุ นี กรมหมอ่ นไหมรงั มลี กั ษณะกลมสขี าว เสน้ ใยเลก็ และเรยี บ พนั ธญ์ุ ป่ี นุ่ รงั คอ่ นขา้ งใหญ่ สขี าว ลกั ษณะของรงั ไหม คลา้ ยเมลด็ ถว่ั ลสิ ง 40

พนั ธย์ุ โุ รปกรมหมอ่ นไหมพนั ธ์ุไทย ลกั ษณะไข่ หนอน และรงั ไหมมขี นาดใหญ่ รงั ไหมมสี ขี าวรงั เลก็ บาง ลกั ษณะรงั มชี พี จกั รชวี ติ ยาว นล่ี ะ่ จะ่ พนั ธไุ์ หม ทพ่ี ดู ถงึ คลา้ ยรปู กระสวย สเี หลอื งทอง 41

แลว้ ไหม เป็นพันธุ์ไทยลูกผสมค่ะ แล้วก็ยังมี ท่ีพี่ฟ้าเลี้ยง อีกพันธ์ุไทยพ้ืนบ้าน รังสีเหลือง พันธุ์อะไรครับ ๒ พนั ธทุ์ น่ี ยิ มกนั คอื พนั ธไุ์ ทยพน้ื บา้ น รงั สเี หลอื ง แลว้ กพ็ นั ธ์ลุ ูกผสมเฉยๆ แลว้ ท�ำ ไมพฟ่ี ้าใส เพราะเล้ยี งงา่ ย แขง็ แรง ... อายุ เลอื กเลย้ี งพนั ธุ์ไทย หนอนไหมสั้น เปลอื กรงั หนา ... เหมาะท่จี ะสาวโดยใชเ้ คร่ืองสาวไหม กรมหมอ่ นไหมลูกผสมละครับ อัตโนมตั ิและกง่ึ อตั โนมัติ เครอื่ งสาวไหม? อยากรลู้ ะสิ แตพ่ ่ียัง อยากคะ่ อยากครบั ไม่บอกหรอกวา่ คอื อะไร แต่พ่จี ะพาไป ดูไขไ่ หมกอ่ น อยากดูไม๊ 42

ไขไ่ หม เออเพ่ิงเคยเห็นว่ามนั ไมไ่ ด้ กลมเหมือนไขไ่ ก่ แตม่ ันกลมๆ แบนๆ เนอะ นอ้ งณเดช จะจ�ำ หมดไม๊เน่ีย กรมหมอ่ นไหมเธอไม่ต้องจ�ำ ทง้ั หมด เออจรงิ ด้วย แหม...ไขไ่ หมยังแบง่ ออกเป็น ๒ ชนดิ อีกนะ หรอก ครูไมไ่ ดเ้ อาไป ก็นกึ วา่ ตอ้ งเอาไปสอบ แล้วทแ่ี บ่งเปน็ ออกข้อสอบ เฮอ้ ๒ ชนดิ มนั มีอะไร บ้างครบั 43

แบง่ เปน็ ไขไ่ หมทไี่ มม่ กี ารพกั ตวั หรอื ไขไ่ หมฟกั ออก ตลอดปี กบั ไขไ่ หมทม่ี กี ารพกั ตวั หรอื ไขไ่ หม ฟกั ออก ๑ หรอื ๒ ครง้ั ต่อปี เด๋ียวเราไปดูหอ้ งกกไข่กัน อยุ๊ มีห้องกกไข่ดว้ ย เหมือนไกเ่ ลย กกไข่ เหมอื นแม่ไกใ่ ชไ่ ม๊คะ พี่ฟา้ ใส กรมหม่อนไหมต้องไปดูเอาเอง สจิ ๊ะ ไปกนั คะ่ 44

มาถึงหอ้ งกกไข่ ห้องกกไข่เน่ียต้องสะอาดปลอดการกกไขไ่ หมยงั ไงคะ จากเชอ้ื โรค ตอ้ งฆา่ เชอื้ โรคทห่ี อ้ งกก กรมหม่อนไหมและอปุ กรณต์ า่งๆและหมน่ั คอยดแู ล อปุ กรณต์ า่ งๆ วา่ ใชง้ านไดป้ กตหิ รอื ไม่ ถ้าเสยี ก็ต้องรบี ซอ่ ม ก า ร ก ก ไ ข่ ไ ห ม ต้ อ ง ก ก ไ ข่ ไ ห ม ที่ อุ ณ ห ภู มิ ๒๕ องศาเซลเซียล ความช้ืนสัมพันธ์ ๘๐% ขึน้ ไป กกนาน ๑๐-๑๒ วัน ก็จะฟกั ออกเป็นตวั 45

จากน้นั ใหห้ ่อไขไ่ หมด้วยกระดาษสีดำ�เพอื่ ป้องกนั ไมใ่ ห้คพั ภะท่ีเจริญเติบโตเรว็ กวา่ ฟกั ออก เปน็ ตวั กอ่ น ในวนั ที่ ๑๐ ของ การกกไขไ่ หมจงึ เปดิ กระดาษด�ำ ใหไ้ ดร้ บั แสง ตง้ั แตเ่ วลา ๐๖.๐๐ น. เป็นต้นไป กรมหม่อนไหมไหมจะเรมิ่ ฟักออกเป็นตัวพรอ้ มทจ่ี ะเลยี้ งได้ใน เวลา ๑๐.๐๐ น. 46

กรมหม่อนไหมออ๋ กำ�ลังยา้ยไขไ่หมไปอกี ท่นี งึ นนั่ คนงานเค้าขน กลอ่ งอะไรอะ่ แบบนม้ี นั ต้องระวงั เปน็ พเิ ศษรเึ ปล่า เพราะเท่าทฟี่ งั เธอพูดมา เราว่าไขไ่ หม มันบอบบางมากเลยนะ ใช่การขนย้ายไข่ไหมต้องให้กระทบกระเทือนน้อยท่ีสุด ระวังอย่าให้ห่อไข่ไหมถูกแสงแดดโดยตรงควรขนส่ง ไขไ่ หมในชว่ งเชา้ หรอื เยน็ แลว้ กอ่ นทจี่ ะเอาไหมลงกลอ่ ง ต้องให้ไข่ไหมมีความชื้นตลอดเวลา หากผ้าห่อไข่ไหม แห้งใหใ้ ชก้ ระบอกฉีดน�ำ้ ฉีดพ่นที่ห่อไขไ่ หมพอหมาด ๆ 47

โอย๊ .......เม่ือยจัง เป็นผู้ชายอะไร เดนิ แค่นบี้ ่น ไมอ่ ดทนเลย้ กรมหมอ่ นไหมอะแฮม่ ... ไมอ่ะ เปน็ ผูช้ าย เอาละ่ อยา่ ทะเลาะกันเมอื่ ยไม่ได้เหรอ เกรงใจพ่ีฟ้าใสหน่อย เอา้ ถ้าเม่ือย เดี๋ยวเราไป นั่งพกั ท่ีศาลาตรงโน้นกัน 48

พักเหนื่อยทศ่ี าลานง่ั เล่นมุมหนึ่งเปน็ ที่โล่งๆ กรมหม่อนไหมหนกู เ็ห็นดว้ ยคะ่ที่นส่ี บายดจี งั นะ โล่งโปรง่เห็นด้วยครบั สบาย แล้วถา้ เราอยากจะ เรากต็ ้องเตรียมโรงเล้ยี งไหม เลี้ยงไหมบา้ ง ท�ำ ความสะอาดโรงเลยี้ งพรอ้ มอปุ กรณ์ ตอ้ งท�ำ ไงครบั จากนนั้ กจ็ ดั ท�ำ แผนความตอ้ งการ ไขไ่ หมท้งั ปี การเตรยี มสารเคมีต่างๆ ท่ีใชใ้ นการเล้ียงไหม 49

เดินผา่ นไปยังอีกพืน้ ทีน่ ึง โอ้โห นี่มนั อะไร ครับเนยี่ น่คี อื อุปกรณ์การเล้ียงไหมค่ะ กรมหม่อนไหมโหฟ้าใสทำ�ไว้แบบนีเ้ลยเหรอ กม็ ีคนมาเย่ยี มชมบ่อยๆ ฟ้าใสเลย ทำ�เป็นดสิ เพลย์ไว้บางสว่ นอะ่ เพราะอุปกรณเ์ หล่านม้ี ันไม่ได้ อย่ทู ีเ่ ดยี วกนั ก็เลยเอามา รวมกนั ไว้ทน่ี ี่เลย 50