1 ทนพ.สถาพร ศรีผ้งึ กลุ่มงานเทคนิคการแพทยแ์ ละพยาธิวทิ ยาคลินิก โรงพยาบาลอุตรดิตถ์ โทร. 6343 [email protected]
2 หนอนพยาธิ (Helminths) 1. Phylum Nemathelminthes (Nematoda=round worm) -Class Aphasmid (Adenophorea) -Class Phasmid (Secernentea) 2. Phylum Platyhelminthes - Class Trematoda (flukes) - Class Cestoda (tape worm)
3 ลกั ษณะทวั่ ๆไป -ตวั กลม หวั เรียวทา้ ยเรียว -ลาตวั ไม่เป็นปลอ้ ง -ลกั ษณะสองขา้ งเหมือนกนั (bilateral symmetry) -pseudocoelom hemolymph
4 -แยกเพศ ตวั ผู้ และตวั เมีย -พยาธิตวั ผเู้ ลก็ กวา่ ตวั เมีย ปลายหางงอ (spicule) บางชนิด ปลายหางแผอ่ อก เรียก copulatory bursa -ขนาดมีต้งั แต่ มม. – ม. -ระบบอวยั วะเกือบคลา้ ยคลึงสตั วช์ ้นั สูง :-
ระบบผนังลาตัว(body wall) 3 ช้นั 5 1. Cuticle (integument) –non cellular layer - alae : cervical alae, cephalic alae, copulatory bursa 2.Subcuticular layer (hypodermis or epithelial) –syncytium fibers cord 4 เส้น มองจากภายนอกเรียก “ longitudinal lines” 3. Muscular layer “longitudinal fibers of somatic muscle”
ระบบทางเดนิ อาหาร (Digestive or alimentary 6 system) -complete digestive system : mouth, esophagus, intestine, rectum, anus Rhabditiform Filariform Stichosomal Strongyliform – pin bowling
7 ระบบขบั ถ่าย (Excretory system) - collecting tubules ดา้ นขา้ งยาวตลอดลาตวั ขา้ งละ 1 ท่อ มาบรรจบกนั บริเวณหลอดอาหารโดยมี excretory pore ดา้ นหนา้ ทอ้ งส่วนตน้ ของลาตวั -glandular (แบบต่อม) ในพยาธิท่ีดอ้ ย ววิ ฒั นาการ พบในกลุ่ม Adenophorea
ระบบประสาท (Nervous system) 8 - Nerve trunk 6 เสน้ ยาวตลอดลาตวั มีศูนยร์ วม ประสาท 2 ที่ 1.วงที่อยรู่ อบหลอดอาหารทาหนา้ ท่ีเป็น Nerve center คลา้ ยสมอง 2.วงที่อยบู่ ริเวณรูเปิ ดของ rectum อวยั วะรับความรู้สึกอยรู่ อบปาก คอ ทวารหนกั รอบ อวยั วะสืบพนั ธุ์ ไดแ้ ก่ amphids, papillae, phasmids
ระบบสืบพนั ธ์ุ (Reproductive system) 9 -แยกเพศ ตวั ผู้ – ตวั เมีย อวยั วะสืบพนั ธุ์เป็ นท่อเดียว แต่เปล่ียนขนาดและหนา้ ท่ีไปเป็นตอนๆ พยาธิตวั กลมบาง ชนิดมีระบบสืบพนั ธุ์ตวั ละ 2 ชุด เช่น Ascaris, Enterobius, Hookworms ไม่มีระบบไหลเวยี นโลหิตและหวั ใจ
10 Spicule,copulatory bursa
การสืบพนั ธ์ุ 11 Spermatozoa + Egg Zygote “parthenogenesis” Egg Larva :- Strongyloides Adult
Egg 12 ส่วนใหญ่มีเปลือก 3 ช้นั สร้างมาจากเซลลข์ องไข่ 1. ช้นั ใน (lipid layer) เป็น lipoidal substance 2. ช้นั กลาง/เปลือกแท้ (true shell) ช้นั หนาเป็นพวก chitin เรียก chitinous layer 3. ช้นั นอก เรียก vitelline layer ไขพ่ ยาธิบางชนิดมีเปลือก 4 ช้นั เช่น Ascaris คือมี uterine layer สร้างมาจากเน้ือเยอื่ ของ uterus เรียกช้นั น้ีวา่ albuminous layer(coat) ขรุขระ ช้นั น้ีหลุดไดท้ าใหเ้ ห็นช้นั vitelline ที่มีผนงั เรียบเรียก decorticated egg
การแบ่งกลุ่มของหนอนพยาธิตวั กลม 13 Phylum Nematoda 1.Class Phasmid (Secernentea) -caudal chemoreceptor “Phasmids” อวยั วะรับความรู้สึกต่อสารเคมีอยทู่ ่ีปลายหาง -caudal papillae อวยั วะรับความรู้สึกอยทู่ ี่ปลายประสาท และมีแอมฟิ ต (Amphid) ซ่ึงเป็นอวยั วะรับความรู้สึกทางดา้ นหวั 2.Class Aphasmid (Adenophorea ) มีแต่แอมฟิ ต (Amphid) ซ่ึงเป็นอวยั วะรับความรู้สึกทางดา้ นหวั
พยาธิตวั กลมท่ีพบในคนในประเทศไทย 14 1. Ascaris lumbricoides 10.Angiostrongylus 2. Enterobius vermicularis cantonensis 3. Hook worm 11. Toxocara 4. Strongyloides stercoralis 5. Filaria 6. Gnasthostoma spinigerum 7. Trichuris trichiura 8. Trichinella spiralis 7,8,9= Aphasmid 9. Capillaria philippinensis
15 Ascaris lumbricoides ชื่อสามญั พยาธิไส้เดือน ช่ือโรคAscariasis Unfertilized egg ถ่นิ ทพี่ บ ทวั่ โลก ที่การสาธารณะสุขไม่เจริญดีพอ ทอ่ี ยู่ ลาไส้เลก็ albuminous layer decorticated egg รูปร่างลกั ษณะ ไข่ 75 x 50 µm. yolk Fertilized egg
16 ตวั แก่ คลา้ ยไส้เดือนดิน ตวั กลมยาวเรียวท้งั สองขา้ ง มองเห็นเสน้ ขาวๆดา้ นขา้ งลาตวั (lateral cord) ตวั ผยู้ าว 15 – 30 ซม. หางงอ มี spicule 2 อนั ตวั เมีย ยาว 20 – 35 ซม.
วงจรชีวติ พยาธิไส้เดือน 17 4 - 2ใชเ้ วลาประมาณ 2-3 เดือน พยาธิตวั เตม็ วยั สามารถมีชีวติ ไดถ้ ึง 1-2 ปี
การแพร่กระจายของโรค 18 -soil transmitted -temp, ความช้ืน ภาคใต้ และภาคเหนือ -อุจจาระทาป๋ ุย -child > adult พยาธิสภาพ และอาการ -larva migration พยาธิผา่ นไปที่ปอด อาการคลา้ ยปอด อกั เสบ ไอ หอบเหน่ือย มีโลหิตปนมากบั เสมหะ “Loeffler’ s syndrome” eosinophil
-Adult host ขาดอาหาร อุดตนั ลาไส้ ไชผนงั ลาไสเ้ ป็นแผล, ทะลุ 19 -ตวั แก่อาจเดินทางอยา่ งไร้จุดหมาย ออกทางปาก ทางจมกู หรือออกมากบั อุจจาระ การวนิ ิจฉัย หาไข่พยาธิไสเ้ ดือนในอจุ จาระ หรือพบตวั แก่ในอวยั วะต่างๆ การป้ องกนั 1. กาจดั อจุ จาระใหถ้ ูกวธิ ี 2. ไม่ใชอ้ จุ จาระเป็นป๋ ุยรดผกั 3. ใหส้ ุขศึกษาแก่ประชาชน Ascaris lumbricoides
Toxocara 20 Toxocara canis พยาธิไสเ้ ดือนของสุนขั Toxocara cati พยาธิไส้เดือนของแมว คลา้ ยพยาธิไสเ้ ดือนของคน แต่เลก็ กวา่ ไข่ 70 – 80 µm. ผวิ หนา เป็นหลมุ คลา้ ยลกู กอลฟ์
วงจรชีวติ 21 วงจรชีวติ คลา้ ย Ascaris สุนขั , แมว เป็น definitive host คนเป็น accidental host ทาใหเ้ กิด visceral larva migrane พยาธิสภาพ และอาการ -พยาธิไชหลงทางไปอวยั วะต่างๆ มีการทาลายเน้ือเยอื่ ตบั ปอด หวั ใจ .. -larva มี eosinophil และ neutrophil มาลอ้ มรอบ และถูก ลอ้ มรอบโดย fibrous connective tissue
- อาจมีอาการไข้ อ่อนเพลียเบ่ืออาหาร ปวดตามกลา้ มเน้ือและขอ้ 22 คล่ืนไส้ อาเจียน ไอ เจบ็ หนา้ อก ปอดอกั เสบ ตบั โต การวนิ ิจฉัย -WBC “eosinophil” 20-80% การป้ องกนั 1. ถ่ายพยาธิใหส้ ุนขั และแมวบ่อยๆ 2. อยา่ ใหเ้ ดก็ เล่นกบั สุนขั และแมว 3. ลา้ งมือใหส้ ะอาดก่อนรับประทานอาหาร
Enterobius vermicularis 23 ช่ือสามญั พยาธิเขม็ หมุด(pinworm) ชื่อโรค Enterobiasis ถิ่นทีพ่ บ ทว่ั โลก เขตหนาว > เขตร้อน เดก็ > ผใู้ หญ่ พบ บ่อยตามกลุ่ม ชนแออดั ทอ่ี ยู่ ตวั แก่อาศยั อยใู่ นลาไส้ใหญ่ 1 รูปร่างลกั ษณะ ตวั แก่ 3 1.cephalic alae 2 2.lateral alae 3.esophageal endbulb
Adult male Adult female 24 -size 2-5 x 0.1-0.2 -size 8-13 x 0.3-0.5 mm. mm. -รูเปิ ดมดลูก(vulva)ตาแหน่ง 1/3 -ปลายหางโคง้ งอ มี spicule 1 ของลาตวั จากหวั อนั อายเุ ฉลี่ย 1-3 w. ตาย -ส่วนหวั ค่อนขา้ งเลก็ และปลายหาง หลงั จากผสมพนั ธุ์ เรียวแหลม อายเุ ฉล่ีย 3-6w.
ไข่ 25 -size 50-60 x 20-30 µm. -“ D” shape -Embryonated egg -Albuminus coated on the surface -Colourless
26 วงจรชีวติ พยาธิเขม็ หมุด 2 - 4 ใชเ้ วลาประมาณ 1 เดือน อายโุ ดยเฉล่ียของตวั แก่ประมาณ 2 เดือน
ระบาดวทิ ยา จัดเป็ น group infection ติดต่อได้ 3 ทาง 27 1. Anus to mouth 2. Airborn transmission : Inhalation 3. Autoinfection (External) พยาธิสภาพ และอาการ พบบ่อยคือ คนั บริเวณรอบๆทวารหนกั มกั เป็นตอน กลางคืน อาการอ่ืนพบไดน้ อ้ ย เช่น นอนไม่หลบั กระวน กระวาย ในเดก็ หญิงอาจคนั อวยั วะเพศ ตกขาว การเกาทาให้ ติดเช้ือแบคทีเรียแทรกซอ้ น
การวนิ ิจฉัย 28 -anal swab วธิ ี scotch tape technique ก่อนถ่ายอุจจาระ หรือก่อนอาบน้าใน ตอนเชา้ การป้ องกนั Enterobius vermicularis -รักษาความสะอาดท้งั ร่างกาย บา้ นเรือน และส่ิงของ เครื่องใช้ -ใชค้ วามร้อนทาลายไข่ เช่น การนาไปผ่งึ แดด อบแหง้
Trichinella spiralis 29 ชื่อสามญั - ชื่อโรค Trichinosis, Trichiniasis, ถิน่ ทพ่ี บ Trichinellosis พบทุกทวปี เขตหนาว > เขตร้อน ประเทศ ไทยพบมากบริเวณ ภาคเหนือ ทอ่ี ยู่ ตวั แก่อาศยั อยใู่ นลาไส้เลก็ larva อยใู่ นเซลลก์ ลา้ มเน้ือ อายุขยั - พยาธิตัวเตม็ วยั : ตวั ผู้ : 2-3 สัปดาห์, ตวั เมยี : 4-10 สัปดาห์
รูปร่าง ตวั ผู้ ยาว 1.4 -1.6 mm. 30 ตวั เมีย ยาว 3-4 mm.ออกลกู เป็นตวั “larviposition” ลาตวั ดา้ นหวั เรียวยาวกวา่ ดา้ นทา้ ย บริเรณหลอดอาหาร stichocytes เรียงตวั คลา้ ยลูกปัด Copulatory appendages
Larva ขนาด 80-120 x 5-6 µm. 31 -ระยะติดต่อ muscle larva / encapsulated larva Nurse cell formation ตัวอ่อนใน nurse cell: 2-6 เดอื น แต่อาจอยู่ได้นานถงึ 30 ปี
วงจรชีวิต Trichinella spiralis 32 ระยะเวลาในการเจริญเป็ นระยะตดิ ต่อ : 3-5 สัปดาห์
33 ระบาดวทิ ยา -group infection กินเน้ือสตั วท์ ี่ปรุงสุกๆดิบๆ เช่น หมู พยาธิสภาพและอาการ แบ่ง 3 ระยะ 1. intestinal phase ในวนั ที่ 2-3 หลงั จากกินเน้ือปรุงไม่สุก มี การอกั เสบของช้นั mucosa ของลาไส้เลก็ เนื่องจากการไชของ ตวั ออ่ น และตวั แก่ อาการคลา้ ยกบั อาหารเป็นพิษ
2. muscular invasion phase 34 -ปลายสปั ดาห์แรก ตวั เมียปล่อย larva ไปตาม กระแสเลือด และอวยั วะต่างๆโดยเฉพาะกลา้ มเน้ือลาย อาจมี ไข้ 400c นาน 2 - 7 วนั อาจมีบวมตามใบหนา้ มีการอกั เสบ ของกลา้ มเน้ือทาใหก้ ลา้ มเน้ืออ่อนแรง -eosinophlia 50-90% -ระยะน้ีอาจทาใหถ้ ึงตายได้ -อาการที่พบนอ้ ยแต่สาคญั คือ อาการกลา้ มเน้ือหวั ใจอกั เสบ เยอื่ หุม้ สมองอกั เสบ
3. Convalescence phase 35 -ระยะฟ้ื นตวั หลงั จาก 3 w. มี encapsulation -เวน้ หากไชไป กลา้ มเน้ือหวั ใจจะยงั คงอกั เสบอยู่ อาจเกิด congestive heart failure ตาย w. ท่ี 4-8 การวนิ ิจฉัย 1. Clinical diagnosis -ประวตั ิการกินเน้ือดิบ สุกๆดิบๆ -การเกิดโรคมกั เกิดเป็นกลุ่มในคนที่กินเน้ือสตั วต์ วั เดียวกนั -อาการคลา้ ยอาหารเป็นพิษ อหิวาห์ตกโรค
2. Specific diagnosis 36 -muscle biopsy encapsulated larva larva -serodiagnosis เช่น ELISA การป้ องกนั Trichinella spiralis -ไม่กินเน้ือสตั วท์ ี่ดิบ หรือปรุงสุกๆดิบๆ -Temp.-15 oc > 20 วนั ฆ่าตวั ออ่ นได้ -การรมควนั ทาเคม็ ทาใหแ้ หง้ ไม่สามารถฆ่าตวั อ่อนในเน้ือสตั วไ์ ด้
Trichuris trichiura 37 ช่ือสามัญ พยาธิแส้มา้ (Whipworm) ชื่อโรค Trichuriasis ถนิ่ ที่พบ ทว่ั โลก พบมากในเขตร้อน ท่ีมีฝนตกชุก ทอ่ี ยู่ ตวั แก่อาศยั อยใู่ นลาไส้ใหญ่ รูปร่าง ไข่ -size 50-54 x 22-30 µm. -รูปร่างเหมือนถงั เบียร์ (barrel shape) -mucoid plugs 2 ขา้ ง -ภายในไขเ่ ป็นตวั อ่อนเซลลเ์ ดียว
Adult male 38 -ยาว 30-45 mm. อายปุ ระมาณ 1 ปี -หางมว้ นคลา้ ย สปริง รูปร่างคลา้ ยแส้มา้ -spicule 1 อนั Adult female -ยาว 35-50 mm. -ปลายหางเหยยี ดตรง -อวยั วะสืบพนั ธ์ 1 ชุด
39 วงจรชีวติ พยาธิแส้มา้ 1-4 ประเทศร้อนใชเ้ วลา 3-4 สปั ดาห์ ประเทศหนาวใชเ้ วลา 6-12 เดือน
ระบาดวทิ ยา 40 -ไข่ whipworm(soil transmission) พยาธิสภาพ และอาการ -moderate infection มกั ไม่แสดงอาการ -heavy infection ลาไสใ้ หญ่อกั เสบ ทอ้ งเสียเร้ือรัง อาการอื่นๆ ซีดจากภาวะขาดอาหาร และตกเลือดในลาไส้ -ถา้ เป็นมากๆ tone ของ anal sphincter เสียไปทา ใหเ้ กิดการใหลของ rectum ออกมานอกทวารหนกั (rectal prolapse )
Trichuris trichiura
41 การวนิ ิจฉัย -ไข่ whipworm ในอุจจาระ -proctoscopy หาตวั แก่ การป้ องกนั -อาหาร เคร่ืองด่ืมสะอาด ลา้ งมือก่อนทานอาหาร -ใหค้ วามรู้เก่ียวกบั การสุขาภิบาล และสุขอนามยั ส่วนบุคล
Capillaria philippinensis 42 ช่ือสามญั - ช่ือโรค Intestinal capillariasis ถนิ่ ท่พี บ พบคร้ังแรกท่ีประเทศฟิ ลิปปิ นส์ ในไทยพบมากแถบภาค ตะวนั ออกเฉียงเหนือ พบระบาดคร้ังแรกท่ีจงั หวดั ศรีสะเกษ เม่ือ พ.ศ. 2524 ทอี่ ยู่ ตวั แก่อาศยั อยใู่ นลาไส้เลก็ รูปร่างลกั ษณะไข่ -size 30-40 x20 um -peanut shaped จุกไม่ยนื่ -เปลือกไขม่ ีลายตามขวาง และมีรูเลก็ ๆที่ผวิ ไข่
ตวั ยาวเรียว ส่วนหวั เลก็ กวา่ ส่วนหางเลก็ นอ้ ย 3943 Adult male -ยาว 2.3-3.2 x 0.03 mm. -spicule 1 อนั Stichocytes egg Adult female -ยาว 2.5-4.3 x 0.045 mm.
วงจรชีวิต 44 Capillaria phillipinensis นกกินปลา ลิง หนูเจอร์บิล
ระบาดวทิ ยา 45 - ตวั ออ่ นในลาไส้ปลาน้าจืด กอ้ ยปลา ปลาร้า หรือกินดิบๆ พยาธิสภาพ และอาการ - พยาธิฝังตวั ในลาไสเ้ ลก็ ขบั สารทาใหเ้ กิด atrophy และ degeneration ลาไสส้ ูญเสียหนา้ ที่การดูดซึมอาหาร เกิด malabsorption syndrome การวนิ ิจฉัย - stool exam : egg, larva, adult การป้ องกนั - รับประทานอาหาร โดยเฉพาะพวกปลาท่ีปรุงให้ สุก
Strongyloides stercoralis 46 ช่ือสามญั พยาธิเสน้ ดา้ ย (threadworm) ช่ือโรค Strongyloidiasis Rhabditiform larva 1 mm. ถิ่นทีพ่ บ พบทว่ั โลก ทอี่ ยู่ ตวั แก่อาศยั อยใู่ นลาไสเ้ ลก็ อาจพบในเน้ือปอด หรือหลอดลมเลก็ ๆ รูปร่างลกั ษณะ - ตวั เมีย ยาว 2.7 มม.ฝังอยใู่ นเยอ่ื บุลาไสเ้ ลก็ ตวั ผไู้ ม่มีการ ฝังตวั ตวั เมียออกไข่และพร้อมจะฟักตวั ทนั ทีเป็น rhabditoid L1 ออกมาพร้อมอจุ จาระ
วงจรชีวติ มี 2 แบบ 47 1. Free –living generation L1 อาจเจริญในดินเป็น rhabditoid L2 L3 L4 adult ผสมพนั ธุ์และออกไข่ ฟักเป็น rhabditoid L1, L2 และ filariform L3 ยาว 500-630 um ปลายหางเป็นรอยบ๋มุ (notched tail) เป็นระยะติดต่อ 2. Parasitic generation L3 ไชเขา้ ผวิ หนงั ผา่ นปอด หลอดลม คอหอย ถกู กลืนสู่ลาไส้เลก็ เป็นตวั แก่ต่อไปตวั เมียสืบพนั ธุ์แบบไม่อาศยั เพศ (parthenogenesis) ตรวจพบพยาธิในลาไส้เลก็ ใน 23-28 วนั
48
Search
