Ұлы дала төсіндегі ислам

Серікбай қажы ОРАЗ Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы Духовное управление мусульман Казахстана Spiritual Administration of Muslims of Kazakhstan ҰЛЫ ДАЛА ТӨСІНДЕГІ ИСЛАМ ИСЛАМ В ВЕЛИКОЙ СТЕПИ ISLAM OF THE GREAT STEPPE Астана, 2018

Бұл еңбек еліміздегі Ислам дінінің кешегісі мен бүгінін, ғасырлар қойнауынан сүрлеу тартқан сара жолын сипаттауға арналған. Сонау VIII ғасырларда қазақ топырағында бүр жарған асыл дініміздің бүгінгі күнге дейінгі бұралаң жолдары мен салтанатты шақтарынан сыр шертетін құжаттық деректермен, тарихи фотосуреттермен қоса баяндалады. Талас топырағындағы шайқаста туы желбіреген Ислам дінінің қағанаттар мен хандықтар тұсындағы, Патшалық Ресей, Кеңес үкіметі кезеңі мен еліміздің егемендік алған жылдардағы тарихы қысқаша қамтылған. Еңбек барша оқырман қауымға арналған. Книга, повествующая о чистом пути Ислама, проложенном через дебри веков на казахской земле, ставшей путеводной звездой на небосклоне страны великих степей. Посредством документальных свидетельств и фотоснимков в ней рассказывается о прошлом и настоящем мусульманской религии, ростки которой взошли в казахских степях в VIII веке. Кратко описывается развитие Ислама, поднявшего знамя при битве в окрестностях Талас, во времена правления каганатов и ханств, в эпохе Российской империи, Советской власти и в годы после обретения Казахстаном государственной независимости. Книга рекомендуется широкому кругу читателей. This work is dedicated was designed to describe the past and present of the Islamic religion in our country throughout the century. The winding roads and brilliant moments that our religion, since the moment it appeared in our country in the VIII century, has experienced was documented with historical accounts and photographs. This work covers the brief history of Islam in the Kazakh land, which gave its start with the victory of the Battle of Talas, during the Khanates, the Tsarist Russia and Soviet Union, and the years of sovereignty of the country. The work is for the entire readership. 2

МАЗМҰНЫ: Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президентінің алғы сөзі .......................................... 6 ҚМДБ-ның төрағасы, Бас мүфти Серікбай қажы Ораздың алғы сөзі ................................... 8 Ұлы Дала төсіндегі Ислам діні ............................................................................................ 12 Қарахандықтардың мемлекеттік діні ................................................................................. 18 Түркі әлемінің рухани ұстазы – Қожа Ахмет Яссауи ........................................................... 20 Қазақ даласындағы қалалар және ғұламалар ..................................................................... 28 Алтын Орда дәуіріндегі Ислам діннің дамуы ..................................................................... 46 Ислам – Қазақ хандығының қазығы ................................................................................... 57 Жыраулар поэзиясының асыл діңгегі ................................................................................. 69 Шариғатқа сүйенген дала заңдары ..................................................................................... 74 Патшалық Ресей кезеңіндегі Ислам..................................................................................... 78 Хан Кененің ғазауаты.......................................................................................................... 86 Қазақтың діни ағартушылары............................................................................................. 88 Алаш арыстарының арпалысы............................................................................................ 94 Бүкілресейлік мұсылмандар съезді..................................................................................... 109 Алғашқы қазақ қазиы......................................................................................................... 124 Кеңестік жүйенің кері әсері................................................................................................. 128 Күрт жылынған Кеңестік жүйе............................................................................................ 144 Абд әл-Ғаффар Шамсутдинов............................................................................................. 151 Сәдуақас Ғылмани.............................................................................................................. 152 Жақия қажы Бейсенбайұлы................................................................................................ 158 Қазақ мүфтияты құрылды.................................................................................................. 162 Рәтбек қажы Нысанбайұлы................................................................................................ 166 Әбсаттар қажы Дербісәлі.................................................................................................... 172 «Нұр-Мүбәрак» Египет Ислам мәдениеті университеті...................................................... 178 Республикалық имамдардың білімін жетілдіру Ислам институты ..................................... 182 Қазақстан мұсылмандарының кезектен тыс VII құрылтайы............................................... 188 Ержан қажы Малғажыұлы.................................................................................................. 192 Республикалық имамдар форумы...................................................................................... 198 Жаңа муфти және тың белестер......................................................................................... 206 Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының қазіргі келбеті......................................... 214 «Асыл арна» рухани-ағартушылық телеарнасы.................................................................. 224 Қазақ мұсылмандығының жаңа белесі «Әзірет Сұлтан» мешіті.......................................... 228 Тәуелсіз Қазақстан мешіттері............................................................................................ 242 Рухани білім ошақтары – колледждер мен медреселер....................................................... 264 3

СОДЕРЖАНИЕ: Приветственное слово Первого Президента Республики Казахстан.................................... 7 Приветственое слово председателя Духовного управление мусульман Казахстан............. 10 Ислам в великой степи....................................................................................................... 12 Государственная религия Караханидов............................................................................... 18 Духовный учитель тюркского мира – Ходжа Ахмед Яссауи.................................................. 20 Города и ученые в Казахской степи..................................................................................... 28 Развитие Ислама в эпоху Алтын Орды............................................................................... 46 Ислам – ядро Казахского ханства........................................................................................ 57 Ислам – опора поэзии жырау.............................................................................................. 70 Степные законы, основанные на шариате.......................................................................... 74 Ислам в период царизма в России....................................................................................... 78 Газават Хана Кене.............................................................................................................. 86 Казахские религиозные просветители............................................................................... 88 Борьба движения «Алаш арыстары»................................................................................... 94 Всероссийский съезд мусульман........................................................................................ 109 Первый казахский кази...................................................................................................... 124 Пагубное влияние Советской системы............................................................................... 129 Резкая оттепель в Советской системе................................................................................. 144 Абдулгаффар Шамсутдинов................................................................................................ 151 Садуакас кажы Гылмани..................................................................................................... 152 Жакия кажы Бейсенбайулы................................................................................................ 158 Образование казахского муфтията..................................................................................... 162 Ратбек кажы Нысанбайулы................................................................................................. 166 Абсаттар кажы Дербисали.................................................................................................. 173 Египетский университет исламской культуры «Нур-Мубарак»........................................... 178 Республиканский исламский институт повышения квалификации имамов....................... 182 VІІ внеочередной съезд мусульман Казахстана.................................................................. 188 Ержан кажы Малгажыулы................................................................................................... 193 Республиканский форум имамов....................................................................................... 198 Новый муфтий и новые горизонты..................................................................................... 206 Духовное управление мусульман Казахстана на сегодняшний день................................... 214 Исламский просветительский телевизионный канал «Асыл Арна»..................................... 224 Новая ступень казахского мусульманства – Мечеть «Хазрет Султан».................................. 228 Мечети независимого Казахстана...................................................................................... 242 Центры духовных знаний – медресе и колледжи................................................................ 264 4

CONTENTS: Foreword by first President of the Republic of Kazakhstan..................................................... 7 Foreword by Chairman of the spiritual board of muslims of Kazakhstan.................................. 11 The religion of Islam in the great Kazakh steppe.................................................................... 12 The state religion of the Karakhans...................................................................................... 18 Spiritual teacher of turkic people- Kozha Ahmet Yassawi....................................................... 20 The Cities and the scientists of the kazakh land.................................................................... 28 The Rise of Islam in the times of Altyn Orda......................................................................... 46 Islam as the heritage of the Kazakh Khanate......................................................................... 57 The precious support by the poetry of the storytellers............................................................ 71 Laws of the steppe relied on shariat...................................................................................... 74 Islam at the time of imperial Russia...................................................................................... 84 Gazawat of Kene khan......................................................................................................... 86 Kazakh religious enlighteners............................................................................................... 88 The struggle of the Kazakh national intelligentsia «Alash».................................................... 94 Congress of all-Russian muslims.......................................................................................... 109 The first kazakh kazi........................................................................................................... 124 The pernicious influence of the soviet system ...................................................................... 130 The sudden change in soviet system..................................................................................... 144 Abd al-Gaffr Shamsutdinov.................................................................................................. 151 Saduakas Gylmani............................................................................................................... 152 Zhakiya haji Beisenbaiuly.................................................................................................... 158 The establishment of the Kazakh mufti!................................................................................ 162 Ratbek haji Nysanbai........................................................................................................... 166 Absattar haji Derbisali......................................................................................................... 173 «Nur-Mubarak» Egypt islamic cultural university................................................................... 178 Islamic institute for improving the knowledge of the imams of the republic............................. 182 The VII extraordinary congress of muslims of Kazakhstan..................................................... 188 Yerzhan haji Malgazhyuly.................................................................................................... 193 The republican imams forum................................................................................................ 198 New mufti and new horizons................................................................................................ 206 Today’s The Spiritual board of muslims of Kazakhstan........................................................... 214 The Islamic educational TV channel «Asyl Arna»................................................................... 224 New horizons of kazakh Islam – Mosque «khazret Sultan»...................................................... 228 Mosques of independent Kazakhstan.................................................................................... 242 Madrasahs and colleges – centres of theological and religious education................................. 264 5

Біз мұсылманбыз, оның ішінде Әбу Ханифа мәзһабын ұстанатын сүнниттерміз. Бабала- рымыз ұстанған бұл жол ұлттық салт-дәстүр- ді, ата-ананы сыйлауға негізделген. Ендеше, бүгінгі ұрпақ та әлемдегі ең ізгі дін – Ислам дінін қадірлей отырып, ата дәстүрін ардақтағаны абзал. Қазір кейбір сыртқы күштер жастарымызды ислам дінінің хақ жолынан адастырып, теріс бағытқа тартуға тырысуда. Мұндай ұлттық табиғатымызға жат келеңсіздіктерден бойымызды аулақ салуымыз керек. Біз мұсылман үмбетінің бір бөлігі екеніміз- ді мақтан тұтамыз. Ол – біздің дәстүріміз. Бірақ бізде зайырлы қоғамның дәстүрлері де бар екенін, Қазақстан зайырлы мемлекет екенін ұмытпауымыз керек. Біз елдің дәстүрлері мен мәдени нормалары- на сәйкес келетін діни сана қалыптастыруымыз керек. Біз өзін өзі ұстаудың ерекше үлгілерін алуға тиіспіз. Мемлекет пен азаматтар радикализмнің, экстремизмнің және терроризмнің барлық түрлері мен бой көрсетулеріне қарсы біртұтас шеп құруға тиіс. Біз Жаратушыға деген кіршіксіз сенімнің агрессиялы және қырып-жойғыш фанатизммен ал- масуына жол бермеуіміз керек. Соқыр фанатизм біз- дің бейбітсүйгіш халқымыздың психологиясы мен діліне мүлде жат. Ол Қазақстанның мұсылмандары ұстанатын ханафи мазһабына қарама-қайшы.1 Қарап отырсаң, қазақ ешқашан дінінен айырылып көрген емес. Ешқандай уақыт үзілісі болмағандай, дінімен қайта қауышты да, әрі қарай жалғастырып жүре берді. Бұрынғыдай қорықпай, жасқанбай, дінге бас иіп, Құдайға құлшылық етіп, мешіттер салып жатырмыз. Қаншама азаматтарды – білімді, дінді насихаттайтын молдаларды дайындап келеміз. Біз- дің дініміз – өзіміздің дініміз. Бірақ басқаны да үйре- нуіміз, білуіміз, сыйлауымыз, құрметтеуіміз қажет. Сонда мұсылманның діні де құрметтелетін болады. Дінге бас ұрып жүріп, біз оның теріс жағына түсіп кетпеуіміз керек. Бізге зиян келтіретін дін ағымдары бар. Біз бұдан ажырап, дінді шынайы имандылыққа жақындатып, оның жақсы жағын алуымыз керек. Құранның қасиетті үкімдерін орындау үшін кемтар- ларға көмектесу, бір-бірімізге жанымыз ашу, бауыр- мал болу, үлкенді сыйлау, баланы тәрбиелеп өсіру, Отанды, елді қорғау, бірлікке шақыру арқылы дінді өркендеткен жөн. Сонда діннің мемлекетке зор пайдасы, үлкен қамқорлығы болады. Ол елдің басын біріктіреді. Міне, осындай Исламды құрметтеуіміз керек.2 Нұрсұлтан Әбішұлы НАЗАРБАЕВ Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті 1. «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауынан. 2. Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2014 жылғы Ұлытау төріндегі сұхбатынан. 6

Мы мусульмане-сунниты, придержива- We are Muslims, and we are Sunnites who ющиеся мазхаба Абу Ханифы. Путь, по follow the Abu Hanifah Madhhab. This которому шли наши предки, основан на path, which our ancestors adhered to, is национальных традициях и уважении к родителям. based on respect for national traditions, and respect for Поэтому современное поколение должно почитать parents. Therefore, today’s generation should value the самую благую в мире религию – Ислам и традиции most sacred religion of Islam, and respect the traditions предков. carried by our ancestors. В настоящее время некоторые внешние силы Now, some external forces are trying to mislead our пытаются сбить с истинного пути Ислама нашу мо- youth from the true path of Islam. We must avoid such лодежь и утянуть ее в неверном направлении. Нам defects in our national nature. необходимо быть осторожными и избегать не есте- We are proud to be part of the Muslim Ummah. It ственных для нашей нации неприятностей. is our traditions. Nevertheless, we have a tradition of Мы гордимся тем, что являемся частью мусуль- secular society, and we should not forget that Kazakhstan манской уммы. Это – наша традиция. Однако мы не is a secular state. должны забывать, что Казахстан – светское государ- We need to build religious consciousness that is ство, и у нас есть традиции, присущие светскому об- consistent with the traditions and cultural norms of the ществу. country. We need to get some kind of self-control. The Нам необходимо сформировать религиозное со- state and citizens must create a unified front against all знание, соответствующее национальным традициям forms of radicalism, extremism and terrorism. We must и культурным нормам. Мы обязаны принять особые not allow pure faith in the Creator to be replaced by модели поведения. Государство и граждане должны aggressive and destructive fanaticism. This fanaticism единым фронтом выступить против всех видов и про- is alien to the psychology and mentality of our peaceful явлений радикализма, экстремизма и терроризма. people. This contradicts the Hanafi Madhhab, adhered by Мы не должны допускать подмены непорочной веры the Muslims of Kazakhstan. в Создателя на агрессию и разрушающий фанатизм. As you can see, Kazakh have never lost its religion. Слепой фанатизм не характерен психологии и мента- They just regained their religion and continued on, as if литету нашего миролюбивого народа. Это противоре- there wasn’t any time interval. Like before, we are not чит ханафитскому мазхабу, которого придерживают- afraid, we are submitting to the religion, praying to the ся мусульмане Казахстана. God, and building Mosques. We are preparing educated Если задуматься, то казахи никогда не отдалялись mullahs, who will propagandize the religion. Our religion от мусульманства. Как будто не было никакого разры- is our religion. Nevertheless, we need to learn, know, ва, они снова воссоединились с религией и продолжи- and respect the other religions too. Then the religion of ли свой путь. Теперь мы, не боясь и не опасаясь, как Islam will be respected as well. We should not fall into раньше, следуем ей, строим мечети и поклоняемся the opposite direction of the religion while learning it. Аллаху. Мы готовим образованных людей, имамов There are also religious trends that harm us. We have to для религиозного просвещения народа. Наша вера separate from it, bring the religion to true faith and to take близка нам по духу, но в то же время мы должны знать the good sides from it. We should develop the religion by и уважать другие религии. Лишь в таком случае Ислам helping to disabled people to carry out the judgments of будут уважать. Holly Quran, by showing compassion to one another, by Мы не должны впадать в крайности и выбирать being kind with others, by respect the elders, by raising негативные стороны. Есть религиозные течения, ко- a child, by protecting the homeland and country, and торые несут вред. Нам необходимо избавиться от calling for unity. Then religion will have great benefits них и избрав хорошие стороны религии, приблизить and great care for the state.It will unite the country. This ее к истинной вере. Во имя исполнения священных is the Islam, which we should respect. наставлений Корана нужно развивать религию по- средством помощи инвалидам, сочувствия, отзывчи- Nursultan Abishevich NAZARBAYEV вости, почитания старших, правильного воспитания The First President of the Republic of Kazakhstan детей, защиты Родины и призыва к единству. Таким образом религия сможет быть полезна государству. Она объединит страну. Вот такой Ислам мы должны уважать. Нурсултан Абишевич НАЗАРБАЕВ Первый Президент Республики Казахстан 7

Аса қамқор, ерекше мейірімді Алланың атымен бастаймын! Ислам діні қазақ топырағына сонау VIII ғасырда жетті. Түркі халықтары хақ дінді өзгенің өктем әре- кетінен емес, керісінше өзінің жүрек қалауымен са- налы түрде қабылдады. Түркі тайпалары асыл діннің әмірлері мен тыйымдарының түпкі мәнін түсініп, Ұлы Жаратушыға құлшылық жасай бастады. Дала халқының байырғы дағдылары мен салт-дәстүрлері шариғатпен үндесіп, әлемдік өркени- етке қадам басты. Суреткер жазушы Мұхтар Әуезов- тың сөзімен айтқанда, «түркі халықтары мұсылман- дықты қабылдаған соң бір қырдан асып кеткендей болды». Алайда «Ислам діні түркі жұртына күшпен жетті» деген пікірлер де айтылады. «Түркі халықтары Ис- ламды найзаның ұшымен, білектің күшімен қабыл- даған» деген жаңсақ көзқарасты қолыңыздағы «Ұлы дала төсіндегі Ислам» кітабындағы тарихи деректер жоққа шығарады. «Қазақтар кеше ғана мұсылман болған» деген пікірді де әркез естиміз. Тұжырымға негізделмей, тұспалдап айтыла салған бұл сөздің шындыққа жанас- пайтынына бұлтартпас дәлелдер жеткілікті. Осы ретте айта кетер жайт, бүгінгі қазақ қоғамын- да дін жайлы түсінік пен пікір екі түрлі. Бірі «Ислам – арабтанудың алғышарты» десе, екіншісі «дін – көз- сіз сенім» деп топшылайды. Бұл мәселе төңірегінде ізденген оқырман осы кітаптан қажетті жауапты та- бады деген ойдамыз. Өйткені, діннің астарлы әрі тармақты мәселелерін қазақтың діни таным-түсінігіне сай лайықтап жеткізу – бүгінгі дін қайраткерлері мен барша ұлт жанашыр- ларының алдында тұрған үлкен міндет деп санаймыз. 8

Ислам ұлы дала өркениетінің өзегі, халқымыздың рухани тірегі болып келеді. Мың жылдық тарихы бар жұртымыз орта ғасырлардың өзінде Еуропа және Азия ел- дерімен Жібек жолы арқылы сауда жасады. Сол дәуірде өркениеттен қол үзбей, мә- дениеті мен тарихын жаңғыртты. Орта Азия мен Еуропаны байланыстырған осынау сауда жолының бойында тарихи қалалар мен алыстан мұнарасы менмұндалаған мешіттер салынды. Байтақ даланың тұрғындары рухани негіздерін Исламнан тауып, діннің адамгер- шілік құндылықтарын бойына сіңіріп, өздерінің салт-дәстүрін, әдет-ғұрыптарын байыта түсті. Орталық Азия – Исламның таралу аймағы ғана болып қалған жоқ. Сонымен қа- тар, баршамызға ортақ тарихи дініміздің даму, өркендеу орталығына айналды. Орта- лық Азиядан шыққан имам Мұхаммед әл-Бұхари, Әбу Ләйс ас-Самарқанди, Әбу Ман- сұр әл-Матуриди, Әбу Насыр әл-Фараби, Әбу Әли ибн Сина, Әбу Райхан әл-Бируни, Жүсіп Баласағұни сынды ойшыл-ғұламалар әлемдік Ислам өркениетіне үлкен үлес қосты. Осылайша, Орталық Азияда исламдық дәстүрлі ағарту мектебі қалыптасты. Ұлтымыздан шыққан ойшылдар, дін білгірлері – Абай Құнанбайұлы, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы, Шәкірім Құдайбердіұлы, т.б. өшпес рухани мұра қалдырып кетті. Әлемдік деңгейдегі ойшылдарымыздың тұлғалары мен олардың орасан еңбек- тері күллі мұсылман үмбетінің мақтанышына айналды. Бүгінде дүниежүзі мұсылман ғалымдары бізді – Орталық Азия мұсылмандарын сол ұлы Ислам ғалымдарының ті- келей ұрпақтары деп санайды. Бізге берілген бұл мәртебе баршамызға зор жауапкер- шілік жүктейді. Қолыңыздағы «Ұлы дала төсіндегі Ислам» атты еңбек кешегі бабалар салған сара жолмен жүруді насихаттайды. Кітап Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» игі бастамасымен үндесіп жатыр. Құнды еңбек өткеннен өнеге алып, келер күнге ізгі ниетпен қадам басуға үндейді. Тәуелсіз еліміздің діни са- ладағы жетістіктері мен бейбітшілік, бірлік жолындағы игі бастамаларын паш етеді. Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының салт-дәстүрімізге, табиғи бол- мысымызға, діни жолымызға сай келетін орта азиялық діни мектептің рөлін қайта жаңғырту туралы бастамасы да қазақ мұсылмандығының болашағы үшін жасалған игі қадам екендігі даусыз. Өйткені, өткенсіз болашақ жоқ. Ал болашақ бүгіннен басталады. Серікбай қажы ОРАЗ, Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының төрағасы, Бас мүфти 9

С именем Аллаха, Милостивого и Милосердного! Жители бескрайних степей нашли духовную осно- ву в Исламе, впитали в себя гуманистические ценно- Ислам достиг казахской земли в VIII веке. сти этой религии, обогатив свои обычаи и традиции. Тюркские народы приняли святую религию по доброй воле и зову собственного сердца, Средняя Азия стала не только ореолом распро- а не под давлением и агрессией. Тюркские племена, странения Ислама, но и центром роста и процветания осознав значение религиозных предписаний и запре- единой для нас религии. Неоценимый вклад в разви- тов, начали поклоняться Великому Создателю. тие Ислама внесли выдающиеся мыслители и ученые Степной народ, древние обычаи и традиции кото- Средней Азии такие, как Мухаммед аль-Бухари, Абу рого гармонично сплелись с шариатом, сделал шаг в Лейс ас-Самарканди, Абу Мансур аль-Матуриди, Абу мировую цивилизацию. Выдающийся мастер художе- Насыр аль-Фараби, Абу Али ибн Сина, Абу Райхан ственного слова Мухтар Ауезов говорил, что «познав аль-Бируни, Юсуф Баласагуни и другие. Таким обра- мусульманство, тюркские народы словно поднялись зом, в Средней Азии была сформирована традицион- на новую ступень». ная школа исламского просвещения. Абай Кунанбаев, Однако бытует искаженное мнение будто Машхур Жусуп Копеев, Шакарим Кудайбердыулы и «тюркский народ насильственно заставили принять другие казахские мыслители и знатоки религии так- исламскую веру». Исторические данные, представ- же оставили бессмертное духовное наследие. ленные в этой книге, опровергают утверждения о том, что «тюрки приняли Ислам под воздействием Наши мыслители мирового уровня и их выдаю- меча и грубой силы». щиеся труды стали гордостью всей мусульманской Также мы часто слышим о том, что «казахи лишь уммы. В настоящее время мусульманские ученые недавно стали мусульманами». Есть неопровержи- мира считают мусульман Средней Азии прямыми по- мые доказательства, указывающие, что подобные томками тех великих личностей. Проявленное к нам утверждения не обоснованы и не соответствуют ре- высокое доверие налагает на всех нас большую ответ- альной действительности. ственность. Стоит отметить, что в современном казахском обществе понятие и восприятие религии имеет двой- В ваших руках книга «Ислам в великой степи», ко- ственный характер. Отдельные лица утверждают торая призывает идти по светлого пути, проторенно- – «Ислам ведет к арабизации», другие твердят – «ре- му нашими предками. Содержание издания созвучно лигия – это слепая вера». Полагаем, что интересую- с идеей президента Казахстана Нурсултана Назарба- щийся подобными темами читатель сможет найти в ева «Взгляд в будущее: модернизация общественного этой книге нужные ему ответы. сознания». Принимая во внимание прошлое этот цен- Считаем, что донесение сложных понятий о рели- ный труд, призывает нас двигаться вперед в будущее гии до казахского народа в соответствии с его религи- с благими намерениями. Книга демонстрирует до- озным восприятием, является важной обязанностью стижения нашей независимой страны в религиозной современных религиозных деятелей и радетелей за сфере и добрые начинания на пути к миру и единству. нацию. Ислам выступает стержнем для цивилизации ве- Очевидно, что инициативы Духовного управле- ликой степи, духовной опорой нашего народа. Име- ния мусульман Казахстана по модернизации роли ющий тысячелетнюю историю казахский народ уже среднеазиатской религиозной школы в соответствии в средние века вел торговлю со странами Европы и с нашими традициями и самобытностью религиоз- Азии через Великий Шелковый путь, наполнил новым ного пути являются благим шагом для казахского му- содержанием свою культуру и историю без отрыва от сульманства. Потому что, без прошлого нет будущего, мировой цивилизации. Вдоль торговых путей, соеди- а будущее начинается сегодня. няющих Европу и Среднюю Азию, были построены исторические города и мечети, с приковывающими Серикбай кажы Ораз, взоры минаретами. Председатель Духовного управления мусульман Казахстана, Верховный муфтий 10

In the Name of Allah, the All-Merciful, the Gracious Islam, as religion, reached the Kazakh soil in the 8th The inhabitants of the boundless steppes found their century. The Turkic peoples perceived the true religion spiritual basis in Islam and absorbed the humanistic consciously and with all sincerity. They began to worship values of this religion, enriching their customs and the Great Creator, realizing the true meaning of the traditions. precepts and prohibitions of the noble religion. The ethnic way of life and traditions of the steppe people turned out Central Asia has became not only a halo of the spread to be in harmony with the Shari’ah and were destined to of Islam, but also the center of growth and prosperity of be introduced to the global civilization. According to the this religion. An invaluable contribution to the rise of writer Mukhtar Auezov, «after the acceptance of Islam, Islam was made by outstanding thinkers and scholars Turkic peoples seemed to have gone too far». However, of Central Asia such as Mohammed al-Bukhari, Abu here and then, the view that «the religion of Islam was Leys al-Samarqandi, Abu Mansour al-Maturidi, Abu planted upon the Turkic people» takes place too. The Nasir al-Farabi, Abu Ali ibn Sina, Abu Rayhan Al-Biruni, misleading view that «the Turkic peoples accepted Yusuf Balasaguni and others. Thus, a traditional school Islam by the spearhead and with the help of the massive of Islamic enlightenment was formed in Central Asia. violence» is denied by the historical data in the present Abai Kunanbayev, Mashkhur Zhusup Kopeyev, Shakarim book «Islam of the Great Steppe». Kudaiberdyuly and other Kazakh thinkers and experts in religion also left their eternal spiritual heritage. We always hear the idea that the Kazakhs became Muslims only yesterday. We are going to offer Our distinguished thinkers and their outstanding incontrovertible evidences that these unfounded works have become the pride of the entire Muslim assertions are not based on reality. Ummah.At present, Muslim scholars of the world consider the Muslims of Central Asia to be the direct descendants It is worth noting that the concept and perception of of those great personalities. The high trust shown to us religion is of a dual nature in the contemporary Kazakh imposes a great responsibility on all of us. society. While some claim that Islam leads to arabization, others say that religion is nothing but blind faith. We The book «Islam of the Great Steppe» that you are believe that the readers interested in such topics will be holding now calls to follow the bright path beaten able to find the answers they need in this book. by our ancestors. The content of the publication is in tune with the idea of the President of Kazakhstan We believe that the teaching of complex concepts of Nursultan Nazarbayev «An Outlook Into The Future: religion to the Kazakh people in accordance with their The Modernization Of Public Consciousness». Taking religious perception is an important duty of modern into account the past, this valuable work encourages us religious figures and patriots. to move forward in the future with good intentions. The book demonstrates the achievements of our independent Islam is and has always been the linchpin of the country in the religious sphere and good beginnings on steppe civilization and the spiritual support of our people. the road to peace and unity. Having a thousand-year history, the Kazakh people conducted trade with the countries of Europe and Asia It is obvious that the initiatives of the Spiritual Board through the routes of the Great Silk Road in the Middle of Muslims of Kazakhstan to modernize the role of the Ages. They enriched their culture and history with new Central Asian religious school in accordance with our content without any isolation from the world civilization. traditions and the identity of the religious path are a Historical cities and mosques with magnificent minarets good step for the Kazakh Muslims. There is now future were built along the trade routes connecting Europe and without the past and the future begins today. Central Asia. Serikbay Khazhy Oraz Chairman of the Spiritual Board of Muslims of Kazakhstan, Supreme Mufti 11

ҰЛЫ ДАЛА ТӨСІНДЕГІ ИСЛАМ ДІНІ ИСЛАМ В ВЕЛИКОЙ СТЕПИ THE RELIGION OF ISLAM IN THE GREAT KAZAKH STEPPE Қарт тарихтың қатпар- Листая страницы древней If one looks through the folds ларын парақтар болсақ, истории, можно понять, of the ancient history, they қазіргі Қазақстан жері что Ислам начал появ- can be sure that the spread мен Орта Азияға Ислам дінінің ляться на территории современ- of Islam on the land of present-day таралуы сонау VI-VIII ғасырлар- ного Казахстана и Центральной Kazakhstan and in the Central Asia да басталғанына куә боламыз. Азии в VI-VIII веках. Великий пол- originates in the 6-8th centuries. . Атақты араб қолбасшысы Құтайба ководец Кутейба ибн Муслим в 709 Nevertheless, the complete ибн Муслим 709 жылы Бұхараны году завоевал Бухару без сопро- settling of Islam in the Kazakh land соғыссыз алып, 710-712 жылда- тивления. В 710-712 годах поко- is connected with the battle of Atlas, ры Самарқанды, 714 жылы Шаш рил Самарканд, а в 714 году при- also called «Gazavat Talas». The (Ташкент) пен Фараб шаһарларын соединил Шаш (Ташкент) и Фараб battle that took place in July, 751, да Әмауи халифатының қоластына к арабским владениям. in Atlaha, near Taraz, between the қаратады. Сол кездегі Қазақстан Несмотря на вышеперечислен- Chinese army of 100,000 soldiers жерін мекендеген тайпалардың ные факторы, принятие ислама and the army of Arabs, was the most Ислам дінін қабылдай бастауы да тюрками тесно связано с Атлах- devastating in those days. In the a осы жылдарға сәйкес келеді. ским сражением, которое на стра- battle where human blood flowed, Ислам дінінің қазақ даласында ницах казахской истории упоми- 45,000 soldiers died from the Tang түбегейлі орнығуы қазақ тарихын- нается как «Таласский газават». Empire and 25,000 were taken as да «Талас ғазауаты» деп те атала- Эта битва проходила близь Таласа prisoners. In the battle that lasted тын Атлах шайқасымен тығыз бай- в местности Атлах между 100 ты- 5 days, the commander of the Arabs ланысты. 751 жылы шілде айында сячным китайским и арабским во- Ziyal ibn Salih defeated the army of Тараз маңындағы Атлах деген жер- йском, а также была одной из са- China so that they could no longer де бетпе-бет келген қытайдың мых больших битв в VIII столетии. rise, only the group under the 100 мың әскері мен араб әскері В ходе кровавого сражения китай- leadership of Gao Xian Zhi was able арасында қиян-кескі ұрыс жүреді. ская сторона лишилась 45 тысячи to escape. Бес күнге созылған қан майданда воинов, а 25 тысяч из них было араб қолбасшысы Зияд ибн Салих взято в плен. Во время пятиднев-  Ежелгі Атлах қаласы. түркілердің (қарлұқтар) көмегінің ной битвы арабский полководец арқасында қытай әскерін қай- Зияд ибн Салих рагромил китай-  Древний город Атлах. тып бас көтерместей талқандап, скую армию, но группа людей во Гао Сянь Чжи қолбасшы аз ғана главе с Гао Сянь Чжи успела поки-  The ancient Atlakh city. топпен қашып құтылады. Міне, нуть поле сражения. осылайша қазақ даласының Талас топырағында осыдан он екі ғасыр бұрын Ислам туы желбіреген еді! 12

Осы тарихи соғыс сол кездегі Орталық Ази- яны мекен еткен тайпалар тағдырына елеулі ықпал еткен маңызды оқиға болды. Нәтиже- сінде Мәуәраннахр мен Түркістан өлкесінің тұрғындары қытай экспанциясы қаупінен құтылып, біртіндеп Ислам дініне кіре бастай- ды. Қарахандықтар Ислам дінін саяси күш пен бірігудің көзі ретінде қабылдап, мұсылман емес түркілерге қарсы Ислам діні үшін соғыс- ты. Ислам халифатын шығыстан келген ша- буылдардан қорғап, шекаралық қалқан кыз- метін атқарды. Қарахан мемлекетінің құрылуы шығы- ста Қашқардан батыста Испиджабқа (Сайрам) дейінгі ұлан-байтақ аумақтағы саяси оқиға- лармен, сондай-ақ Қарлұқ қағанатының ыды- рауымен байланысты болды. Жетісуды және көршілес өңірлерді мекендеген қарлұқтардың, жікілдердің, яғмалардың Саманилерге қарсы, сондай-ақ, шығыстан дүркін-дүркін шабуыл жасаған тоғыз-оғыздарға қарсы ұзаққа со- зылған әрі табанды күресі Қазақстан аумағы- ның оңтүстігі мен оңтүстік-шығысындағы түрік тайпаларының этникалық-саяси тұрғы- дан топтасуын тездете түсті. 942 жылы Сатұқ Боғраханның өзін жоғарғы қаған деп жарияла- уынан кейін Қарахандар мемлекетінің тарихы басталады.  Ислам әскерлерінің Түркістан жеріне келуін баяндайтын «Насаб-нама» үзіндісі.  Отрывок из «Насаб-нама», повествующий о приходе мусульманского войска на земли Туркестана.  The fragment of «Nasab-nama», which tells about the arrival of Islamic troops to Turkestan. 13

Таким образом 12 веков назад знамя ислама водрузилось на нашей великой земле. Эта историческая битва внесла большие изменения в судьбы местных тюркских племен. В итоге народ Центральной Азии избавился от опасности ас- симиляции с китайцами, постепенно принимая ислам. Эта историческая война была важным событием, которое оказало значи- тельное влияние на судьбу племен, которые поселились в Средней Азии в то время. В результате жители районов Мананнахр и Туркестан были освобожде- ны от китайской экспансии и постепенно стали мусульманами. Народ Карахан принял ислам как источник политической власти и объе- динения и боролся за религию ислама против мусульман, не являющихся му- сульманами. Он защищал исламский халифат от нападений Востока и служил фронтовиком. Формирование караханского государства было связано с политическими событиями на востоке, от Кашгара до Исдигаба (Сайрам) на западе и с крахом Карлукского ханства. Семь рек, так и в соседних регионах, населенных Karluk, jikilderdi฀, ya฀malardı฀ Saman฀lerge, а также с востока на залпа против нападения на девять огузов долгой и упорной борьбе против турецких племен на юго-вос- токе и на юге территории Казахстана ускорить консолидацию этнополитиче- ской точки зрения. История государства Караханидов начинается с провозгла- шения Сатука Бухранана в качестве верховного кагана в 942 году. Two armies met in this town of Atlah, there was a heart-rending battle, that from their strength the land of the great steppe bent. For four days they fought on an equal footing and on the fifth day the Karluk tribe, which was part of the Chinese army, rebelled and commotion began. Remaining surrounded on both sides, the Chinese army did not have the strength to fight further and they started running. That’s how the flag of Islam flashed on the Kazakh land in the bloodshed of enemies. And this historical collision effectively influenced tothe fate of the tribes inhabiting Central Asia. This historic war was an important event that had had a significant impact on the fate of the tribes that settled in Central Asia at that time. As a result, the inhabitants of the Ma’annahr and Turkestan regions were liberated from the Chinese expansion and gradually became Muslim. The Karakhan people adopted Islam as a source of political power and unification, and fought for the religion of Islam against non-Moslem Turks. He defended the Islamic caliphate from the attacks of the East and served as a front guard. The formation of the Karakhan state was connected with the political events in the east, from the Kashgar to the Isdigab (Sairam) in the west, and to the collapse of the Karluk Khanate. Long-lasting and persistent struggle against the Samanis, as well as the Nine-Oguz tribes who attacked Zhetysu and neighboring regions, against the Samanis, and also against the nine peoples of the East, accelerated the ethnic-political consolidation of the Turkish tribes in the south and south-east of Kazakhstan. The history of the Karakhanid state begins with the proclamation of Satuk Bukhranan as the supreme kagan in 942. 14

 Кесене Қарахан әулетінен шыққан белгілі хан Ши-Махмуд Боғра Қарахан қабірінің ба- сына орнатылған. XI ғасырда салынған кесе- ненің 4 қабырғасы мен жылтыр кірпішпен өрнектелген қос мұнарасы XIX ғасырдың 90 жылдарына дейін сақталған. Оның тек күм- безі ғана құлаған. 1905 жылы оның құлаған бөлігін түгелдей бұзып алып, орнына 1906 жылы жаңа кесене салған.  Мавзолей возведен на могиле известно- го хана Караханской династии Ши-Махмуд Богра Карахана. Четыре стены и две башни мавзолея, построенного в XI веке и укра- шенного гладким кирпичом, сохранились до 90-х годов XIX века. Разрушен был только купол. В 1905 году разрушенную часть пол- ностью демонтировали и вместо нее в 1906 году возвели новый мавзолей.  The mausoleum was built on the head of the tomb of famous khan Shi-Mahmud Bogra Karakhan, who was from the Karakhan’s dynasty. The four-story mausoleum and the double tower of the brick built in the 11th century were preserved until the 90’s of the XIX century. Only his dome fell. In 1905 he completely demolished the fallen part and built a new mausoleum in 1906 instead.  «Алладан басқа тәңір жоқ, Мұхаммед оның елшісі».  «Нет Бога кроме Аллаха, Мухаммед его посланник».  «There is no god but Allah and Muhammad is His Messenger».  Қарахан дәуіріндегі күміс тиын.  Серебряные монеты периода Караханидов.  Silver coins in the Karakhan era.  Айша-бибі кесенесі – XII ғасыр құрылысының бірден-бір сәулет өнері. Кесене күйдірілген сары балшықтан жасалған және 60 түрлі ою-өрнекпен безендіріліп, сәнделген. Тараз қаласынан 18 шақырым жерде орналасқан.  Мавзолей Айша-биби - уникальный объект архитектурного искусства XII века. Мавзолей построен из обожжённой глины и украшен 60-ю видами орнаментов. Расположен в 18 киломе- трах от города Тараз.  Aisha-Bibi Mausoleum is one of the most outstanding architecture of the XII century buildings. The mausoleum is decorated with burnished yellow clay and decorated with 60 ornaments. It is located 18 km far from Taraz city. 15

ЕЖЕЛГІ ТАРАЗ МЕШІТІ Шамамен ІХ ғасырдың соңында Қарахан кесенесінің шығыс жағынан 50-70 метрдей жерде салынған. Мешіт шаршы нысанды. Сыртқы жағы 20х20 метр, ішкі залының көлемі 14,6х14,15. Мешіт ішінде бағаналардың 4 қатар та- стан қаланған табандары сақталған. Қа- бырғалары құрамдастыра қалау техни- касы бойынша пахса блоктар мен қам кірпіштен өрілген. 16

ДРЕВНЯЯ МЕЧЕТЬ ТАРАЗА Приблизительно воздвигнута в кон- це IX века в 50-70 метрах восточнее от мавзолея Карахана. Мечеть имеет форму квадрата. Внешняя сторона 20x20 метров, внутренняя площадь 14,6х14,15 метров. Сохранились основы колон, построенные в четыре ряда. Стены воздвигнуты с при- менением техники комбинации блоками из пахсы и сырого кирпича. ANCIENT TARAZ MOSQUE At the end of the IX century, the Karakhan Mausoleum was built about 50-70 meters east. The mosque is a square shaped. The outer side is 20x20 meters, the inner hall is 14,6x14,15. The four columns of stones that were inside the mosque were preserved. The walls were made according to the technique of combination of blacksmith blocks and bricks. 17

ҚАРАХАНДЫҚТАРДЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ДІНІ ГОСУДАРСТВЕННАЯ РЕЛИГИЯ КАРАХАНИДОВ THE STATE RELIGION OF THE KARAKHANS Тарих сахнасында екі ға- Сатук Богра хан - основа- The founder of the state сырдан астам уақыт тель государства, кото- Karahan, who was in бойы билік жүргізген рое просуществовало два power in the history of the Қарахан мемлекетінің негізін қа- века, в 955 году принял ислам и bromeliad of two centuries, Satuq лаған Сатұқ Боғрахан 955 жылы объявил, что взял мусульманское Bograkhan received Islam in 955 Ислам дінін қабылдап, өзіне «Әбу имя Абу аль-Карим. Историк С. and took the Muslim name «Abu al- әл-Керім» деп мұсылманша есім Сыздыков привел такой пример Kerim». The researcher S.Syzdykov алғанын жар салады. Зерттеуші из книги Мунажимбасшы шейх takes as a basis the information С.Сыздықов түрік тарихшысы Ахмеда «Генеология Карахани- from the work «The Chronicle of the Мүнәжжімбасшы шейх Ахмедтің дов»: «Богра весьма религиозный Karakhans» by the Turkic historian «Қарахандар шежіресі» еңбегінен и образованный человек. Когда Munazhimbashshi Sheikh Ahmed: алынған мына бір деректі кел- Имам-Хатиб молился за него, он «Bogra Khan was religious with a тіреді: «Боғра хан діншіл, білім просил чтобы его молитва звучала craving for knowledge. When the сүйгіш еді. Имам-хатибке өзі үшін таким образом «О, мой Господь! imam-hatib prayed he said «Creator! дұға оқытқанда ылғи да «Тәңірім! Благослави Сулеймана ибн Хару- Look after Harun son of Suleiman, Саған табынуда жеткіліксіздік на, который недостаточно выпол- who showed inadequacy in wor- көрсеткен және ылғи да сенің нял богослужения, но трудился shiping You, and always put his work ықтиярыңды орындамақ үшін ең- во имя исполнения Твоей воли». to fulfill Your will!. «He always said бек еткен Сулейман ұлы Харунның А также всегда одобрял и просил, to be taken to him as the «Slave халін жақсылыққа жеткізе көр!» чтобы его называли «Рабом, по- of the Creator» and agreed that it деп айтуын тапсыратын. Өзіне сланным Богом». Каждую пятницу should be written every time. Every ылғи да «Тәңірі жіберген құлы» деп он собирал ученых». Friday he gathered scientists. «But айтылуын және солай жазылуы ке- Однако, в том же году великий in the same year, the famous kagan ректігін құптайтын. Әр жұма күні каган умер. После этого наследник left this world. His son Kharun Musa білімділерді жинайтын». трона Харун Муса, став новым ка- Kagan was diligently assassinated, Алайда, сол жылы атақты ганом, в 960 году объявил ислам and in 960 he declared Islam as қағанның дәм-тұзы таусылып, государственной религией. Всеоб- the official religion. In about time, жарық дүниемен қош айтысады. щее принятие ислама тюркскими all the subordinates of the ruler of Мұрагерлік жолмен таққа отырған племена подтверждается истори- Musa kagan state, all of them began ұлы Харун Мұса қаған 960 жылы ческими источниками. По мнению to accept Islam, that is the proof of Ислам дінін мемлекеттік дін етіп таких историков как З.Китапчы, historical information. Judging by жариялайды. Мемлекет басшы- В.Кляшторный и Т.Султанов было the records of historians Z.Kitapchy, сы Мұса қағанның бұл шешімінен время, когда в один день до 10 V.Klyashtorny, T.Sultanovs it was кейін сол кездегі оған бағынышты тысяч семей принимали ислам. such that on one day more than 10 елдің жаппай Ислам дінін қабыл- По утверждению известной книги thousand people came to Islam. дай бастағанын көнеден жеткен та- «Тарихи Рашиди» «360 тысяч лю- And in the well-known book «Tarihi рихи деректер де айғақтай түседі. дей в один день приняли мусуль- Rashidi» there is information that Тарихшы З.Китапчы, В.Кляштор- манство». about 360 thousand people became ний, Т.Сұлтановтардың келтірген В заключении можно сказать, Muslims in one day. In conclusion, деректеріне сүйенсек, бір күнде что караханиды и тюркские пле- the Karakhans accepted Islam not он мың отбасы Ислам дінін қабыл- мена, находящиеся в их подчине- because of religious pressure, but даған кездер де болған көрінеді. нии, приняли ислам не с помощью because the state religion became Ал, атақты «Тарихи Рашиди» кіта- насилия и давления, а благодаря stronger on the basis of economic бында бір күнде 360 мың адамның влиянию государственной и эко- and political advantage. And the мұсылман атанғандығы жайлы да номической политики. При по- political and military victories of дерек кездеседі. Қорыта айтқанда, мощи политических и военных the Karakhans affected not only the Қарахан түркілерінің исламдануы достижений Караханидов ис- spread of Islam in the Central Asia, дін таратушылардың белгілі бір лам распростронялся в Средней but also the fact that it became a күштеуімен емес, бірыңғай мем- Азии, став массовой идеологией mass ideology among the people. лекеттік діннің ықпалы негізіндегі тюркских племен. Another important detail, several экономикалық және саяси пайда Также стоит учесть факт, что centuries in a row in the Central күшімен дами түсті. Ал, Қара- на протяжении многих веков Asia, the Arabic language was the хандықтардың саяси және әскери арабский язык был языком на- language of science and knowledge. жеңістері Орталық Азия аумағы- уки и образования. Такие уче- Otyrar Abu Nasir al-Farabi, Iskak на Ислам дінінің кеңінен таралып ные, родившиеся в городе Отрар, al-Farabi, Ismail al-Jawhari, having 18

қана қоймай, тұрғылықты ха- как Абу Наср аль-Фараби, Исхак added knowledge in the east, left лықтың бұқаралық идеологиясы аль-Фараби, Исмаил аль-Жаухар after themselves classical works that ретінде ресми мәртебеге ие бо- обогощались знаниями на Ближ- relate to the golden riches of culture. луына да өз ықпалын тигізді. нем и Среднем Востоке, оставив после себя золотой фонд класси- In the 10th and 12th centuries, Тағы бір қаперде ұстайтын ческих произведений. В период they began to write works not only in жайт, бірнеше ғасырлар бойы Х-ХІІ века постепенно произве- Arabic but also in the local Turkish Орта Азияда араб тілі ғылым мен дения начали издаваться не толь- language, a tradition that began in білімнің тілі болды. Отырарлық ко на арабском, но и на местном the 15th and 18th centuries, Zhusip Әбу Насыр әл-Фараби, Ысқақ әл- тюркском языке. Тенденцию, ко- Balasagun, Mahmud Kashkari, Фараби, Исмаил әл-Жауһарилер торую начали Юсуф Баласагуни, Leather Akhmet Yassaui, con- Таяу және Орта Шығыс елдерінде Махмуд Кашкари, Кожа Ахмет tinued Mohammed Haydar Dulati, білім молықтырып, әлем мәде- Яссауи в ХV-ХVІІ веках, продол- Kadyrkhan bi Kasymuly Jalayiri. This ниетінің алтын қорынан орын жили Мухаммед Хайдар Дулати, is how the Islamic civilization from алатын классикалық шығармалар Кадыргали Жалайири. Так ислам- the Middle Ages until today influen- қалдырды. Х-ХІІ ғасырларда тек ская цивилизация до сегодняш- -ced literature and culture, on the араб тілі ғана емес, сондай-ақ него дня оказывала влияние на moral and spiritual foundations of бірте-бірте жергілікті халықтың культуру, литературу и духовное the peoples of Central Asia. If some түркі тілінде де шығармалар богатство народов Центральной Turkic, Persian, Arab natives of the дүниеге келе бастады. Жүсіп Азии. Ее ученые, которые разгова- country have become famous works Баласағұни, Махмұд Қашқари, ривали на арабском, персидском, in the fields of medicine, philosophy, Қожа Ахмет Яссауи салған дәстүрді тюркском языках были известны history, culture, astronomy, logic, ХV-ХVІІ ғасырларда Мұхаммед своими произведениями в обла- music, literature and language, some Хайдар Дулати, Қадырғали би сти философии, истории, культу- have dedicated their work to the Қасымұлы Жалайырилер жалғас- ры, астрономии, логики, музыки, study of the holy book of the Qur’an, тырды. Сөйтіп, Ислам өркениеті литературы, медицины. Другие commentaries on the sacred book, орта ғасырлардан күні кешеге ученые удостаивались почета за Sharia, madhhab and Fiqh. дейін Орта Азия халықтарының работы и исследования в области әдебиеті мен мәдениетіне, рухани Корана, тафсира, шариата, мазха- өміріне үлкен әсер етті. Елімізден ба, фикха. В этом списке стоит осо- шыққан араб, парсы, түркі тілді бо отметить таких личностей как ғалымдардың бір тобы филосо- Бурхан ад-Дин Ахмад аль-Фараби, фия, тарих, мәдениет, астрономия, Имад ад-Дин Абуль Касым аль-Фа- логика, музыка, әдебиет пен тіл, раби, Кауам ад-Дин аль-Фараби, медицина саласындағы еңбек- Молла Ахмет аль-Дженди, Хусам терімен мәшһүр болса, енді бірі ад-Дин аль-Хусейн ас-Сыганаки, қасиетті Құран мен тәпсір, шари- Абу Абд Алла аль-Баласагуни, Абд ғат, мәзһаб, фиқһке арналған шы- аль-Гафур аль-Кердери, Мухам- ғармаларымен де ел құрметіне мед аль-Кердери, Хафиз ад-Дин бөленді. Бұл ретте Бұрһан ад-Дин аль-Кердери. Ахмад әл-Фараби, Имад ад-Дин Әбу-л Қасым әл-Фараби, Қауам ад-Дин әл-Фараби, Молла Ахмет әл-Женди, Хусам ад-Дин әл- Хусейн ас-Сығанақи, Әбу Абд Алла әл-Баласағұни, Әбд әл-Ғафур әл- Кердери, Мұхаммед әл-Кердери, Хафиз ад-Дин әл-Кердерилерді айрықша атауға болады.  Құран аяттары жазылған дулыға.  Воинский шлем с аятами из Корана.  Helmet with the verses of the Quran. 19

ТҮРКІ ӘЛЕМІНІҢ РУХАНИ ҰСТАЗЫ – ҚОЖА АХМЕТ ЯССАУИ ДУХОВНЫЙ УЧИТЕЛЬ ТЮРКСКОГО МИРА – ХОДЖА АХМЕД ЯССАУИ SPIRITUAL TEACHER OF TURKIC PEOPLE – KOZHA AHMET YASSAWI Ислам дінінің бейбіт түр- Как нам известно, на As a result of the peaceful де насихатталуының тюркской земле ислам spread of Islam, the нәтижесінде халық хақ распростронился мир- people adopted religion дінді кең арнада қабылдап қана ным путем, вследствие чего в extensively, at the same time, қойған жоқ, түркілердің ішінен Центральной Азии появились scientists and religions began to көптеген дін ғұламалары да шыға многие мусульманские богословы emerge among the Turks. And бастады. Солардың ішінде күллі и ученые. Среди них стоит осо- we should note among them the түркі халқының рухани ұстазы са- бо выделить человека, ставше- spiritual master of all Turkic people, налатын Қожа Ахмет Яссауи баба- го духовным учителем для всего Kozha Ahmet Yassawi. мыздың есімін ерекшелеп айтуға тюркского народа – Ходжа Ахмед Kozha Ahmet Yassawi is the тиістіміз. Яссауидің өмір сүрген Яссауи. Время и пространство в founder of the first Turkic spiritual кеңістігі мен уақыты – страте- котором жил Яссауи имело важное school, which stood at the forefront гиялық және саяси тұрғыдан өте значение с точки зрения стратегии in the development of the Turkic маңызды кеңістік болса, мәдени и политики, оно являлось местом states on political and cultural және діни-философиялық көп соприкосновения цивилизаций в spiritual grounds and moral values қабаттылығы жағынан да өрке- культуром, торгово-экономиче- and changes in human thinking. ниеттердің тоғысқан жері, сауда- ском и религиозно-философском His theories gave significance to экономикалық жолдардың торабы плане. Тюркам удалось благодаря texts against works by formulas of болатын. Міне, түріктер осындай исламско-суфийским знаниям вы- traditionalists and the phenology of қайнаған тіршілік негізінде араб рваться из тисков арабов и персов, external worship and formatted the және парсы, Шығыста – Қытай, Китая - на востоке, России – на norms of humanity and sanity. ал батыста Ресей қыспағынан ис- западе и создать течение, осно- Kozha Ahmet Yassawi was born лам-сопылық ілімі арқылы өзіндік ванное на новом традиционном in a residential area of Sayram near жаңа сипаттағы дәстүрлі түркілік тюркском мировозрении. the city of Shymkent, he studied with дүниетанымдық арнасының көзін В Х–ХІ веках такие области ис- a local mullah. It is noted in modern аша білген болатын. ламской науки как фикх, калам и literature that he was born in the Х–ХІ ғасырда фиқһ, кәлам, тафсир потеряли способность сво- ancient city of Sairam (Isfijab) in тәпсір сияқты Ислам дінінің бодно мыслить и были загнаны в 1103 d and passed away in 1166-67. ғылым салалары еркін ойлау қа- тупик, исламско-суфийское тече- And he spent his youth in the city білетінен айырылып, тығырыққа ние повлияло на развитие ислам- of Sairam. His father Ibrahim was тірелген тұста Сопылық – Ислам ской культуры. В Мавераннахре и a literate, educated, religious man мәдениетінің кеңінен өрістеуіне Туркестане тюркская культура пе- of his time. Mother Karashash (also бірден-бір ықпал еткен арна бол- режила ренессанс. Aisha) was respected, intelligent ды. Мауреннахр мен Түркістанда В эпоху становления полити- and benevolent among the people. түркілік мәдениет жаңғырып, ре- ки и культурного мировозрения People raised the mausoleum and нессанс дәуірін басынан өткерді. тюркских государств Ходжа Ахмед the monument after their death. Түрік мемлекеттерінің саяси Яссауи стоял во главе угла духов- These monuments have survived әрі мәдени-дүниетанымдық не- ного возрождения человеческих to this day in the city of Sairam. гізде қалыптасуы мен ондағы ценностей, создав первую в исто- Nevertheless, there is no information адам санасының құндылықтық- рии тюрков духовную школу. Он about the youth of A Kozha Ahmet құбылыстық рухани жаңғыруы- выступал против формализма уче- Yassawi in Sayram. After a time ның көш басында алғаш түр- ных-традиционалистов и фено- there was a valuable chronicle with кілік руханият мектебінің менологии внешнего поклонения interesting information about the 20

 Түркістан қаласындағы «Қожа Ахмет Яссауи» кесенесі.  Мавзолей Ходжи Ахмета Яссауи в Туркестане.  The mausoleum of «Khoja Ahmet Yassawi» in Turkestan. іргетасын қалаған ұстаз Қожа и придавая особое значение вну- youth of the Kozha Ahmet Yassawi Ахмет Яссауи тұрды. Оның ілімі треннему содержанию, сформиро- and about his ancestors. In the book традиционалист ғұламалардың вал приверженность к истинному «Shajarai-Saodat» printed on the формализміне, сыртқы ғибадат здравомыслию и гуманизму. basis of this chronicle, it is said that феноменологиясына қарсы мән, the distant ancestors of the father мазмұнға маңыз берген, шынайы Ходжа Ахмед Яссави родился Yassaui Ibrahimi, the descendants парасаттылық пен адамгершілік в селе Сайрам недалеко от города of Mohammed Hanafi, the son of ұстанымдарын қалыптастырды. Шымкент и получил начальное Azirethin Ali who was the younger образование у местного муллы. brother and son-in-law of the Қожа Ахмет Яссауи қазіргі В нынешней научной литерату- Prophet Muhammad. This chronicle Шымкент қаласы жанындағы Сай- ре сказано, что Яссауи родился в was found in the walls of an old рам елдімекенінде туып, сондағы 1103 году в древнем городе Сай- ruined house in the city of Sairam in ауылдық молдадан дәріс алған. рам (Исфиджаб), а скончался в the early 90’s. Қазіргі ғылыми әдебиеттерде ол 1166-67 году. В молодости он жил көне Сайрам (Испиджаб) қала- в этом городе. Его отец Ибрахим He was found by Saidikram сында 1103 жылы дүниеге келіп, был компентентным, оброзован- Saidakbarov, a citizen of Sayram. 1166-67 жылдары қайтыс бол- ным и религиозным человеком After writing the entry into China’s ды деп жазылған. Жастық шағы своего времени. Сообщается, что 6-meter paper, it was printed as a да осы Сайрам қаласында өткен. мать Ахмеда Яссауи Карашаш separate book in Shymkent. Here Әкесі Ибраһим өз кезеңінің сауат- (Айша) была уважаемым в народе met information which is not in ты, көзі ашық білімді, діндар адам и умным человеком. После смерти other works, about the youth of the болған. Анасы Қарашаш (Айша деп родителей люди возвели для них Kozha Ahmet Yassawi and about his те айтылады) елге қадірлі, ақылды купола. Данные памятники до се- first teachers. да аяулы адам болған делінеді. Ел- годняшнего времени сохранились жұрт бұл кісілер дүниеден өткенде, в городе Сайрам. екеуіне де күмбез тұрғызып, белгі соққан көрінеді. Ол ескерткіштер әлі күнге дейін Сайрам елдіме- кенінде сақталған. 21

 Әмір Темір тапсырысымен бұл қазан 1399 жылы 25-маусымда ( хижр. 801 жыл, 20-шәуәл) Түркістан қаласының батысында, 27 шақырым жерде орналасқан Қарнақ елді мекенінде, сирек кездесетін асыл металдардың қоспасынан құйылған. Салмағы 2 тонна, сыйымдылығы – 3 000 литр  По приказу Амира Тимура этот казан был выплавлен 25 июня 1399 года (20 шауаль 801 года хиджры) из редких благородных металлов в поселении Карнак, располо- женном в 27 км к западу от города Туркестан. Вес казана – 2 тонны, вместительность – 3000 литров.  The order of Amir Temir on October 25, 1399 (Hijri, 801, 20th of September) in the Karnak village, 27 km west of Turkestan, from a mixture of rare precious metals. Its weight is 2 tons, and capacity is - 3,000 liters.  Кесененің қақпа есігі. XIV-XV ғғ.  Входные ворота мавзолея. XIV-XV века.  The gates of the mausoleum. XIV-XV centuries.  Қожа Ахмет Яссауи қабірі.  Могила Ходжи Ахмета Яссауи.  This is the tomb of Khoja Ahmet Yassawi. 22

 Есіктегі екі дөңгелек қола тақташадағы жазу: Иә, Рахымды (Алла)! Иә, Пәк (Алла)! Иә, Дәлел (Алла)! Иә, Мейірімді (Алла)! Иә, Міндеттеуші (Алла)! Иә, Есеп Сұраушы Патша (Алла)!  Надпись на бронзовых табличках округлой формы гласит: О, Милостивый (Ал- лах)! О, Пречистый (Аллах)! О, Доказывающий (Аллах)! О, Милосердный (Аллах)! О, Обязывающий (Аллах)! О, Владыка, требующий отчета (Аллах)!  The following words are  Жоғары белдеудегі екі қатар жазудың үзінділері: written in two round bronze «Бүкіл жер жүзіндегілер түгесіледі». Құран (55/24) plates of the door: Ar-Rahmaan Al-Quddus, Al-Ujud, Ar-Rahim,  Открывки из двух рядов надписей на верхнем поясе: Al-Wali, Al-Hasib. «Все на ней (земле) смертны». Коран (55/26).  The fragments of the two lines in the upper belt are «Everyone and everything in this world will come to its end». The Quran (55/24).  «Әулиелердің сұлтаны, тақуалардың дәлелі Қожа Ахмет Яссауи! Бұл аспалы шырақты Хажжаж ибн Уаққас Сайрами Сұлтанның кесенесіне уақф ретінде сыйға тартты»  «Султан святых, довод праведников Ходжа Ахмет Яссауи! Хаджадж ибн Уаккас Сайрами подарил эту подвесную лампу мавзолею в качестве вакфа».  «The Sultans of the saints, the proof of the righteous, Hodja Ahmed Yasawi! He gift this pendant chandelier to the mausoleum of Hajjaj ibn Uakkas Sairami Sultan for the sake of Allah».  Пайғамбар (Оған Алланың сәлемі мен салауаты болсын) айтты:  Тудың басы «Алланың сыйы – қақпасына келіп сұраған момынға беріледі»  Навершие.  Пророк (мир ему и благославение Аллаха) сказал: «Подарок Алла-  Flagfinial. ха дается верующему, пришедшему просить к Его воротам».  The Prophet (peace and blessings of Allaah be upon him) said: «The gift of Allah is given to the believer who asks, coming to His gate». 23

Дегенмен, Қожа Ахмет Яссау- Однако отсутствуют факты о «In the Chronicle» the reason for идің Сайрамдағы жастық шағын том, что Ходжа Ахмед Яссауи про- the contiguity of the word «Kozha» баяндайтын деректер жоқтың вел молодость в городе Сайрам. to the name of Ahmet Yassawi қасы. Тек кейінгі жылдары Қожа Только в последние годы нашлась is explained: «His father Shaikh Ахмет Яссауидің жастық шағы мен ценная родословная с интересны- Ibrahim, his ancestors Mahmud ата-бабалары туралы қызықты ми фактами о молодости Яссауи Shaykh, Iftirar Shaykh, Omar деректері бар бір құнды шежіре и его предков. В книге «Шажара- Shaykh belong to the descendants табылды. Осы шежіре бойынша и-Саадат», изданной на основе of Muhammad Khanafiah, born by басылған «Шажараи-Саодат» атты этой родословной, говорится об the wife of Khazeret Ali Khanif, Who кітапшада Қожа Ахмет Яссауидің отце Яссауи и о том, что его пред- was the brother and son-in-law of әкесі Ибраһимның арғы бабалары ки являются потомками Мухамме- the Prophet Muhammad. Therefore, Мұхаммед пайғамбардың (с.ғ.с.) да ибн Али (Ханафий) – сына зятя the descendants of Khazireth Ali in інісі әрі күйеу баласы Әзіреті Әли- и племянника пророка Мухамме- the Central Asia wore the title of дің (р.а.) Мұхаммед Ханафия атты да (с.а.с) - хазрата Али (р.а). Дан- «Kozha». ұлынан тарайтыны айтылады. Бұл ная родословная была найдена в аталған шежіре 90-жылдардың бас начале 90-х годов в стенах старого List of the teachers of Kozha кезінде Сайрам қаласындағы ескі, и разрушенного здания в городе Ahmet Yassawi begins with the бұзылған үйдің қабырға жапса- Сайрам. Нашел ее местный житель name of Arstan Baba. Kashifi’s work рынан табылған екен. Тапқан – по имени Саидикрам Саидакба- «Rashahat-ul ayn-il hayat» reveals Сайрамдық Саидикрам Саидак- ров. Потом рукопись, написанная that the Kozha Ahmet Yassawiwas a баров деген кісі. Кейін бұл алты на шестиметровой китайской бу- disciple of Arystan Baba, and that he метрлік Қытай қағазына жазылған маге, была напечатана как отдель- taught secrets and meanings of the қолжазба Шымкент қаласында ная книга в городе Шымкент. В ней theory of censorship and batin, and жеке кітапша болып басылды. приводятся новые, ранее не встре- served him for 16 years. And in the чавшиеся сообщения о молодости work of Yassawi «Diyuani Hikmet» Ахмет Яссауидің есімімен Ходжи Ахмеда Яссауи и его первом Arystan Baba’s name is often met. «Қожа» сөзінің қосарланып ата- учителе. луы жөнінде де бұл «Шежіреде» «Diyuani Hikmet» is one of берілген түсініктің мәні өте зор. В родословной слово «ходжа» в the valuable treasures of the great Мұнда осыған орай: «Оның әкесі имени Яссауи имеет широкое зна- teacher left whole for the present Шейх Ибраһим болса, арғы атала- чение. В частности, в книге указы- generation. This work was published ры Махмұд Шейх, Ифтиһар Шейх, валось, что «его отец Шейх Ибра- as a whole book in 1878. Then she Омар Шейх шежіресі Мұхаммед хим. Предки отца Махмуд Шейх, was reprinted in Istanbul, Kazan and пайғамбардың інісі әрі күйеу бала- Ифтихар Шейх и Омар Шейх явля- Tashkent. One of them was printed сы болған Хазірет Әлидің Ханифа ются потомками Мухаммеда Ха- in Kazan in 1901 as a version for the есімді әйелінен туылған Мұхам- нафии – сына племянника и зятя Kazakhs from Tynyshkulov. мед Ханафияның әулет-ұрпақта- пророка Мухаммеда (с.а.с) хазрата рына барып тіреледі. Сол үшін Али (р.а.), женившегося на женщи- The author wrote four lines Хазірет Әлидің тұқымдары Орта не по имени Ханифа. По этой при- of verse about his life from his Азияда «Қожа» атағына ие болған», чине потомки хазрата Али (р.а.) в childhood before he reached the – деп жазылған. Средней Азии удостоились высо- age of the prophet, about his life’s кого звания «Ходжа». difficulties, about the difficulties he Қожа Ахмет Яссауи ұстаздары- had endured, about the shortcomings ның көшбасшысы ретінде Арыстан Сообщается что наставником and inaccuracies of the khans, баб аталады. Кашифи «Рашахат-ул Ходжи Ахмеда Яссауи был Ары- the beks who allowed to rule the айн-ил хайат» атты еңбегінде Қожа стан баб. В труде Кашифи «Раша- common people, and he criticized Ахметтің Арыстан бабтың шәкірті хат-ул айн-иль хайат» приводит- perfidy and called the world as болғандығы, одан заһир және ся информации о том, что Яссауи perishance in his work. In «Diyuani батин ілімдерінің сыры мен мәнін был учеником Арыстан баба, учил- Hikmet» you can find valuable үйренгендігі, оған 16 жыл қызмет ся у него знанию захир-батин и information related to early culture, еткендігі туралы мәлімет береді. служил ему 16 лет. Имя Арыстан literature, history, ethnography, Яссауидың «Диуани хикметінде» баба часто встречается в труде Яс- the economy of the Turkic peoples, де Арыстан баб есімі жиі ауызға сауи «Дивани хикмет». «Дивани or rather the Kazakh people. The алынады. хикмет» великого учителя являет- philosophical and religious-mystical ся бесценным богатством, полно- content of the verses-sermons in the стью дошедшим до сегодняшнего поколения.  Арыстанбаб кесенесі  Мавзолей Арыстан-баба.  The mausoleum of Arystanbab. 24

 «Диуани Хикмет» - Даналық кітабы. Шағатай тіліндегі қолжазба.  «Дивани Хикмет» - Книга мудрости. Рукопись на чагатайском языке.  The book of wisdom «Diwani Hikmet». Chagatai Manuscripts. Ұлы ұстаздың «Диуани хикметі» В первый раз в качестве от- work merges with the sound that – бүгінгі ұрпаққа бүтін жеткен баға дельной книги это произведение calls for kindness and justice and жетпес байлықтарының бірі. Бұл было опубликовано в 1878 году. continues with the people’s call for шығарма алғаш рет 1878 жылы жеке В дальнейшем несколько раз пе- kindness, saving them from enmity кітап болып басылып шығады. Со- реиздавалось в Стамбуле, Казани, with people of other religions, дан кейін ол Ыстамбұл, Қазан, Таш- Ташкенте. Одно из этих изданий together with exposing the perfidy кент қалаларында бірнеше рет қай- - это специально выпущенный and insatiability of religious ones. та басылады. Соның бірі 1901 жылы Тыныштыкулы вариант для каза- Poems of Kozha Ahmet Yassawi are Қазан қаласында Тыныштықұлы- хов в 1901 году в Казани. В этом a valuable literary treasure that is ның қазақтарға арнап шығарған призведении, написанным в фор- a point of study of ancient Turkic нұсқасы болатын. Төрт тармақты ме четверостишия, поэт описыва- tribes like Kypchaks, Oguzes, Karluks өлеңмен жазылған бұл шығарма- ет свою жизнь начиная с детского who later became part of the Kazakh сында ақын өзінің бала күнінен возроста до возроста пророка, все people. пайғамбар жасына келгенге дейін тяготы и лишения, что пережил. өмір жолын баяндайды, тіршілікте Также повествует об ошибках и In folk legends it is said that the тартқан азабын, көрген қайғысын злоупотреблениях власть имущих- great military commander of which айтады, бұхара халыққа үстемдік ханов, беков, казиев, о бренности was afraid in the East, Aksak Temir жүргізуші хандардың, бектердің, земной жизни. В «Диуани хикмет» especially respected the spirit of қазылардың жіберген кемшілік- («Книга изречений» или «Книга the holy teacher. On his orders, on терін, жасаған қиянаттарын сынай- мудрости») можно найти сведения the site of the old mausoleum of ды, бұл фәнидің жалғандығын біл- о древней культуре, литературе, об Kozha Ahmet Yassawi, who almost діреді. «Диуани Хикметтен» түркі истории, этнографии и экономике collapsed after 200 years of his халықтарына, соның ішінде қазақ тюркских народов, в том числе и death, was to erect a monument that халқына, ертедегі мәдениетіне, казахов. became famous in the architecture әдебиетіне, тарихына, этнографи- of the world. This incident was ясына, экономикасына қатысты Проповеднические стихи фи- confirmed by the author of the бағалы деректер табуға болады. лософского и религиозно-мисти- «Book of Victory» Sharafad Din Ali ческого характера призывают к Mazdi who wrote about the life of Жинақтағы уағыздық өлең- доброте, справедливости, пробуж- Aksak Temir. The historian linked дерінің философиялық және ді- дают в народе чувства милосердия, the structures of the mausoleum ни-мистикалық мазмұны жақ- предупреждают о недопустимости of Yassawi with the incidents that сылыққа, әділеттілікке шақырған вражды с последователями других occurred in the end of 1397, after his үнмен ұласады, халықтың қайы- религий. Вместе с тем, изобли- visit to the Mausoleum. In the «Book рымдылық сезімін ояту, оны басқа чают ненасытность, подлость ре- of Victory» it is said that in the city of діндегілермен жауласудан сақтан- лигиозных деятелей. Стихи Ахме- Yassy Aksak Temir pointed out that дырумен қатар, дін иелерінің аш- да Яссауи являются литературным a huge building worthy of the name көздігін, зұлымдығын әшкере- памятником, ценным источником of Kozha Ahmet Yassawi should be леумен жалғасып жатады. Ахмет в исследовании древних тюркских built. This was to help in ensuring Яссауидің өлеңдері құнды әдеби племен как кипчаки, огузы, карлу- the prominence of the religion of ескерткіш, кейіннен қазақ халқы- ки, которые позднее вошли в со- Islam and its spread and in the ның құрамына енген қыпшақ, оғыз, став казахского народа. management of such a vast state. қарлық сияқты көне түркі тайпала- ры зерттеудің көзі болып табылады. 25

Халық аңыздарында Түркіс- В народных преданиях гово- At the end of the XI century, after тандағы әулиенің аруағын атақты рится о том, что великий полково- the construction of the mausoleum, қолбасшы, бүкіл Шығысты тітірен- дец, завоевавший весь Восток Хро- Amir Temir organized the fund of ткен Ақсақ Темірдің айрықша мой Тимур глубоко почитал духа Aziret Sultan and signed it himself. сыйлап өткені айтылады. Оның святого из Туркестана. Двести лет The inscription «1394-1395 yy.» әмірімен Ахмет Яссауи қайтыс спустя после смерти Ахмеда Яс- was left by Aksak Temir himself on болғаннан екі жүз жылдан кейін сауи, на месте маленького, почти the shingle of one of the Kandyk’s қирап бітуге таянған кішкене ғана разрушенного мавзолея святого doors. It is the center of other parts мазардың орнына, дүниежүзілік по его приказу был построен боль- of the structure. Also, the ruler сәулет өнерінің белгілі ескерткіші шой мавзолей, знаменитый па- himself indicate what should have орнатылды. Бұл оқиғаны Ақсақ мятник мировой архитектуры. Это been the mausoleumlook inside. Темір өмірін хат түсіруші, «Жеңіс также подтверждает составитель And even wrote a «Diploma». In кітабы» авторы Шараф-ад Дин жизнеописания Хромого Тимура, «Diploma» Amir Temir pointed to the Әли Мазди де растайды. Тарихшы автор «Книги побед» Шараф-ад mausoleum that «never, whatever ескерткіштің салынуын оның Ах- Дин Али Мазди. Строительство happens, it can not be sold and мет Яссауидің қабірін зиярат етіп данного памятника историк свя- handed over for a while or forever for қайтқан 1397 жылдың аяғындағы зывает с паломничеством Хромо- someone else». оқиғалармен байланыстырады. го Тимура к могиле Ахмеда Яссауи, «Жеңістер кітабында» Әмір Темір совершенного в 1397 году. В «Кни- To this day, there is a record on сол жылы Яссыда болған кезін- ге побед» сказано, что в тот год, во the visor of the entrance door of the де Ахмет Яссауидің атына лайық время пребывания в городе Яссы, Mausoleum which can be read: «This зәулім ғимарат салу жайлы жар- он дал распоряжение о строитель- sacred place was built by the decree of лық берген еді делінеді. Ол Ислам стве грандиозного сооружения, Amir Temir, the ruler upon whom the дінінің даңқын асыруда, оның кең достойного памяти Ходжи Ахмеда Mercy of Allah fell. May Allah bless таралуына, аса үлкен өлкені басқа- Яссауи. Оно должно было возве- his order for the leaven of the ages». руды жеңілдетуге тиіс болған. личить ислам, способствовать его Architectural building the leather of дальнейшему распространению, Ahmet Yassaui is a very huge portal- ХІV ғасырдың аяғында бұл облегчить правление обширным domed building. The width is 46.5 күмбез біткен соң Әмір Темір краем. meters, the length is 65 meters. The көреген Әзірет Сұлтанның қорын building has a huge portal (width ұйымдастырып, өзі арнайы қол В конце ХІV века, когда было about 50 meters, portal auger 18.2 қойып бекіткен. Қазандықтың завершо строительство данного meters and height 37.5 meters) and ішкі есіктерінің біріндегі халькаға мавзолея, Эмир Тимур организо- several domes. In addition to the жазылған «1394-1395 жылдар» вал и утвердил своей специальной central room, there are other 35 деген жазуды Ақсақ Темірдің өзі подписью строительство казан- rooms for a variety of purposes. The белгілеп берген. Бұл – ғимараттың дыка (специального помещения mausoleum consists of a common басқа бөліктерінің кіндігі. Сон- для тай-казана) Хазрет Султана. room, a burial room, a mosque, a дай-ақ, атақты билеуші кесененің Говорят, что надпись на внутрен- library, a large barn, a small barn, a ішкі сәні мен салтанаты қалай них дверях казандыка «1394-1395 dining room, a room with wells and  Түркістан. Кауфман альбомынан 1871-1872 жж.  Туркестан. Из альбома Кауфмана 1871-1872 гг.  Turkestan. From Kaufman’s album in 1871-1872. 26

болуы керектігін де өзі айтқан. годы» была обозначена самим  Қожа Ахмет Яссауи хикметтері. Тіпті, «қолхат» (грамота) да жа- Хромым Тимуром. Это центр ос- Қолжазба. 1868 ж. зып қалдырған. «Қолхатта» Әмір новной части сооружения. Зна- Темір жаңа біткен ғимарат тура- менитый правитель также уделил  Мудрые изречения Ходжи лы «ешқашан да, қандай болған внимание внутреннему убранству Ахмета Яссауи. Рукопись. 1868 г. жағдайда да сатуға, жекеменшік мавзолея. Он даже оставил «гра- секілді ұрпақтан-ұрпаққа уақыт- моту». В «грамоте» Эмир Тимур  Wisdom of Hodja Ahmet Yassawi. ша немесе түбегейлі біреуге беруге ясно обозначил, что новое соо- Handwriting. 1868. болмайтынын қатты ескерткен». ружение: «никогда, ни при каких обстоятельствах не подлежит про- several cells., And it is characterized Ғимараттың кіреберіс есігінің даже, временной или постоянной by being a huge complex and complex ішкі маңдайшасында қазірге передаче от одного поколения structure for performing various дейін жақсы сақталған жазудан другому в качестве частной соб- religiously traditional, Educational мынадай сөздерді оқуға болады: ственности». Хорошо сохранив- and household affairs. «Бұл әулие мекен Алла Тағаланың шаяся надпись над входной рахымы жауған падиша Әмір- дверью зданий позволяет прочи- Not yielding to the storms of Темір Көрегеннің жарлығы бойын- тать, что: «Это святое место соору- centuries, now the well-known ша орнатылды... Алла Тағала оның жено по велению властелина, лю- mausoleum lit up with a new manner әмірінің ғасырлар жасауына нәсіп бимого Аллахом Эмира Тимура on the Kazakh land. Attendance of етсін!» Прозорливого, да продлит Аллах the mausoleum of the great teacher, его повеления на века!» which has enriched the channel Қожа Ахмет Яссауи сәулет ғи- of our precious religion, and has мараты – аса үлкен порталды-күм- Архитектурное сооружение developed its current, is proof безді құрылыс. Оның ені – 46,5 Ходжи Ахмеда Яссауи – это огром- that people respect the teacher of метр, ұзындығы – 65 метр. Ғима- ное портально-купольное стро- spirituality of the Turks. After we раттың орасан зор порталы (ені – ение. Ширина – 46, 5 метр, длина became independent and uplifted in 50 метрге жуық, порталдық аркасы – 45 метр. Сооружение состоит из spirit, the works of the great thinker –18,2 метр және биіктігі–37,5метр) огромного портала (ширина – око- are widely propagandized and the және бірнеше күмбезі бар. Оның ло 50 метров, ширина арки портала research of priceless works that he орталық бөлмесінің төңірегінде - 18,2 метра и высота – 37,5 метра) left behind after the next generation түрлі мақсатқа арналған 35 бөл- и нескольких куполов. Вокруг цен- is being rapidly developed. ме салынған. Кесене жамағатха- трального помещения построены на, қабірхана, мешіт, кітапхана, 35 комнат, имеющие различное үлкен ақсарай, кіші ақсарай, ас- предназначение. Мавзолей очень хана, құдықхана және бірнеше сложное, огромное комплексное құжыра бөлмелерден тұратын, ді- строение, предназначенное для ни-ғұрыптық, діни-ағартушылық, выполнения различных функ- тұрмыс-салттық қызмет түрлерін ций как религиозно-культового, атқаруға арналған аса күрделі, аса религиозно-просветительского, зор кешенді құрылыс болуымен традиционно-бытового характера ерекшеленеді. и включающее целый ряд поме- щений: джамаатхану, усыпальни- Ғасырлар дауылына дес бер- цу, библиотеку, большой и малый меген атақты кесене бүгінде қа- дворцы, столовую, колодезную и зақ даласында жаңа нақышпен несколько комнат худжры. жарқырай түскен. Асыл дініміздің арнасын молайтып, ағысын да- На сегодняшний день мавзо- мытқан данышпан бабамыздың лей, простоявший несколько ве- кесенесінен кісі аяғының үзілмеуі ков на казахской земле, смотрится де түркі әлемінің рухани ұстазы- по-новому. Нескончаемые потоки на танытқан құрметінің жарқын посетителей к мавзолею мудреца, дәлеліндей. Егемендік алып, еңсе расширившего границы истин- көтергелі бері ғұлама ойшылдың ной веры, являются ярким пока- еңбектері де кеңінен насихатта- зателем уважения и почитания, лып, артына қалдырған өлшеусіз оказываемое духовному учителю мұрасын зерттеу жұмыстары жаңа тюркского мира. После обрете- қарқынмен дамып келеді. Соның ния суверенитета труды великого айғағындай Ислам дінінің соны мыслителя начали широко изу- соқпағын қалыптастырып, артына чаться, издаваться и исследования өлшеусіз қазына қалдырған Қожа его неизмеримо ценного наследия Ахмет Яссауи есімі сан ғасырдан ведутся на новом уровне. То, что соң Сарыарқа төрінен бой көтер- спустя несколько веков именем ген Бас мешітке беріліп, тәуелсіз Ходжи Ахмеда Яссауи названа қазақ елі Астанасының аспанында главная мечеть, построенная в қайта әуеледі! Астане – в столице независимого Казахстана, является доказательс- твом ценности его трудов. 27

 «Қыпшақ хандарының астанасы Сығанақ».  «Столица кипчакских ханов Сыганак».  «The capital of the Kipchak khan’s-Syganak». ҚАЗАҚ ДАЛАСЫНДАҒЫ ҚАЛАЛАР ЖӘНЕ ҒҰЛАМАЛАР ГОРОДА И УЧЕНЫЕ В КАЗАХСКОЙ СТЕПИ THE CITIES AND THE SCIENTISTS OF THE KAZAKH LAND Қожа Ахмет Яссауи түркі халықтарының исламдық дүниетанымын қалыптастыра отырып, Ислам әлемінің мәдени-саяси кеңістігін барынша кеңейте түсті. Яссауи шығармашылығының артықшылығы да оның Исламдық мазмұнында болғандығында еді. Ол бастаған исламдық сопылық әдебиетті жалғастыра түскен Бахауддин Нақшбанди, Қажы Бекташ, Ашық Паша, Жүніс Әміре сынды мемлекетшіл сопы ақындардың туын- дыларымен түркі халықтарының рухани тұтастығын күні бүгінге дейін қамтамасыз етіп келеді. Сонымен қатар, Яссауидің ислами тәлімдері қазақ даласына Бекет Ата (1750-1813) арқылы кең тарады. Исламға негізделген әдебиет пен ғылыми салалар қарқынды түрде дами бастағаны соншалық, 750-1050 жыл- дар аралығындағы кезең Ислам өркениетінің «ренессанс – қайта өрлеу» дәуірі іспеттес кейінгі ғасырларда Европа- да дамыған ғылымның ғажайып жетістіктеріне негіз қалап берді. Оған араб, парсы мен түркі ойшылдары бірлесе отырып өлшеусіз үлес қосты. Әдебиет түрлі жанрда, ғылым түрлі салада үлкен табыстарға қол жеткізді. Атап айтар болсақ, Мұхаммед ибн Мұса Хорезми (770-850) алгебра мен логаритм ғылымын дүниеге алып келді. Әбу Насыр Әл-Фараби (870-940) философия, логика, музыка секілді салалардың жаңа биігін қалады. Әбу Райһан әл-Бируни (973-1048/50) тарих, математика, астрономия, жағрафия, топография, физика, медицина, геология, минерология, т.б. ғылыми салаларда энциколопедист ғалым ретінде адамзат ғылымына орасан зор үлес қосты. Әбу Әли ибн Сина есімі (980-1037) кейінгі ұрпаққа терең ойлы философ, медицина ғылымының данышпаны ретінде қалды. Оның медицина саласында жазған «Қанун» атты еңбегі XXI ғасырдың табалдырығында орыс тіліне аударылып, 12 том болып 30 000 данамен жарық көруі Ислам дінінің ғылым саласындағы жарқын табысы болды. Сол кезеңдерде Ислам әлеміндегі ғылымның даму барысын зерттеген Жорж Сартон дініміздің ғылыми ке- зеңін жетіге бөліп, әр кезеңді оның бастауына ғылыми жаңалық алып келген бір ғалымның атымен атайды. Ол өз зерттеулерін жүргізе келе, мынадай топшылау жасайды: 1.Жәбир ибн Һәйян кезеңі – VIII ғасырдың екінші жар- тысы; 2.Мұхаммед Хорезми кезеңі – IX ғасырдың бірінші жартысы; 3.Зәкерия Рази кезеңі – IX ғасырдың екінші жартысы; 4.Мәсһуди кезеңі – X ғасырдың бірінші жартысы; 5.Жузжани кезеңі – X ғасырдың екінші жартысы; 6.Бируни кезеңі – XI ғасырдың бірінші жартысы; 7.Омар Хәйям кезеңі – XI ғасырдың екінші жартысы. Адамзат ғылымына нұрын шашқан аталмыш кезеңдерде араб, парсы, түркі ғалымдары қай ұлттың өкілі екендігіне қа- рамастан, Ислам дінінің өркендеуіне жүрек қалауымен де, сана таңдауымен де аянбай қызмет жасады. Соның арқасында, бір жағынан, әлемдік ғылымның қарқынды дамуына негіз қалаған болса, екінші жағынан, өздерінің де әлем өркениеті керуенімен ілесіп жүре берулеріне мүмкіндік жасады. Оған дәлел – орта ғасырларда шығарма- ларын түркі тілінде жазып, түркілік әдебиетке бастау бұлақ болған Жүсіп Баласағұн, Махмұд Кашғари, Қожа Ахмет Яссауи шығармалары. Әрі қарай қазақ даласындағы діни әдебиет дамуы XV ғасыр аясында әлемге мәшһүр болған Әлішер Науаи, Ұлықбек, Зәһиреддин Мұхаммед Бабыр және Мұхаммед Хайдар Дулати есімдерімен сабақтасады. Түркістан өлкесінде туып-өскен ұлы даналардың Ислам өркениетіне қосқан үлестері үш топта көрініс тапты. Бірінші тобы – шығармаларын араб тілінде жазғандар. Олардың қатарына Мұхаммед ибн Мұса Хорезми, Әбу На- сыр Әл-Фараби, Әбу Райһан әл-Бируни, Әбу Әли ибн Сина секілді ғалымдарды жатқызуға болады. Екінші тобы – туындарын парсы тілінде жазып қалдырғандар. Олар: Низами Гәнжи, Маулана Жәлаледдин Руми, Мұхаммед Хайдар Дулати. Ғалымдардың үшінші тобына еңбектерін түрік тілінде жазған Жүсіп Баласағұн, Махмұд Кашғари, Қожа Ахмет Яссауи, Әлішер Науаи, Зәһиреддин Мұхаммед Бабыр шығармалары топтастырылады. Осы себепті де IIX-XV ғасырлар арасында Ислам өркениетінің ұлы жетістіктері араб, парсы және бүгінгі түрік тектес халықтардың ортақ рухани қазынасы болып саналады. 28

Формируя исламское мировоз- зрение тюркских народов, Ходжа Ахмед Яссауи макси- мально расширил культурно-полити- ческое пространство исламского мира. Преимуществом творчества Яссауи счи- талось его исламское содержание. На- чатый им путь в исламско-суфийской литературе, продолжателями которого были суфийские поэты Бахауддин Нак- шбанди, Хаджи Бекташ, Ашик Паша, Юнус Амре, обеспечивает духовную це- лостность тюркских народов и по сей день. Кроме того, исламские назидания Яссауи широко распространились в ка- захской степи благодаря Бекет ата (1750- 1813). Бекет Ата Мырзағұлұлы (шамамен 1750-1813) – қазақтың батыры, қол- Исламская литература и наука по- басшы, ағартушы, ойшыл, сәулетші. Жастайынан оқу-білімге құмар, ерек- лучили интенсивное развитие. Это ше дарынды, парасатты болған. Хорезмдегі Пақыржан қажыдан оқыған. привело к тому, что исламский «ренес- Бекет ата көзінің тірісінде-ақ ел арасында аңызға айналғаны сонша, «Ме- санс-возрождение», произошедший в динеде – Мұхаммед, Түркістанда – Қожа Ахмет, Маңғыстауда – Пір Бекет» деген сөз сол кезде шықса керек. 750-1050 годы послужил в последующих Бекет Ата Мырзагулулы (приблизительно 1750-1813 гг.) – казахский веках основой для великих достижений батыр, предводитель, просветитель, мыслитель, зодчий. С детства тянулся развивающейся науки в Европе. Неоце- к знаниям, был особо одарен, рассудителен. Обучался у Пакыржана кажы. нимый вклад в этот процесс внесли араб- Еще при жизни его имя превратилось в легенду настолько, что появилось ские, персидские и тюркские ученые. изречение «В Медине – Мухаммед, в Туркестане – Ходжа Ахмет, в Мангы- Литература достигла больших успехов в стау – святой Бекет». разных жанрах, наука – в разных отрас- Beket Ata Myrzagululy (about 1750-1813) is a Kazakh hero, commander, лях. В частности, Мухаммед ибн Муса educator, thinker, architect. He was a talented, gifted, intelligent man. He Хорезми (770-850) придумал алгебру и studied at Pakyrzhan Hajji in Khorezm. Beket ata was so legendary, that even логарифм. Абу Наср Аль-Фараби (870- at the time of his life people were saying: «In Medina-Muhammed, in Turkestan Hodja Akhmet, and in Mangistau preceptor is Beket». 940) достиг новых вершин в философии, логике, музыке. Абу Райхан Аль-Бируни (973-1048/50) как ученый энциклопе- дист внес очень огромный вклад в науку, в частности, в таких ее направлениях как исто- рия, математика, астрономия, география, топо- графия, физика, медицина, геология, минералогия и т.д. Абу Али ибн Сина (980-1037) остался в памяти тому – произведения Юсуфа Баласагуни, Махмуда следующих поколений в образе великого философа и Кашгари, Ходжи Ахмеда Яссауи написанные ими гения медицины. Его труд в области медицины «Ка- на тюркском языке и ставшие началом зарождения нун» перевели на русский язык в начале XXI века, а тюркской литературы в средних веках. Дальнейшее издание 12 томом книги в 30-тысячном экземляре развитие религиозной литературы в казахской степи является примером ярких достижений исламской на- связано с всемирно известными в XV веке именами уки. Алишера Навои, Улугбека, Захираддина Мухаммеда Бабура и Мухаммеда Хайдара Дулати. Имена ученых, Джордж Сартон, изучавший ход развития ислам- родившихся на землях Туркестана и внесших огром- ской науки, разделил научные периоды в исламе на ный вклад в исламскую цивиизацию, подразделяют- семь частей, назвав каждый из них в честь ученого, ся на три группы. Первая группа – те, кто писал свои внесшего особые научные открытия в свое время. В произведения на арабском языке. В этот ряд можно результате исследований, он делает следующие вы- включить таких ученых, как Мухаммед ибн Муса Хо- воды: 1. период им. Джабира Ибн Хейяна - вторая резми, Абу Наср Аль-Фараби, Абу Райхан Аль-Бируни, половина VIII века; 2. период им. Мухаммеда Хорез- Абу Али ибн Сина. Вторая группа – те, кто писал свои ми - первая половина IX века; 3. период им. Закария произведения на персидском языке: Низами Ган- Рази - вторая половина IX века; 4. период им. Масху- джи, Мевляна Джалаладдин Руми, Мухаммед Хайдар ди - первая половина X века; 5. период им. Джузджа- Дулати. В третий ряд ученых входят те, кто писал на ни - вторая половина X века; 6.период им. Бируни - турецком языке: Ясуф Баласагуни, Махмуд Кашгари, первая половина XI века; 7. период им. Омара Хайяма Ходжа Ахмед Яссауи, Алишер Навои, Захираддин Му- - вторая половина XI века. Не только арабы, персы и хаммед Бабур. По этой же причине великие достиже- турки вносили вклад в развитие ислама в эти пери- ния исламской цивилизации IIX-XV веков считаются оды, но и представители других народов искренне и общим духовным сокровищем арабских, персидских сознательно, не жалея собственных сил, служили ис- и современных тюркских народов. ламской вере. Благодаря этому с одной стороны стро- илась база для бурного развития мировой науки, а с другой стороны открывалась возможность следовать за караваном мировой цивилизации. Доказательство 29

Ahmet Yassawi, developing the Islamic 15th century is associated with well-known names like worldview of the Turkic people, expanded the Alisher Navoi, Ulukbek, Zakhireddin Mohammed Babyr cultural and political space of the religion of and Muhammad Haydar Dulati. Islam. Feature of the works of Yassaui was that the works had Islamic content. The sophistical literature that he The contribution to the development of Islam of the began, the sophist poets like Bahauddin Nakshbandi, great thinkers of Turkestan is manifested in 3 groups. The Kazhy Bektash, Ashik Pasha, Zhunis Amir, continued first group is those who wrote their work in Arabic. These their works to support the spiritual unity of the Turkic include scientists like Muhammad ibn Musa Khorezmi, people. In addition, the edification of Yassaui spread Abu Nasr al-Farabi, Abu Reyhan al-Biruni, Abu Ali ibn across the Kazakh land thanks to Beckett Ate (1750- Sina. The second group is those who wrote works in 1813). Persian. They are: Nizami Ganji, Maulana Jalleladdin The Literature and the scientific spheres on the Rumi, Mohammed Haydar Dulati. The third group basis of Islam developed so quickly that the era of includes Zhusip Balasagun, Mahmud Kashkari, Leather «Renaissance-new development» among the Islamic Ahmet Yassaui, Alisher Navoi, Zahireddin Mohammed religion in 750-1050, made the basis for amazing Babyr, who wrote works in Turkish. Therefore, the great victories for its development in Europe in subsequent victories of Islamic civilization in the IIX-XV centuries, centuries. The Arab, Persian, and Turkic thinkers are the common spiritual treasure of the Arab, Persian, contributed immeasurably. Literature in different genres, and today’s Turkic people. science in different spheres have achieved great success. It can be noted, Mohammed ibn Musa Khorezmi (770-  Махмұд Қашқари құрастырған ежелгі карта. 850) who came up with algebra and logarithm. Abu Nas al-Farabi (870-940) raised highly the philosophy, music  Древняя карта, составленная Махмудом Кашгари. and logic. Abu Reyhan al-Biruni (973-1048 / 50) made his contribution as an encyclopedist in the fields of history,  An ancient map drawn by Mahmud Kashgari. mathematics, astronomy, geography, topography, physics, medicine, geology, mineralogy and others. Abu Ali Ibn-Sina remained a deeply thinking philosopher, a genius of medicine for the next generation. Translation of his book in medicine «Eve» into Russian and publishing in 12 volumes in 30,000 copies was a striking success of the religion of Islam in science. In the study of the development of science in the religion of Islam, Georges Sarton divided into 7 periods the stages of science in religion, and each period was named by the scientist who carried to the same stage. He summed up his studies grouped: 1. The period Zhabir ibn Hayyan - the second half of the 8th century; 2. The period of Muhammad Khorezm-the first half of the 9th century; 3. The period of Zakeria Razi - the second half of the 9th century; 4. Makhudi period - the first half of the 10th century; 5. Zhuzzhani period - the second half of the 10th century; 6. The period of Biruni - the first half of the 11th century; 7. The period of Omar Khayyam - the second half of the 11th century. In these periods, in spite of the nation, Arab, Persian, and Turkic scientists worked consciously, without restraint, with all their heart for the sake of the prosperity of the religion of Islam. Due to this, on the one hand influenced the intensive development of world science, on the other hand it was possible to follow the caravan of World Development from scientists. Proof of this, the works of the Skin of Ahmet Yassawi, Zhusip Balasagun, Mahmud Kashkari, who laid the foundation of Turkic literature, writing in Turkish. The subsequent development of religious literature on Kazakh land in the 30

 Отырартөбедегі мешіттің орны.  Место мечети в Отырар-тобе.  The place of the mosque in the Otyrartobe.  Сығанақтағы ескі мешіттің орны.  Место старой мечети в Сыганаке.  The place of the old mosque in Syganak. 31

 Сауран медресесіндегі қазба оңтүстік бөлігі.  Раскопки южной части Сауранского медресе.  The southern part of the excavation at the Sauran madrasah.  Орталық алаңдағы медресенің алты- бұрышты вестибюлі.  Шестиугольный вестибюль медресе на центральной площади.  Heavyweight lobby of the madrasah on the central square.  Медресені әрлеуде қолданылған сыр- лы тақташалар мен пішінді кірпіштер.  Крашенные доски и формовые кир- пичи использованные для украшения медресе.  The molded tiles and shaped bricks that are used in the decoration of the madrasah. 32

 Түркістаннан 30 шақырым жерде орналасқан Сауран қаласы ХІІІ ғасырдың орта шенінде Ақ Орданың астанасы болған. XIV ғасырдың аяғында Әмір Темір әскери қамалға айналдырған. Үлкен мешіті болып, Ислам дінінің өркендеуіне ықпал еткен.  Город Сауран, расположенный в 30-ти километрах от Туркестана, был столицей Белой Орды в середине XIII века. В конце XIV века Амир Тимур превратил его в военную крепость.  The Sauran, that is 30 kilometers far from Turkestan, was the capital of Ak Orda in the mid-XIII century. At the end of the XIV century, the army of Amir Temir made a military fortress from it. 33

Қазақ хандығының астана- Туркестан, столица казахско- Turkestan, the capital of the сы, Алаш жұртының рухани-діни го ханства, духовно-религиозный Kazakh Khanate, the spiritual and орталығы болған Түркістан қала центр народа Алаш, город по сво- religious center of the people of ұғымымен қатар, Орта Азияның ей сути в широком смысле упоми- Alash, except for the title of the city, Самарқанд, Бұқара, Ташкент, нался как территория, состоящая wore the title of a common historical Ферғана, Хиуа сынды елдімекен- из таких населенных местностей residential area that included the дердің тарихи тұтас аумағының как Самарканд, Бухара, Ташкент, areas of Central Asia as Samarkand, атауы ретінде де кең ұғымда қол- Хива, Фергана в Центральной Bukhara, Taschkent, Fergana, and данылды. Орыстың миссионер- Азии. В миссионерских рукопи- Khiva. In the missionary work of лік еңбектерінде бұл аймақ «Түр- сях русских этот регион назывался the Russians, this neighborhood кістан өлкесі» деп аталды. Осы «Туркестанским округом». Рели- was called «Turkestan Terrain». Түркістан өлкесінің, яғни Орта гия народов Туркестанского окру- The religion of the people of Азия халықтарының діні ортақ, га и Центральной Азии была еди- Turkestan, or rather of the Central руханияты бір-бірімен тығыз қа- ной, их духовность переплеталась Asia, was one and their spirituality рым-қатынаста болды. Түркістан- между собой. Духовный наставник was connected with each other. ның пірі Қожа Ахмет Яссауи мен и святой покровитель Туркестана The Patron of Turkestan, Ahmet Бұқарадағы діни ғұлама Бахауд- Ходжа Ахмед Яссауи и религиоз- Yassaui, and the religious genius of дин Нақшибанд түркі жұртының ный мыслитель Бухары Бахауд- Bukhara, Bahauddin Nakshiband, діни бастауы мен руханиятындағы дин Накшбанди считаются круп- were considered the great religious ірі діни көсемдері болып есепте- нейшими лидерами, стоявшими у leaders in religious undertakings леді. истоков религиозности и духовно- and in the spirituality of the Turkic сти тюркских народов. people. Қазақтың сөз үлгілерінде Бұқа- раны «ата жұртым» деп атау кезде- В казахских стихах Бухара упо- In the Kazakh examples of words седі. Мәселен, Асанқайғының «Ата минается как «Ата журт». Напри- there is an appeal of the name of жұрты Бұқара, Өз қолында бол- мер, в произведениях Асан Кайгы Bukhara «Ata Jurt» for example маса, Қайратты туған ер ғаріп...», говорится «Ата жұрты Бұқара, Өз there are verses of Asan kaigy «Ata Дулат Бабатайұлының «Сен Бұқар- қолында болмаса, Қайратты туған Zhurt of Bukhara, if not in your да кезінде, Бәтуа бар сөзіңде... ер ғаріп...», Дулат Бабатайулы пи- hands, the unfortunate one who was Бұқар-ай шәрі дейтұғын, Өскен, шет: «Сен Бұқарда кезінде, Бәтуа born strong», or the verses of Dulat өнген жеріңіз» деп келетін өлең бар сөзіңде... Бұқар-ай шәрі дей- Babatayuly «You came to Bukhara, жолдары, сонымен қатар, Мәшһүр тұғын, Өскен, өнген жеріңіз». В came to a single Solution, Bukhara is Жүсіп жазбаларындағы Абылай записях Машхура Жусупа отмеча- a nice house where you were born and ханның ата жұртым Бұқараны ала- ется «Абылай ханның ата жұртым developed, «or information about мын деп, үш жүздің атақты баты- Бұқараны аламын деп, үш жүздің how Abylai Khan assembled batyrs of рларын жиып, Орта Азияға қалың атақты батырларын жиып, Орта 3 zhuzes, and arrived in the Central қол бастап келуі – осының дәлелі. Азияға қалың қол бастап келуі». В Asia with the army saying that he Сондай-ақ, «Көкілташ» медресесін своих стихах Бухар жырау, кото- would conquer Ata Zhurt Bukhara. бітіріп, Қарнақта ұстаздық еткен рый окончил медресе «Кукельдаш» Also Bukhar Zhyrau who graduated Бұқар жыраудың «Қожа Баһауд- и работал учителем в Карнаке, from the madrassa «Koniltash» дин қолдаса, Құдай Тағалам оңда- просит поддержки у Бахауддина and was a teacher in Karnak told са» деп, Бахауддин Нақшбандтан Накшбанди «Қожа Баһауддин қол- «If Bahauddin supports, and the медет тілеуі қазақтың дін ілімі даса, Құдай Тағалам оңдаса». Это Lord allows» about Burkhanuddin Бұқарамен байланысты болған- указывает на то, что религиозные Nakshbandt’s wish that knowledge дығынан сыр береді. Ерте кездегі знания казахов были связаны с Бу- of the religion of the Kazakhs is қазақтың дін ғұламалары Бұқара, харой. connected with Bukhara. Самарқанд, Хиуадан білім алуы да Орта Азия руханиятының өзара От того, что ранние казахские And the fact that many thinkers тығыз байланыста болғанын бай- религиоведы получали образова- studied in Bukhara, Samarkand, and қаймыз. Әнет баба, Марал ишан, ние в Бухаре, Самарканде и Хиве, Hive proves that spirituality in the Науан хазірет, Мәшһүр Жүсіп, Ах- прослеживается тесная связь ду- Central Asia is interconnected. Anet мет ишан Оразайұлы, Тұрмағам- ховности в Центральной Азии. Baba, Maral Ishan, Nauhan Khaziret, бет Ізтілеуов, Бекет Мырзағұлұлы Анет баба, Марал ишан, Науан хаз- Mashhur Jusip, Ahmet ishan және тағы басқалары – осы рухани рет, Машхур Жусуп, Ахмет ишан Orazayuly, Turmagambet Iztyleuov, бұлақтан діни ілім алған ғұлама- Оразайулы, Турмагамбет Изтиле- Beket Myrzagululi and others got лар. Сарыарқаға дін насихаттаған уов, Бекет Мырзагулулы и другие knowledge from one and the same Камараддин хазірет, Исабек ишан- – ученые, которые получили ре- spiritual source. Kamaraddiye дар да осы Бұқараның тікелей діни лигиозное образование из этого Khaziret and Isabekshan, who pro- мектебінен өткен оқымысты ға- духовного родника. Камараддин pagandized religion in the Sary arch, лымдар болатын. хазрет и Исабек ишан, несшие ре- talented scientists also engaged in лигию в Сарыарке, являются уче- religious schools of Bukhara. ными религиозной школы Бухары. 34

Алаштың қайраткері Х.Досмұ- Деятель Алаш Х.Досмухамбе- Alash Kh. Dosmukhameduly хамедұлы Самарқанд шаһарын- тов пишет, что основателем стро- wrote that the Kazakh batyr дағы «Тіллә-Қари» және «Ширдар» ительства медресе в Самарканде Zhalantos built a madrassa «Tilla- медреселерін салдырушы қа- «Тилл-Кари» и «Шердор» является Kari» and «Shirdar» in the city of зақтың батыры Жалаңтөс екенді- казахский герой Жалантос. Кро- Samarkand. In addition, in his article гін жазады. Сонымен қатар, ғалым ме того, ученый в статье под на- «The construction of madrassas of «Бұқарадағы «Көкілташ» медре- званием «Строительство медресе Kokilitash,» he links the history of сесінің салынуы» атты мақаласын- «Кукельдаш в Бухаре» связывает building a madrassa with a man with да да аталған медресенің салыну историю возведения медресе с ка- the Kazakh name Koge. And Mashhur тарихын қазақтан шыққан Көге захом по имени Куге. Машхур Жу- Iusip connects the structure of деген адаммен байланыстыра- суп тоже связывает строительство Kokiltash with the Kazakh. In any ды. Мәшһүр Жүсіп те «Көкілташ» медресе «Кукельдаш» с казахом. Во case, we see that the history of медресесінің салынуын қазақпен всяком случае, видны общие связи religion, the spiritual culture of the байланыстыра қарастырады. Қа- религиозной истории, духовной Kazakh people are interconnected лай болғанда да, қазақ жұртының культуры казахского народа с на- with the people of the Central Asia діни тарихы, рухани мәдениеті родами Средней Азии и тесное and the fact that they have developed Орта Азия халықтарымен ортақ дальнейшее развитие. В своей closely. This is in his monograph байланыста болып, тығыз да- монографии «Народы Туркестана: «The Peoples of Turkestan: Problems мығандығын көреміз. Мұны та- проблемы Ислама, интеграции, of Islam, Integration, Modernization рихшы ғалым Н.Нұртазина «Наро- модернизации и деколонизации and Decolonization at the Turn ды Туркестана: проблемы Ислама, на рубеже ХІХ-ХХ веков» Н.Нурта- of the Nineteenth and Twentieth интеграции, модернизации и де- зина доказывает в научном виде Centuries.» Nurtazin scientifically колонизации на рубеже ХІХ-ХХ ве- общность и целостность религи- proves that religious beliefs and ков» атты монографиялық еңбе- озной веры и духовных связей spiritual ties were one and common гінде Түркістан жұртының (жалпы народов Туркестана (народов among the peoples of Turkestan Орта Азия халықтарының) діни Центральной Азии). Таким обра- (the people of the Central Asia). For сенімі мен рухани байланыстары зом, когда речь идет об исламской this reason, we should consider the ортақ, бірлікте болғандығын ғылы- истории и науки казахов, нужно topic of religious knowledge and ми түрде дәлелдейді. Сондықтан учитывать крупные религиозные the history of the religion of the қазақтың діни ілімі мен дін та- центры Средней Азии - Бухару, Са- Kazakhs, linking the major cities of рихы туралы сөз қозғағанымызда, марканд, Хиву. religion with Bukhara, Samarkand, Орта Азияның ірі діни ошақтары and Hiva. болған Бұқара, Самарқан, Хиуамен байланысты қарауымыз керек.  Қазақ зиялылары білім алған «Көкілташ» медресесі.  Медресе «Кокилташ».  «Kokyltash» of the madrasah. 35

 «Әл-Һидая» мәселелеріне жазылған «Әл-Уиқая» кітабының мұхтасары. Имам Убайдулла бин Масғуд бин Тадж аш-Шариға. 1843 ж. Қазан.  Мухтасар книги «аль-Уикая», написанная по теме «аль-Хидая». Имам Убайдулла бин Масгуд бин Тадж аш-Шария. 1843 г. Казань.  The muhtasar of the «Al-Wikaya» written on the issues of «Al-Hidaya».Imam Ubaydulla bin Mas’ud bin Tadzh ash-Sharia. 1843. October. Ал, осы Түркістан жұртының Народ Туркестана внес нео- The contribution of the people Ислам тарихына қосқан үлесі өл- ценимый вклад в историю раз- of Turkestan in the history of Islam шеусіз. Бұл аймақ сан ғасырлар вития ислама. Этот регион был is priceless. This neighborhood бойы Ислам дінінің жаршысы бо- олицотворением ислама на про- was the sanctuary of the religion of лып, әлемге танымал ірі дін ғұла- тяжении нескольких веков и спо- Islam, here great thinkers were born. маларын дүниеге әкелді. Қасиетті собствовал появлению на свет And Imam Bukhari who compiled Құраннан кейінгі мұсылмандар- великих религиозных ученых, the second book of the hadeeth of дың екінші кітабы хадистер жи- знаменитых на весь мир. Состави- Muslims after the Koran, also comes нағын құрастырушы Имам Бұхари тель второй книги мусульман по- from the Central Asia. Collector of the де – осы Орта Азияның өкілі. Са- сле Священного Корана, сборника hadith Sahih, a famous scientist was хих хадистерді жинаушы, мәшһүр хадисов имам Бухари – представи- born in Bukhara and was buried in ғалым Бұқарада туып, Самарқанда тель Средней Азии. Коллекционер Samarkand. A well-known scholar of жерленген. Ислам дінінің негізі сахих хадисов, известный ученый theology of Aqeeda who is the basis of болып есептелетін ақида ілімінің родился в Бухаре, а был похоронен the religion of Islam, Imam Maturidi мәшһүр ғалымы имам Мату- в Самарканде. Известный ученый, is also a Turkestan native. When the риди де – Түркістан жұртынан вероубеждения которого является struggle on the topic of the Akids шыққан ғұлама. Ислам әлемінде основой ислама, имам Матуриди of the religion of Islam intensified, ақида мәселесінен талас-тартыс тоже из народа Туркестана. Мату- and the problem among the Muslims күшейіп, мұсылмандар арасына риди опираясь на аяты и хадисы erupted, he was able to preserve the жік түскен тұста ғұлама аят пен стал ядром единства мусульман unity of the Muslims based on ayats хадиске сүйеніп, мұсылман бірлі- тогда, когда между мусульмана- and hadith. The famous thinker гінің ұйтқысы бола білді. Белгілі ми возникли разногласия и споры and scientist M.Gaspirinsky in his ағартушы-ғалым И.Гаспиринский по вопросам акиды. Известный work «The Thinkers of Turkestan» өзінің «Түркістан ғұламасы» атты просветитель и ученый И.Гас- noted scientists born in Turkestan, еңбегінде Түркістан топырағынан принский в своей работе «Турке- more accurately known hadithists шыққан дін ғалымдарын, атап ай- станские ученые» упоминал and researchers of theology, skilled тқанда, атақты хадистанушылар множество ученых, в частности, linguists, famous shanyrs, saints, мен фикһ ілімінің ғұламаларын, известных хадисоведов, знатоков and so on. As the great hadithists сөз өнерінің білгірлері мен атақты фикха и красноречия, именитых he noted: al-Bukhari, Mohammed шайырларын, әулиелерін т.б. атап поэтов, праведников и других вы- bin Ghayas Termezi, Ibrahim айтады. Атақты хадистанушылар ходцев из Туркестана. На Аль-Бу- Shakistani, Abu Gabdurahman, деп: әл-Бұхари, Мұхаммед бин хари, Мухаммед ибн Иса ат-Тир- Ahmad bin Shugayin an-Nasan, Ғайса Термези, Ибраһим Шәки- мизи, Ибрахим Шакистани, Абу Abu Bakir Ahmed ibn Mohammed 36

стани, Әбу Ғабдурахман Ахмад Абдурахман Ахмад бин Шугаиб al-Khwarizmi; As researchers of the бин Шұғайып ән-Нәсаи, Әбу Бәкір ан-Насаи, Абу Бакр Ахмед бин fiqh theology, he noted: Abu Matfah Ахмед бин Мұхаммед әл-Хорезми- Мухаммед аль-Хорезми он указал Balkhi, Abul Kasym Safar Balkhi, лерді т.б., фикһ ілімінің ғұлама- как на великих хадисоведов, ве- ShamsunAimma Sarahsi,Fakhruddin лары ретінде Әбу Матфах Балхи, ликими учеными фикха были Абу Ghali Yazadoun, Burhanaddin Mar Әбул Қасым Сафар Балхи, Шәмсул Матфах Балхи, Абуль Касым Сафар Ghinani, Zeynuddin Gayabi Bzkhari Әимма Сарахси, Фахруддин Ғали Балхи, Шамсуль Аимма Сарахси, and others; Also noted scientists Яздауи, Бурханаддин Мәр Ғина- Фахруддин Али Яздауи, Бурханад- as Abilkasim Muhammad bin ни, Зейнуддин Гәтәби Бұхарилерді дин Мар Гинани, Зейнуддин Га- Umar az-Zhamahshari, Maulana т.б., сонымен қатар Әбілқасым таби Бухари, а также Абылкасым Shaykh Shagabuddin, Aboulayas Мұхаммәд бин Омар әз-Замахша- Мухаммед бин Умар аз-Замахша- Samarkandi, Abu Khafas Umar an- ри, Мәуләнә Шайых Шағабуддин, ри, Мевляна Шайых Шагабуддин, Nasafi. Әбуләйс Самарқанди, Әбу Хафс Абулайс Самарканди, Абу Хафс Омар ән-Насафи сынды ғұлама- Умар ан-Насафи. The Governor-General of ларды атап өтеді. Turkestan, Dukhovsky, in his Духовский, бывший гене- research and missionary work Түркістан өлкесінің генерал-гу- рал-губернатор Туркестанского «Islam in Turkestan» says that the бернаторы болған Духовский округа, в своей исследовательской great figures and scholars of religion өзінің әрі зерттеу әрі миссионер- и миссионерской работе «Ислам are Turkestan descendants. In this лік «Ислам в Туркестане» атты жұ- в Туркестане» писал, что великие work, which was written in 1899, мысында Түркістан топырағынан деятели и ученые религии проис- Dukhovsky noted, «How great was дін ілімінің үлкен қайраткерлері ходят из местности Туркестан. В the common Muslim significance мен ғұламалары шыққанын жа- этой миссионерской работе, из- of the activity of the Middle Asian зады. 1899 жылы жазылған осы данной в 1899 году Духовский пи- theologians, jurists and scholars миссионерлік еңбегінде Духов- шет: «Как велико было в свое вре- of the Arabic language, is evident ский «Как велико было в свое вре- мя общемусульманское значение from the fact that some of the most мя общемусульманское значение деятельности средне-азиятских famous and authoritative books of деятельности средне-азиятских the Sharia, Which are now guided богословов, прововедов богословов, правоведов и зна- by Sunni Muslims around the и знатаков арабского таков арабского языка, world, were written in the Central языка, явствует уже явствует уже из одно- Asia». He clearly described that the из одного того, го того, что некото- most famous influential works with что некоторые рые из наиболее the Shariats of the world, used by из наиболее из- известных и Muslims of the world, were written вестных и ав- авторитетных in the Central Asia. «Hidaya-i-sharif торитетных книг шари- was written in Margelan; Akaid книг шариата, ата, коими in Bukhara; Hikmat-ul-ainv of коими ныне ныне руко- Samarkand. The author of the book руководству- водствуются Hidaiah-i-Sharif, the Margelan Sart, ются мусуль- мусульма- went to worship in Mecca, received a мане-сун- не-сунниты place of teaching Arabic and theology ниты всего всего мира, in one of the medical Madras». To мира, были были напи- that we can see the recognition of написаны в саны в Сред- the governor: «Without exaggeration Средней Азии» ней Азии». we can say that Central Asia gave the дегенді айтады. Он отражает и Muslim world the latest edition of Әлем мұсылман- четко показыва- the Shariat». дары пайдаланатын ет, что известные беделді деген шариғат шариатские произ- еңбектері Орта Азияда жа- ведения, используе- зылған деп тайға таңба басқан- мые мусульманами мира, дай анық көрсетеді: «Хидая-и-ша- риф была написана в Маргелане; были написаны в Средней Акаид в Бухаре; Хикмат-уль-аин Азии. Речь идет о труде «Хида- в Самарканде. Автор книги Хи- я-и-шариф», который был напи- дая-и-шариф, маргеланский сарт, сан в Маргелане, «Акаид» в Бухаре, отправившись на поклонение в «Хикмат-уль-аин» в Самарканде. Мекку, получил место преподава- Автор книги Хидая-и-шариф, ния арабского языка и богословия маргеланский сарт, отправившись в одном из медицинских мадра- на поклонение в Мекку, получил са». Сондай-ақ, генерал-губерна- место преподавания арабского тордың: «Без преувеличения мож- языка и богословия в одном из но сказать, что Средняя Азия дала медицинских мадраса». Кроме мусульманскому миру последнюю того, генерал-губернатор призна- редакцию шариата» деп мойын- ется: «Без преувеличения можно дағанын да көреміз. сказать, что Средняя Азия дала мусульманскому миру последнюю редакцию шариата». 37

Қазақ топырағы, Түркістан Казахская земля и Туркестан- The Kazakh land, the people жұрты дін ілімінің үлкен қайрат- ский народ способствовал появ- of Turkestan, made an invaluable керлерін дүниеге әкеліп, әлемде лению великих деятелей религи- contribution to the development Ислам дінінің кең қанат жайып, озного учения, внес безмерную and spread of the religion of Islam дамуына өлшеусіз үлес қосты. Түр- лепту в распространение и раз- throughout the world, giving life кістан топырағынан шыққан дін витие исламской религии на ми- to many famous personalities of ғұламалары Ислам ілімін таратуда ровой арене. Религиозные деяте- religion. Thinkers in spreading the тек Орта Азиямен ғана шектелген ли из Туркестанского края, неся в religion of Islam were not limited to жоқ. Оның бір шеті Үндістанға массы исламское учение, не огра- the Central Asia alone. It is a sin not жетсе, екінші бір шеті Түркияға ничились только Средней Ази- to note that one part reached India, дейінгі аймақта тарағанын да атап ей. Религиозное учение охватило the other neighborhood to Turkey. өту парыз. Мәселен, Самарқандта территорию от Индии до Турции. For example, work on grammar, жерленген белгілі мутақаллим-фи- Например, труды о грамматике, rhetoric, comments on the Quran лософ, кәлам ілімінің маманы, риторике и тафсире Корана из- of the author «Muhtasaray Maaniy», Алтын Орда ханы әз-Жәнібектің вестного философа-мутаккалима, which Saduddin Ghaftazani wrote қолдауымен жазылған «Мұхтасар похороненного в Самарканде, Са- with the support of the Mutakalim мааний» еңбегінің авторы Садуд- даддина ат-Тафтазани, который philosopher, professional Kalam дин Тафтазанидің грамматика, является автором книги «Мухта- of Altyn Orda who was buried in риторика, Құран тәпсірі туралы сар мааний», написанной при под- Samarkand az-Janibek, for several еңбектері бірнеше ғасырлар бойы держке хана Золотой Орды Жани- centuries were used as benefits in Осман империясының медресе- бека, изучались несколько веков в Madrassas of the Ottoman Empire, лерінде оқытылуынан-ақ Түр- Османской империи. Это указы- which in turn proves that the кістан топырағынан тараған діни вает на широкое распростронение religious knowledge of the people of ілімнің тамыры тереңге кеткенін религиозного учения того време- Turkestan has taken its roots deeply. көреміз. ни, берущего своё начало из Тур-  Атақты ғалым Ибн Синаның қолжазбасы.  Рукопись великого ученого Ибн Сины.  The manuscript of the great scholar Ibn Sina. 38

Жүсіп Баласағұни (1017/1021-1075) Қазақстан жеріндегі «мұ- кестанского края. One of the clear indicators of сылман ренессансының» айқын Одно из ярких плодов «мусуль- the «Muslim renaissance» in the көріністерінің бірі – Жүсіп Бала- Kazakh land is «Kutta Bilik» of сағұнның «Құтты білігі». Осыдан манского ренессанса» в казахской Zhusip Balasagun. This work, written тоғыз ғасыр бұрын жазылған бұл степи – это труд «Кутадгу билик» 9 centuries ago, described the main дастанда түрік мәдениетінің не- Юсуфа Баласагуни. В поэме, кото- features of the Turkic culture and гізгі нышандары айқындалып, рая была написана девять веков formed the legacy of a happy life. бақытты өмір сүру мұраттары назад, представлены основные по- This work of Zhusip Balasagun can тұжырымдалады.Жүсіп Баласағұн- нятия тюркской культуры и сфор- be regarded as an encyclopedia ның бұл еңбегін шын мәнісінде мурилованны приципы счаст- of the culture of medieval Turks. ортағасырлық түрік мәдениетінің ливой жизни. Работу Баласагуни «Kutadgu bilik» («Kutta bilik») is a энциклопедиясы деп қарастыруға можно расценивать как энцикло- philosophical and instructive work, болады. «Құтадғу білік» («Құтты педию средневековой тюркской which consists of 6,520 bates. The білік») — 6520 бәйіттен тұратын культуры. «Кутадгу билик» (Кутты name of the epic is based on the main философиялық-тәлімдік шығарма. билик) – философско-воспита- principle, and the life support of Дастанның аты Жүсіп Баласағұн- тельное произведение, которое Zhusip Balasagun is an asset, that is, ның өмір тірегі – құт, яғни пара- состоит из 6520 баитов (двусти- the wealth of sanity and a bright life. сатты, нұрлы өмір деген басты ший). Само название поэмы про- The poems in the epic were written принципіне сүйенген. Дастанда исходило от основного принципа, about consciousness, traditions and X-XI ғасырлардағы Жетісу жерінде которого придерживался Баласа- customs, and the beliefs of the tribes тұрған тайпалардың салт-санасы, гуни - счастье, т.е. здравомыслие that inhabited the Zhetisu in X-XI әдет-ғұрыптары, наным-сенім- и светлая жизнь. В поэме в стихот- centuries. «Kutta bilik» was written дері көп жырланған. «Құтты білік» ворной форме воспевались нрав- in the language of the Karakhan дастаны орта ғасырларда бүкіл ственные ценности, обычаи наро- state, which was understandable түркі әлеміне түсінікті болған дов Жетысуского края X-XI веков. to the entire Turkic people. Zhusip Қарахан мемлекетінің тілінде Поэма «Кутадгу билик» написана Balasagun began writing an epic in жазылған. Жүсіп Баласағұн бұл на языке государства Карахани- the city of Balasagun in the years of еңбегін 1069-1070 жылдары Бала- дов, который в средние века был 1069-1070 and completed it after 18 сағұн қаласында бастап, он сегіз единым для общетюркских наро- months spent in the city of Qashqar. айдың ішінде Қашқар қаласында дов. Эту поэму Баласагуни начал аяқтаған. в 1069-1070 году в городе Баласа- So it can be noted that the epic гун и работал над ней в течение played the role of «Ata Zan» (basic Жүсіп Баласағұнның «Құтты восемнадцати месяцев, законив в laws) in some sense. білік» дастаны белгілі бір мағы- городе Кашгар. нада елдегі Ата заң қызметін атқарған шығарма. Поэма «Кутадгу билик» играла  «Құтты білік». Үрімжі. 1985 жыл.  «Благодатное знание». Урумчи. 1985 год.  «Kyttybilik». Urumqi. 1985. 39

Махмұд Қашқари (1029-1038) Түрік тайпалары Шығыс Ренессансының жай ғана мәдени-саяси орталықтарының бірі – Қашқар қа- шеткі аймағы емес екенінің тағы бір куәсі — Махмұд ласына ауысқан. Махмұдтың «Қашқари» ныспысын Қашқаридың «Диуани лұғат ат-түрк» («Түркі сөз- алуы да осы қалада тұруына байланысты болатын. дерінің жинағы») атты туындысы. Бұл сөздікті тек тілтанулық құрал демей, сонымен бірге ортағасыр- Махмұд оқып-жазуды және кейінгі тәлімін өзі лық түркі мәдениетінің озық өркениетке қосқан бір туылған Қашқар қаласында алды. Ол заманғы Қашқар үлесі деп қарастырған жөн. Мұсылман әлемін баурап қаласы – Шығыс Түркістанның ірі саяси жаңа мәдени алған мәдениетке өзін әлемге таныту қажеттігі туын- орталығы еді. Махмұдтың замандасы Жүсіп Баласағұн дады. Оны Махмұд өзінің теңдесі жоқ шығармасын- осы кезде өзінің өлмес «Құтты білігін» жазғаны – бұл да ойдағыдай жүзеге асырады. Махмұд Қашқаридың өлкеде ғылым мен өнердің аса дамығанын дәлелдей- негізгі зерттеген мәселесі – түрік тайпаларының мә- ді. Ол уақытта барлық мұсылман елдерінде, олардың дениеті. Осы мақсатпен ол бүкіл түркі тайпалары ме- ішінде Қашқар елінде де мектептерде Құран, араб кендеген кеңістікті аралап шыққан. тілі, заң негіздері, математика оқытылатын болған. Бірақ, Махмұд тек Қашқарда алған білімімен шек- «Мен түріктер, түрікмендер, оғыздар, шігілдер, телмей, Азияның басқа да, Бұхара, Самарқан, Ниша- яғмалар, қырғыздардың шаһарларын, қыстақ пен пур, Мерв, Бағдат сияқты ірі мәдени орталықтарында жайлауларын көп жылдар кезіп (аралап) шықтым, білімін кеңейткен. лүғаттарын жинадым, түрлі сөз қасиеттерін үй- реніп, анықтадым. Мен бұл істерді тіл білмегенім  «Диуани лұғат ат-түрік» қолжазбасы. үшін емес, қайта бұл тілдердегі әрбір кішігірім ай-  Рукопись «Дивани лугат ат-тюрк». ырмашылықтарды да анықтау үшін істедім. Әйт-  Handwriting «Diwani lugat at-turk». песе, мен тілде олардың ең білгір адамдарынан, ең үлкен мамандарынан, көрегендерінен, тайпала- рынан шыққан, соғыс істерінде мықты найзагер- лерінен едім. Оларға ден қойғаным сондай, түріктер, түрікмендер, оғыздар, шігілдер, яғмалар және қырғыз тайпаларының тілдері түгелдей көңіліме қонып, жат- талып қалды. Солардың бәрін мұқият бір негізде жүй- еге салдым», – дейді данышпан қайраткер аталмыш еңбектің кіріспесінде. Лұғатта тек Қарахандар мемлекетінің мәдени өмірі ғана емес, сонымен бірге ежелгі дәуірден келе жатқан түрік мәдениетіндегі миф-аңыздар, тұр- мыс-салт ерекшеліктері, табиғат құбылыстары та- маша суреттелген. Осы орайда, Махмұд Қашқариды халық эпосын жазбаша түрік мәдениетінде алғашқы зерттеген ғұлама деп бағалауға болады. Махмұд Қашқаридың толық есімі – Махмұд ибн әл-Хусейн ибн Мұхамед. Ғылыми жорамалдарға қа- рағанда, ол 1029-1038 жылдар аралығында Қашқар шаһарында дүниеге келген. Сондай-ақ, оның Қараха- нидтер әулетінен шыққандығы да айтылады. Ата-ба- баларының бірі – Харун әл-Хасан бин Сүлеймен Боғра хан атағын алған, Мауреннахрды жаулап алып, Сама- нилердің астанасы болған Бұхараны да бағындырған қолбасшы болған. Әкесі Боғра ханның немересі Ху- сейн бин Мұхаммед Барсханның (Барскон) әкімі еді. Кейіннен Қараханидтер әулеті билеген мемлекеттің 40

роль Конституции. The work of «Diyuani lugat at-Turk» («Collection of Приведем еще один пример для того, чтобы по- Turkic words») by Mahmud Qashqari is another proof that the Turkic tribes are not the most extreme borders нять, что тюркский народ не был просто отдален- of the Eastern Renaissance. This dictionary should be ным краем ренессанса Востока. Произведение Мах- considered not only as a guide to linguistics, but also муда Кашгари «Диуани лугат ат-тюрк» («Сборник по as a particle that contributed to the development of тюркских слов»). Этот труд надо воспринимают не civilization. Turkic culture conquered the world of только как лингвистическое пособие, а как огромный Muslims, it was necessary to inform itself all over the вклад тюркских культур в передовую цивилизацию globe. This goal was fulfilled by Mahmud Qashqari in his средневековья. Наступило время, когда требовалось priceless work. The true purpose of the study of Mahmud явить миру культуру, покорившую сердца мусуль- Qashqari is the culture of the Turkic tribes. To this end, he ман. Своим сочинением Махмуд Кашгари достиг этой studied the entire space in which the Turkic tribes lived. цели. Основной обьект его исследования – культура тюркских племен. Для достижения своей цели он из- «For several years I went around all the cities,wintering учил всё пространство в котором жили тюркские на- and summer camps of Turks, Turkmens, Oguzes, Shigils, роды. Yagmas, Kirghiz, collected all the words in the collection, studied and analyzed the quality of words. I did this not «Я в течение многих лет странствовал по горо- because I did not know the language, but to find out дам, зимовкам и джайлау тюрков, тюркменов, огузов, even the slightest differences between these languages. шигилов, ягмов и киргизов, записывал и определял Otherwise, I was one of the most experts on the language, значение и смысл услышанных слов. Сделал я это не from professionals, from those who saw a lot, from their из-за того, что не знал этих языков, а для того, чтобы tribes, from skillful linguists for the time of war. I was выявить незначительные языковые различия. Между so carried away by them that the languages of the Turks, тем, в области языкознания я был одним из самых Turkmens, Oguzes, Shigils, Kirghiz and Yagma fell into видных знатоков и крупных специалистов, а в деле my soul, and I remembered them. And I introduced them войны - одним из самых искусно владеющих копьем. into the system on a very accurate basis», said the great Я так заинтересовался языками тюрков, туркменов, thinker in the introduction of his work. огузов, шигилев, ягмов и киргизов, что знал каждый из них наизусть. Эти языки я внимательно вложил в Lugat describes mythical history, peculiarities of систему», - сказал известный деятель в предисловии custom and traditions, natural phenomena in Turkic данного труда. culture, which has been going on since ancient times, except for the life of the Karakhan state. In this case, В «Диуани лугат ат-тюрк» прекрасно описана не it is possible to evaluate Mahmud Qashqari as the first только культурная жизнь государства Караханидов, scientist who studied the folk epic in written Turkic а также мифы, бытовые обряды, обычаи и традиции, culture. образ жизни, природные явления тюркских культур в древней эпохе. В связи с этим Махмуда Кашгари мож- The full name of Mahmud Qashqari-Mahmud ibn но назвать великим ученым, первым исследовавшим al-Husayn ibn Mohammed. According to scientific data, народные эпосы в письменной тюркской культуре. he was born between the years 1029-1038 in the city of Qashqar. It is also said that he is a native of the Karakhan Полное имя Махмуда Кашгари – Махмуд ибн family. One of his ancestors, Harun al-Hasan bin Suleimen аль-Хусейн ибн Мухаммад. Согласно научным пред- Bogra received the title of Khan, conquered Mavarannahr положениям, он родился в 1029-1038 годы в городе was commander of the conquered Samani’s capital city Кашгар. Есть информации, что Кашгари происходит Bukhara. Yez Hussein bin Muhammad, the grandson of из рода караханидов. Один из его предков Харун Khan Bogra, was the Akim of Barskhan (Barskon). Then аль-Хасан бин Сулейман, полководец, получивший he was transferred to the cultural and political center of звание Богра хана, завоевал Мавераннахр и покорил the state, which was ruled by the family of Karakhans- столицу саманидов Бухару. Его отец, внук Богра хана Qashqar. The cause according to which Mahmud took Хусейн бин Мухаммед был наместником Барсхи (Бар- the name «Qashqari» is connected with the fact that he скон). Со временем центр государственного и куль- lived in this city. Mahmud learned to write and read, and турно-политического влияния династии караханидов received the rest of the knowledge in the year where he стал город Кашгар. Причина взятия Махмудом имени was born in Qashqar. At that time, Qashqar was a major «Кашгари» связано с его проживанием в этом городе. center of politics and culture in East Turkestan. A person who lived in the era of Mahmud, Jusip Balasagun, who Махмуд учился писать, читать и воспитовался wrote at that time the immortal work of «Kutty Bilik», в городе Кашгар. В те времена Кашгар был новым proves that science and art developed very rapidly in this крупным политическо-культурным центром. Совре- area. In those days, in all Muslim countries, including менник Кашгари Юсуф Баласагуни в это время писал Qashqar, the Koran, the Arabic language, the foundations поэму «Кутадгу Билик», и это свидетельствует, что of law, mathematics were studied. But Mahmud did not земли Кашгара в то время были центром цивилиза- limit his knowledge in Qashqar, and studied in large ции и искусств. В тот период времени во всех мусуль- cultural centers of Asia like Bukhara, Samarkan, Nishapur, манских странах, и в Кашгарии, в школах изучались Merv, Bagdat. Коран, арабский язык, основы законов, математика. Но Махмуд не ограничился учением не только в го- роде Кашгар, он расширил свои знания и кругозор и в других городах Азии, которые были крупными куль- турными центрами, такие как Бухара, Самарканд, Ни- шапур, Мерв, Багдат. 41

Әбу Насыр әл-Фараби (870-950) Орта ғасырлардағы қазақ да- ласынан шыққан ойшылдардың ең атақтысы – «Шығыстың Ари- стотелі» атанған ұлы ғұлама Әбу Насыр әл-Фараби. Оның толық аты-жөні — Әбу Насыр Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Ұзлағ ибн Тар- хан әл-Фараби. Мұндағы «тархан» сөзінің мағынасы, біріншіден, түр- кі халықтарынан шыққандығын білдірсе, екіншіден, қағандарға жақын бай, шонжарлар ортасына жататынын көрсетеді, яғни «тар- хан» сөзі «бекзада» мағынасын да білдіреді. Араб, парсы шежіре- лерінің деректеріне қараған- да, әл-Фараби 870 жылы Арыс өзенінің Сырдарияға құяр тұсын- дағы Фараб (Отырар) қаласында әскербасының отбасында дүниеге келген. Әл-Фараби алғашқы білімді Отырар медреселерінің бірін- де алған. Өйткені, көне дәуірден қалған бір деректерге қарағанда, «Мауреннахрда балаларды түр- лі қолөнері мен ғылымға үйрету, баулу, оқыту, олардың бес жасар кезінен басталатын болған». Ол кезде мұсылман әлемінің рухани орталығы Месопотамия болған- дықтан, жас Әбу Насырды ата-а- насы Таяу және Орта Шығыс ел- деріне сапарға дайындайды. Бірақ, Әбу Насыр Бағдатқа бармастан, жолай Шаш пен Самарқан, Бұқара шаһарларында білімін толықты- рады. Кейіннен ол Иран еліндегі Мешһед, Нишапур, Рей, Исфаһан қалаларына келеді, халқының мә- дениетімен танысады. Тек осыдан соң ғана әрі қарай Бағдатқа атта- нады. Әл-Фараби логика, әуез (му- зыка), астрономия және басқа ғылымдар бойынша көптеген ең- бектер жазған. Ибн Хаукаль өз еңбегінде әл-Фараби жайлы: «Ол – аса ірі мұсылман философтары- ның бірі. Олардың ешқайсысы да оның деңгейіне жеткен жоқ. Әбу әли ибн Сина да өзінің шығарма- ларын жазу үстінде оның еңбек- терін пайдаланғанын, сол арқылы мәшһүрлікке қолы жеткенін еске алады», – дейді. 42

Самый известный мыслитель казахской степи  Сегіз ішекті уд (лютня) бейнеленген Әл-Фараби қолжазбасы. в средних веках великий ученый, которого назва- ли «Аристотелем Востока» Абу Наср аль-Фараби. Его  Рукопись аль-Фараби с изображением восьмиструнного уда полное имя – Наср Мухаммед ибн Мухаммед ибн (лютни). Узлаг ибн Тархан аль-Фараби. Слово «тархан» озна- чает, во-первых, что его происхождение из тюркских  The manuscript of Al-Farabi, depicting eight strings (lute). народов, во-вторых, показывает, что он близок кага- ну, богатым, влиятельным людям, феодалам, то есть, слово «тархан» имеет значение «аристократ». Соглас- но арабским и персидском источникам аль-Фараби родился в городе Фараб, где река Арыс впадает в Сыр- дарью, в 870 году в семье полководца. Первые знания он получил в одном из медресе Отрара. Потому что согласно некоторым фактам «в Мавераннахре учили детей разному ремеслу и наукам с пяти лет». Так как в то время центром мусульманского мира являлась Месопотамия, юного Абу Насра родители готовили отправить на Ближний и Средний Восток. Но прежде чем попасть в Багдат Абу Наср по пути останавли- вается в Шаше, Самарканде и Бухаре, где расширяет свои знания. Затем он отправляется в Иран, где в го- родах Мешхед, Нишапур, Рей, Исфахан знакомится с местными культурами. И только после этого Абу Наср прибывает в Багдат. Аль-Фараби автор многих произведений о логике, музыке, астрономии и т.д. В своем труде Ибн Хаукаль писал: «Он был самым известным мусульманским философом. Никто из них не достиг таких вершин. И Абу али ибн Сина в своих произведениях упоминает, что он сам использовал его научные труды и с помо- щью этого стал знаменитым».  Әл-Фарабидің «Кitab ihsa’ al-’ulum» («Ғылымдар энциклопедиясы») The most famous scholar of the Middle Ages, who was кітабының Кремоналық Жерард аударған латынша нұсқасы. born on Kazakh soil and was called «Aristotle of the East» is the great thinker Abu Nasr al-Farabi. His full name is  Латинская версия в переводе Жерара Кремонского книги аль-Фараби Abu Nasr Mammad ibn Uzlag ibn Tarhanal-Farabi. The «Кitab ihsa’ al-’ulum» («Энциклопедия наук»). word «Tarhan» in the first means that he comes from the Turkic people, in the second, that he was close to the rich  The Latin version of Al-Farabi’s book «Кitab ihsa’ al-’ulum» (Science kagans, that he is from among influential people, that is, Encyclopedia), tRIPGlated by Gerard from the Keramon. the word «Tarhan» means the word «aristocrat». In Arabic and Persian annals, al-Farabi was born into the family of a military commander in the city of Farab (Otyrar) near the place where the Arys river flows into Syrdaria, in 870. Al-Farabi received his first knowledge in one of the Otyrar madrassas. As in the Bronze Age information they wrote: «In Mavarannahr, children began to be taught to science to accustom them to needlework at the age of five». Since at that time the center of spirituality of the Muslim world was the city of Mesopotamia, the parents of Abu Nasr prepared it to send to the Near and Middle Eastern countries. But before heading to Bagdat, Abu Nasr along the road supplemented his knowledge of cities like Shash, Samarkan, Bukhara. After that, he visited the cities of Iran as Mashhad, Nishapur, Rey, Isfaran and got acquainted with their culture. Only after that he went to Bagdat. Al-Farabi wrote many works on the spheres of logic, music, astronomy and others. Ibn Haukal wrote about Al-Farabi in his work: «He is one of the great Muslim philosophers. No one has reached its level. Abu Ali ibn Sina also used his works in written his works and remembers that he became famous for him». 43

Әл-Фараби – өздігінен Аль-Фараби стал ученым, ко- Al-Farabi was self-taught оқып-жетілген ғалым. Ол, ең ал- торый сам развил себя. Прежде philosopher. At first he was very дымен, грек ғылымын, оның всего он изучал греческие науки, interested in Greek science and философиясын, әсіресе, ұлы ұс- античную философию, особенно philosophy, especially with great тазы Аристотельдің еңбектерін его сильно интересовали труды interest reading the works of the қызығып оқыған. Ибн Халикан- великого Аристотеля. По словам great teacher of Aristotle. Ibn Khalika ның айтуына қарағанда, Әбу На- ибн Халика, Абу Наср читал «Ме- noted that Abu Nasr read Aristotle’s сыр Аристотельдің «Meтoфи- тафизику» Аристотеля сорок раз, «Metaphysics» forty times, the work зикacын» қырық, «Жан туралы» «Психологию» сто раз, «Риторику» «On the Soul» a hundred times, and еңбегін жүз, ал «Риторикасын» екі двести раз. Благодаря такой усерд- «Rhetoric» two hundred times. Only жүз рет оқып шыққан көрінеді. ности, он смог свободно осваивать with such a pressure could he freely Осындай ыждаһаттылығының научные труды греческого мысли- master the knowledge in the heritage арқасында ғана ол Аристотельдің теля. of Aristotle. ғылыми мұрасын еркін игерген. Аль-Фараби глубоко исследо- Al-Farabi also deeply studied the Әл-Фараби педагогика, пси- вал проблемы педагогики, психо- problems of pedagogy, psychology, хология, эстетика мен акустика, логии, эстетики и акустики, астро- aesthetics, acoustics, astronomyand астрономия мәселелерін де терең номии, он внес огромную лепту в contributed his share in culture and зерттеп, мәдениет пен ғылымға развитие культуры и науки. Кроме science. In addition, he is a great жемісті үлес қосқан. Сондай-ақ, того, Аль-Фараби выдающийся гу- humanist, a supporter of sanity ол – парасаттылық пен ағар- манист, который был сторонником and enlightenment. Abu Nasr, a тушылықты жақтаған үлкен гу- здравомыслия и просветительства. genius who deeply appreciated the манист. Әбу Насыр – халықтар- Абу Наср – великий гений, высоко sanity and knowledge of man, who ды бейбіт өмір сүруге, достыққа ценивший знание и здравомыслие taught the people to live a peaceful шақыра отырып, адам баласының человечества. Известный деятель and friendly life. The great scholar білім мен парасатты ойын терең оставил после себя около ста пя- last left about 150 tracts about бағалаған кемеңгер. Атақты ғұла- тидесяти трактатов, посвященных metaphysics, about language, logic ма соңына метофизика, тіл білімі, метафизике, лингвистике, логике, and geography. логика, география, этика, т.б. географии, этике и т.д. ғылым салаларын қамтыған жүз елуге тарта трактаттар жазып қал- дырған. 44

Осылайша, X-XIII ғасырлар  Бирунидің кітабындағы Ай фазаларына түсіндірме сурет.  Пояснительный рисунок фаз луны в книге Бируни.  An explanatory illustration of the Moon Phases in Biruni’s book. аралығында Қазақстанның қазір- гі территориясы аса дамыған ор- Так в X-XIII веках настоящая Thus, the present territory of территория Казахстана стала не- Kazakhstan in the X-XIII centuries тағасырлық араб-парсы-түркі разделимой частью высокораз- turned into a part of the Arab- витой средневекой арабско-пер- Persian-Turkic medieval civilization. өркениетінің ажырамас бөлігіне сидской цивилизации. После того, After the Turks came out among the как среди тюрков вышли такие Turks as al-Farabi, Ibn Sina, Bukhari, айналды. Түріктердің арасынан выдающие ученые и деятели как Maturidi, Kozha Ahmed Yassawi as, Аль-Фараби, Ибн Сина, Бухари, the Arabs looked at the Turks not әл-Фараби, Ибн Сина, Бұхари, Ма- Матуруди, Ходжа Ахмед Яссауи, only as a military force, but also арабы стали воспринимать тюр- on representatives of knowledge, туриди, Қожа Ахмет Яссауи сияқты ков не только как народ, имеющий culture, philosophy and art. At first, военную силу и мощь, но и как на- semi-independent Turkic political ғұламалар шыққан соң, арабтар род, обладающий знаниями, куль- authorities appeared like Tulun (868- турой, философией и искусством. 905), Sazh (890-929), Ishid (935- түркілерге тек әскери күш ретін- 969) who belonged to the rule of the Caliphate of the Abbas dynasty, де емес, білім, мәдениет, филосо- afterwards appeared important Turkic-Islamic states like the Volga- фия, өнер өкілдері ретінде қарай Bulgarian Khanate In 922 he received Islam), Karakhan (840-1212), бастады. Алғашқыда Аббас әулеті Ghaznaoui (963-1186), Selzhuki (1038-1194) and Khorezmshah халифаты билігіне қарасты Тұлын (1092-1221). Thanks to the fusion of history and the traditional Turkic (868-905), Саж (890-929), Ихшид worldview that has taken root deeply, a new Turkic-Islamic culture and (935-969) сияқты жартылай тәу- civilization began to form. елсіз түрік саяси биліктерінің артынан Еділ-Бұлғар хандығы (922 ж. ислам дініне кірген), Қа- рахан (840-1212) билігі, Ғазнауи (963-1186), Селжұқтар (1038-1194) және Хорезмшах (1092-1221) мем- лекеттері сияқты өте маңызды түркі-ислам мемлекеттері пайда болды. Соның барысында тамыры тарихтың тереңінен келе жатқан дәстүрлі түркілік дүниетанымның Исламмен біте қайнасуы нәтиже- сінде жаңа түркі-ислам мәдениеті мен өркениеті қалыптаса бастаған болатын. 45

АЛТЫН ОРДА ДӘУІРІНДЕГІ ИСЛАМ ДІННІҢ ДАМУЫ РАЗВИТИЕ ИСЛАМА В ЭПОХУ АЛТЫН ОРДЫ THE RISE OF ISLAM IN THE TIMES OF ALTYN ORDA XIII ғасырдан бастап Алтын Орда, возникшая Altyn Orda was built on Шыңғысхан шапқын- на территории улуса the basis of the great шылығы нәтижесінде Mongolian empire, as a Ұлы моңғол империясының, кей- Джошы в результате за- result of the invasion of Genghis інірек Жошы ұлысының негізінде Khan from the XIII century, after құрылған Алтын Орда империясы воеваний Чингиз хана в XIII веке on the basis of Zhoshy’s ulus in the түркі мәдениетінің үлкен орта- и образования великой Монголь- cultural center of the Turks. In 1258, лығына айналды. 1258 жылы Ал- ской империи, стала крупным with the arrival of Berke Khan to тын Орда тағына Берке ханның центром тюркской культуры. В the throne of Altyn Orda, the era отыруымен Ислам дінінің даму 1258 году в связи с тем, что цар- of the development of the Religion дәуірі басталды. Беркенің Ислам ский трон Алтын Орды перешел к of Islam began. With the adoption дінін қабылдауына байланысты Берке хану, в тюркской культуре of Islam by Berke khan, Altyn Orda, Алтын Орда мемлекеті Шыңғыс- началось развитие эпохи ислам- having separated from the great хан құрған ұлы қағанаттан ен- ской религии. Берке хан принял khanate that Genghis Khan founded, шісін бөлек алып шығып, ғалам ислам, а государство Алтын Орда turned into a power that led an open тарихында дербес саясат жүргі- отделилось от великой империи policy in the history of mankind. зетін державаға айналды. Мысыр монголов Чингиз хана и стала во The Egyptian historian Badr al-Din тарихшысы Бадр ад-Дин әл-Айни- всемирной истории самостоятель- al-Aini in the work «Akd al-Jaman» дің «Акд әл-джаман» атты шығар- ной державой. В произведении wrote that Berke became Muridom масында Берке ханның Кубрави «Акд аль-джаман» египетского Kubravi Sheikh al-Baharzi, accepted тарихатының Әл-Бахарзи атты историка Бадр ад-Дин аль-Айнии Islam. шейхіне мурид болып, Ислам дінін говорится о том, что Берке хан The founder of Kubravi Najm ad- қабылдағандығы жазылған. стал муридом (учеником) шейха Din The Kubravi Sufist who lived in Ал, Кубрави тарихатының не- Аль-Бахарзия, который придер- Urgenish at the end of the XI century гізін салушы Наджм ад-Дин Кубра живался тариката Кубрави, и при- and at the beginning of the XIII ХІІ ғасырдың соңы мен ХІІІ ғасы- нял исламскую веру. century. Considering that since the рдың басында Үргеніш қаласында era of the Karakhans, middle Asia өмір сүрген атақты сопы еді. Қа- Основоположник тариката Ку- has adhered to the Hanafi madhhab, рахандар дәуірінен бастап Орта- брави Наджм ад-Дин Кубра – из- it can be assumed that Najm ad- лық Азияның Ханафи мәзһабын вестный суфий, который жил в Din Kubra was also a representative ұстанғанын ескерсек, Наджм ад- городе Ургениш в ХІІ-ХІІІ века. of this madhhab. If you revise the Дин Кубраны да осы мәзһабтың Если учитывать, что с эпохи ка- historical documents of those times, өкілі болды деп болжауға негіз раханидов Средняя Азия при- you can be sure that in Central Asia бар. Себебі, сол кездегі тарихи құ- держивалась мазхаба Ханафи, то only Khanafi’s madhhab achieved жаттарға зер салсақ, Орталық Ази- можно предположить, что Наджм success. This means that, al-Bakharzi яда тек бір Ханафи мәзһабының ад-Дин Кубра тоже был сторонни- from Kurawaby, who led Berke Khan салтанат құрғанына көз жеткізе ком этого мазхаба. Потому что, Altyn Orda to Islam, also adhered to аламыз. Демек, Алтын Орда ханы если взглянуть на исторические the Hanafi madhhab. In the letters Беркені Ислам дініне мойынсұн- документы того времени, то мы of the rulers after Berke Khan Tudai дырған Кубрави өкілі Әл-Бахар- увидим, что в Средней Азии зани- Munke and Nogai the Egyptian ruler зи де Ханафи мәзһабын ұстанған мал господствующее положение said that they adhered to Berke Khan. деп тұжырымдауға болады. Бер- только один мазхаб, ханафитский. ке ханнан кейін Алтын Ордаға Значит Аль-Бахарзи, который аги-  Алтын Орда астанасы Сарай Берке шаһары. билік жүргізген Тудай Мөңке мен тировал хана Алтын Орды Берке  Столица Золотой Орды город Сарай Берке. Ноғайдың Мысыр билеушісіне принять исламску веру, был хана-  The city Sarai Berke, the capital of the Golden жазған хаттарында Берке ханның фитом. В письмах последующих Horde. жолын ұстанғаны айтылады. ханов Алтын Орды Тудай Монке и Ногай египетским правителям упоминалось, что они следовали мазхабу, которого придерживался Берке хан. 46

 XII-XVIII ғасырлардан қалған дипломатиялық құжаттар. Осы кезеңдерде билік еткен хан жарлықтары, Алтын орда хандары Батыйдың Рим папасына, Тоқтамыс ханның Польша королі II Ягелоға, Әмір Темірдің Франция королі IV Карлға жазған хаттары.  Дипломатические документы XII-XVIII веков. Указы ханов, которые правили в этот период, письма ханов Золотой орды, Батыя папе Римскому, Токтамыс хана королю Польши Ягело II, Амира Тимура королю Франции Карлу IV.  Diplomatic documents dating back to the XII-XVIII centuries. There was such documents as, the decrees of the Khan’s during this period, the letter of Batu, the khans of Altyn Orda to the Pope of Rome, the letter of Tokhtamys khan to the Jagiello, the king of the Poland, and also the Letter of Amir Temir to the Charles IV, the king of the France. 47

Дегенмен, Берке хан Қарақорымнан сырт ай- После отделения от Каракорыма Берке хан и его налғаннан кейін тәуелсіз мемлекет ретінде Алтын независимое государство должны были внести но- Орда мемлекетінің ішкі-сыртқы функциясына жаңа вые изменения во внешней и внутренней политике өзгерістер жасауға тиісті еді. Өйткені, оның билігі Алтын Орды. Потому что во время его правления по- тұсында Шыңғыс ұрпақтары жаулап алған иеліктерді томки Чингиз хана не могли разделить новые завое- бөлісе алмай, өзара қырқыса бастады. Сондай-ақ, Ал- выванные земли и поэтому враждовали между собой. тын Орда мемлекетінің алғашқы билеушісі Бату хан Если первый правитель Алтын Орды Бату хан при- дін мәселесінде бейтартап ұстанымда болса, Берке держивался нейтральной позиции по отношению к ханның Ислам дінін қабылдауына байланысты Жошы религии, то Берке хан принял ислам, и в связи с этим ұлысының ішкі-сыртқы саясатында діни мүдде негіз- во внутренней и внешней политике Улуса Джошы ре- гі рөл атқарды. лигия стала играть особую роль. Берке хан таққа отырғаннан кейін Алтын Орда После вступления на престол он предпринял шаги мемлекетінің ішкі әкімшілік түзімін және сыртқы са- изменить внутреннее административное управление яси арналарын жаңа бағытта өрбітуге күш жұмсады. и подход к внешней политике. Берке хан хоть и поль- Ішкі әкімшілік жүйеге өзгерістер енгізу барысында ностью не ограничил влияние потомков Чингиз хана Берке хан Шыңғыс тұқымының билігін мүлде шек- на власть, но попытался подчинить их себе. В целях темесе де, олардың қатаң түрде орталыққа мойын- дальнейшего развития и усиления государственной сұнуын қолға алды. Мемлекет қуатын одан ары қарай власти, Берке хан укрепил военно-административ- арттырып, әкімшілік жүйедегі ондық, жүздік, мың- дық, түмендік әскери тәртіпті нығайта түсті. ную десятеричную систему (тумены, тысячи, Мемлекеттік басқарудағы диван қызметіне сотни, десятки). В государственные ди- Ислам орталықтарынан арнайы шақыр- ваны (ведомства) были привлечены тылған діни оқымыстылар тартылып, специальные религиозные ученые Алтын Орда қалаларының сипаты из исламских центров. В горо- мұсылмандық нақышта өріле баста- дах империи, где расселились ды. Империяның мұсылмандар мусульмане, строились ме- қоныстанған қалаларында жаппай чети и медресе, успешно ре- мешіт-медреселер салынып, ис- ализовывался процесс исла- ламдану үдерісі қарқынды түрде мизации. жүзеге асырылды.  Алла жақтан бір көмек және  Алтын Орда хандары Александр жақын бір жеңіс бар. Мүміндерді Невскийге тарту еткен дулыға. қуандыр (61/13)  Шлем подаренный Александру  «Помощь от Аллаха и близкая Невскому ханами Золотой орды. победа. Сообщи же благую весть верующим! Коран. (61/13).  A helmet to the Golden Horde khan. This helmet is the present of the Golden  And [you will obtain] another Horde khans to the Alexander Nevsky. [favor] that you love - victory from Allah and an imminent conquest; and give good tidings to the believers. (61/13). Nevertheless, Burke Khan separating Altyn Orda from Karakorim, had to make changes in the internal and external functions of the independent state. Since during his reign, the descendants of Genghis Khan could not share estates and began enmity between themselves. Besides, if the founder and the first ruler, the state of Altyn Orda Batu Khan held to neutrality in religion, Berke Khan accepted Islam was due to the fact that the interest of religion in domestic and foreign policy in Ulus Zhoshy played an important role. After Burke sat on the throne, he spent all his energy on developing the internal administrative structure and external political channels in a new direction. Although during the introduction of changes in the system of internal administration Berke Khan limited power to the descendants of Genghis Khan not completely, but strictly took in their hands the general obedience. He increased the power of the state, strengthened the tenth, hundredth, thousandth, Tyumen army system in the administrative system. Religious scholars from the centers of Islam were invited to the position of the sofa, and the cities of Altyn Orda developed in a Muslim format. In the Muslim cities of the empire, mosques and madrassas began to be built, and the process of Islamization took place at a pace. 48

Берке хан Ислам дінінің жана-  Алтын Орда дәуіріндегі сәулет ескерткіштері. XIII-XIV ғғ. шыр-жоқтаушысы екенін өзінің  Архитектурные памятники эпохи Золотой Орды. XIII-XIV вв. әрбір ісінде ашық білдіріп отыр-  Architectural monuments of the Golden Horde era. ХІІІ-ХIV century. ды. Мысалы, оның Сарай-Бату- дан сәл жоғарырақ Еділ өзенінің бойынан Сарай-Берке қаласын салдырып, Алтын Орданың аста- насын ауыстыруында да мұсыл- мандық мүдде басым-тын. Бас қаланы ауыстыру реформасы, ең бірінші кезекте, ел астанасының кескін-келбеті мұсылмандық өр- некте болу үшін қолға алынды. Бір жағынан, сол кезде Алтын Орда мен Мысыр мемлекетінің мұсыл- мандық саяси-діни одақ құруы Жошы ұлысындағы қалалардың исламдық сипат алуына өз әсерін тигізді. Мысыр билеушілері Алтын Ордадағы мешіт құрылыстарына қаражат бөліп, тас қашаушы сәу- летшілерді жіберіп отырған. Ал, Ислам дініне деген бетбұрыстың нәтижесінде Алтын Орда қалала- рында мешіт-медреселермен бірге қоғамдық монша, әжетхана, кәріз жүйесі, су құбырлары, хауыздар, бұрқақтар салына бастады. Бұрын жаулап алушы саналған халық бірте-бірте қала мәдениетін де игеріп, қолөнер кәсібін де тиісін- ше жолға қойды. Берке хан каждым своим поступком давал откры- In each of his actions Berke Khan showed that they то понять, что он сторонник исламской веры. Напри- are yearning and close to Islam. For example, in the мер, инициатива по постройке города Сарай Берке fact that he built the city of Saray-Berke, just above the в вверхнем течении реки Едиль и перенос столицы city of Saray-Batu along the Volga River, and replaced Алтын Орды возникла из-за соображений о том, что the capital, there is an excellence of religious interests. мусульмане нуждают в этом. Реформа по переносу The first reason for which he replaced the capital is главного города страны была необходима в первую the type and structure of the capital was to be in the очередь для создания образа столицы как основного Muslim image. Secondly, at that time the political and мусульманского города. Алтын Орда и Египетское religious alliance of Altyn Orda with Egypt influenced the государство создали единый политическо-религиоз- borrowing of images of cities in the Zhoshy’s ulus. The ный союз, который способствовал приданию городам Egyptian rulers sponsored the construction of mosques Улуса Джоши мусульманского харакера. Так, власти in Altyn Orda and sent architects and stone stones. And Египта изыскивали финансовые средства для постро- thanks to the turns in the religion of Islam, in the cities ения мечетей и послали специалистов для тесения of Altyn Orda, in addition to mosques and madrassas, камней. Вместе с новыми вехами в исламской рели- there appeared public baths, latrines, cornice systems, гии местные жители начали знакомиться с банями, water pipes, pools and fountains. The people considered туалетами, водопроводами, фонтанами. Если прежде conquerors, gradually got used to city culture and as it is местные жители были как разбойники, то в это время necessary have learned even needlework. они начали осваивать городскую культуру и художе- ственное ремесло. 49

 Арабша жазуы бар Мухаммад Өзбек Особая забота к исламской ре- Berke Khan’s concern for the ханның қылышы. XIII-XIV ғғ. лигии Берке хана была ясно вид- Religion of Islam, was noticeable in на и от его позиций во внешней his positions in foreign policy. He  Меч Мухаммад Узбек хана с политике. Он вступит в полити- fell into a political confrontation арабскими надписями XIII-XIV вв. ческую борьбу за Азербайджан, with his nephew Kulagu, the ruler of территория которого в Южном Iran, for the land of Azerbaijan in the  The sword of Uzbek khan with the Кавказе считалась под властью Caucasus, which belonged to Altyn Arabic inscriptions, XIII-XIV century. Алтын Орды, со своим двоюрод- Orda. ным братом Кулагу, правившим Берке ханның Исламның діні- Ираном. Потому что Кубылай, The reason for this was the fact не қамқорлығы оның сыртқы са- который после смерти Монке в that Kubylai, who occupied the ясаттағы ұстанымынан да айқын 1261 году вступил на престол, дал throne of the «Great Khagan» in аңғарылып отырды. Ол Алтын Ор- Кулагу звание «Ельхан» и офици- 1261gave the title of «Elkhan» to даның иелігі деп саналған оңтүстік альные полномочия властвовать Kulagu, and made him the ruler Кавказдағы Әзірбайжан жері үшін над Ираном. По словам египетско- of Iran after the death of Munke. өзінің немере інісі Иранды би- го летописца Аль-Омари, у Кулагу According to the Egyptian chronicler леп-төстеген Құлағумен саяси были планы не ограничиваться al-Omari Berke khan, a supporter of текетіреске түседі. Оның себебі, Ираном, а дальше завоевать весь religion Islam initially was against Мөңке қайтыс болған соң, Ұлы исламский халифат, против чего the plan to conquer the Islamic Қаған тағына отырған Құбы- изначально выступал Берке хан. В Caliphate without limiting himself лай 1261 жылы Құлағуға «Елхан» первый раз благодаря авторитету to Iran Kulagu Khan. The very first атағын беріп, оны Иранның заң- своего брата Бату хана, он смог за- to use the authority of his brother ды билеушісі етіп бекітеді. Мы- претить Кулагу идти дальше реки Batu, he forbade Kulagu to cross сыр жылнамашысы әл-Омаридың Амударьи. Но после смерти Бату в Amoudaria. But in 1256 after the жеткізуінше, Құлағудың Иран- 1256 году по распоряжению Монке death of Batu, on the orders of мен шектелмей, одан ары қарай войско Кулагу перешло реку Аму- Munke Kagan, the army of Kulagu Ислам халифатын жаулап алу дарья и начало завоевывать земли crossed the Amu Darya and began жоспарына Ислам дініндегі Бер- Ирана. Сартак хан, который всту- its extensive invasion of Iran. And ке хан әу бастан-ақ үзілді-кесілді пил на престол после Бату хана, Sartak, who sat on the throne after қарсы болған. Алғашқыда ағасы подчинился Монке хану и отравил Batu khan, obeyed the order of Батудың беделін пайдаланып, в поддержку Кулагу целое войско Munke kagan, and sent the army of Құлағудың Амудариядан ары өтуі- из Алтын Орды для завоевания Altyn Orda as support to Kulagu in не тыйым да салдырған. Алайда, Ирана и исламского халифата. В the conquest of Iran and the Islamic 1256 жылы Бату дүние салысымен это время не имевший хороших Caliphate. At that moment, Berke Мөңке қағанның бұйрығымен отношений с Сартак ханом Берке Khan, who had a cold relationship Құлағу әскері Амудариядан өтіп, хан, не смог противостоять Кулагу. with Sartak Khan, could not resist Иранға кең көлемдегі шабуылын Kulagu, who decided to conquer Iran бастайды. Ал, Бату ханнан кейін За короткое время мощная and the Islamic Caliphate. таққа отырған Сартақ хан Мөңке армия кочевников над которой қағанның бұйрығына мойынсұ- командовал Кулагу разгромила The army of nomads under the нып, Құлағудың Иран мен Ислам около сорока крепостей и укре- leadership of Kulagu defeated more халифатын жаулап алуына көмек плений Ирана, находящихся под than forty fortresses of Iran, which ретінде Алтын Орда әскерін аттан- правлением Исмаилитов, и в 1258 was under the rule of the Ismailits for дырады. Бұл кезде Сартақ ханмен завоевала центр Исламского хали- short periods, and in 1258 conquered арасы салқын Берке Иран мен Ис- фата Багдад. Дальше Кулагу под- the capital of the Islamic Caliphate- лам халифатын жаулауға кіріскен вергается мощному сопротивле- Baghdad. After the conquest of Syria, Құлағуға қарсы тұра алмады. нию со стороны мамлюков Египта they encountered a strong rebuff в завоевании Сирии, но несмотря from the Mameluke rulers of Egypt, Құлағу қолбасылық жасаған на это вскоре завоевывает Южный but in a relatively short time the көшпелілердің қуатты әскері Кавказ, Иран, Ирак и создает мощ- army of Kulagu conquered the South қысқа уақыттың ішінде Исмай- ное государство Ельхан, которое Caucasus, Iran, Iraq, and founded the литтер билігіндегі Иранның қы- было способно конкурировать с state of Elkhan on a level with the рыққа жуық қамал-бекіністерін империей Алтын Орды. Altyn Orda Empire. талқандап, 1258 жылы Ислам ха- лифатының орталығы Бағдатты жаулап алады. Одан ары қарай Си- рияны бағындыруға Мысырдағы мәмлүк билеушілерінің тегеурін- ді қарсылығына ұшырағанымен, Құлағу аз ғана уақыттың ішінде Оңтүстік Кавказ және Иран мен Иракты жаулап алып, Алтын Орда империясына бәсекелес қуатты Елхан мемлекетін құрады. 50