Companiin dotood auditiin onol arga zuin asuudal

69 хэрэгждэг үйл ажиллагаа” гэж үзсэн. Судлаачдын үзэл баримтлалыг нэгтгэж үзвэл байгууллагын дотоод хяналтын үндсэн зорилгыг санхүүгийн мэдээллийн найдвартай ба үнэн зөв байдлыг хангах, бизнесийн үйл ажиллагааг үр ашигтай хөтлөн явуулах, хөрөнгийн ашиглалт, хамгаалалтыг хянах, хууль, дүрэм журам, гэрээний үүрэг хариуцлагыг сахин биелүүлэх явдал гэж үзэж иржээ. Харин ДА МПОУС-д дотоод хяналтыг “дэвшүүлсэн зорилго, өгөгдсөн даалгаварыг биелүүлэх магадлалыг дээшлүүлэх ба түүнийг биелүүлэхэд учрах эрсдлийг удирдах зорилгоор компанийн 70 удирдлага, өмчлөгчид болон бусад талаас хэрэгжүүлж байгаа үйл ажиллагаа” , ивээн 71 тэтгэгч байгууллагуудын хороо COSO -гоос “компанийн үйл ажиллагааны үр ашиг, санхүүгийн тайлагналын үнэн зөв байдал, холбогдох хууль дүрэм журмын биелэлтийг хангах зорилгоор төлөөлөн удирдах зөвлөл, гүйцэтгэх удирдлага болон ажилтнуудын зүгээс хэрэгжүүлж байгаа компанийн зорилгодоо хүрэх баталгааг 72 олгодог үйл ажиллагаа” гэснээс үзэхэд орчин үед дотоод хяналтыг байгууллагын зорилгод нөлөөлөх эрсдлийг удирдах арга хэрэгсэл гэж үзэх болсон нь харагдаж байна. Харин байгууллагын эрсдлийн удирдлагын тогтолцооны мөн чанарыг COSO-оос “өмчлөгчид, гүйцэтгэх удирдлага болон ажилтнуудын зүгээс стратегийн төлөвлөгөө боловсруулахаас авахуулаад байгууллагын бүхий л үйл ажиллагааг хамарсан процесс бөгөөд үйл ажиллагаанд нөлөө үзүүлэх аливаа үйл явдлыг илрүүлж, түүнтэй холбоотой эрсдлийг удирдах, түүнчлэн эрсдлийг хүлээн авах боломжит түвшинг оновчтой хэмжээнд байлгаж, компанийн зорилгодоо хүрэх баталгааг олгодог 73 хяналтын үйл ажиллагаа” гэж тодорхойлсон. Эрсдлийн удирдлага ба дотоод хяналтын тодорхойлолтын агуулгыг харьцуулан үзвэл эдгээрийн аль аль нь 69 Батжаргал.Р нар. (2010), Дотоод аудит. НББ хөгжүүлэх сан.: 26. 70 The Institute of Internal Auditors, (2009), International standards for the professional practice of internal auditing. 71 COSO-оос1992 онд “Дотоод хяналтын суурь зарчмууд” (Internal control-Integrated framework) илтгэлийг хэвлүүлсэн бөгөөд энэхүү илтгэлд байгууллагын дотоод хяналтын системийн тодорхойлолтыг өгч дотоод хяналтын системийг үнэлэхэд ашиглагдах арга хэрэгслийг тогтоож, компанийн дотоод хяналтын загвар (модел)-ыг анх удаа боловсруулсан. Үүнээс хойш өнгөрсөн 20 жилийн хугацаанд бизнесийн загвар, үндэстэн дамнасан ажил гүйлгээ, аутсорсинг эрчимтэй хөгжиж байгаа; компанийн засаглалд эрх мэдэл гүйцэтгэх удирдлагаас ТУЗ руу шилжих хандлага эрчимтэй явагдаж байгаагаас аудитын хорооны үүрэг өсөн нэмэгдэж байгаа; интернэтийн орчны технологийн өөрчлөлт гэсэн гурван хүчин зүйл нь байгууллагын дотоод хяналтын зохион байгуулалт, арга горимд зарчмын нөлөө үзүүлснийг харгалзан 2013 оны 5 сард “Дотоод хяналтын суурь зарчмууд”- ийг дахин гаргасан. 72 Stephen.J. McNally, (2013), The 2013 COSO framework & SOX compliance.One approach to an effective transition. Strategic finance. June. 73 Stephen.J. McNally, (2013), The 2013 COSO framework & SOX compliance.One approach to an effective transition. Strategic finance. June. 96

“компанийн зорилгодоо хүрэх баталгааг олгох” үйл ажиллагаа бөгөөд энэхүү үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэгч нэгж нь “төлөөлөн удирдах зөвлөл, гүйцэтгэх удирдлага ба бусад ажилтнууд” болох нь харагдаж байна. Харин үйл ажиллагааны зорилгыг тодорхойлсон байдлаас үзвэл эрсдлийн удирдлага нь үйл ажиллагаанд нөлөө үзүүлэх аливаа үйл явдлыг илрүүлж түүнтэй холбоотой эрсдлийг удирдах, түүнчлэн эрсдлийг хүлээн авах боломжит түвшинг оновчтой хэмжээнд байлгах зорилготой бол дотоод хяналт нь эрсдлийг бууруулах зорилготой болох нь харагдаж байна. Дотоод хяналт нь байгууллагын бүх талын үйл ажиллагааг хамран, дэс дараалалтайгаар давтагдан, тасралтгүй үргэлжилдэг шинжтэй процесс, харилцан хамаарал бүхий удирдлагын цогц арга хэмжээ юм. Системийн онолд “систем” гэсэн ойлголтыг тодорхой орчинд, тус бүрдээ хувь нэмэр оруулдаг харилцан хамаарал бүхий хэсгүүд (элементүүд)-ээс бүрдэж, нэгэн зорилгод чиглэсэн цогц үйл ажиллагаа гэж үздэг. Аливаа системд түүнийг бүрдүүлэгч элементүүдийн үүрэг, харилцан хамаарлыг тогтоож болох бөгөөд дараах бүрдэл хэсгийг ялган тодорхойлох боломжтой бол систем гэж үздэг. Энэ нь системийн бүтэц, түүнийг бүрдүүлэгч дэд систем ба элементүүд, системийн оршин тогтнох буюу нөхцөлдүүлэх хүчин зүйл (шаардлага), зохион байгуулалтын процесс хэрэгжих орчин юм. Тэгвэл дотоод хяналт нь байгууллагын дотоод орчинд тодорхой элементүүдийн харилцан үйлчлэлд хэрэгждэг бөгөөд эрсдлийг бууруулах зорилгод чиглэсэн үйл ажиллагаа тул системтэй үйл ажиллагаа мөн болох нь харагдаж байна. Иймд судлаачид дотоод хяналтын тухай ойлголтыг тодорхойлохын зэрэгцээ “дотоод хяналтын систем”-ийн бүтэц, зохион байгуулалтад анхаарлаа хандуулж ирсэн бөгөөд энэхүү системийн бүтцийн талаарх ойлголт өөрчлөгдсөөр ирсэн байна. Анх 1973 онд Америкийн мэргэшсэн нягтлан бодогчдын институт (AICPA)-ийн “Аудитын стандартын тухай журам”(SAS №1)-д байгууллагын дотоод хяналтын системийг захиргааны хяналт ба нягтлан бодох бүртгэлийн хяналтыг багтаасан цогц үйл ажиллагаа гэж тодорхойлоод “захиргааны хяналт нь компанийн шийдвэр гаргах ба түүнийг биелүүлэх үйл явцад тодорхой горимуудыг хэрэгжүүлэх, баримтжуулах зорилготой зохион байгуулалтын бүтэц байдаг бол нягтлан бодох бүртгэлийн хяналт нь хөрөнгө активын бүрэн бүтэн байдал ба түүний бүртгэл, тайлагналын үнэн зөвийг 74 хангахад чиглэгдэнэ” гэжээ. Дараа үеийн судлаачид дээрх хандлагыг халж ялангуяа санхүүгийн тайлангийн аудитын салбарын судлаач эрдэмтэд Дж.Робертсон, Aренс.А, 74 Новоселов.И.В, (2010), Развитие внутреннего аудита в корпорациях. Диссертация на соискание ученой степени кандитата экономических наук. Иркутск.: 66. 97

Лоббек.Ж, Ф.Л.Дефлиз нар дотоод хяналтын системийг хяналтын орчин, нягтлан бодох бүртгэлийн систем ба хяналтын горимууд гэсэн гурван үндсэн элементээс бүрдэнэ гэж үзэж иржээ. Дотоод хяналтын системийг бүрдүүлэгч элементүүдийн талаар энэхүү ойлголтыг COSO-оос дотоод хяналтын загвар гаргах хүртэл (1992) мөрдөж ирсэн. COSO-ийн загвараар дотоод хяналтын систем нь хяналтын орчин, эрсдлийн үнэлгээ, хяналтын горимууд, мэдээллийн систем ба мэдээллийн сүлжээ (коммуникац), мониторинг гэсэн хоорондоо харилцан хамаарал бүхий таван элементээс бүрдэнэ гэж үзсэн. Мөн дотоод хяналт ба эрсдлийн удирдлагыг харилцан хамаарал бүхий процесс гэж үзэх болсонтой холбоотой “Дотоод хяналтын суурь зарчмууд”-ыг өргөжүүлж 2004 онд “Байгууллагын эрсдлийн удирдлагын суурь зарчмууд” (Enterprise Risk Management-Integrated Framework)-ыг гаргасан. Энэхүү баримт бичигт зааснаар эрсдлийн удирдлага нь дотоод орчин бүрдүүлэх, эрсдэлд хүргэх үйл явдлыг илрүүлэх, эрсдлийг үнэлэх, эрсдлийг удирдах арга хэмжээг хэрэгжүүлэх, мэдээллийн систем ба мэдээллийн сүлжээ (коммуникац) бий болгох, мониторинг хийх гэсэн элементээс бүрдэнэ гэжээ. Өөрөөр хэлбэл эдгээр элементүүд нь дотоод хяналт ба эрсдлийн удирдлагын тогтолцоог байгууллагад хэрэгжүүлэхэд зайлшгүй оролцох ёстой үйл явц юм. Эрсдлийн удирдлага ба дотоод хяналтын тогтолцооны элементүүдийг дүрслэл 24-д үзүүлэв. Дүрслэл 24. Эрсдлийн удирдлага, дотоод хяналтыг хэрэгжүүлэх үе шат Эрсдлийн удирдлагын тогтолцоог хэрэгжүүлэх үе шат дотоод орчин бүрдүүлэх эрсдэлд хүргэх үйл явдлыг илрүүлэх эрсдлийг үнэлэх Дотоод хяналтын тогтолцоог эрсдлийг удирдах бүрдүүлэх үе шат: арга хэмжээг -хяналтын орчин бий болгох хэрэгжүүлэх -эрсдлийг үнэлэх - хяналтын горимуудыг хэрэгжүүлэх мэдээллийн - мэдээллийн систем ба түгээх сүлжээ бүрдүүлэх систем ба түгээх - дотоод хяналтын мониторинг хийх сүлжээ бүрдүүлэх мониторинг хийх Эх сурвалж: Горилогчийн дүрслэл 98

Дотоод хяналт, эрсдлийн удирдлагыг бүрдүүлэгч элементүүдийн харьцуулалтаас үзэхэд аль аль нь эрсдлийн удирдлагад суурилсан бөгөөд хяналтын тодорхой орчин бүрдүүлсний үндсэн дээр тодорхой арга горимуудыг хэрэгжүүлж, мэдээллийг түгээн, үр дүнг тооцох тогтолцоо юм. Байгууллагад дотоод хяналтын тогтолцоог бүрдүүлэхийн тулд юуны өмнө хяналтын орчинг бий болгох шаардлагатай. Хяналтын орчин нь өмчлөгчид, төлөөлөн удирдах зөвлөл болон гүйцэтгэх удирдлагын зүгээс дотоод хяналтын системийг бий болгох, үйл ажиллагааг нь дэмжихэд чиглэсэн үйлдэл, хяналтыг хэрэгжүүлэх боломж, нөхцөл юм. Хяналтын орчинд компанийн засаглах удирдлагын оролцоо, компанийн зохион байгуулалтын бүтэц, эрх мэдэл үүрэг хариуцлагын хуваарилалт, гүйцэтгэх удирдлагын үзэл баримтлал, ажиллах арга барил, хяналтын тогтолцоо, түүний дотор дотоод аудитын чиг үүрэг, хүний нөөцийн бодлого, журам, ажил үүргийн хуваарилалт зэргийг хамруулан авч үзэх ёстой. Үр дүн бүхий хяналтын сайн орчинг бүрдүүлэхэд дотоод хяналтыг бий болгож, тасралтгүй сайжруулах удирдлагын хүсэл чармайлт, түүнийг хүлээн авч хэрэгжүүлэх компанийн чадавхи хоёр чухал нөлөөтэй. Засаглах болон гүйцэтгэх удирдлагын зүгээс компанид сайн засаглалыг бий болгох, дотоод хяналтыг үр ашигтай хэрэгжүүлэх хүсэл, эрмэлзлэлтэй бөгөөд дотоод хяналтаа сайжруулах алхам бүрийг дэмжиж урамшуулдаг бол удирдлагын чармайлт байна гэж үзнэ. Дотоод хяналтыг хэрэгжүүлэх компанийн чадавхийг бүрдлүүлэхийн тулд ажилтнуудад компанийн зорилго, үйл ажиллагааны мөн чанар, хяналтын үр ашиг, үр дүнгийн талаар системтэй сургалт явуулах нь хяналт хэрэгжих хөрс суурь (чадавхи)- ийг бий болгоно. Эрсдэл нь байгууллагын зорилгоо биелүүлэх, стратегийн төлөвлөгөөгөө 75 хэрэгжүүлэхэд нь сөргөөр нөлөөлөх үйл явдал, аюул занал юм . Эрсдлийг удирдах зайлшгүй нөхцөл бол эрсдлийн үнэлгээ мөн. Эрсдлийн үнэлгээ нь компанийн үйл ажиллагааны бүх чиглэлд учирч болзошгүй эрсдлийг илрүүлэх ба байгууллагын энэхүү эрсдэлд өртөх түвшинг тодорхойлох үйл явц юм. COSO-ийн загварт хяналт нь эрсдлийг бууруулахад чиглэгдсэн үйл ажиллагаа тул дотоод хяналтыг хэрэгжүүлэхдээ юуны түрүүнд байгууллагыг зорилгодоо хүрэхэд нь учирч болзошгүй гадаад ба дотоод эрсдлийг үүсгэх хүчин зүйлсийг тодорхойлж үнэлэх ёстой гэж үздэг. Дотоод хяналтын системийн гуравдах элемент болох дотоод хяналтын горимууд нь удирдлагаас гаргасан шийдвэрийн биелэлтийг хангахад хяналтын зорилгоор 75 COSO. (2004), Эрсдлийн удирдлагын суурь зарчмууд. 99

тусалж буй арга барил, арга хэрэгсэл юм. Судлаачдын бүтээлээс үзэхэд хяналтын горим нь ажил үүргийн оновчтой хуваарилалт, зөвшөөрөл олгох журам, баримтаар тавих хяналт, биет хяналт, хараат бус хяналт гэсэн элементүүдээс бүрдэж байна. Компанийн зорилгыг биелүүлэхийн тулд хэрэгжүүлж байгаа үйлдлүүд, жишээ нь зөвшилцөл, ажил үүргийн хуваарилалт, зөвшөөрөл олгох, шалгах, хянах, тайлагнах, хөрөнгийн аюулгүй бодит байдлыг хангах зэрэг нь хяналтын арга барил мөн. Байгууллагын бодлого, горим журам, ажил үүргийн хуваарилалтыг оновчтой хийж баримтжуулсан байх, ажилтнуудын хариуцлага тодорхой бөгөөд ойлгомжтой байх, ажил гүйлгээ батлагддаг бөгөөд хянагддаг байх, хөрөнгө активийн бүрэн бүтэн, бодит байдлыг хянах горим зэрэг нь хяналтын хэрэгсэл мөн. Мэдээллийн систем нь мэдээлэл дамжуулах дэд бүтэц болох программ хангамж, ажилтнууд, түгээх горимууд болон мэдээллээс бүрддэг. Байгууллагын мэдээллийн систем нь санхүүгийн мэдээ тайлан, бизнесийг удирдах болон хөгжүүлэх чиглэлээр гарсан шийдвэрийн гүйцэтгэлийн талаарх бүхий л мэдээллийг багтаасан байдаг тул дотоод хяналтад шийдвэрлэх үүрэгтэй. Системээр бий болсон мэдээллийн чанар нь үйл ажиллагааг удирдах, хянах, оновчтой шийдвэр гаргах болон санхүүгийн тайланг үнэн зөв бэлтгэх удирдлагын чадварт нөлөөлнө. Хамгийн үр ашигтайгаар зохион байгуулсан мэдээллийн систем нь өмчлөгчид, удирдлага, ажилтнуудыг мэдээллийн урсгалаар тасралтгүй хангана. Мөн мэдээллийн систем нь хувь нийлүүлэгчид, үйлчлүүлэгчид, бэлтгэн нийлүүлэгчид, засгийн газрын байгууллагууд зэрэг гадны хэрэглэгчдийг ч цаг хугацаанд нь шаардлагатай мэдээллээр хангах ёстой. Коммуникаци буюу мэдээллийн сүлжээ нь мэдээллийг түгээх арга хэрэгсэл юм. Мэдээллийн сүлжээ нь бичгэн хэлбэртэй (бодлого, горимыг тодорхойлсон удирдамж, зааварчилга, нягтлан бодох бүртгэлийн бодлого зэрэг) байхаас гадна аман хэлбэртэй (хурал, зөвлөгөөн, мэдээлэл зэрэг) байж болно. Мониторинг нь дотоод хяналтын системийн үр ашгийн үнэлгээ буюу хяналтын арга хэрэгслүүд үр дүнтэй ажиллаж байгаа эсэхийг үнэлэх зорилготой хянаж шинжлэх үйл ажиллагаа юм. Энд дотоод аудитаас гадна бүтээгдэхүүн үйлчилгээний чанарын шалгалт, хөдөлмөрийн аюулгүй ажиллагааны дүрэм зэрэг хяналт шалгалтын олон төрөл хамаарна. Мониторинг нь дотоод хяналтын үр дүнтэй байдлыг үнэлэхэд ихээхэн анхаарал хандуулдаг ба дотоод хяналт дахь давуу болон сул талыг үнэлж, дотоод хяналтыг сайжруулах зөвлөмж өгдөг. Компанийн удирдлагаас хэрэгжүүлж буй эрсдлийн удирдлагын тогтолцоог үнэлж, түүнийг боловсронгуй болгох нь дотоод аудитын үндсэн үүргийн нэг мөн. Эрсдлийн 100

мөн чанарыг тодорхойлсон судлаачдын үзэл баримтлалыг нэгтгэн үзвэл ихэвчлэн 76 төлөвлөгдсөн орлого, ашгийг хорогдуулах гарз, хохирол үүсэх магадлал , 77 тааламжгүй үйл явдал бий болох эсвэл эерэг боломж олгох тодорхойгүй байдал зэргээр сөрөг нөлөөтэй гэж үзэж тодорхойлж иржээ. Гэхдээ сүүлийн үед эрсдлийн оновчтой удирдлага нь бизнесийн өрсөлдөх чадварыг сайжруулахад зарим талаараа эерэг нөлөөтэй гэж үзэх болсон нь Америкийн эрдэмтэн П.Бернстайн “эрсдлийг удирдах, түүнийг хүлээн авах сонголт хийх нь эдийн засгийн субъектыг хөгжүүлэх 78 хөшүүрэг болно” , “эрсдлийг зөвхөн сөрөг нөлөө үзүүлдэг талаас нь бус бас түүний эерэг нөлөөг харгалзан үзэх шаардлагатай, жишээ нь үр ашигтай эрсдлийн удирдлага 79 нь байгууллагын өрсөлдөх чадварыг дээшлүүлэх боломж юм” гэснээс харагдаж байна. Эндээс үзэхэд эрсдэл нь байгууллагын төлөвлөсөн зорилгоос түүний үйл ажиллагааны эцсийн үр дүнгийн өөрчлөлт (хэлбэлзлэл) бөгөөд дотоод аудитаар эрсдлийн удирдлагын үр ашгийг үнэлэхдээ бизнест учирч болзошгүй эрсдлийн сөрөг нөлөөг авч үзэхээс гадна түүний бий болгох давуу тал, боломжийг үнэлэх нь зүйтэй. Эрсдлийн хохирлыг боломжит хэмжээ хүртэл буурулах зорилгоор эрсдэлд хүргэх хүчин зүйлсийн үйлчлэлд зохистой нөлөөлөх нь компанийн эрсдлийн удирдлагын үндэс юм. Эрсдлийн удирдлага нь эрсдлийг илрүүлэх, эрсдлийг үнэлэх, эрсдлийг удирдах арга хэмжээг хэрэгжүүлэх, мониторинг хийх гэсэн дөрвөн үндсэн үе шатыг дамжин хэрэгждэг процесс юм. Эрсдлийг илрүүлэх-ийн тулд байгууллагын зорилгод нөлөөлөх эрсдлүүдийг тодорхойлон, эрсдэлд хүргэх гадаад ба дотоод орчны үйл явдлууд (хүчин зүйлс)-ыг хохирол учруулах юмуу боломж олгох байдлаар нь ангилна. Эрсдэлд нөлөөлөх гадаад хүчин зүйлс нь байгууллагын хүсэл сонирхлоос хамаарахгүйгээр түүний үйл ажиллагаанд нөлөө үзүүлэх үйл явдлууд юм. Судлаачид гадаад хүчин зүйлсийг эдийн засгийн (өрсөлдөгчдийн үйл ажиллагаа, санхүүжилтийн эх үүсвэр хомсдох зэрэг), байгаль цаг уурын (хэт дулаарал, хүйтрэлт, үер, ган зуд зэрэг байгалийн үзэгдлүүд), улс төрийн (УИХ, Засгийн газар солигдож аж ахуйн нэгж, байгууллагын эрх зүйн байдал болон төрийн зохицуулалтын бодлого өөрчлөгдөх зэрэг), нийгмийн (хүн амын шилжилт хөдөлгөөн, хэрэглэгчдийн зан төлөвийн өөрчлөлт, байгууллагын нийгмийн 76 Балашова Н., (2001), Управление рискам: анализ современных тенденций. Рынок ценных бумаг,7. 77 Романов B.C., (2000), Классификация рисков и критерии. Рынок ценных бумаг, 11. 78 Бернстайн П., (2006), Против богов: Укрощение риска. 2-е изд., пер. с англ.: 20. 79 ӨАБНУ-ын Эзэн хааны дэргэдэх Компанийн засаглалын хорооноос гаргадаг компанийн засаглалын кодекс. http://en.wikipedia.org/King Report on Corporate Governance. 2009 101

хариуцлагын талаар олон нийтийн хүлээлт зэрэг), техник технологийн (шинэ технологи, техникийн дэвшил) зэргээр ангилдаг. Эрсдэлд нөлөөлөх дотоод хүчин зүйлс нь байгууллагын өөрийн үйл ажиллагаатай холбоотойгоор түүний зорилгод нөлөөлөх үйл явдлууд бөгөөд эдгээр үйл явдлыг засаглалын (өмчлөгчид болон ТУЗ- ийн дарга, гишүүд өөрчлөгдсөнөөс стратегийн зорилгод өөрчлөлт орох зэрэг), санхүүгийн (төлбөрийн чадвар, мөнгөн урсгалын саатал, хөрөнгө оруулалтын өгөөж г.м), хүний нөөцтэй холбоотой (ажиллагчдын мэдлэг боловсрол, ур чадвар мэргэшил, хөрөнгийн хууль бус ашиглалт, заль мэх, хөдөлмөр хамгаалал аюулгүй ажиллагаатай холбоотой г.м), үйл ажиллагааны (бизнесийн процесс саатах, эргэлтийн хөрөнгийн хангамж, хүрэлцээ г.м) зэргээр ангилж үздэг. Бидний үзэж байгаагаар дотоод аудит нь байгууллагын зорилгод нөлөөлөх эрсдлийг илрүүлж, түүнийг оновчтой удирдаж буйд үнэлэлт өгөх үйл ажиллагаа тул дотоод аудитын зорилгоор эрсдлийг байгууллагын үндсэн зорилготой холбож ангилж үзэх нь зүйтэй. COSO-оос гаргасан “Эрсдлийн удирдлагын суурь зарчмууд”-д байгууллагын үндсэн зорилгыг стратегийн, үйл ажиллагааны, тайлан бэлтгэх ба хууль дүрмийг сахин биелүүлэх гэсэн дөрвөн чиглэлээр тодорхойлсон. Стратегийн зорилго нь байгууллагын эрхэм зорилготой холбоотойгоор оршин тогтнох үндэс, үйл ажиллагааны үндсэн чиглэлийг хамгийн дээд түвшинд тодорхойлсон зорилго юм. Үйл ажиллагааны зорилго нь бизнесийн үр ашгийг нэмэгдүүлэх, бүх төрлийн нөөцийг үр ашигтай ашиглах, хөрөнгө активын хадгалалт хамгаалалт, ашиглалтыг хангахад оршдог бол тайлан бэлтгэх зорилго нь санхүүгийн болон бусад төрлийн үнэн зөв тайлан мэдээгээр гадаад ба дотоод хэрэглэгчдийг хангах явдал юм. Хууль дүрэм биелүүлэх зорилго нь бизнесийн орчны хууль, эрх зүйн бусад баримт бичгүүдийг мөрдөхөөс гадна байгууллагын дотооддоо мөрддөг дүрэм, журам, горим, төлөвлөгөөг сахин биелүүлэхэд оршино. Иймд дотоод аудитын зорилгоор байгууллагын зорилгод нөлөөлөх эрсдлийг стратегийн, үйл ажиллагааны, тайлагналын ба хууль дүрэм сахин биелүүлэхтэй холбоотой эрсдлүүд гэж ангилж үзэх нь зүйтэй. Эрсдлийн хүчин зүйлсийг байгууллагын зорилгод нөлөөлөх байдлаар нь ангилсан байдлыг хүснэгт 9-д үзүүлэв. Эрсдлийг ийнхүү байгууллагын зорилготой холбож ангилах нь дотоод аудитаар эрсдлийн удирдлага, дотоод хяналт, удирдлагын үйл ажиллагааны үр ашгийг үнэлэх болон сайжруулснаар байгууллагын өмнөө тавьсан зорилгодоо хүрэхэд нь туслах үндсэн зорилгыг биелүүлэхэд чиглэсэн зохион байгуулалттай, эмх цэгцтэй хандлагыг бий болох давуу талтай. 102

Хүснэгт 9. Эрсдэлд нөлөөлөх гадаад ба дотоод хүчин зүйлс Байгууллагын зорилго Гадаад хүчин зүйлс Дотоод хүчин зүйлс - улс төрийн (төрийн - бүтэц, зохион байгуулалт зохицуулалтын бодлого) (өмчлөгчид өөрчлөгдөх, - нийгэм эдийн засгийн удирдлагын үйл ажиллагаа) Стратегийн (инфляц, дефляц, хүн амын шилжилт, суурьшилт зэрэг) - байгаль цаг уурын зэрэг - бизнесийн орчны - үйлдвэрлэл, үйлчилгээтэй (өрсөлдөгчид, хэрэглэгчдийн холбоотой (бизнесийн процессын зан төлөв өөрчлөгдөх) саатал зэрэг) - санхүүгийн (санхүүжилтийн - санхүүгийн (эргэлтийн хөрөнгийн эх үүсвэр хомсдох) хангамж хүрэлцээ, төлбөрийн - техник технологийн дэвшил чадвар, мөнгөн урсгал, хөрөнгө - нийгмийн хариуцлагатай оруулалтын өгөөжтэй холбоотой) Үйл холбоотой г.м - техник технологийн (хоцрогдол, ажиллагааны хуучрал зэрэг) - хүний нөөцтэй холбоотой (ажиллагчдын мэдлэг боловсрол, ур чадвар мэргэшил, хөрөнгийн хууль бус ашиглалт, заль мэх, хөдөлмөр хамгаалал аюулгүй ажиллагаатай хобоотой г.м) - гадаад эрх зүйн орчны - ажилтнуудын мэргэжлийн ур өөрчлөлт, шинэчлэл чадвар хангалтгүй байх г.м Тайлагналын - мэдээллийн системийн хоцрогдол зэрэг - хууль эрх зүйн (хууль - дотоод эрх зүйн орчны (дотоод өөрчлөгдөх г.м ) дүрэм, журам, төлөвлөгөө, ажил Хууль дүрэм үүргийн хуваарь, бэлтгэн сахин биелүүлэх нийлүүлэгчид, худалдан авагчдын өмнө хүлээсэн үүрэг хариуцлага зэрэг) Эх сурвалж: Горилогчийн судалгаа Бизнесийн үйл ажиллагаанд үзүүлэх эрсдлийн нөлөөг тодорхойлохын тулд эрсдлийн үнэлгээг хийнэ. Эрсдлийн үнэлгээ нь эрсдэлд хүргэх үйл явдал болох магадлал (Р- probability) ба энэхүү үйл явдлын улмаас байгууллагын үйл ажиллагаанд учирах үр дагавар (С-consequence) гэсэн хоёр параметрээс хамаарах функц юм. Эрсдлийн үнэлгээг чанарын шинжээр нь (их, дунд, бага зэрэг) болон тоон (үнийн дүнгийн) үзүүлэлтээр илэрхийлж болно. Эрсдлийн чанарын үнэлгээний нэлээд түгээмэл арга нь эрсдлийн зураглалыг илэрхийлсэн “магадлал гарз”-ын матрицийг байгуулах арга юм. Энэ аргаар эрсдэлд хүргэх үйл явдал болох магадлал ба учрах үр 103

нөлөө (хохирол)-г эрсдэл тус бүрээр үнэлж матриц хэлбэрээр дүрслэнэ. (эрсдлийн матрицийг дүрслэл 25-д үзүүлэв). Энэ арга нь энгийн ойлгомжтой байдлаараа практикт хэрэглэхэд тохиромжтойгоос гадна үйл явдлын үр дүнд ирээдүйд учирч болзошгүй гарз, хохирлын талаар төсөөлөл өгч чаддагаараа давуу талтай. Дүрслэл 25. Эрсдлийн матриц 9 E 7 5 6 P (магадлал) D 10 3 2 C 4 B 1 A 8 I II III IY Y C (үр дагавар) Эх сурвалж: Горилогчийн дүрслэл Босоо тэнхлэгт үйл явдлын эрсдэлд хүргэх магадлалыг 5 түвшинд (A-маш бага, B- бага, C-дунд зэрэг, D- их, E-зайлшгүй болох), хэвтээ тэнхлэгт энэхүү үйл явдлаас үүсэх үр нөлөө (хохирол)-г мөн 5 түвшинд (I-маш бага, II- бага , III-дунд зэрэг, IY- нөлөө бүхий, Y-маш их нөлөөтэй) байрлуулна. Эрсдэл үүсгэх үйл явдал болох магадлал болон энэхүү үйл явдлын үр дагаварын шинж чанараас хамааруулан гадаад ба дотоод хүчин зүйлс (I хүчин зүйл, II хүчин зүйл г.м)-ийг матрицийн талбайд тархаан байрлуулна. Энэхүү матрицаар байгууллагын үйл ажиллагаанд учрах эрсдлийн үр дагаварыг харьцуулан үнэлж, хамгийн их нөлөөтэй эрсдлийг тодорхойлох боломжтой. Матрицийн тод муруй шугамаас доош хамаарах хэсэг нь эрсдлийг хүлээн авах боломжит түвшинг харуулж байна. Энэ түвшнээс илүү гарсан эрсдлийг удирдах буюу түүний эсрэг арга хэмжээг хэрэгжүүлэх шаардлагатай гэж болно. Жишээ нь компанийн стратеги төлөвлөгөөг боловсруулахдаа зорилгод нөлөө үзүүлэх эрсдлийг илрүүлж, эрсдлийг хүлээн авах боломжит түвшинг тогтоох шаардлагатай бөгөөд энэхүү түвшнөөс хэтэрсэн эрсдлийн хувьд түүний хохирлыг багасгах, арилгах арга хэмжээг хамт төлөвлөх шаардлагатай. Эрсдлийн чанарын үнэлгээний энэхүү арга нь байгууллагын үйл ажиллагаанд эрсдлийн учруулах үр нөлөөний ерөнхий чиг хандлагыг тодорхойлдог бөгөөд дутагдалтай тал нь эрслийн хэмжээг тодорхойлж чаддаггүй явдал юм. Эрсдлийн тоон үнэлгээний аргууд нь 104

эрсдэл үүсэх магадлал ба тодорхой үзүүлэлтүүдэд үзүүлэх эрсдлийн нөлөөг тодорхойлдог. Эрсдлийг удирдах нь авч хэрэгжүүлэх боломжтой олон арга хэмжээнээс тухайн нөхцөл байдалд тохирох хамгийн үр дүнтэй гэж үзсэн аргыг сонгон хэрэгжүүлснээр эрсдэлд хүргэх үйл явдлын үр нөлөөг өөрчлөх процесс юм. Байгууллага зорилгоо биелүүлэхэд материаллаг нөлөө үзүүлэх эрсдлийг удирдах хамгийн оновчтой аргыг сонгон хэрэгжүүлснээр үйл ажиллагаагаа хэвийн явуулах боломжтой. Байгууллагын эрсдлийн удирдлагын зорилгоор авч буй арга хэмжээний мөн чанараас хамаарч хэрэгжүүлбэл зохих дотоод хяналтын арга горим тодорхой болох бөгөөд дотоод хяналтын үр ашиг нь эрсдлээс урьдчилан сэргийлсэн эсвэл эрсдлийг бууруулсан байдлаар хэмжигдэнэ. Судлаачид эрсдлийн удирдлагын үндсэн аргуудад эрсдлээс зугатаах, эрсдлийг бууруулах, эрсдлийг шилжүүлэх, эрсдлийг үүрэх зэрэг аргуудыг тэмдэглэжээ. Эрсдлээс зугатаах арга нь эрсдэл ихтэй үйл ажиллагаанаас татгалзах хэлбэр бөгөөд эрсдэлд хүргэх үйл явдал зайлшгүй бөгөөд үр дагавар нь материаллаг нөлөөтэй эсвэл эрсдлийг арилгах зардал нь учруулах хохирлоос давж байвал эрсдэлд өртөх тухайн салбар, хэсэг, нэгжийн үйл ажиллагааг зогсоох, үйлдвэрлэл, үйлчилгээг хаах, эрсдэл их болсонтой холбоотой гэрээ хэлэлцээрийг шинэчлэх зэрэг үйлдлүүд орно. Эрсдлийг бууруулах арга нь дотоод хяналтын үр ашгийг нэмэгдүүлснээр эрсдэлд хүргэх үйл явдалд нөлөө үзүүлэн эрсдлээс учирах хохирлыг багасгах арга юм. Эрсдлийг бууруулах аргын жишээ нь бизнесийн үйл ажиллагааг хяналт, шалгалтад хамруулснаар доголдлыг илрүүлэх, гэрээ гүйцэтгэгчийг сонгон шалгаруулалтаар авах, ажилтан албан хаагчдыг аттестатчилах, төлөвлөгөөг дахин хянаж залруулга хийх зэрэг болно. Мөн удирдлага зохион байгуулалтын тогтолцоогоо өөрчилж дахин зохион байгуулалт хийх удирдлагын ба хяналтын бодлого горимыг өөрчлөх, мэргэжсэн ажилтнуудыг татах, шинэ техник технологийг даруй нэвтрүүлэх зэргээр эрсдлийг сааруулах арга хэмжээг хэрэгжүүлнэ. Эрсдлийг шилжүүлэх арга нь эрсдэл ихтэй үйл ажиллагаа, хөрөнгийг даатгалын байгууллагад даатгах үйл ажиллагаа юм. Салбар охин компани байгуулах, хамтарсан үйлдвэрт хувь оруулах, эрсдэлд өртөх магадлалтай тухайн үйлчилгээг аутсорсингоор гүйцэтгүүлэх, эрсдлээс даатгуулах зэрэг нь мөн эрсдлийг тархаах арга хэмжээ мөн. Эрсдлийг үүрэх нь эрсдлийг хүлээн авах нөхцөл бөгөөд эрсдлээс зугатаах болон бууруулах аливаа арга хэмжээг авахгүй байхыг ойлгоно. Дотоод аудитаар эрсдлийн удирдлагын эдгээр аргуудын тохиромжтой ба үр ашигтай байдалд үнэлэлт өгөхөөс гадна байгууллагад давуу тал 105

(боломж) олгох, гадаад ба дотоод үйл явдлуудыг мэдэрч түүнийг бизнесийн үр ашгаа дээшлүүлэхэд ашигласан байдалд үнэлэлт өгөх нь зүйтэй. Зарим судлаачид байгууллагад эерэг нөлөө үзүүлэх үйл явдлыг дэмжин хүлээн авч ашиглаж байгаа нь эрсдлийн удирдлагын бас нэг арга мөн гэж үзжээ. Эрсдлийн удирдлагын мониторинг нь эрсдлийн удирдлагын тогтолцооны үр ашгийн үнэлгээ юм. Дотоод аудит нь эрсдлийн удирдлагын мониторингийг хэрэгжүүлэх бөгөөд эрсдэлд суурилсан дотоод аудитын арга зүйг энэхүү судалгааны ажлын 2.3 дугаар бүлэгт дэлгэрэнгүй авч үзсэн. Компанийн засаглалын талаар батлагдсан баримт бичгүүд, олон улсын мэргэжлийн байгууллагуудын зөвлөмжөөс үзвэл компанид дотоод хяналтыг хэрэгжүүлэгч нэгжүүд нь ТУЗ-ийн Аудитын хороо, гүйцэтгэх удирдлага юм. Дотоод хяналтын эдгээр субъектуудын үүргийг тодорхойлсон байдлаас үзвэл ТУЗ-ийн Аудитын хороо нь компанид дотоод хяналтын тогтолцоог зохион байгуулах, дотоод хяналтын бодлого, журмыг баталснаар хяналтын орчин бүрдүүлэх үүрэгтэй байдаг бол гүйцэтгэх удирдлага батлагдсан дотоод хяналтын бодлого, журмыг өдөр тутам хэрэгжүүлэх үүрэгтэй. Харин дотоод аудит нь гүйцэтгэх удирдлагын хэрэгжүүлж буй дотоод хяналтын үр ашгийн талаарх үнэлэлт, дүгнэлтийг агуулсан мэдээллээр өмчлөгчид болон тэдний төлөөлөл болох ТУЗ-ийн Аудитын хороог хангах, дотоод хяналт ба эрсдлийн удирдлагын тогтолцоог сайжруулах зөвлөмж өгөх үүрэгтэй. Компанид дотоод хяналтыг хэрэгжүүлэгч нэгжүүдийн хяналтын үндсэн үүргийг тодорхойлж хүснэгт 10-д үзүүлэв. Хүснэгт 10. Компанид дотоод хяналтыг хэрэгжүүлэгч нэгжүүдийн хяналтын үүрэг № Дотоод хяналтын субъект Хяналтын үүрэг  Дотоод хяналтын бодлого, горимыг тодорхойлох Төлөөлөн удирдах зөвлөл 1  Хяналтын орчин бүрдүүлэх (Аудитын хороо)  Дотоод аудитыг удирдах  Дотоод хяналтын бодлого, горимыг боловсруулах 2 Гүйцэтгэх удирдлага  Өдөр тутмын үйл ажиллагаанд хяналтын горимуудыг хэрэгжүүлэх  Дотоод хяналтын үр ашгийг үнэлэх 3 Дотоод аудитын алба  Дотоод хяналт болон эрсдлийн удирдлагыг сайжруулах зөвлөмж өгөх Ийнхүү дотоод хяналт болон дотоод хяналтын тогтолцооны мөн чанар, түүнийг бүрдүүлэгч элементүүд, компанид дотоод хяналтыг хэрэгжүүлэгч нэгжүүдийн үүргийн талаар судлаачдын үзэл баримтлал, олон улсын мэргэжлийн байгууллагын 106

зөвлөмжиөөс үзвэл дотоод хяналт нь төлөөлөн удирдах зөвлөл, гүйцэтгэх удирдлага болон ажилтнуудын зүгээс үйл ажиллагааны үр ашиг, санхүүгийн тайлагналын үнэн зөв байдал, холбогдох хууль дүрэм журмын биелэлтийг хангах зорилгоор хэрэгжүүлж байгаа байгууллагын зорилгод нөлөөлж болзошгүй эрсдлийг бууруулахад чиглэсэн үйл ажиллагаа юм. Дотоод хяналт нь байгууллагын бүх талын үйл ажиллагааг хамран, дэс дараалалтайгаар давтагдан, тасралтгүй үргэлжилдэг шинжтэй процесс, харилцан хамаарал бүхий цогц арга хэмжээ тул систем тогтолцоо хэлбэрээр хэрэгжинэ. Энэхүү тогтолцоо нь хяналтын орчин, эрсдлийн удирдлага, хяналтын горимууд, мэдээлэл түгээх сүлжээ ба мониторинг гэсэн элементүүдийг агуулах бөгөөд эдгээр элементүүд бүрэн агуулагдаж, тогтвортой харилцан үйлчилсний үр дүнд дотоод хяналт үр ашигтай хэрэгжинэ. Иймд дотоод аудит нь компанийн дотоод хяналтын тогтолцооны нэг бүрэлдэхүүн хэсэг бөгөөд дотоод хяналтын нэг хэлбэр мөн. Компанийн дотоод хяналтын тогтолцоо нь өмчлөгчдийн зүгээс хэрэгжүүлэх хяналт ба гүйцэтгэх удирдлагын хяналт гэсэн хоёр шатлалтай бөгөөд өмчлөгчдийн зүгээс хэрэгжүүлэх хяналтыг дотоод аудитаар дамжуулан хэргжүүлдэг. Санал болгож буй компанийн дотоод хяналтын тогтолцооны загварыг дүрслэл 26-д үзүүлэв. Нэгдүгээр түвшний хяналтыг хэрэгжүүлэгч нь компанийн гүйцэтгэх удирдлага мөн. Гүйцэтгэх удирдлага нь компанийн эрсдлийн удирдлага, дотоод хяналтын бодлого, горимуудыг боловсруулж ТУЗ-өөр батлуулах ба эдгээр бодлого, горимуудыг өөрийн харъяа алба нэгжүүд, ажилтнуудаар дамжуулан өдөр тутам хэрэгжүүлэх үүрэгтэй. Иймд ТУЗ-тэй хийх гэрээнд гүйцэтгэх удирдлагын эрсдлийн удирдлага, дотоод хяналтын талаарх үүргийг тодруулан заахын зэрэгцээ компанийн бүх ажилтан албан хаагчдын ажил үүргийн хуваарьт тэдний дотоод хяналтын талаарх үүргийг тусгаж өгөх шаардлагатай. Мөн гүйцэтгэх удирдлага нь дотоод хяналт, эрсдлийн удирдлагын талаар хийгдэж буй ажил, түүний үр дүнгийн талаар ТУЗ-ийг мэдээллээр хангах үүрэгтэй. Хоёрдугаар түвшний хяналтыг ТУЗ-ийн Аудитын хороо хэрэгжүүлнэ. ТУЗ-ын Аудитын хороо нь өмчлөгчдийг төлөөлж компанийн үйл ажиллагааны дотоод хяналтыг хэрэгжүүлэх бөгөөд энэхүү үүргийг дотоод аудитын албаар дамжуулан гүйцэтгэнэ. ТУЗ-ийн аудитын хороо нь компанид хэрэгжих дотоод хяналтын бодлогыг тодорхойлж, дотоод аудитын болон дотоод хяналтын журмыг батлах бөгөөд дотоод аудитын дүгнэлт, зөвлөмжийг үндэслэн дүрэм, журмыг сайжруулж компанид дотоод хяналтыг удирдан зохион байгуулах үүргээ хэрэгжүүлнэ. 107

Дүрслэл 26. Компанийн дотоод хяналтын тогтолцоо ТӨЛӨӨЛӨН УДИРДАХ ЗӨВЛӨЛ (Аудитын хороо) Дотоод аудитын үйл II түвшний Эрсдлийн удирдлага, дотоод ажиллагааг удирдана. хяналт хяналтын бодлогыг тодорхойлж, дотоод хяналтын журмыг батлана. Мэдээллийн систем, түгээх Хяналтын сүлжээ орчин Аудитын хорооноос эрсдлийн удирдлага, дотоод хяналтыг удирдана. Дотоод аудитын тайлан Эрсдлийн ДОТООД АУДИТЫН АЛБА удирдлага Эрсдлийн удирдлага, дотоод хяналтын системийн үр ашгийг үнэлэнэ: Тайлан мэдээгээр хангана. - хяналтын орчны үнэлгээ - дотоод хяналтын горимуудын зохистой байдал ба I түвшний ГҮЙЦЭТГЭХ УДИРДЛАГА - дотоод хяналтын үр ашиг хяналт Эрсдлийн удирдлага, дотоод үнэлгээ хяналтын горимуудыг боловсруулна. Хяналтын АЖИЛТАН АЛБАН Мониторинг горимууд ХААГЧИД Эрсдлийн удирдлага, дотоод хяналтын горимуудыг хэрэгжүүлнэ. Эх сурвалж: Горилогчийн дүрслэл Компанийн үйл ажиллагааны цар хүрээ, онцлогоос шалтгаалан дотоод аудитын үүргийг заавал алба, нэгжийн хэмжээнд биш нэг аудитор ч гүйцэтгэж болох бөгөөд бизнесийн үйл ажиллагаа өргөжин тэлэхийн хэрээр дотоод аудитын нэгжид ажиллах ажилтнуудын тоо, тэдний мэргэшлийн хүрээ өргөжинө. Дотоод аудитын алба нь гүйцэтгэх удирдлагаас хэрэгжүүлж буй эрсдлийн удирдлагын тогтолцоо, түүнтэй холбоотой дотоод хяналтын системийн үр ашгийг үнэлж, өмчлөгчид (ТУЗ) болон гүйцэтгэх удирдлагад дүгнэлт (аудитын тайлан) гаргаж, зөвлөмж өгөх үүрэгтэй. Судлаачийн санал болгож буй компанийн дотоод хяналтын энэхүү тогтолцооны загварыг COSO загварт тодорхойлсон дотоод хяналтын бүтэцтэй харьцуулж үзэхэд хяналтын орчин (ТУЗ-өөс компанийн эрсдлийн удирдлага, дотоод хяналтын бодлогыг тодорхойлж, дотоод аудитын албаны журмыг батлан, дотоод аудитын удирдлагыг гүйцэтгэх удирдлагаас хараат бусаар томилох, гүйцэтгэх удирдлагаас дотоод 108

хяналтын журмыг боловсруулж, нэгж, хэлтсийн удирдлага, ажилтан албан хаагчдын хяналтын үүргийг батлах), эрсдлийн удирдлага, хяналтын горимууд (ажлын байрны тодорхойлолтод заасны дагуу хяналтын чиг үүрэг бүхий ажилтнуудаас гадна бусад бүх ажилтан, албан хаагчид өөрийн хариуцах ажлын хүрээнд дотоод хяналтын горимуудыг хэрэгжүүлэх), мэдээллийн систем (аудитын хорооноос удирдлагаар хангах, дотоод аудитын алба болон гүйцэтгэх удирдлагаас аудитын хороонд ажлаа тайлагнах), мониторинг (дотоод хяналтын мониторингийг дотоод аудитын алба хэрэгжүүлэх) зэрэг дотоод хяналтын элементүүдийг бүрэн агуулж байгаа нь харагдаж байна. Судалгаанаас үзэхэд манай компаниудын дотоод аудит нь тайлан мэдээний үнэн зөвийг баталгаажуулах, үйл ажиллагааны үр ашгийг тооцох, хууль эрх зүйн актуудын хэрэгжилтийг шалгах зэрэг ихэвчлэн өнгөрсөн хугацааны үйл ажиллагааг үнэлж дүгнэхэд чиглэгдэж, харин орчин үеийн дотоод аудитын үндсэн үүрэг болох бизнесийн бүх талбарт учирч болзошгүй эрсдлийг илрүүлэх, урьдчилан сэргийлэх зөвлөмж өгөх үйл ажиллагаанд төдийлөн хандаж чадахгүй байгаа юм. Иймд дотоод аудитын үйл ажиллагааны төрөл тус бүрийн хувьд түүний хянах мэдээлэл ба зөвлөх үүргийн хүрээнд хийгдэх ажлын ерөнхий иглэлийг гаргаж хүснэгт 11-д үзүүлэв. Хүснэгт 11. Дотоод аудитын ажил үүргийн ерөнхий чиглэл Дотоод Зөвлөгөө өгөх № аудитын Шалгаж, үнэлэх ба мэдээлэх үүргийн хүрээнд үүргийн хүрээнд төрөл - нягтлан бодох бүртгэл (санхүү)-ийн, - бизнесийн гадаад орчин, удирдлагын ба статистикийн зэрэг бүх санхүү эдийн засгийн төлөв төрлийн тайлагналын үнэн зөв, бодитой байдлын шинжилгээ хийж, байдлыг батлах; санхүүгийн стратеги - санхүү, НББ ба удирдлагын мэдээллийг боловсруулахад зөвлөх; бэлтгэх, үнэлэх, ангилах болон хянахад ашиглаж буй арга хэрэгсэл, арга зам - санхүү, нягтлан бодох түүнийг хэрэгжүүлэх эрсдлийн бүртгэл, татвар, даатгалын удирдлага, дотоод хяналтын зохистой, үр талаар эрх зүйн болон арга Сан- хүүгийн ашигтай ба найдвартай байдлыг зүйн мэдээллээр хангах, 1 ерөнхийд нь болон тусгай дансад, ажил бүртгэлээр тавих дотоод дотоод гүйлгээ, үйлдэл тус бүрээр үнэлэх; хяналтыг сайжруулах, аудит - өмч хөрөнгийн бүрэн бүтэн, найдвартай боловсронгуй болгох байдлыг хангахын тулд ашиглаж буй зөвлөмж өгөх; арга хэрэгсэл, горимын тохиромжтой байдал, үр ашгийг хянах, материалын, - нягтлан бодох бүртгэл, ажиллах хүчний болон бусад нөөц тайлагналын олон улсын ашиглалтын үр ашиг, алдагдсан стандартууд, хууль эрх боломжийг үнэлэх; зүйн орчны өөрчлөлт - хөрөнгө оруулалтын төсөл, хөтөлбөрийн шинэчилэлттэй холбоотой үр ашгийг шинжилж, дүгнэлт өгөх; бодлого, горим, аргачлалд 109

- нягтлан бодох бүртгэлийн бодлого зэрэг өөрчлөлт оруулах санал компанийн бүртгэл тайлагналын боловсруулах; тогтолцоог зохицуулж буй дүрэм журам нь хууль, эрх зүйн акт, компанийн зорилгыг тодорхойлсон удирдамжийн баримт бичигтэй нийцэж буй байдлыг шалгаж үнэлэх; - нягтлан бодох бүртгэл тайлагналын мэдээллийн системийн найдвартай ба аюулгүй байдлыг хянах; - санхүүгийн дотоод хяналтын талаарх гүйцэтгэх удирдлагын тайланг баталгаажуулах. - бизнес төлөвлөгөөг биелүүлэхийн тулд - компанийн үйл гүйцэтгэх удирдлагаас хэрэгжүүлж буй ажиллагааны гадаад ба менежментийн үр ашиг ба үр дүнг дотоод эрсдлийг байгууллагын түвшинд болон салбар тодорхойлох, эрсдлийн нэгжийн хувьд эсвэл тодорхой төсөл, шинжилгээ хийх, зорилгод нөлөөлж болохуйц хөтөлбөр, үйлдлийн хувьд үнэлэх; - үйлдвэрлэл, үйлчилгээг эрхлэн явуулах, эрсдлийг удирдах арга Гүйцэтгэ- бизнес төлөвлөгөөг биелүүлэхийн тулд хэрэгслийн сонгох, хариу удирдлагаас гүйцэтгэх үйлдлийн талаар зөвлөмж хэрэгжүүлж лийн байгаа эрсдлийн удирдлага, дотоод өгөх; дотоод аудит хяналтын зохистой байдал, үр ашиг, үр - эрсдлийн удирдлага, дүнг үнэлэх; дотоод хяналт ба - байгууллагын зорилгыг хангахын тулд компанийн засаглалын үр 2 зохион байгуулалгдсан удирдлага, ашгийг сайжруулах зохион байгуулалтын тогтолцооны зөвлөмж өгөх; оновчтой, зохистой байдлыг үнэлэх; - компанид бизнесийн орчны хууль эрх - бизнесийн гадаад орчны зүйн актуудыг мөрдөх, ханган эрх зүйн өөрчлөлтийн биелүүлэхэд учирах эрсдлийн удирдлага, талаарх мэдээллээр хангах, дотоод хяналтыг үнэлэх; үүнтэй холбоотой Хууль - өмчлөгчид болон гүйцэтгэх удирдлагааас компанийн дотоод баримт зүйн баталсан дотоод дүрэм журам, тушаал, бичиг боловсруулахад 3 нийцлийн шийдвэр, заавар, ажилтнуудын ажил оролцох; дотоод үүргийн хуваарийн биелэлт болон - компанийн засаглал, аудит биелэлтийг хангахаар зохион байгуулсан эрсдлийн удирдлага, дотоод хяналтын горимын үр ашиг, дотоод хяналт, нягтлан тохиромжтой, хангалттай байдлыг бодох бүртгэл тайлагналын үнэлэх. чиглэлээр сургалт явуулах, гарын авлага боловсруулах. 110

3.2 Дотоод аудитын төлөвлөлтөд эрсдлийн хүчин зүйлийн үнэлгээний аргыг ашиглах нь ДА МПОУС-ын гүйцэтгэлийн стандарт 2010-д “дотоод аудитын удирдлага нь байгууллагын зорилгод нийцүүлэн дотоод аудитын нэгжийн тэргүүлэх чиглэлүүдийг 80 тодорхойлохын тулд эрсдэлд суурилсан төлөвлөгөө гаргах ёстой” гэсэн нь олон улсын стандартаар дотоод аудитыг эрсдэлд суурилж төлөвлөхийг шаардаж байгааг харуулж байна. Хөгжингүй орнуудын дотоод аудитын практикт ашиглагдаж буй дотоод аудитын стратеги төлөвлөгөөг эрсдэлд суурилж боловсруулах “эрсдлийн хүчин зүйлсийн үнэлгээ”-ний загварыг судлаач Ж.М.Паттон, Ж.Х.Эванс, Б.Л.Льюис нар боловсруулсан. Энэхүү загвар нь Их британийн ДАИ-ийн гаргасан “Эрсдэлд суурилсан дотоод аудит”-ын загварт суурилсан бөгөөд хэрэглээ нь хамгийн түгээмэл тул манай улсын компаниудад нэвтрүүлэх нь зүйтэй гэж үзэж байна. Энэ загварын үндсэн агуулга нь дотоод аудитын төлөвлөлтийг аудитын объектын эрсдлийн удирдлагын тогтолцооны чанарт суурилан боловсруулах бөгөөд эрсдлийн удирдлага хангалттай гэж үнэлэгдсэн объектуудын хувьд аудитын давтамж цөөн, эрсдэл ихтэй гэж үнэлэгдсэн объектуудын хувьд аудитын давтамж олон байхаар төлөвлөгөөг боловсруулахад оршино. Гэхдээ улс орны хөгжлийн түвшин, хувийн өмчид суурилсан бизнес эрхлэх туршлага, бизнесийн орчин, өмчлөгчид, компанийн засаглалын хөгжлийн ялгаатай байдлын улмаас хөгжингүй орнуудад практикт хэрэгжиж буй энэхүү загварыг манай компаниудад шууд хуулбарлан хэрэглэх нь тохиромжгүй тул горилогчийн зүгээс дараах өөрчлөлт, хөгжүүлэлтийг хийсний үндсэн дээр практикт хэрэгжүүлэхээр санал болгож байна. Үүнд: - Судалгаанд хамрагдсан 25 компаниас 6 компани (арилжааны банкууд) эрсдлийн удирдлагын албатай, мөн ихэнх компаниуд дотоод аудитыг төлөвлөхдөө “удирдлагын үүрэг, даалгавар” (78 хувь), “өмнөх аудитаар илэрсэн зөрчил” (67 хувь)-д үндэслэдэг бөгөөд 24 хувь нь л “аудитын объектын эрсдэлд суурилж” төлөвлөлтийг хийдэг гэснээс үзэхэд манай компаниудад эрсдлийн удирдлагын тогтолцоо нийтлэг байдлаар хөгжөөгүйг харуулж байна. Иймд компанийн эрсдлийн удирдлагын тогтолцоог үнэлэх энэхүү загварын эхний шатыг дотоод аудитор компанийн зорилгод нөлөөлөх хүчин зүйлсийг илрүүлж нөлөөллийг тооцсоны үндсэн дээр аудитын объектын эрсдлийг үнэлэх байдлаар өөрчилсөн. Ингэснээр бизнесийн эрсдлүүдийг таньж мэдэх, түүнийг удирдах, байгууллагын эрсдлийн удирдлагын тогтолцоог үнэлэх талаар 80 Олон улсын мэргэжлийн практикийн хүрээ, (2012), ДА МПОУС 1100. Сангийн яамны орчуулга.: 43. 111

компанийн удирдлага, дотоод аудиторуудын мэдлэг, чадвар дутмаг, арга зүйн гарын авлага хомс байгаа өнөө үед хэрэглэхэд хялбар, ойлгомжтой болох бөгөөд практикт шууд ашиглах боломжтой болж байна гэж үзлээ. Дотоод аудитын үйл ажиллагааны хамрах хүрээг тогтоох зорилгоор хийсэн судалгаа (2.2 бүлэг)-наас үзвэл манай компаниудад санхүүгийн дотоод аудит зонхилон (80 хувь) хийгдэж байна. Иймд санхүүгийн дотоод аудитын эрэлт их байна гэж үзэж, санал болгож буй загварыг ашиглан “Магнайтрейд групп” ХХК групп компанийн охин компаниудын санхүүгийн дотоод аудитын төлөвлөгөөг боловсруулсан. Эрсдэлд суурилсан төлөвлөлтийг хийхийн тулд эдгээр компаниудын санхүүгийн мэдээллийг ангилах, бүртгэх, тайлагнах, өмч хөрөнгийн ашиглалт, хамгаалалтын аюулгүй байдалд нөлөөлөх эрсдлийн 5 бүлэг хүчин зүйлсийг тодорхойлсон бөгөөд эдгээр хүчин зүйлсийг COSO загварт заасан эрсдлийн удирдлага, дотоод хяналтын бүрэлдэхүүн элементүүдэд суурилан тодорхойлсон бөгөөд өмчлөлийн болон үйл ажиллагааны чиглэлээс үл хамааран аль ч компанийн санхүүгийн дотоод аудитад ашиглах боломжтой. Гадаад орнуудын практикт энэхүү загварыг дотоод аудитын 3-5 жилийн стратеги төлөвлөгөө боловсруулахад ашигладаг. Манай улсын хувьд компанийн засаглалд дотоод аудитын үүрэг бий болоод удаагүй байгаагаас түүний ач холбогдлыг бүрэн дүүрэн таньж, үр ашгийг нь хүртэх эрэлт их байгаа, мөн “Нягтлан бодох бүртгэлийн тухай” хуулийн дагуу завсар үеийн санхүүгийн тайланг улирал бүр бэлтгэж, толилуулж байгаатай холбоотойгоор дотоод аудитыг богино хугацаанд олон давтамжаар хэрэгжүүлэх шаардлагатай. Иймд энэхүү загварыг ашиглан дотоод аудитын жилийн төлөвлөгөөг боловсруулсан. Санал болгож буй эрсдлийн хүчин зүйлийн үнэлгээний аргын мөн чанар нь дотоод аудитад хамрагдвал зохих объект тус бүрийн зорилгод учирч болзошгүй эрсдлийн хэд хэдэн хүчин зүйл (параметр)-ийг авч үзэж, хүчин зүйл тус бүрийн эрсдлийг үнэлсний үндсэн дээр энэхүү объектын эрсдлийн нийлмэл түвшинг тодорхойлоход оршино. Аудитын объектын эрсдлийн хүчин зүйлсийн нийлмэл түвшинг үндэслэн энэхүү объектын аудитад хамрагдах давтамж (эрсдэл ихтэй объектын хувьд аудитын давтамж олон, эрсдэл багатай объектын хувьд цөөн)-ийг тодорхойлохоос гадна хүчин зүйл тус бүрийн эрсдлийн түвшнээс хамааран аудитын хамрах хүрээ, хэрэгжүүлэх горимуудыг тодорхойлох боломжтой. Дотоод аудитын жилийн төлөвлөгөөг аудитын объектын эрсдлийн хүчин зүйлийн үнэлгээнд суурилан боловсруулахаар санал болгож буй загварыг дүрслэл 27-д үзүүлэв. 112

Дүрслэл 27. Эрсдлийн хүчин зүйлсийн үнэлгээнд тулгуурлан дотоод аудитын стратеги төлөвлөгөө боловсруулах загвар 1. Дотоод аудитад хамрагдвал зохих объектуудыг (хүснэгт 11) тодорхойлно. 2. Аудитын объектын зорилгод нөлөөлөх эрсдлийн хүчин зүйлсийг илрүүлж, хүчин зүйл тус бүрийг үнэлэх үзүүлэлтүүдийг (хүснэгт 12) сонгоно. Эдгээр хүчин зүйлсийг адил төстэй шинжээр нь эрсдлийн бүлэгт ангилах ба бүлэг тус бүрийн ач холбогдлын хувийн жинг (хүснэгт 13) тодорхойлно. 3. Хүчин зүйлс тус бүрийн эрсдлийн үнэлгээний утгын өгөгдлийг тодорхойлж (хүснэгт 14), объектив (хүснэгт 15 ) ба субъектив (хүснэгт 16) хүчин зүйлс тус бүрийн эрсдлийн утгыг тодорхойлно. 4. Ач холбогдлын хувийн жинг харгалзан үзэж эрсдлийн хүчин зүйлийн бүлгийн эрсдлийг (хүснэгт 17) дараах томъёогоор тодорхойлно. ∑ , n - (k) бүлэгт хамаарах хүчин зүйлийн тоо, - (k) бүлгийн (i) хүчин зүйлийн эрсдлийн үнэлгээ, - (k) бүлгийн хувийн жин. 5. Аудитын объект тус бүрийн эрсдлийн нийлмэл түвшинг (хүснэгт 17) тооцно. ∑ m- хүчин зүйлийн бүлгийн тоо, k - бүлгийн дугаар, - k хүчин зүйлсийн бүлгийн эрсдлийн үнэлгээ. 7. 6. Эрсдлийн нийлмэл түвшинг харгалзан үнэлгээний шатлал тогтоож, энэхүү шатлалаар аудитын объектуудыг эрэмблэнэ (хүснэгт 18) 7. Аудитын объектын эрсдлийн нийлмэл түвшин (эрэмбэ)-д суурилан дотоод аудитын стратеги төлөвлөгөөг (хүснэгт 19) боловсруулна. Эх сурвалж: Горилогчийн дүрслэл Энэхүү загвараар дотоод аудитын төлөвлөгөө боловсруулах үйл явц долоон үе шатаар хэрэгжих бөгөөд үе шат тус бүрд хийгдэх горимуудыг дараах байдлаар тодорхойлж болно. Нэгдүгээр шат. Дотоод аудитад хамрагдвал зохих объектуудыг тодорхойлно. Дотоод аудитын объект нь аудитын зорилгыг биелүүлэхийн тулд шалгалтанд хамрагдах үйл ажиллагаа, үйл явц юм. Аудитын объект нь компанийн зохион байгуулалтын бүтцийн салбар нэгж хэлтэс, бизнес процесс, түүний аль нэг үе шат (худалдан авалт, үйлдвэрлэл, борлуулалт зэрэг), НББ-ийн мөчлөгүүд (орлогын, зарцуулалтын, худалдан авалтын, борлуулалтын зэрэг), санхүүгийн, удирдлагын зэрэг бүх төрлийн 113

тайлан, эргэлтийн болон эргэлтийн бус хөрөнгө түүний ашиглалт хамгаалалт, компанийн үйл ажиллагааны тодорхой чиглэл, төсөл хөтөлбөр зэрэг байж болно. Судлаач Ж.М.Селим, Д.МакНэйм нар аудитын объектыг сонгох үндсэн гурван шалгуурыг тодорхойлсон бөгөөд эдгээр шалгуурыг хангасан объектод аудит хийснээр 81 дотоод аудит нь үр ашигтай байна гэж үзжээ. Эдгээр шалгуур нь аудитын объект нь байгууллагын зорилгыг биелүүлэхэд чиглэсэн үйл ажиллагаа, үйл явц байхаас гадна байгууллагын үйл ажиллагаанд материаллаг нөлөөтэй байх, мөн түүний боломжит алдагдлын хэмжээ нь энэхүү объектод дотоод хяналтыг хэрэгжүүлэх ба түүнийг үнэлэх аудитын зардлаас их байх зэрэг юм. Хоёрдугаар шат. Аудитын объектын зорилгыг тодорхойлж, түүнд нөлөөлөх эрсдлийн хүчин зүйлсийг илрүүлэх ба хүчин зүйлс тус бүрийн эрсдлийг үнэлэх үзүүлэлтүүдийг сонгоно. Судлаач Ж.М.Паттон, Ж.Х.Эванс ба Б.Л.Льюис нар дотоод аудитын объектын эрсдэлд нөлөөлөх хамгийн түгээмэл ашиглагдаж болох 19 хүчин 82 зүйлсийг дараах байдлаар тодорхойлжээ . Эдгээр нь дотоод хяналтын тогтолцооны зохистой ба үр ашигтай байдал, гүйцэтгэх удирдлагын ур чадвар, ажлын арга барил, гүйцэтгэх удирдлагын үнэнч шударга байдал, байгууллагын үйл ажиллагааны цар хүрээ, түүнд гарсан өөрчлөлт, шинэчлэл, аливаа үйл ажиллагаа, ажил гүйлгээний нарийн төвөгтэй байдал, ажилтнуудын шилжилт хөдөлгөөн, компанийн зорилгыг биелүүлэх гүйцэтгэх удирдлагын хүчин чармайлт, тэдэнд учирч буй дарамт, компанийн засаглалд оролцогч (гадаад, дотоод) талуудын харилцаа, ажилтан, албан хаагчдын ёс зүй, хөндлөнгийн (гадаад) аудитын дүгнэлт, зөвлөмж, улс төр, эдийн засгийн нөхцөл байдал, групп компанийн хувьд төв оффисоос алслагдсан байдал зэрэг чанарын үзүүлэлтүүд байхаас гадна санхүүгийн байдлын үзүүлэлтүүд, үйл ажиллагааны өсөлт, хөгжил, мэдээллийн системийн автоматжуулалт, өмнөх аудитаас хойш өнгөрсөн хугацаа зэрэг тоон үзүүлэлтүүд байж болно. Мөн ДА МПОУС-ын “Эрсдлийн удирдлагын үйл явцыг дотоод аудитын төлөвлөлтөд ашиглах нь” гэсэн 2010-2 дах практик зөвлөмжид аудитын объектын эрсдлийг үнэлэхдээ санхүүгийн байдал, хөрөнгийн эргэц, гүйцэтгэх удирдлагын ур чадвар, дотоод хяналтын арга хэрэгслийн зохистой, үр ашигтай байдал, үйл ажиллагааны тогтвортой байдал, өмнөх аудитаас хойш өнгөрсөн хугацаа, үйл ажиллагаа, ажил гүйлгээний нарийн төвөгтэй байдал гэсэн хүчин зүйлсийг харгалзан 81 McNamee D., Selim G.M. (1998), Risk Management: Changing the internal auditor’s paradigm. Altamonte Springs, Florida, USA,. 82 Patton James M., Evans John H., Lewis Barry L. (1983), A framework for evaluating internal audit risk. – Altamonte Springs, USA. The Institute of Internal Auditors. Research foundation. 114

үзэхийг зөвлөсөн байна. Аудитын объектын зорилгод нөлөөлөх эрсдлийн олон хүчин зүйлсийг авч үзэж байгаа бол эдгээр хүчин зүйлсийг тухайн объектын үйл ажиллагаанд нөлөөлөх ижил төстэй байдлаар нь бүлэглэн авч үзэх нь энэхүү хүчин зүйлийн бүлгээс үүдэн гарах эрсдлийг илүү тод томруун үнэлэх боломжийг нэмэгдүүлнэ. Хүчин зүйлийн бүлэг тус бүр нь аудитын объектын тодорхой нэг шинж чанарыг төлөөлсөн байх ёстой. Мөн хүчин зүйлсийн бүлэг тус бүрийн аудитын объектын зорилгод үзүүлэх нөлөө өөр байх тул эрсдлийн нийлмэл түвшинг тодорхойлохдоо бүлэг тус бүрийн ач холбогдлын хувийн жинг харгалзан үзэх шаардлагатай. Гуравдугаар шатанд хүчин зүйлсийг үнэлэх шалгуурууд болон үнэлгээний харгалзах утгыг боловсруулна. Мөн аудитын объектын эрсдэлд нөлөөлөх хүчин зүйлсийг объектив (тоон үзүүлэлтүүдээр илэрхийлэгдэх) ба субъектив (зөвхөн шинжээчийн дүгнэлтэд үндэслэн чанарын үзүүлэлтээр хэмжигдэх) байдлаар нь ангилж дээрх шалгуурыг ашиглан эрсдлийн үнэлгээ хийнэ. Объектив хүчин зүйлс нь тоон хэмжигдхүүнээр илэрхийлэгддэг үзүүлэлтүүд тул эдгээрийн утгыг аудитын объектын тайлан мэдээнээс шууд авч ашиглах боломжтой. Харин субъектив хүчин зүйлс нь аливаа үйл ажиллагааны чанарын талыг илэрхийлэх үзүүлэлтүүд байдаг тул түүний эрсдлийг шинжээч (эксперт)-ийн аргаар үнэлэх шаардлагатай. Субъектив хүчин зүйлсийн эрсдлийн шинжээчийн үнэлгээ нь мэргэжлийн шийдлийг ашиглан, өөрсдийн итгэлд үнэмшилд тулгуурлан хийгддэг тул үнэлгээний бодит байдлыг дээшлүүлэх, боломжит алдааг аль болох бууруулахын тулд үнэлгээг нэг шинжээч биш шинжээчдын баг хийх нь зохимжтой. Шинжээчдийн багт зөвхөн дотоод аудиторуудаас гадна аудитын объектын удирдлагыг ч оролцуулж болно. Субъектив хүчин зүйлсийн эрсдлийн нийлмэл түвшин нь шинжээчдийн үнэлгээний математик дунджаар тодорхойлогдох бөгөөд үүнийг дараах томъёогоор тооцно: ∑ (i) хүчин зүйлийн шинжээчийн багийн үнэлгээ, М-шинжээчийн тоо, j) шинжээчийн (i) эрсдлийн хүчин зүйлийг үнэлсэн үнэлгээ. Дөрөвдүгээр шат. Ийнхүү объектив ба субъектив хүчин зүйлсийн эрсдлийг үнэлсний дараа эрсдлийн хүчин зүйлсийн бүлгийн эрсдлийг тодорхойлно. Эрсдлийн хүчин зүйлсийн бүлгийн эрсдэл нь хүчин зүйл тус бүрийн эрсдлүүдийн математик дунджаар тодорхойлогдох боловч, энд эрсдлийн тухайн бүлгийн аудитын объектын 115

зорилгод нөлөөлөх ач холбогдлын хувийн жинг бас авч үзэх ёстой. Эрсдлийн хүчин зүйлсийн бүлгийн ач холбогдлын хувийн жин нь аудитын объектын эрсдлийн нийлмэл түвшинд хүчин зүйлийн тодорхой бүлгийн эзлэх хувийн жинг илэрхийлнэ. Хүчин зүйлсийн бүлгийн эрсдлийг тооцох томъёог дараах байдлаар илэрхийлж болно. ∑ , n - (k) бүлэгт хамаарах хүчин зүйлийн тоо, - (k) бүлгийн (i) хүчин зүйлийн эрсдлийн үнэлгээ, - (k) бүлгийн хувийн жин. Тавдугаар шат. Хүчин зүйлсийн бүлгийн эрсдлийг тодорхойлсноор аудитын объект тус бүрийн эрсдлийн нийлмэл түвшинг тодорхойлох боломжтой болно. Аудитын объектын эрсдлийн нийлмэл түвшин нь тухайн объектын зорилгод нөлөөлөх эрсдлийн бүлэг тус бүрийн нийлбэрээр тодорхойлогдох бөгөөд дараах томъёогоор илэрхийлэгдэнэ: ∑ m- хүчин зүйлийн бүлгийн тоо, k - бүлгийн дугаар, - k хүчин зүйлсийн бүлгийн эрсдлийн үнэлгээ. Зургаадугаар шатанд эрсдлийн нийлмэл түвшинг харгалзан эрсдлийг үнэлэх шатлал (эрсдэл их, дунд, бага гэх мэт) тогтоож энэхүү шатлалын дагуу аудитын объектуудыг эрэмблэнэ. Долоодугаар шат. Эцэст нь аудитын объектуудын эрсдлээс нь хамааруулсан эрэмбэд суурилан дотоод аудитын жилийн төлөвлөгөөг боловсруулна. Төлөвлөгөөг боловсруулахдаа аудитын объектуудыг эрсдэл ихтэй, дунд зэргийн эрсдэлтэй ба эрсдэл багатай гэж гурван бүлэгт хуваан үзэж жил бүр аудитад хамрагдах объектуудыг дараах томъёогоор тодорхойлно. Улирал бүр аудитад хамрагдах объект = ЭИ+Ду/2+ЭБ/3 ЭИ – эрсдэл ихтэй объект, Ду- дунд зэргийн эрсдэлтэй объект, ЭБ – эрсдэлд багатай объект Эндээс үзэхэд эрсдэл ихтэй объектууд 100 хувь, дунд зэргийн эрсдэлтэй объектуудын 50 хувь нь, эрсдэл багатай объектуудын гуравны нэг нь улирал бүр аудитад хамрагдахаар байна. Өөрөөр хэлбэл эрсдэл ихтэй объектууд улирал бүр, дунд зэргийн 116

эрсдэлтэй объектууд хагас жил тутам, эрсдэл багатай объектууд гурван улирал тутам аудитад хамрагдах юм. Энэхүү загварыг ашиглан газрын тосны бүтээгдэхүүний импорт, бөөний ба жижиглэн худалдааны бизнес эрхэлдэг “Магнайтрейд групп” ХХК-ийн охин компаниудын санхүүгийн дотоод аудитын 2014 оны төлөвлөгөөг боловсруулсан ба загварыг практикт хэрэгжүүлэх үе шат тус бүрийг энэхүү төлөвлөгөөг боловсруулсан жишээн дээр тайлбарлав. 1.Дотоод аудитад хамрагдах объектуудыг тодорхойлох. “Магнайтрейд групп” ХХК-ийн дотоод аудитын алба нь толгой компанид байрладаг бөгөөд албаны дарга ба хоёр дотоод аудиторын бүрэлдэхүүнтэй. Дотоод аудитын албаны үндсэн зорилго нь охин компаниудын гүйцэтгэх удирдлагын үйл ажиллагааг үнэлэх ба сайжруулах зөвлөмж өгөх явдал тул дотоод аудитын объектоор “Магнайтрейд групп” ХХК-ийн 7 охин компанийг сонгон авсан. Компаниудын санхүүгийн тайлагналын зорилгод нөлөөлөх хүчин зүйлсийн эрсдлийн үнэлгээнд ашиглагдах санхүүгийн зарим үзүүлэлтүүдийг хүснэгт 12-д үзүүлэв. Хүснэгт 12. “Магнайтрейд групп” ХХК-ийн охин компаниудын ерөнхий мэдээлэл Үйл Борлуулалтын орлого, Хөрөнгийн дүн, № Компанийн нэр ажиллагааны сая төг сая төг Аж. чиглэл 2011 2012 2011 2012 тоо Магнайтрейд шат. импорт, I 227,965.0 235,077.2 132,904.8 158,940.6 168 ХХК худалдаа ШТМ-ын II МТ Ойл ХХК 6,702.8 5,541.2 5,327.6 5,612.8 9 импорт, худалдаа III МТ Төв ХХК шат. борлуулалт 15,343.8 17,717.9 4,003.9 5,043.6 75 МТ Баянзүрх шат. борлуулалт IY 51,015.0 55,978.0 8,466.5 11,413.9 95 ХХК МТ Баянгол шат. борлуулалт Y 33,940.4 38,323.1 6,572.7 7,715.1 123 ХХК YI МТ Дархан ХХК шат. борлуулалт 14,857.3 18,690.4 3,421.0 8,485.3 71 МТ Петролиум шат. импорт, YII 176,387.6 213,561.2 40,780.7 35,760.2 36 ХХК худалдаа Эх сурвалж: “ХХХ групп” ХХК-ийн 2012 оны санхүүгийн тайлан Дээрх ерөнхий мэдээллийг эрсдлийн объектив хүчин зүйлсийн үнэлгээ (3 дугаар шат)-нд ашиглана. 2. Аудитын объектуудын зорилгод нөлөөлөх эрсдлийн хүчин зүйлсийг илрүүлэх. Санхүүгийн дотоод аудит нь охин компанийн санхүү, нягтлан бодох бүртгэл ба удирдлагын тайлагналын үнэн зөв байдлыг батлах, санхүүгийн мэдээллийг бэлтгэх, үнэлэх, ангилах болон хянахад ашиглаж буй арга хэрэгсэл, арга замын үр ашигтай ба найдвартай байдлыг үнэлэх, өмч хөрөнгийн бүрэн бүтэн, найдвартай байдлыг 117

хангахад ашиглаж буй дотоод хяналтын арга хэрэгсэл, горимын үр ашиг, тохиромжтой байдлыг хянах, сайжруулах зөвлөгөө өгөх зорилготой. Санхүүгийн дотоод аудитын энэхүү зорилгыг хангахын тулд COSO загварт тодорхойлсон дотоод хяналтын элементүүд болох хяналтын орчин, эрсдлийн удирдлагын тогтолцоо, хяналтын горимууд, мэдээлэл харилцаа ба мониторинг гэсэн таван бүлэгт хамаарах 15 хүчин зүйлсийг сонгон авсан. Санхүүгийн тайлангийн эрсдэлд нөлөөлөх хүчин зүйлс ба тэдгээрийг үнэлэх үзүүлэлтүүдийг хүснэгт 13-д үзүүлэв. Хүснэгт 13. “Магнайтрейд групп” ХХК-ийн санхүүгийн тайлагналд нөлөөлөх эрсдлийн хүчин зүйлс Хүчин Бүлэгт зүйл- хамаарах Хүчин зүйлийн үнэлгээнийн үзүүлэлтүүд сийн бүлэг хүчин зүйл Охин компанийн гүйцэтгэх захирлын удирдлагын арга барилыг үнэлэх, үүнд: Гүйцэтгэх  бизнесийн эрсдлийг удирдаж зохицуулах арга зүй; удирдлагын  санхүүгийн найдвартай, үнэн зөв тайлан бэлтгэх үүргээ 1 үйл биелүүлж буй байдал; ажиллагаа  хүний нөөцийн бодлого;  хөрөнгийн ашиглалт хамгаалалтад нөлөөлөх аливаа залилан, хууль бус үйлдлийг илрүүлэх талаарх удирдлагын мэдлэг;  НББ, тайлагнал түүний хяналтын бүтэц нь аудитын объектын зорилгод нийцэж буй байдал;  орлогын эх үүсвэрийн хэлбэр, үйл ажиллагаа явуулж буй байдал (үйлдвэрлэл, үйлчилгээний үе шат, аргууд), хөрөнгө оруулалт ба Дотоод санхүүжилтын байдал, газар зүйн сегмент, гол нийлүүлэгчид ба зохион хэрэглэгчид зэрэг), I Хяналтын орчин 2 хяналтын  санхүүгийн тайлагнал (ашигладаг НББ-ийн зарчмууд ба байгуулалт салбарын онцлог, орлого зардал хүлээн зөвшөөрөлт, хөрөнгийн бодит үнэ цэнийн тайлагнал, гадаад валютаарх ажил гүйлгээ, ердийн бус нарийн төвөгтэй ажил гүйлгээнүүд)-ын тогтолцоог үнэлэх;  НББ-ийн бодлогын сонголт нь СТОУС-ын үзэл баримтлал болон тухайн салбарын хувьд ашиглагддаг санхүүгийн тайлагналын дүрэм журамд нийцэж буй байдал, ба түүний хэрэглээний НББ-ын тохиромжтой байдал (үүнд нөлөө бүхий болон ердийн бус ажил бодлогын гүйлгээг бүртгэхэд ашигладаг арга, холбогдох заавар журам, 3 сонголт ба зохицуулалт дутагдаж буй маргаантай буюу шинээр үүссэн хэрэглээ гүйлгээнүүд, НББ-ийн бодлогын өөрчлөлт, шинээр мөрдөж эхэлж буй хуулийн заалт, СТОУС, дүрэм журмууд)  нягтлан бодогч нарын НББ-ын бодлогыг мөрдөн ажиллаж буй байдал; Эрсдлийг  удирдлага нь санхүүгийн тайлан бэлтгэхтэй холбоотой эрсдлийг таньж мэдэх,  тэдгээр эрсдэл тохиолдох магадлалыг хэрхэн үнэлдэг байдал; илрүүлдэг арга горим; 4 илрүүлэх II Эрсдлийн удирдлагын тогтолцоо горимууд  илрүүлсэн эрсдлийн үр нөлөөг үнэлэх, түүнд хариу арга хэмжээг Эрсдлийг хэрэгжүүлэх, удирдах, 5 хянах  эрсдлийн удирдлагын мониторинг хийх, эрсдэлд нөлөөлсөн горимууд хүчин зүйлсийг удирдаж буй чадварыг үнэлэх; 118

санхүүгийн тайлагналын эрх зүйн орчин, НББ-ийн шинэ бодлого, Өөрчлөлт, мэдээллийн системийн өөрчлөлт, үйл ажиллагааны огцом өсөлт шинэчлэлийг 6 тэлэлт, бүтцийн өөрчлөлт, шинэ технологи, шинэ үйл ажиллагаанд хүлээн авах дотоод хяналтын тогтолцоо нь зохицон өргөжин тэлж ажиллах байдал чадвар, боломж; НББ, НББ-ийн программ хангамж нь аж ахуйн үйл ажиллагааны үр дүнд тайлагналын бий болсон бүх төрлийн ажил гүйлгээг бүртгэхээс гадна, программ өгөдлүүдийг боловсруулж СТОУС-д нийцсэн санхүүгийн болон 7 хангамжийн удирдлагын тайлан бэлтгэдэг процессын иж бүрэн байдал, тохиромжтой мэдээллийн чанар; байдал НББ,  НББ-ийн программ хангамж нь өдөр тутам гардаг байнгын тайлагналын ажил гүйлгээг бүртгэхийн зэрэгцээ стандарт бус журналын III Мэдээллийн систем ба мэдээлэл харилцаа 8 программ бичилтүүд, системийн зөрчил, хяналтаас гадуурх үйлдүүдийг хангамжийн илрүүлж мэдээлэх боломж; хяналт  аудитын объектын удирдлага нь засаглах болон дээд шатны удирдлагатай санхүүгийн тайлагналын талаарх үүрэг, Мэдээлэл түгээлтийн хариуцлага, үнэн зөв тайлан бэлтгэхийн ач холбогдол зэрэг гол 9 асуудлуудыг харилцан ойлголцдог байдал; оновчтой байдал  санхүүгийн тайлангийн мэдээллийг өмчлөгчид, гүйцэтгэх удирдлага, бусад гадны болон дотоодын оролцогч талуудад тайлагнах, түгээх хэлбэрийн зохистой ба үр дүнтэй байдал;  НББ-ийн программын мэдээллийн системийн аюулгүй байдал, Санхүүгийн программд байнгын хөгжүүлэлт, сайжруулалт хийдэг байдал; 10 мэдээлэл  мэдээлэл оруулахад шалгадаг автомат хяналтууд, дугаарлалтыг шалгах болон алдаа илэрсэн үед гараар хөөн шалгах зэрэг боловсруулал  биет хөрөнгийг ашиглаж буй байдалд тавих хяналт, НББ-ийн горимуудын хэрэгжилт; тын хяналт Хяналтын горимууд 11 Биет баримтыг үзэх ашиглах болон компьютерийн программ, мэдээллийн файлд хандах эрхийг журамласан байдал; IY хяналтууд  хугацааны тодорхой үе бүрд хөрөнгийн тооллого хийж, тооцоо боддог журмын хэрэгжилт; үүргийн хуваарь нь тодорхой ойлгомжтой бөгөөд удирдлагаас Ажил  бүх ажилтнуудын ажлын байрны тодорхойлолт ба ажил 12 үүргийн батлагдсан байдал, хуваарилалт  ажил гүйлгээний зөвшөөрөл олгох, НББ-ийн дансны бичилт хийх болон хөрөнгийг хадгалж хамгаалах үүргийн нэг хүнд хүлээлгэхгүй байх зарчмын хэрэгжилт; Санхүүгийн  өмнөх тайлант хугацааны борлуулалтын орлого ба хөрөнгийн 13 байдлын нийт дүнгээс хамаарах үзүүлэлт Ажиллагчдын  өмнөх тайлант хугацааны ажиллагчдын дундаж тоо Y Үйл ажиллагааны цар хүрээ 14 үзүүлэлт  өмнөх аудитаас хойш өнгөрсөн хугацаа, өмнөх аудитаар тоо Өмнөх 15 аудитын мэдээлэл илэрсэн зөрчил, зөрчлийг арилгасан байдлыг үнэлэнэ. “Магнайтрейд групп” ХХК-ийн охин компаниудын санхүүгийн тайлагналын эрсдлийн нийлмэл түвшинд нөлөөлөх таван бүлэг хүчин зүйлсийн бүлэг тус бүрийн ач холбогдлын хувийн жинг дараах байдлаар тодорхойлсон (хүснэгт 14). 119

Хүснэгт 14. “Магнайтрейд групп” ХХК-ийн санхүүгийн тайлагналын эрсдлийн бүлгийн ач холбогдлын хувийн жин Эрсдлийн бүлгийн Эрсдлийн бүлгийн нэр Хувийн жин, % дугаар С1 Хяналтын орчин 25 С2 Эрсдлийн удирдлагын тогтолцоо 20 С3 Мэдээллийн систем ба мэдээлэл харилцаа 15 С4 Хяналтын горимууд 25 С5 Үйл ажиллагааны цар хүрээ 15 Бүгд 100 3. Аудитын объект тус бүрийн эрсдлийн хүчин зүйлийг үнэлэх шалгуурууд, эрсдлийн объектив ба субъектив хүчин зүйлсийн утгыг тодорхойлно: “Магнайтрейд групп” ХХК-ийн охин компаниудын санхүүгийн тайлагналын эрсдэлд нөлөөлөх хүчин зүйл тус бүрийг үнэлэх 3 шатлал тогтоож, шатлал тус бүрд эрсдлийн үнэлгээний утгыг 5 хүртэл оноогоор (1-эрсдэл бага, 3-дунд зэрэг, 5-эрсдэл өндөр) харгалзуулан өгсөн. Эрсдэлд нөлөөлөх хүчин зүйлсийн үнэлгээний утгын өгөдлийг хүснэгт 15-д үзүүлэв. Хүснэгт 15. “Магнайтрейд групп” групп компанийн охин компаниудын санхүүгийн тайлагналд нөлөөлөх эрсдлийн хүчин зүйлсийн үнэлгээний утгын өгөгдөл Шинж Бүлгийн дугаар Бүлгийн нэр Хүчин зүйлийн дугаар Хүчин зүйлсийн чанар субъектив Шатлал Эрсдлийн үнэлгээ Үнэлгээний харгалзах утга объектив нэр гүйцэтгэх хангалтгүй их 5 R1 удирдлагын үйл + дунд зэрэг дунд 3 ажиллагаа хангалттай бага 1 их 5 хангалтгүй дотоод хяналтын байгуулалт бага хангалттай 1 C1 Хяналтын орчин R2 зохион + дунд зэрэг дунд 3 ихэнх арга зүй тодорхой бус (50% их 5 зарим арга зүй тодорхой бус (50- бодлогын сонголт R3 НББ-ийн + хүртэл тодорхой) дунд 3 90% тодорхой) ба хэрэглээ бүх арга зүйг тодорхойлсон (90% бага 1 аас дээш) тодорхой горимууд байхгүй их 5 эрсдлийг таньж зарим эрсдлийг илрүүлдэг (50% Эрсдлийн удирдлагын тогтолцоо R5 горимууд ихэнх эрсдлийг илрүүлдэг (90 % бага 1 С2 R4 мэдэх, илрүүлэх + хүртэл) дунд 3 хүртэл) эрсдлийг удирдах, + их хангалтгүй (10% хүртэл) 5 120

хянах горимууд дунд зэрэг (50 % хүртэл) дунд 3 ихэнх эрсдлийг удирддаг (50%- 90%) бага 1 өөрчлөлт, + чадавхи, боломж хангалтгүй их 5 шинэчилэлийг дунд зэргийн чадавхитай дунд 3 R6 хүлээн авах байдал хангалттай чадавхитай бага 1 ихэнх ажил гүйлгээг бүртгэх дунд 5 их боломжгүй (50% аас дээш) НББ-ийн Мэдээллийн систем ба мэдээлэл харилцаа R8 НББ-ийн + хангалтгүй дунд 5 программ зарим ажил гүйлгээг бүртгэх 3 + хангамжийн R7 боломжгүй (30% хүртэл) байдал тайлагнах боломжтой (90% аас дээш) C3 тохиромжтой ихэнх ажил гүйлгээг бүртгэж, бага 1 их программ дунд зэрэг 3 хангамжийн бага хангалттай 1 дотоод хяналт их мэдээлэл түгээлтийн R9 дунд зэрэг 3 оновчтой байдал + хангалтгүй дунд 5 бага хангалттай 1 санхүүгийн муу их 5 мэдээлэл + дунд дунд 3 R10 боловсруулалтын сайн бага 1 их С4 Хяналтын горимууд R11 хяналт + хангалтгүй дунд 5 3 биет хяналтууд дунд зэрэг бага хангалттай 1 их ажил үүргийн дунд зэрэг 3 R12 хуваарилалт + хангалтгүй дунд 5 хангалттай бага 1 их санхүүгийн + 100 тэрбум төг. дээш дунд 5 3 байдлын үзүүлэлт R13 20 - 100 тэрбум. төг хүртэл (V) бага 20 тэрбум төг. хүртэл 1 их 50-100 хүртэл 3 С5 Үйл ажиллагааны цар хүрээ R14 ажиллагчдын тоо + 100- аас дээш дунд 5 бага 50 хүртэл 1 5 их 50 хүртэл хувийг залруулсан өмнөх аудитын + R15 мэдээлэл 1 50-90 хувийг залруулсан дунд 3 бага 90- ээс дээш хувийг залруулсан “Магнайтрейд групп” ХХК-ийн охин компаниудын санхүүгийн тайлагналын эрсдэлд нөлөөлөх 15 хүчин зүйлээс 7 (R3, R4, R5, R7, R13, R14, R15) нь тоон үзүүлэлтээр илэрхийлэгдэх боломжтой объектив хүчин зүйл юм. Объектив хүчин зүйлсийн эрсдлийн үнэлгээг хүснэгт 16-д үзүүлэв. 121

Хүснэгт 16. Эрсдлийн объектив хүчин зүйлсийн үнэлгээ C1 C2 C3 C5 Мэдээллий н систем Хяналтын Эрсдлийн удирдлагын ба Үйл ажиллагааны цар хүрээ орчин тогтолцоо мэдээлэл харилцаа R3 R4 R5 R7 R13 R14 R15 шатлал утга шатлал утга шатлал утга шатлал утга шатлал утга шатлал утга шатлал утга I 90 < 1 < 90 1 < 50 3 90 < 1 209,698.3 5 168 5 90 < 1 II 50 < 90 3 < 90 1 50 < 90 1 90 < 1 5,565.1 1 9 1 90 < 1 III 90 < 1 < 90 1 50 < 90 1 90 < 1 13,493.1 1 75 3 90 < 1 IY 50 < 90 3 < 50 3 < 10 5 < 30 3 41,123.3 3 95 3 90 < 1 Y 90 < 1 < 90 1 50 < 90 1 90 < 1 28,120.4 3 123 5 - 1 YI 50 < 90 3 < 90 1 50 < 90 1 < 30 3 15,288.7 1 71 3 - 1 YII 90 < 1 < 90 1 < 50 3 < 30 3 154,294.2 5 36 1 50 < 90 3 “Магнайтрейд групп” ХХК-ийн охин компаниудын санхүүгийн тайлагналын эрсдэлд нөлөөлөх 15 хүчин зүйлээс 8 (R1, R2, R6, R8, R9, R10, R1, R12) нь субъектив хүчин зүйл юм. Субъектив хүчин зүйлс тус бүрийг 3 шинжээч (дотоод аудитын албаны дарга ба 2 аудитор) тус бүрдээ үнэлж дундаж үнэлгээг гаргасан. Субъектив хүчин зүйлсийн эрсдлийн үнэлгээг хүснэгт 17-д үзүүлэв. 122

Хүснэгт 17. Эрсдлийн субъектив хүчин зүйлсийн үнэлгээ C1 C2 Хүчин зүйлсийн бүлэг C4 C3 Аудитын объектын № Хяналтын Эрсдлийн Мэдээллийн Хяналтын горимууд удирдлаг систем ба орчин ын мэдээлэл харилцаа R6 R1 R2 тогтолцоо R8 R9 R10 R11 R12 Шинжээч 1 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 3.0 Шинжээч 2 3.0 1.0 3.0 1.0 1.0 3.0 1.0 3.0 I Шинжээч 3 3.0 1.0 1.0 3.0 3.0 1.0 3.0 3.0 Дундаж 2.3 1.0 1.7 1.7 1.7 1.7 1.7 3.0 Шинжээч 1 3.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 Шинжээч 2 3.0 1.0 3.0 3.0 1.0 3.0 1.0 3.0 II Шинжээч 3 3.0 1.0 1.0 1.0 1.0 3.0 1.0 1.0 Дундаж 3.0 1.0 1.7 1.7 1.0 2.3 1.0 1.7 Шинжээч 1 1.0 3.0 1.0 1.0 1.0 5.0 1.0 3.0 Шинжээч 2 1.0 1.0 1.0 3.0 3.0 3.0 1.0 5.0 III Шинжээч 3 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 3.0 1.0 3.0 Дундаж 1.0 1.7 1.0 1.7 1.7 3.7 1.0 3.7 Шинжээч 1 3.0 3.0 3.0 5.0 3.0 3.0 1.0 3.0 Шинжээч 2 5.0 1.0 3.0 3.0 3.0 3.0 3.0 3.0 IY Шинжээч 3 3.0 3.0 3.0 5.0 3.0 3.0 3.0 3.0 Дундаж 3.7 2.3 3.0 4.3 3.0 3.0 2.3 3.0 Шинжээч 1 1.0 1.0 3.0 1.0 3.0 1.0 1.0 3.0 Шинжээч 2 1.0 1.0 1.0 3.0 3.0 3.0 1.0 3.0 Y Шинжээч 3 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 3.0 Дундаж 1.0 1.0 1.7 1.7 2.3 1.7 1.0 3.0 Шинжээч 1 1.0 3.0 1.0 3.0 3.0 3.0 3.0 5.0 Шинжээч 2 3.0 3.0 3.0 1.0 3.0 3.0 3.0 5.0 YI Шинжээч 3 1.0 3.0 1.0 3.0 3.0 3.0 1.0 3.0 Дундаж 1.7 3.0 1.7 2.3 3.0 3.0 2.3 4.3 Шинжээч 1 1.0 1.0 1.0 1.0 3.0 1.0 1.0 3.0 Шинжээч 2 1.0 1.0 1.0 1.0 3.0 1.0 1.0 3.0 YII Шинжээч 3 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 3.0 1.0 3.0 Дундаж 1.0 1.0 1.0 1.0 2.3 1.7 1.0 3.0 123

4. Ач холбогдлын хувийн жинг харгалзан үзэж эрсдлийн хүчин зүйлийн бүлгийн эрсдлийг үнэлэнэ: Хүчин зүйлсийн бүлгийн эрсдэл нь тухай бүлэгт хамаарах хүчин зүйлсийн эрсдлийн математик дунджаар тодорхойлогдох ба тухайн бүлгийн нийт эрсдэлд нөлөөлөх ач холбогдлын хувийн жингээр тохируулсан. Аудитын объект тус бүрийн хүчин зүйлсийн бүлгийн эрсдлийн нийлмэл түвшинг тооцож хүснэгт 18-д үзүүлэв. Хүснэгт 18. “Магнайтрейд групп” ХХК-ийн охин компаниудын санхүүгийн тайлагналын эрсдлийн хүчин зүйлсийн нэгдсэн үнэлгээ Аудитын объект № ХЯНАЛТЫН ОРЧИН ЭРСДЛИЙН УДИРДЛАГЫН МЭДЭЭЛЛИЙН СИСТЕМ БА ХЯНАЛТЫН ГОРИМУУД ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНЫ ЦАР ХҮРЭЭ Эрсдлийн нийлмэл түвшин МЭДЭЭЛЭЛ ХАРИЛЦАА ТОГТОЛЦОО R1 R2 R3 R4 R5 R6 R7 R8 R9 R10 R11 R12 R13 R14 R15 R 0.25 0.2 0.15 0.25 0.15 I 2.3 1.0 1.0 4.3 1.4 0.36 1.0 3.0 1.7 5.7 1.9 0.38 1.0 1.7 1.7 4.4 1.5 0.22 1.7 1.7 3.0 6.4 2.1 0.53 5.0 5.0 1.0 11.0 3.7 0.55 2.04 II 3.0 1.0 3.0 7.0 2.3 0.58 1.0 1.0 1.7 3.7 1.2 0.25 1.0 1.7 1.0 3.7 1.2 0.19 2.3 1.0 1.7 5.0 1.7 0.42 1.0 1.0 1.0 3.0 1.0 0.15 1.58 III 1.0 1.7 1.0 3.7 1.2 0.31 1.0 1.0 1.0 3.0 1.0 0.20 1.0 1.7 1.7 4.4 1.5 0.22 3.7 1.0 3.7 8.4 2.8 0.70 1.0 3.0 1.0 5.0 1.7 0.25 1.68 IY 3.7 2.3 3.0 9.0 3.0 0.75 3.0 5.0 3.0 11.0 3.7 0.73 3.0 4.3 3.0 10.3 3.4 0.52 3.0 2.3 3.0 8.3 2.8 0.69 3.0 3.0 1.0 7.0 2.3 0.35 3.04 Y 1.0 1.0 1.0 3.0 1.0 0.25 1.0 1.0 1.7 3.7 1.2 0.25 1.0 1.7 2.3 5.0 1.7 0.25 1.7 1.0 3.0 5.7 1.9 0.48 3.0 5.0 1.0 9.0 3.0 0.45 1.67 YI 1.7 3.0 3.0 7.7 2.6 0.64 1.0 1.0 1.7 3.7 1.2 0.25 3.0 2.3 3.0 8.3 2.8 0.42 3.0 2.3 4.3 9.6 3.2 0.80 1.0 3.0 1.0 5.0 1.7 0.25 2.35 YII 1.0 1.0 1.0 3.0 1.0 0.25 1.0 3.0 1.0 5.0 1.7 0.33 3.0 1.0 2.3 6.3 2.1 0.32 1.7 1.0 3.0 5.7 1.9 0.48 5.0 1.0 3.0 9.0 3.0 0.45 1.82 Эх сурвалж: Горилогчийн тооцоолол 123

5. Аудитын объект тус бүрийн эрсдлийн нийлмэл түвшинг тооцно. Хүчин зүйлсийн бүлгийн эрсдлийн тодорхойлсноор аудитын объект тус бүрийн эрсдлийн нийлмэл түвшинг тодорхойлох боломжтой болж байна. Аудитын объект тус бүрийн эрсдлийн нийлмэл түвшинг тооцож хүснэгт 17 (R багана)-д үзүүлсэн. 6. Эрсдлийн нийлмэл түвшинг харгалзан аудитын объектуудыг эрэмблэнэ. Ийнхүү аудитын объект тус бүрийн эрсдлийн нийлмэл түвшинг тооцсоноор аудитын объектуудыг эрсдлээс нь хамааруулан ангилах боломжтой болсон. Хүчин зүйлсийн үнэлгээ 1 ээс 2 хүртэл оноотой бол бага эрсдэлтэй (ЭБ), 2 оос 3 хүртэл оноотой бол дунд зэргийн эрсдэлтэй (Ду), 3-аас дээш оноотой бол бол эрсдэл ихтэй (ЭИ) объект гэж үзсэн. “Магнайтрейд групп” ХХК-ийн IY объектыг эрсдэл ихтэй, I ба YI объектыг дунд зэргийн эрсдэлтэй, II, III, Y ба YII объектыг эрсдэл багатай гэж үзлээ. “Магнайтрейд групп” ХХК-ийн охин компаниудыг санхүүгийн тайлагналд нөлөөлөх эрсдлийн нийлмэл түвшингээр нь эрэлбэлж хүснэгт 19-д үзүүлэв. Хүснэгт 19. “Магнайтрейд групп” ХХК-ийн аудитын объектын эрсдлийн түвшин Аудитын Эрсдлийн нийлмэл объектын № түвшин Үнэлгээ IY 3.04 эрсдэл ихтэй YI 2.35 I 2.04 эрсдэл дунд зэрэг YII 1.82 III 1.68 эрсдэл бага Y 1.67 II 1.58 Эх сурвалж: Горилогчийн тооцоолол 7. Аудитын объектын эрсдлээс хамааруулан тогтоосон эрэмбын дагуу дотоод аудитын жилийн төлөвлөгөөг боловсруулна. Аудитын объектын дотоод аудитад хамрагдах хугацаа нь түүний эрсдлийн үнэлгээнээс хамаарах бөгөөд эрсдэл ихтэй объектын хувьд аудитын давтамж олон байна. “Магнайтрейд групп” ХХК-ийн аудитын объектуудыг гурван группд хувааж эрсдэл ихтэй объектыг улирал бүр аудитад 100 хувь, дунд зэргийн эрсдэлтэй объектын 50 хувийг, бага эрсдэлтэй объектын гуравны нэгийг хамруулна гэж үзлээ. 124

Хүснэгт 20. “Магнайтрейд групп” ХХК-ийн санхүүгийн дотоод аудитын 2014 оны төлөвлөгөө Аудитын Эрсдлийн 2014 оны объектын үнэлгээ Аудитын давтамж I улирал II улирал III улирал IY улирал № IY их улирал бүр + + + + YI дунд хагас жил тутам + + I дунд хагас жил тутам + + YII бага жилд 1 удаа + III бага жилд 1 удаа + Y бага жилд 1 удаа + II бага жилд 1 удаа + “Магнайтрейд групп” ХХК-ийн дотоод аудиторууд улирал бүр 3-аас илүүгүй объектыг шалгах боломжтой гэж тооцон, 2014 оны дотоод аудитын төлөвлөгөөг боловсруулж хүснэгт 20-д үзүүлэв. Дотоод аудитын албаны удирдлагаас аудитын объектын эрсдлийн хүчин зүйлсийн тойм үнэлгээг улирал бүрийн эцэст явуулж, эрсдлийг давтан тооцоолсны үндсэн дээр энэхүү төлөвлөгөөнд тодотгол хийж, аудитын объектын сонголт ба аудитад зарцуулах хугацааг өөрчлөх боломжтой. Ийнхүү аудитын орчин үеийн арга хандлага болох эрсдэлд суурилсан арга зүйн мөн чанар нь аудитын төлөвлөлтийг шалгагдаж буй объектын зорилгод нөлөөлөх эрсдэлд суурилж хийхэд оршдог тул гадаад орнуудын практикт түгээмэл ашиглагдаж буй дотоод аудитын стратеги төлөвлөгөө боловсруулах эрсдлийн хүчин зүйлийн үнэлгээний загварыг манай улсын компаниудын практикт хэрэгжүүлэх зайлшгүй шаардлагатай гэж үзэж өөрийн орны бизнесийн хөгжил, эрэлтэд нийцүүлэн холбогдох сайжруулалтыг хийж санал болгож байна. Дотоод аудитын төлөвлөгөөг боловсруулахад эрсдлийн хүчин зүйлсийн үнэлгээний аргыг ашигласнаар аудитын давтамж, хамрах хүрээ ба хэрэгжүүлэх горимуудыг аудитын объектын зорилгод нөлөөлөх эрсдэлтэй холбон тодорхойлох боломжтой. Энэ аргын давуу тал нь их хэмжээний статистик мэдээллийн бааз шаардахгүй, ихэнхдээ аудиторын мэдрэмж, үнэлгээ шинжилгээнд тулгуурладаг, ашиглахад хялбар зэрэг болно. Мөн энэ аргаар аудитын объектын үйл ажиллагааны эрсдэл ихтэй чиглэлийг тодорхойлохоос гадна илүү материаллаг нөлөө бүхий эрсдлийн хүчин зүйлийг илрүүлэх боломжтой байгаа нь тухайн хүчин зүйлийг удирдах дотоод хяналтын удирдлага, менежментийг сайжруулахад чиглэсэн зөвлөмж боловсруулах боломжийг олгоно. Хэрэглээний хувьд дотоод аудитын зөвхөн урт хугацааны стратеги төлөвлөгөөг боловсруулахад 125

төдийгүй богино хугацааны төлөвлөлт (аудитын жилийн, сарын төлөвлөгөө болон хөтөлбөр)-д ч ашиглах боломжтой. ДҮГНЭЛТ 1. Аудитын онол, арга зүйн хөгжлийг судалж үзэхэд санхүүгийн үнэн зөв тайлагналд байгууллагын дотоод хяналт гол үүрэгтэй гэж үздэг “контроллингийн онол”-ын үзэл баримтлал аудитад давамгайлах болсон, хувьцаат компанийн санхүүгийн тайланг баталгаажуулах эрх зүйн шаардлага үүссэн, хөндлөнгийн аудитаар дотоод хяналтын системийн үр ашгийг үнэлэх бодит шаардлага, удирдлагаас дотоод хяналтаа сайжруулах эрэлт зэрэг нь 1940-өөд оны эхээр дотоод аудит үүсэх үндсэн нөхцлийг бүрдүүлжээ. Компанийн удирдлагад дотоод аудитын гүйцэтгэж ирсэн үүрэг, үйл ажиллагааны хамрах хүрээ, онол, арга зүйн өөрчлөлттэй холбоотойгоор түүний хөгжлийг дөрвөн үе шат болгон тодорхойлсон ба үе шат бүрд дотоод аудитын гүйцэтгэж ирсэн үүрэг, агуулга, мөн чанар хэрхэн хувьсан, өөрчлөгдөж ирснийг үзвэл тэр нь бүртгэл тайлагналын бодит байдлыг шалгаж “нотлох” хэлбэрээс байгууллагын бүх талын үйл ажиллагааны дотоод хяналт ямар түвшинд байгааг үнэлэх, “үр ашгийн үнэлгээ”-ний хэлбэрт, түүхэн энэ хэлбэрээс учирч болох эрсдлийг урьдчилан тооцох, түүнээс зайлсхийх, гарцаагүй эрсдлийн үед түүний нөлөөллийг хамгийн бага хэмжээнд хүлээх оновчтой тогтолцоог бий болгоход чиглэсэн “эрсдлийг удирдах, засаглалын зөв тогтолцоог бүрдүүлэх” хэлбэрт шилжсэн бол өнөөдөр удирдлагад зөвлөх, өмчлөгчид, хөрөнгө оруулагчдыг бизнесийн үйл ажиллагааны үр ашиг, үр дүнгийн талаар мэдээллээр хангаснаар тэдний эрх ашгийг хамгаалахад чиглэгдсэн компанийн сайн засаглалын үндсэн элемент, “удирдлагын орчин үеийн арга хэрэгсэл” болж чадсан гэж дүгнэж байна. 2. Манай орны хувьд дотоод аудит шинээр үүссэн нь нэгдүгээрт нийгмийн өөрчлөлтийн нөлөөгөөр өмчийн цоо шинэ хэлбэр болох хувийн өмч бүрэлдэн, түүнд суурилсан бизнесийн салбар бий болж, өмчийн эзэд, хөрөнгө оруулагчдын зүгээс үйл ажиллагааг хянах эрэлт, хоёрдугаарт үндэсний компаниудын бизнесийн цар хүрээ өргөжин групп компанийн зохион байгуулалтад орж, салбар нэгж, охин компанитайгаар үйл ажиллагаа явуулах болсноор толгой компанийн өмчлөгчид, 126

удирдлагын зүгээс бизнесийг бүхэлд нь хянах эрэлт, гуравдугаарт даяаршлын нөлөөгөөр байгууллагын засаглалыг олон улсын жишигт нийцүүлэх бодит шаардлагатай холбоотой гэж үзсэн. Өнгөрсөн хугацаанд бизнес эрхлэгчид дотоод аудитын үүрэг, ач холбогдлыг таньж мэдсэнээр банкны систем, томоохон компаниудад дотоод аудит бодит зүйл болж, дотоод аудитын эрх зүйн орчны үндсэн элементүүд бүрэлдэн, компанийн засаглал, дотоод хяналт, дотоод аудитын сургалт, судалгаа явуулах болсон зэргээс манай улсад дотоод аудитын хөгжлийн эхний буюу бэлтгэл ажлын шат дуусч байна гэж дүгнэлээ. Гэвч ихэнх компаниудын хувьд дотоод аудит бүрэлдэн бий болж чадаагүй, дотоод аудитын мэргэжлийн удирдлага, эрх зүйн тогтолцоо, тухайлбал дотоод аудитын удирдамжийн болон арга зүйн баримт бичиг хангалтгүй, аудиторуудыг бэлтгэх, тасралтгүй боловсролын тогтолцоо бүрдээгүй зэрэг сул тал ажиглагдсан. 3. Судлаачдын зүгээс тодорхойлсон дотоод аудитын мөн чанар, дотоод аудитад гарсан түүхэн хувьсал өөрчлөлтийг судлан, нэгтгэн дүгнэж үзвэл дотоод аудит нь “өмчлөгчид болон дээд түвшний удирдлагын зүгээс байгууллагад хэрэгжүүлж буй хянах, зөвлөх үүрэгтэй, хараат бус үйл ажиллагаа бөгөөд хөрөнгө оруулагчдыг шийдвэр гаргахад нь үнэн бодит мэдээллээр хангах, эрсдлийг оновчтой удирдах талаар гүйцэтгэх удирдлагад зөвлөгөө өгснөөр удирдлагын үр ашгийг дээшлүүлэх үндсэн зорилготой үйл ажиллагаа” гэж тодорхойлох нь зүйтэй гэж үзлээ. Үүнийг тодорхойлох үндэслэл нь ОУ ДАИ-ээс гаргасан тодорхойлолт нь дотоод аудит дөнгөж үүсэн хөгжиж байгаа манай орны хувьд түүний агуулга (дотоод аудитын зорилго, түүнийг хэрэгжүүлэгч субъект)-ыг зарим талаар тайлбарлах шаардлага байгаа, нөгөө талаар манай оронд дотоод аудитын албан ёсны гэж хэлж болох тодорхойлолт (Төсвийн тухай хууль)-д дотоод аудитын зорилго, удирдлагад гүйцэтгэх үүргийг орхигдуулсан явдал юм. Дотоод аудитын мөн чанарыг тодорхойлох зорилгоор түүнийг хараат бус аудиттай харьцуулсан судалгаанд үндэслэн нэгдүгээрт ялгааг үйл ажиллагааны зорилго, зохион байгуулалттай холбоотой гэсэн хоёр үндсэн бүлэгт хувааж үзсэний гадна хоёрдугаарт хөндлөнгийн аудитаар дотоод хяналтыг үнэлэхдээ хяналтын эрсдлийг тодорхойлох горимуудыг хэрэгжүүлдэг бол дотоод аудит нь дотоод хяналтын зохистой ба үр ашигтай байдлыг үнэлэх горимуудыг хэрэгжүүлдэг тул арга зүйн ялгаатай гэсэн дүгнэлтэд хүрлээ. 127

4. Манай орны компаниудын дотоод хяналт, дотоод аудитын албаны бүтэц, зохион байгуулалтын талаар хийсэн судлагаанаас үзэхэд дотоод аудитын алба бүтэц, зохион байгуулалтын хувьд тогтсон хэлбэрийг олоогүй, ихэнхдээ гүйцэтгэх удирдлагад харъялагддагаас түүний гол мөн чанар болсон хараат бус байдал алдагдаж, үр өгөөж нь тодорхой бус нийтлэг хандлага ажиглагдсан. Нийтийн ашиг сонирхлын компаниуд, ялангуяа төрийн өмчийн компанид дотоод аудит нь гүйцэтгэх удирдлагад харъяалагдаж, түүний үйл ажиллагааг хянаж, тайлагнах зөвлөх үүргийг хэрэгжүүлж байгаа нь “өөрөө өөрийгөө хянаж”, дотоод аудитын үндсэн зарчим болсон хараат бус байдлын зарчим алдагдах гол шалтгаан болж байна. 5. Дотоод хяналтын мөн чанар, компанийн дотоод хяналтын тогтолцоонд дотоод аудитын эзлэх байр суурийг тодорхойлох зорилгоор хийсэн судалгаанаас үзэхэд нэгдүгээрт дотоод аудит нь өмчийн эздийн зүгээс гүйцэтгэх удирдлагын үйл ажиллагааг хянаж, зөвлөх хараат бус хяналтын хэлбэр болохыг бүрэн таньж мэдээгүй (субъектын мөн чанар), хоёрдугаарт дотоод аудит байгууллагын дотоод хяналтыг бүрэн орлох мэтээр ойлгож ирсэн (объектын мөн чанар), түүний улмаас өмчлөгчдийн зүгээс хэрэгжүүлдэг дотоод аудит, гүйцэтгэх удирдлага (удирдлагын аппарат) дахь хяналтын зааг, ялгааг бүрэн ойлгохгүй байх нийтлэг хандлага оршсоор иржээ. Тийм учраас ажилд байгууллагын хяналтын тогтолцоо нь өмчлөгчдийн зүгээс хэрэгжүүлдэг дотоод аудит, гүйцэтгэх удирдлагаас хэрэгжүүлдэг дотоод хяналтаас бүрддэг болохыг харуулсан. 6. Манай улсын компаниудын дотоод аудитын арга зүй нь ихэвчлэн өнгөрсөн хугацааны үйл ажиллагааг үнэлж дүгнэх, аливаа тоон үзүүлэлт, мэдээллийн үнэн зөвийг баталгаажуулах, баримтжуулахад чиглэгдэж байгаагаас уламжлалт арга зүй буюу аудитын нотлох үйл ажиллагаа давамгайлж, харин орчин үеийн дотоод аудитын үндсэн үүрэг болох бизнест учирч болзошгүй эрсдлийг илрүүлэх, түүнээс сэргийлэхэд төдийлөн чиглэгдэж чадахгүй байна. Аудитын “нотлох үйл ажиллагаа”-ны, “системт баримжаалал”-ын” болон “эрсдэлд суурилсан арга зүй”-н мөн чанар, онцлог, давуу болон сул талуудыг харьцуулан судалсаны үндсэн дээр дотоод аудитаар компанийн эрсдлийн удирдлага, дотоод хяналтын тогтолцоог үнэлэх үндсэн зорилго, эрсдэлд суурилсан арга зүйн үед дотоод хяналтын үр ашгийг үнэлэх, сайжруулах зөвлөмж өгөхдөө компанийн зорилгод 128

нөлөөлж болзошгүй эрсдэлтэй холбон үздэг түүний давуу тал, мөн ДА МПОУС-д зааснаар төлөвлөлийг дотоод аудитын эрсдэлд суурилан хийх шаардлага зэргийг харгалзан үзэж манай компаниудад хэрэгжүүлэх дотоод аудитын үндсэн арга зүй нь “эрсдэлд суурилсан арга зүй” байна гэж үзэж дотоод аудитын стратеги төлөвлөгөө боловсруулах “эрсдлийн хүчин зүйлийн үнэлгээний арга”-ыг санал болгон, энэхүү аргыг “ХХХ” групп компанид туршсан үр дүнг 3.3 дэд бүлэгт харуулсан. ДЭВШҮҮЛЖ БУЙ САНАЛ Нэг. Дотоод аудитын эрх зүй, удирдлагын тогтолцоог сайжруулах чиглэлээр 1. Өмчлөгчид, хөрөнгө оруулагчдын эрх ашгийг хамгаалах, тэднийг компанийн үйл ажиллагааны талаарх бодит мэдээллээр тасралтгүй хангах, компанид дотоод хяналтын оновчтой тогтолцоо бүрдүүлэхэд чиглэсэн дараах заалтуудыг “Компанийн тухай” хуульд нэмж оруулах. Үүнд: - нийтийн ашиг сонирхлын компаниудад засаглах болон гүйцэтгэх удирдлагыг тусд нь хэрэгжүүлэх, өмчлөгчдийн зүгээс гүйцэтгэх удирдлагыг дотоод аудитаар дамжуулан хянадаг хэлбэрийг хуульчлах; - дотоод хяналтын талаар гүйцэтгэх удирдлагын үүргийг зааж өгөх, тухайлбал гүйцэтгэх удирдлага нь компанийн эрсдлийн удирдлага, дотоод хяналтын бодлого, горимуудыг боловсруулж ТУЗ-өөр батлуулах ба эдгээр бодлого, горимуудыг өөрийн харъяа алба нэгжүүд, ажилтнуудаар дамжуулан практикт хэрэгжүүлэх, түүний үр дүнгийн талаар ТУЗ-ийг мэдээллээр хангах үүргийг хуульчлах. 2. Засгийн газраас баталсан “Дотоод аудитын дүрэм”-д дотоод аудиторыг санхүү, нягтлан бодох бүртгэл, хууль эрх зүйн салбарын мэргэжилтэн байхаар заасан нь дотоод аудитын зөвхөн санхүүгийн болон хууль зүйн нийцлийн чиглэлийн мэргэжилтнүүдэд тавигдах шаардлага юм. Харин үйл ажиллагааны дотоод аудит буюу бизнесийн бүх талын эрсдлийг үнэлэхэд санхүүч, хуульчдаас гадна тухайн салбарын мэргэжилтнүүд оролцох шаардлагатай. Иймд “Дотоод аудитын дүрэм“- ийн дотоод аудиторт тавигдах шаардлагын 1-д мэргэжлийг заалгүйгээр “дотоод 129

аудитын зорилгыг хангахад шаардлагатай мэргэжилтэй” гэж өөрчлөх, ДА МПОУС-д заасан мэргэжлийн ур чадварын шалгууруудыг оруулах нь зүйтэй. 3. Хөгжиж буй орнуудын аудитын хөгжлийн жишгийн дагуу эхний үед дотоод аудитын үйл ажиллагааны удирдлагад төрийн байгууллагын оролцоог хангахын зэрэгцээ үйл ажиллагааны эрх зүйн зохицуулалтыг бүрдүүлэх чиглэлээр мэргэжлийн төрийн бус байгууллагын хөгжлийг дэмжиж бэхжүүлэх, цаашид төр, засгийн бодлогын дагуу төрийн байгууллагын зарим чиг, үүргийг төрийн бус байгууллагад шилжүүлэх замаар удирдлагын нэгдсэн тогтолцоо бүрдүүлэх шаардлагатай гэж үзлээ. Ингэхдээ Сангийн яам улс орны хэмжээнд аудитын үйл ажиллагааг нэгдсэн удирдлагаар хангах үүргийнхээ дагуу зөвхөн улсын секторын бус, хувийн өмчийн компаниудын дотоод аудитыг арга зүйн удирдлагаар хангах, Төрийн өмчийн хороо төрийн өмчийн болон төрийн өмчийн оролцоотой компаниудын хяналтыг дотоод аудитаар дамжуулан хэрэгжүүлэх, Санхүүгийн зохицуулах хороо зохицуулалтын хүрээний байгууллагуудын өмчлөгчдийн эрх ашгийг хамгаалахад дотоод аудитыг нэгдсэн удирдлагаар хангах шаардлагатай гэж үзсэн. Хоёр. Компанийн дотоод аудитын удирдлага, зохион байгуулалтыг боловсронгуй болгох чиглэлээр Хөгжингүй орнуудад өмчлөгчдийн зүгээс гүйцэтгэх удирдлагыг хянах үр ашигтай хэлбэр гэж үздэг дотоод аудитыг манай улсын нийтийн ашиг сонирхлын (түүний дотор төрийн өмчийн) компаниудад үр дүнтэй хэрэгжүүлэх зорилгоор удирдлага, зохион байгуулалтын тогтолцоог санал болгож байна (дүрслэл 28-д харуулав). Удирдлага, зохион байгуулалтын тогтолцооны энэ загварт дотоод аудит нь өмчлөгчдийн төлөөлөл болсон ТУЗ-д шууд харъяалагдах бөгөөд гүйцэтгэх удирдлагын хэрэгжүүлж буй бүх талын үйл ажиллагааны үр ашиг, үр дүнг хянаж эрсдлийн удирдлага, дотоод хяналтын тогтолцоог үнэлж дүгнэх, сайжруулахад чиглэгдэнэ. 130

Дүрслэл 28. Нийтийн ашиг сонирхлын компанийн дотоод аудитын удирдлага, зохион байгуулалтын санал олгож буй тогтолцоо ХУВЬЦАА ЭЗЭМШИГЧИД ТӨЛӨӨЛӨН УДИРДАХ ӨВЛӨЛ (Аудитын хороо) ГҮЙЦЭТГЭХ ДОТООД УДИРДЛАГА АУДИТЫН АЛБА Эрсдлийн удирдлага, дотоод хяналтын тогтолцоо салбар, нэгж, салбар, нэгж, салбар, нэгж, охин компани охин компани охин компани Гурав. Компанийн дотоод аудитын арга зүйг боловсронгуй болгох чиглэлээр Дотоод аудитыг арга зүйн хувьд санхүүгийн уламжлалт хяналтын (нотлох арга зүй) хэлбэрээс байгууллагын бүх талын үйл ажиллагаа нь зорилгодоо чиглэгдсэн бөгөөд, үр дүнтэй хэрэгжиж байгаад баталгаа гаргах, зөвлөмж өгөхөд чиглэсэн эрсдэлд суурилсан арга зүйд шилжүүлэн хөгжүүлэх шаардлагатай гэж үзлээ. Үүний тулд горилогчийн зүгээс дотоод аудитыг төлөвлөх эрсдлийн хүчин зүйлийн үнэлгээний загварыг боловсруулан “Магнайтрейд групп” ХХК-д туршсаны үндсэн дээр практикт хэрэгжүүлэхээр санал болгож байна. Дөрөв. Дотоод аудиторыг бэлтгэх чиглэлээр 1. Хараат бус аудиторыг бэлтгэхдээ эхний үед төрийн оролцоо (Сангийн яам)-г ашиглах, цаашид энэхүү эрх, үүргийг мэргэжлийн олон нийтийн байгууллагад шилжүүлэх замаар бэлтгэсэн туршлагад тулгуурлан, дотоод аудиторуудын сургалт явуулж, гэрчилгээ олгох, цаашид мэргэжлийн тасралтгүй боловсролын тогтолцоо бүрдүүлэх, тэдний ёс зүйг сахин мөрдүүлэх шаардлагатай. 131

2. Гадаад улс оронд дотоод аудиторуудын мэргэжлийг тасралтгүй дээшлүүлэхэд ОУ ДАИ-ийн гишүүнчлэлтэй болж, аудитын шинэ технологи, онол арга зүйн болон шаардлагатай бусад мэдээллийг авах сургалтын хэлбэр сүүлийн үед түгээмэл болсон. Иймд манай мэргэжлийн олон нийтийн байгууллагууд, дотоод аудиторууд олон улсын ДАИ-ийн гишүүнчлэлтэй болж, онлайн хэлбэрээр түгээдэг онол, практикийн болон судалгааны материалуудаас суралцаж, мэргэжлийн ур чадвараа дээшлүүлэх хэлбэрийг ашиглах шаардлагатай. Мэргэжил дээшлүүлэх энэхүү хэлбэр нь дотоод аудиторуудын эрхийг сунгахад зайлшгүй шаардагдах тасралтгүй боловсролын нэг хэлбэр ч байж болох юм. 132

Ашигласан ном зүй Хууль, эрх зүйн материал, стандарт: 1. Аудитын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөл. 2013. http://mof.gov.mn/wp- content/uploads/2013/11/Auditiin_khuuli_sanal.pdf 2. Банкны тухай хууль (шинэчилсэн найруулга). 2010.www.legalinfo.mn 3. Компанийн тухай хууль (шинэчилсэн найруулга). 2011, www.legalinfo.mn 4. Нягтлан бодох бүртгэлийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөл. 2013. http://mof.gov.mn/wp-content/uploads/2013/11/NBB-iin_khuuli_sanal.pdf 5. Төв банк (Монголбанк)-ны тухай хууль. 2006, www.legalinfo.mn 6. Төсвийн тухай хууль (шинэчилсэн найруулга). 2011, www.legalinfo.mn 7. Монголын компанийн засаглалын кодекс. СЗХ. 2007. www.frc.mn 8. Олон улсын мэргэжлийн практикийн хүрээ. 2012. Сангийн яамны орчуулга. 9. International standards for the professional practice of internal auditing, (2009). The Institute of Internal Auditors. 10. Олон улсын чанарын хяналт, аудит, нягтлах ажил, бусад баталгаажуулалт болон холбогдох үйлчилгээний тунхаглалуудын гарын авлага. НБОУХ. 2011. 11. Банкны дотоод хяналтын үйл ажиллагааны үлгэрчилсэн журам. Монголбанкны ерөнхийлөгчийн 2000 оны 623 тоот тушаалын хавсралт. http://www.mongolbank.mn Ном, эрдэм шинжилгээний бүтээл: 12. Адамс Р, Основы аудита, (1995), пер. с англ. под ред. Я.В. Соколова. - М.: Аудит, ЮНИТИ. 13. Андреев В.Д., (2003), Внутренний аудит, М.: Финансы и.статистика. 14. Аренс А., Дж. Лоббек, Аудит, (1995), пер. с англ. под ред. Я.В. Соколова.- М.: Финансы и статистика. 15. Балашова Н., (2001), Управление рискам: анализ современных тенденций. Рынок ценных бумаг. 16. Батбаяр.Б, (2009),“Төрийн аудитын тогтолцоо, арга зүйн шинэчлэлийн зарим асуудал, Бизнесийн удирдлагын ухааны доктор (Ph.D) зэрэг горилсон диссертаци. 17. (2009)Berle A.A., Means G.C., (1932), The Modern Corporation and Private Property. Mac- Millan: N.Y. 18. Бернстайн П., (2006), Против богов: Укрощение риска. 2-е изд., пер. с англ. 133

19. Бурцев.В.В., (2002), Внутренный контроль: Основные понятия и организация проведения. Менежмент в России и за рубежом, № 4. 20. Бухвалов А.В., (2009), Корпоративное управление как объект научных исследований. Российский журнал менежмента, №3 21. Бриттон Э., Ватерсон К., (1998), Вводный курс по бухгалтерскому учету, аудиту, анализу. пер. с англ. И.А.Смирновой. под ред. Я.В. Соколова. М.: Финансы и статистика. 22. Brink, V.Z., Cashin J.A. (1958), Internal Auditing, New York: Ronald Press. 23. Brink, V.Z., H.N. Witt, (1982), Modern Internal Auditing, New York: John Wiley & Sons, Inc. 24. David Griffiths., Risk based internal auditing. An introduction. http://www.internalaudit.biz. 25. Дефлиз.Ф.Л., Дженик Г.Р., О'Рейлли В.М., Хирш М.Б., (1997), Аудит Монтгомери, пер. с англ. под ред. Я.В. Соколова. - М.: Аудит, ЮНИТИ. 26. Додж Р. Краткое руководство по стандартам и нормам аудита, (1992), пер. с англ. под ред. СА. Стукова. - М.: Финансы и статистика; ЮНИТИ. 27. Дорж.Т, Чимид.Ү., (2000), Менежмент. 28. Institute of Internal Auditors UK and Ireland. Position Statement “Risk Based Internal Auditing”. www.iia.org.uk 29. Кармайкл Д.Р., Бенис М., (1995), Стандарты и нормы аудита. пер. с англ. М.Аудит, ЮНИТИ. 30. Kilenga G. Risk-based internal auditing and new developments: Workshop on internal audit practice, IT audit and security and governance. www.nbaa-tz.org. 31. COSO, (2004), Эрсдлийн удирдлагын суурь зарчмууд. 32. Макальская А.К.,(2001), Внутренний аудит: Учебно-практическое пособие, М. Издательство Дело и сервис. 33. Макоев О, (1999), Внутренний аудит: понятие и предназначение, Аудитор, №11 34. Максимова Г.В, Самаруха В.И, (2004), Внутренний аудит оценки финансового состояния корпораций в условиях неопределенности и риска. Из-во БГУЭП. 35. Мазуренко А.А, (2005), Зарубежный бухгалтерский учет и аудит. Кнорус. 36. Малкова Л.С, (2011), Методы и модели риск-ориентированного внутреннего аудита промышленного предприятия. Диссертация на соискание ученой степени кандитата экономических наук. Санкт-Петербург. 134

37. Mautz R.K., Neumann F.L. (1977), Corporate audit committees: Policies and practices. Ernst& Ernst. 38. McNamee D., Selim G. Risk., (1998), Management: changing the internal auditor's paradigm. 39. McNamee D., (1997), Risk -Based auditing. Management control concepts. - Alamo, USA:1. 40. McNamee D., Selim G.M. (1998). Risk Management: Changing the internal auditor’s paradigm. Altamonte Springs, Florida, USA. 41. Мөнх-Очир. Л, (2009), Санхүүгийн аудитын хөгжлийн зарим асуудал. Бизнесийн удирдлагын ухааны доктор (Ph.D) зэрэг горилсон диссертаци. 42. МУИС. ЭЗС, (2007), Монгол улс зах зээлд. УБ. 43. Никифорова Е.В., Шумилова И.В., (2006), Внутренний аудит в организации: виды, задачи, функции. Аудиторские ведомости.№7. 44. Новоселов.И.В, (2010), Развитие внутреннего аудита в корпорациях. Диссертация на соискание ученой степени кандитата экономических наук. 45. Овонесян С.С, Максимова Г.В., (2004),Теоретические основы учетно-контрольной оценки эффективности управленческих систем. Иркутск. Из-во БГУЭП. 46. Орлов.С.Н., (2006), Риски внутреннего аудита. Автореферат диссертации на соискание учёной степени кандитата экономических наук. М. 47. Patton James M., Evans John H., Lewis Barry L. (1983), A framework for evaluating internal audit risk. – Altamonte Springs, USA. The Institute of Internal Auditors. Research foundation. 48. Полисюк Г.Б.,(2010), Место и роль внутреннего аудита в системе внутрифирменнего контроля. Все для бухгалтера, №7. 49. Пугачев П.П., (2010), Внутренний аудит и контроль.М. Изд-во Дело и сервиз. 50. Рафежо Ж., (1996), Оперативный аудит. М. Изд-во Композит. 51. Риполь-Сарагоси Ф.Б, Реутов В.Ю, (2006), Внутренний аудит: Организация и планирование. Ростов на Дону. Феникс. 52. Robertson. J.C., (1999), Auditing, 9th ed, Boston. 53. Романов B.C., (2000), Классификация рисков и критерии. Рынок ценных бумаг, №11. 54. Романов А.П., Подольский В.А., Сотникова Л.В., (2001), Изучение курса внутреннего контроля и аудита, Бухучет, №13. 55. Румянцев. А.В. Финансовый контроль. М: Издательство “Деро и сервиз”, 2003. – 144с. 135

56. Саенко К.С, Козлов И.В. Американский опыт внутреннего аудита в банках. Аудиторские ведомости. 1999. март. №3. 57. Скатерщиков С., (2005), Прививка от Enron. - М.: Альпина Бизнес Букс. 58. Скобара В.В., (1998), Аудит: Методология и организация, М.: Изд-во Дело и сервис. 59. Северенкова Л.П., (2009), Внутренний аудит в рамках корпоративного управления, диссертация на соискание ученой степени кандитата экономических наук. Россия. Санкт-Петербург. 60. Северенкова Л.П., (2008), Эволюционные процессы во внутреннем аудите. Известия РГПУ им. А.И.Герцена. №73/1. 61. Stephen.J McNally, (2013), The 2013 COSO framework & SOX compliance.One approach to an effective transition. Strategic finance. June. 62. СЯ, Дэлхийн банкны Эдийн засгийн чадавхийг бэхжүүлэх техник туслалцааны зээлийн төсөл, (2006), Улсын секторын дотоод аудитын гарын авлага., УМХГ. УБ. 63. Соколов Б.Н., (2006),Внутренний контроль в коммерческой организации. М: Альянс Пресс. 64. Сотникова Л.В.,(2000), Внутренний контроль и аудит, М.: Финстатинформ,: 225. 65. Соколов Б.Н., (2007), Роль службы внутреннего аудита в компании. Финансовый директор.6. 66. Сонин А, (2004), Зачем компании внутренный аудит?, Управление компанией. №10. 67. Holmes Arthur W, Overmyer Wayne S. Auditing standards and procedures. Boston, USA. IR WIN Homewood, 1975 68. Цэнд-Аюуш.Т, (2010), Компанийн засаглал. УБ. 69. Цэнд-Аюуш.Т, (2012), Монголын компанийн засаглалыг сайжруулах арга замууд. Бизнесийн удирдлагын ухааны доктор (Ph.D) зэрэг горилсон диссертаци. 70. Final NYSE Corporate Governance Rules. (2003). www.ecgi.org. 71. Шевелев А.Е, Шевелева Е.В., (2007), Риски в бухгалтерском учете.М: Кнорус. 72. Шеремет А.Д., Суйц В.П., (2007), Аудит, - М.: ИНФРА-М,:158. 73. Щербакова Е.П., (2012) Развитие методики аудита внутреннего аудита в холдингах, диссертация на соискание ученой степени кандитата экономических наук. Россия. Ростов- на-Дону. 136

Судалгааны тайлан: 74. The Institute of Internal Auditors Research Foundation. (2003), Internal auditing: History,Evolution, and Prospects”. USA: 4. 75. Institute of Internal Auditors-UK and Ireland, Deloitte and Touche. (2008), The Value Agenda, www.deloitte.com. 76. Statement of Responsibilities of the Internal Auditor. IIA.1957. www.theiia.org 77. Statement of Responsibilities of the Internal Auditor. IIA.1975. www.theiia.org 78. KPMJ и Институт Внутренних аудиторов России. (2012), Исследование текущего состояния и тенденций развития внутреннего аудита в России. 79. PwC. (2011), Свет, камера, мотор, пишем сценарий для внутреннего аудита в мире перемен, www.pwc.ru/internalaudit 80. Эрнст энд Янг. (2008), Усиление роли внутреннего аудита:16. www.ey.com 81. Эрнст энд Янг, (2009), Исследование текущего состояния и тенденций развития внутреннего аудита в России.:6. 137

Хавсралт 1 Олон улсын Дотоод аудиторуудын институтээс дотоод аудитыг тодорхойлсон байдал Он Эх сурвалж Тодорхойлолт Дотоод аудит нь нягтлан бодох бүртгэл, санхүүгийн болон бусад ажил гүйлгээг шалгах болон үнэлэх зорилготой ДАИ. Дотоод аудиторуудын бөгөөд байгууллагын удирдлагад зориулж дотооддоо үүрэг хариуцлагын тайлан. хэрэгжүүлдэг үйл ажиллагаа юм. Дотоод аудит нь 1957 (Statement of Responsibilities удирдлагаас зохион байгуулсан хяналтын бусад хэрэгслийн of the Internal Auditor) үр ашгийг үнэлдэг удирдлагын хяналтын бас нэгэн арга хэрэгсэл мөн. Дотоод аудит нь нягтлан бодох бүртгэл, санхүүгийн болон ДАИ. Дотоод аудиторуудын бусад ажил гүйлгээг шалгах болон үнэлэх зорилготой үүрэг хариуцлагын тайлан. бөгөөд байгууллагын удирдлагад зориулж дотооддоо 1971 (Statement of Responsibilities хэрэгжүүлдэг хараат бус үйл ажиллагаа юм. of the Internal Auditor) Хяналтын бусад хэлбэрийн үр ашгийг хэмжих болон үнэлэх замаар хийгддэг хяналтын нэг хэлбэр мөн. Дотоод аудит нь байгууллагын үйл ажиллагааг үнэлэх зорилготой байгууллагын удирдлагад зориулж дотооддоо хэрэгжүүлдэг хараат бус үйл ажиллагаа юм. ДАИ. Дотоод аудиторуудын Хяналтын бусад хэлбэрийн үр ашгийг хэмжих болон үнэлэх үүрэг хариуцлагын тайлан. замаар хийгддэг хяналтын нэг арга хэрэгсэл мөн. 1975 (Statement of Responsibilities Дотоод аудитын зорилго нь шалгалтынхаа үр дүнд бий of the Internal Auditor) болсон үнэлгээ, шинжилгээний мэдээлэл, зөвлөмж болон бусад шаардлагатай мэдээллийг өгснөөр байгууллагын удирдлагын бүх ажилтнуудад ажил үүргээ биелүүлэхэд нь туслах явдал мөн. Дотоод аудит нь байгууллагын үйл ажиллагааг шалгах ДАИ-ийн албан ёсны болон үр ашгийг тодорхойлох хараат бус үнэлгээ мөн. тодорхойлолт. Дотоод аудитын зорилго нь шалгалтынхаа үр дүнд бий 1978 (Дж.Робертсон. Аудит. болсон үнэлгээ, шинжилгээний мэдээлэл, зөвлөмж болон Перевод с английского. бусад шаардлагатай мэдээллийг өгснөөр байгууллагын бүх 1993. стр. 496) ажилтнуудад ажил үүргээ биелүүлэхэд нь туслах явдал мөн. Дотоод аудитын Дотоод аудит нь байгууллагын үйл ажиллагаатай холбоотой мэргэжлийн суурь эрсдлээ зөв тодорхойлж зохистой аргаар удирдаж чадаж 1996 зарчмууд. (Sawers internal байгаад баталгаа олгох үйл явц юм. auditing. IIA. 2003. p.9) Дотоод аудит нь байгууллагын үйл ажиллагааг сайжруулж, Дотоод аудитын үнэ цэнийг нь нэмэгдүүлэхэд чиглэсэн хараат бус, бодит Мэргэжлийн практикийн баталгаа өгч зөвлөх үйл ажиллагаа бөгөөд дотоод аудит нь олон улсын стандарт. эрсдлийн удирдлага, дотоод хяналт, засаглалын үйл явцын 1999 (International Standards for үр ашгийг үнэлэх болон сайжруулахад чиглэсэн зохион the Professional Practice of байгуулалттай, эмх цэгцтэй хандлагыг хэрэглэснээр Internal Auditing.IIA.2002) байгууллагын өмнөө тавьсан зорилгодоо хүрэхэд нь туслана. 138

Хавсралт 2 Гадаадын судлаачид, аудитын олон улсын мэргэжлийн байгууллагаас дотоод аудитыг тодорхойлсон байдлын судалгаа Судлаачид Олон улсын мэргэжлийн байгууллага А.Д.Шеремет, В.П.Суиц, В.А.Подольский, Р.Адамс,Э.А.Аренс, АОУС 610 “Дотоод А.Н.Романов, Л.П.Северенкова, Дж.К.Лоббек, В.Д.Андреев, С.Н.Орлов, Л.В.Сотникова, аудиторын ажлыг ДА МПОУС Р.Додж нар ашиглах нь” И.В.Новоселев нар А.К.Макальская нар* Захиалагч 1 буюу байгууллагын өмчлөгчид, толгой компанийн ТУЗ байгууллагын ТУЗ-ын аудитын хороо, удирдлага байгууллагын удирдлага удирдлага гүйцэтгэх удирдлага хэрэглэгч байгууллагын үйл өрсөлдөх чадварыг бизнесийн үр ашгийг ажиллагааг сайжруулж, 2 Зорилго сайжруулах дээшлүүлэх бизнесийн үнэ цэнийг нь нэмэгдүүлэх нягтлан бодох эрсдлийн удирдлага тайлагналын үнэн зөв санхүүгийн эрсдлийн удирдлага бүртгэл тайлагнал бүрэлдэхүүн аж ахуйн үйл байгууллагын үйл 3 Хамрах хүрээ ажиллагаа дотоод хяналт компаниудын үйл ажиллагаа дотоод хяналт ажиллагаа дотоод хяналт засаглалын үйл явц дотоод хяналт дотоод хяналт засаглалын үйл явц эрх зүйн нийцэлт эрх зүйн нийцэлт үнэлэх, зөвлөх, 4 Үндсэн үүрэг шалгаж үнэлэх удирдлагыг мэдээллээр хянах, зөвлөх, хянах, үнэлэх бодит баталгаа өгч, хангах мэдээллээр хангах зөвлөх Үйл ажиллагааны 5 хараат бус хараат бус хараат бус үндсэн зарчим *Эдгээр судлаачид дотоод аудитыг групп компани буюу олон салбар нэгжтэй бизнесийн нэгдлийн дотоод хяналтын тохиромжтой хэлбэр гэж үздэг. 139

Хавсралт 3 Манай улсад дотоод аудитыг тодорхойлсон байдал Судлаачид: № Эх сурвалж Тодорхойлолт . . . байгууллагын дотоод хяналт шалгалт нь аливаа үйл ажиллагаа хэрэгжүүлэгчийн алдаатай талыг илрүүлж, Т.Дорж нар. түүнд зохих хууль тогтоомжийг үндэслэн хариуцлага (Т.Дорж, Ү.Чимид 1 ногдуулах зарчим баримталдаг бол хяналт, шинжилгээ, ”Менежмент”, 2000. үнэлгээ нь тавьсан зорилтын хэрэгжилтийн зөв 272-р тал.) чиглэлийг батлах, гарсан гажуудлыг илрүүлж, зөв чиглэлд оруулж дэмжлэг үзүүлэхэд голлон чиглэдэг. Л.Мөнх-Очир (“Санхүүгийн аудитын . . . удирдлагын болон дотоод хяналтын үр ашигт хөгжлийн зарим 2 асуудал” сэдвээр бичсэн байдалд үнэлэлт дүгнэлт өгөх, улмаар үйл ажиллагааны эцсийн үр дүнг дээшлүүлэхэд чиглэгддэг удирдлагын докторын аудит юм. диссертац.УБ. 2009 он. 35-р тал.) эдийн засгийн ажиллавар, үйл явдал нь ажлын үр дүнгийн тогтоосон шалгуурт хэрхэн нийцэж байгаа түвшинг илрүүлэх, ирээдүйн хөгжлийн төлөвийг урьдчилан хийх, Р.Батжаргал нар зөвлөмж, зөвлөгөө боловсруулах зорилгоор нотлох (НББ хөгжүүлэх сан. 3 баримт цуглуулах, шинжлэх үнэлгээ өгөх системтэй, 'Дотоод аудит'. УБ. шинжлэх ухааны үндэстэй үйл явцад тулгуурласан, 2010 он. 23-р тал) байгууллагын дотоодод хэрэгждэг, өндөр ур чадвар мэдлэгийн түвшинд хийгддэг, санхүү аж ахуй, удирдлагын үйл ажиллагааны бие даасан үнэлгээ юм. Хууль эрх зүйн актад: № Эх сурвалж Тодорхойлолт төсвийн хөрөнгийг зүй зохистой, үр ашигтай зарцуулах, Төсвийн тухай хууль 1 эрсдлийн удирдлагаар хангахад чиглэсэн төсвийн дотоод (УИХ, 2010 он) хяналтын үйл ажиллагаа хууль тогтоомжийн хэрэгжилтэд хяналт тавих, төсвийн хөрөнгө, өр төлбөр, орлого, зарлага, хөтөлбөр, Дотоод аудитын дүрэм арга хэмжээ хөрөнгө оруулалтад санхүүгийн хяналт, 2 (ЗГ-ын тогтоол. 2012 шалгалт хийх, үнэлэлт, дүгнэлт, зөвлөмж гаргах, он) эрсдлийн удирдлагаар хангах чиглэлээр тухайн байгууллагын үйл ажиллагааг сайжруулахад дэмжлэг үзүүлэх үйл ажиллагаа 140

Зөвлөмжийн баримт бичгүүд: № Эх сурвалж Дотоод аудитын үүрэг Банкны зохистой  бодлого, дүрэм журмын хэрэгжилтийг үнэлэх засаглалын зарчмыг  үйл ажиллагааг үнэлэх хэрэгжүүлэх журам  зохистой засаглал, хяналтын үйл ажиллагаа, 1 (Монголбанк, 2006 онд эрсдлийн удирдлагад үнэлэлт, дүгнэлт өгөх гаргаж 2010 онд  удирдлагын тайлагналын үнэн зөвийг батлах сайжруулсан)  банкны шалгуур үзүүлэлтүүдийг үнэлэх  санхүү, нягтлан бодох бүртгэл болон үйл Улсын секторын дотоод 2 аудитын гарын авлага ажиллагааны хяналтын найдвартай байдал, тэдгээр (Сангийн яам, 2006 он) хяналт хэрхэн хэрэгжиж буйг үнэлж дүгнэн, сайжруулах тухай зөвлөмж өгөх Компанийн засаглалын  гүйцэтгэх удирдлагын үйл ажиллагааг үнэлэх 2 кодекс (СЗХ, 2007 он) 141

Хавсралт 4 Манай улсад дотоод аудитыг тодорхойлсон байдлын судалгаа Судлаачид Хууль, эрх зүйн баримт бичиг Зөвлөмж Л.Мөнх- Төсвийн тухай Дотоод аудитын Банкны зохистой Компанийн Т.Дорж нар Р.Батжаргал нар засаглалын зарчмыг засаглалын Очир хууль дүрэм хэрэгжүүлэх журам кодекс Захиалагч 1 буюу ТУЗ ТУЗ хэрэглэгч төсвийн тогтоосон хөрөнгийг үр шалгуурт байгууллагын эцсийн үр нийцэж буй ашигтай зүй байгууллагын үйл банкны үйл компанийн үйл үйл зохистой ажиллагааг 2 Зорилго дүнг байдлыг үнэлэх, ажиллагааг ажиллагааг ажиллагаанд дээшлүүлэх ирээдүйн зарцуулах, сайжруулахад сайжруулах сайжруулах дэмжлэг үзүүлэх эрсдлийн дэмжлэг үзүүлэх төлөвийг тодорхойлох удирдлагаар хангах удирдлагын эдийн засгийн хууль бодлого, дүрэм гүйцэтгэх үйл тогтоомжийн удирдлагын үйл ажиллагаа үйл явдал хэрэгжилт журмын хэрэгжилт ажиллагаа дотоод гүйцэтгэх удирдлагын байгууллагын хяналт төсвийн хөрөнгө үйл ажиллагаа 3 Хамрах хүрээ зорилгын зохистой засаглал хэрэгжилт дотоод хяналт эрсдлийн удирдлага банкны шалгуур үзүүлэлтүүд үнэлэх, зөв санхүүгийн чиглэлд дотоод хяналтын хяналт хийх, 4 Үндсэн үүрэг үнэлэх, зөвлөх үнэлэх үнэлэх оруулахад үйл ажиллагаа үнэлэх, дүгнэх, дэмжлэг үзүүлэх зөвлөмж гаргах Үйл 5 ажиллагааны бие даасан шинж чанар 142

Хавсралт 5 Зарим улс орнуудын компанийн засаглалын талаар баталсан баримт бичгүүд Их британи “Компанийн засаглалын Cadbury Report (The Financial санхүүгийн аспектууд”, Кэдбёрийн 1992 оны 12 Aspects of Corporate Governance) сар тайлан. “Захирлуудын зөвлөлийн Greenbury Report (Study Group on Directors' Remuneration) гишүүдийн шагнал урамшуулал”, 1995 оны 7 сар Гринберийн тайлан “Компанийн засаглалын комиссын Haimpel Report (Final) 1998 оны 1 сар дүгнэлт”, Хэмпэлийн тайлан. “Дотоод хяналт:Захирлуудын Internal Control: Guidance for Directors on the Combined Code зөвлөлийн гишүүдийн нэгдсэн 1999 оны 9 сар кодексыг ашиглах гарын авлага”, (Gurnbull Report) Тёрнбулын тайлан. The Combined Code: Principles of Нэгдсэн кодекс: Компанийн сайн Good Governance and Code of засаглалын зарчмууд ба практик 2000 оны 5 сар Best Practice үйл ажиллагаа. Code of Good Practice Практик үйл ажиллагааны кодекс 2001 оны 1 сар The Higgs Report: Review of the “ Гүйцэтгэх бус захирлуудын үүрэг role and effectiveness of non- ба ажлын үр ашиг” , Хигсийн 2003 оны 1 сар executive direcolors тайлан Audit Committees - Combined “Аудитын хороо-Нэгдсэн кодексын Code Guidance (the Smith Report) гарын авлага”, Смитын тайлан 2003 оны 1 сар “Дотоод хяналт:Захирлуудын Internal Control : Revised Guidance for Directors on зөвлөлийн гишүүдийн нэгдсэн 2005 оны 10 кодексыг ашиглах гарын авлага” – сар the Combined Code ыг хянан сайжруулсан The Combined Code on Corporate Компанийн засаглалын нэгдсэн Governance кодекс 2006 оны 6 сар Америкийн нэгдсэн улс Recommendations of the blue Компанийн аудитын хорооны үйл ribbon committee on improving the ажиллагааг сайжруулах “Цэнхэр 1999 оны 2 сар effectiveness of corporate audit тууз” комиссын зөвлөмж committees Sarbanes Oxley Act Сарбейнс-Окслийн хууль 2002 оны 1 сар Final NYSE Corporate Governance Нью-Йоркийн хөрөнгийн биржийн 2003 оны 11 Rules компанийн засаглалын журам сар Оросын холбооны улс Кодекс корпоративного Компанийн засаглалын кодекс поведения 2002 оны 4 сар Распоряжение Федеральной комиссии по рынку Үнэт цаасны комиссын ценных бумаг “О рекомендации “Компанийн засаглалын кодексыг 2002 оны 4 сар к применению Кодекса хэрэгжүүлэх заавар” корпоративного поведения' Распоряжение Федеральной Үнэт цаасны комиссын “Хувьцаат 2003 оны 4 сар комиссии по рынку компанийн жилийн тайланд 143

ценных бумаг 'Ометодических компанийн засаглалын кодексын рекомендациях по cocтаву и хэрэгжилтийн мэдээллийг форме представления сведений о харуулах бүтэц, хэлбэрийн арга соблюдении Кодекса зүйн зааварчлага ” корпоративною поведения в годовых отчетах акционерных oбществ” Распоряжение Федеральной комиссии по рынку ценных бумаг 'Об утверждении Үнэт цаасны комиссын “Үнэт Методических рекомендаций цаасны зах зээл дээр арилжаа по осуществлению зохион байгуулагчдаас хувьцаат оpганизаторами торговли на компаниудын компанийн 2003 оны 6 сар рынке ценных бумаг контроля за засаглалын кодексын хэрэгжилтийг соблюдением акционерными хянах журам ” обществами положении Кодекса корпоративного управления Монгол улс Санхүүгийн зохицуулах хороо Компанийн засаглалын кодекс 2007 он Компанийн засаглалыг хөгжүүлэх Засгийн газар 2011 он үндэсний хөтөлбөр Компанийн тухай хуулийн Улсын Их Хурал 2011 он шинэчилсэн найруулга 144