คู่มือแนวทางพัฒนาศูนย์แจ้งเตือนภัย2564

หมวด 3 : วาดวย ความยั่งยืน /10 คะแนน) หวั ขอท่ี 3.1 การสื่อสาร เผยแพร ความรู แจง เตือนภัย ( (บรรยาย) (หลักฐาน) หัวขอท่ี 3.2 มีกลไกในการจัดการปญหาที่ดำเนนิ การโดยชมุ ชน และ/หรือ มนี โยบายสาธารณะ จากเวที ประชาคมของคนในชมุ ชน ( /10 คะแนน) (บรรยาย) (หลักฐาน) คมู อื แนวทางการพฒั นาศนู ยแ จงเตอื นภยั เฝาระวงั และรับเร่ืองรองเรยี นปญหาผลติ ภณั ฑสขุ ภาพในชุมชน 48

ภาคผนวก (ค) ตวั อยา ง วธิ ีการประเมนิ ความรู อสม.นักวิทยาศาสตรการแพทยชุมชน แบบท่ี 1 ขอสอบทฤษฎี เรื่องความรทู ัว่ ไปเก่ียวกับอันตรายของสารปนปลอมในอาหาร ยา และ เคร่ืองสำอาง (แบบ 4 ตวั เลือก) จำนวน 15 ขอ 1. ชุดทดสอบสารสเตียรอยดเ บื้องตน ของกรมวิทยาศาสตรการแพทย เปนการทดสอบหาสารสเตยี รอยดชนิดใด ก. พาราเซตามอล ข. เด็กซาเมทาโซน ค. เพรดนิโซโลน ง. ถูกท้งั ข. และ ค. 2. ขอใดเปน อนั ตรายท่เี กิดข้ึนจากการบริโภคยาที่มสี ารปนเปอ นสเตยี รอยด ก. อาเจยี น เวียนหัว เปน ลม ข. เปน แผลในกระเพาะอาหาร กระดูกผุ ยับยง้ั การเจริญเติบโต ค. ทอ งเสีย ปวดทอง อาเจยี น ง. เปนผ่ืนคนั หนาเปน ฝา 3. ขอ ใดถูกตอง ก. การมยี าชดุ จำหนายในรา นขายของชำ หรือรานขายยาเปนเรื่องท่ีถกู ตอง เพราะประชาชนสามารถหา ซ้อื มาใชไ ดง ายและสะดวก ข. ยาชุด ยาลูกกลอน ยาแผนโบราณท่ีไมมที ะเบียน กินแลว หายปวดเมือ่ ย อาจมีสารสเตียรอยดท่เี ปน อนั ตรายตอรางกาย ค. ยาลูกกลอน ยาสมนุ ไพร ยาแผนโบราณ มีขายตรงถงึ บาน บอกตอๆกันมาปากตอ ปาก ไมน าจะ เปนอนั ตรายเพราะมีผบู ริโภคกนั มาก ง. ยาแผนโบราณ ยาสมุนไพร ทมี่ ีรถเรน ำมาจำหนายภายในหมูบาน ถามีการโฆษณาที่นาเชื่อถือ ก็ สามารถซ้ือมาใชไ ด 4. ขอใดเปน สารหามใชใ นผลิตภณั ฑเคร่ืองสำอางประเภทครีมและโลชนั่ ก. สารฟอกขาว สารฟอรมาลนี สารบอแรกซ ข. สารปรอท สารฟอกขาว กรดซาลิซิลิค ค. สารฟอรมาลีน สารปรอท ไฮโดรควโิ นน ง. สารปรอท ไฮโดรควโิ นน กรดเรทโิ นอิก 5. “ทำใหผ ิวขาว ดูดซมึ เขา สูกระแสเลือด ทำลายระบบประสาทสวนกลาง มีผลทำใหไตและทางเดนิ ปสสาวะ อักเสบ” เปนคุณลักษณะของสารหา มใชใ นเครื่องสำอางขอใด ก. สารปรอท ข. กรดเรทโิ นอกิ ค. สารฟอกขาว ง. ไฮโดรควิโนน 6. “ใชสำหรบั ฟอกสผี วิ แกฝ า แตอ าจทำใหเ กดิ การระคายเคือง เกดิ จุดดางขาวที่หนา ผิวหนาดำ เปน ฝา ถาวรรกั ษาไมหาย” เปนคณุ ลักษณะของสารหา มใชใ นเครื่องสำอางชนิดใด ก. กรดวติ ามินเอ ข. สารไฮโดรควโิ นน ค. สารสเตยี รอยด ง. สารปรอท 7. “กรดเรทโิ นอิก” มีช่ือเรียกอีกอยางหนงึ่ วา อะไร ก. กรดซาลซิ ิลคิ ข. กรดวิตามนิ เอ ค. กรดวติ ามนิ ซี ง. กรดนำ้ สม 8. ขอควรปฏิบตั ใิ นการใชชดุ ทดสอบ ก. อา นคมู ือการใชงานอยางละเอียด ข. ตรวจสอบอุปกรณว าครบถวนหรอื ไม ค. ตรวจสอบวันหมดอายขุ องชดุ ทดสอบกอนใชง าน ง. ถูกทกุ ขอ คูมือแนวทางการพัฒนาศนู ยแจงเตอื นภัย เฝาระวงั และรบั เร่ืองรองเรียนปญ หาผลิตภัณฑส ขุ ภาพในชุมชน 49

9. เว็บไซตข องกรมวทิ ยาศาสตรการแพทย เพ่ือใชในการสืบคนขอมลู คุณภาพความปลอดภัยของผลิตภัณฑ สขุ ภาพ และระบบแจงเตือนภัยผลติ ภณั ฑอนั ตราย ก. http://www.fda.moph.go.th/ ข. http://alert.dmsc.moph.go.th/ ค. http://www.google.co.th/ ง. http://www.dek-d.com/ 10. ขอมูลใดบา ง ทท่ี านสามารถสืบคนไดจ ากเวบ็ ไซตแจง เตือนภยั สขุ ภาพของกรมวทิ ยาศาสตรการแพทย ก. ขอ มูลผลติ ภณั ฑสุขภาพท่ีไมป ลอดภยั ข. ขาวประชาสัมพันธเกย่ี วกับผลิตภณั ฑส ุขภาพ ค. บทความความรเู ก่ยี วกบั ผลติ ภัณฑสขุ ภาพ ง. ถกู ทุกขอ 11. ในการสืบคนขอมูลผลิตภณั ฑสขุ ภาพท่ีไมป ลอดภัย หวั ขอใดที่ไมแจงบนเวบ็ ไซตแ จงเตือนภัยสขุ ภาพของ กรมวิทยาศาสตรการแพทย ก. ช่ือผลติ ภัณฑ ข. แหลงทม่ี าของตัวอยาง ค. รายช่ือผูสง ตวั อยาง ง. ผลการวเิ คราะหทางหองปฏิบัติการ 12. ใครบางที่สามารถใชป ระโยชนจากเวบ็ ไซตแจงเตอื นภยั สขุ ภาพของกรมวทิ ยาศาสตรการแพทยได ก. เจาหนา ที่สาธารณสขุ ข. บุคคลทว่ั ไป ค. อสม. ง. ถกู ทกุ ขอ 13. บุคคลใดสามารถลงขอมูลในเวบ็ ไซตแจง เตือนภัยสุขภาพของกรมวิทยาศาสตรการแพทยไ ด ก. ผดู ูแลรับผดิ ชอบเว็บไซต และบคุ ลากรที่ไดร บั มอบหมาย ข. เจาหนาทส่ี าธารณสุขทั่วประเทศ ค. บุคคลทัว่ ไป ง. ถูกทกุ ขอ 14. ขอใดเปนบทบาทหนาท่ีของ อสม.วิทยาศาสตรการแพทยชมุ ชนของศนู ยเตอื นภัยฯ ผลติ ภณั ฑสุขภาพ ก. เกบ็ ตัวอยา งในชุมชน และตรวจผลติ ภัณฑส ุขภาพโดยใชชุดทดสอบอยางงาย ข. เฝา ระวัง และรับเรอื่ งรองเรยี นดานผลิตภัณฑสุขภาพในชุมชน ค. ใหค ำแนะนำและเตือนภัย เมอ่ื พบผลติ ภัณฑสุขภาพที่ไมปลอดภัย ง. ถูกทุกขอ 15. หาก อสม.วทิ ยาศาสตรการแพทยชมุ ชน ตรวจพบสารปนเปอ นในผลิตภัณฑส ขุ ภาพโดยใชชุดทดสอบอยาง งา ยแลว ข้นั ตอนตอไปทีต่ องปฏบิ ตั ิเปนอนั ดับแรก คอื ก. สง ตอ ตัวอยางใหศูนยว ิทยาศาสตรการแพทยดวยตัวเอง ข. ประชาสัมพันธแจง เตือนภัยใหคนภายในหมบู านรับทราบทนั ที ค. แจงพี่เลยี้ ง ไดแก เจา หนาท่ี รพ.สต. หรอื สอน. ง. แจง ตำรวจใหด ำเนนิ การจับกุม เฉลย 1. ง 2. ข 3. ข 4. ง 5. ก 6. ข 7. ข 8. ง 9. ข 10. ง 11. คข 12. ง 13. ก 14. ง 15. ค คูมือแนวทางการพฒั นาศนู ยแ จง เตอื นภัย เฝาระวงั และรบั เร่ืองรอ งเรียนปญหาผลิตภณั ฑส ขุ ภาพในชุมชน 50

แบบท่ี 2 ขอ สอบทฤษฎี เร่อื ง ความรทู ่ัวไปเกี่ยวกบั อันตรายของสารปนปลอมในอาหาร ยา และ เคร่ืองสำอาง (แบบ 3 ตวั เลือก) จำนวน 20 ขอ 1. หากอาหารท่ีเรารับประทานมีความยึดหยนุ กรอบผิดปกติ อาจสงสัยวาอาหารชนิดนั้นปนเปอนสารชนิดใด ก. สารบอแรกซ ข. สารฟอรม าลนี ค. สารฟอกขาว 2. “ของเหลวใส ไมม ีสี มีกลน่ิ ฉนุ เฉพาะตัว ทางการแพทยน ำไปใชส ำหรบั ฆา เชอื้ และเปนน้ำยาสำหรบั ดอง ศพ” จากขอความดังกลาว เปนคณุ สมบตั ิของสารชนดิ ใด ก. กรดซาลซิ ิลิค ข. สารฟอรม าลนี ค. สารบอแรกซ 3. อาหารประเภทใดมีโอกาสปนเปอนสารฟอรม าลีนมากท่ีสุด ก. ปลาหมกึ กรอบ สไบนาง ข. ผักสด ทบั ทมิ กรอบ ค. ลูกชิน้ ปง หมยู อ 4. ขอ ใดเปน ปจจยั ท่มี ผี ลทำใหนำ้ มนั ทอดซำ้ เสื่อมคณุ ภาพ ก. จำนวนครงั้ ในการทอด และความแรงของไฟ ข. เคร่ืองปรุงรสทีเ่ ปนสว นผสม และ ภาชนะเกบ็ น้ำมนั ทเ่ี ปนโลหะ ค. ถูกทุกขอ 5. ขอใด คอื แหลง อาหารที่มกั พบการปนเปอ นของสารฟอกขาว ก. หมูยอ หนอไม ผกั สด ข. ขิงซอย ถัว่ งอก นำ้ ตาลปป ค. ปลาหมกึ กรอก สไบนาง 6. ชุดทดสอบสารสเตียรอยดเบื้องตน ของกรมวทิ ยาศาสตรการแพทย เปน การทดสอบหาสารสเตียรอยดชนิดใด ก. พาราเซตามอล ข. เด็กซาเมทาโซน และ เพรดนิโซโลน ค. ไดโคลฟแนค 7. ขอ ใดเปนอันตรายที่เกิดขึ้นจากการบรโิ ภคยาที่มีสารปนเปอ นสเตียรอยด ก. อาเจยี น เวยี นหวั เปนลม ข. เปนแผลในกระเพาะอาหาร กระดกู ผุ กระเพาะอาหารทะลุ ค. ทอ งเสยี ปวดทอ ง อาเจียน 8. ขอ ใดถกู ตอง ก. การมียาชุดจำหนา ยในรา นขายของชำ หรอื รา นขายยาเปนเรอ่ื งที่ถกู ตอง เพราะประชาชนสามารถหา ซ้ือมาใชไ ดงา ยและสะดวก ข. ยาชดุ ยาลูกกลอน ยาแผนโบราณที่ไมมที ะเบยี น กินแลวหายปวดเมอ่ื ย อาจมีสารสเตยี รอยดท เี่ ปน อนั ตรายตอรา งกาย ค. ยาลกู กลอน ยาสมนุ ไพร ยาแผนโบราณ มีขายตรงถงึ บาน บอกตอๆกันมาปากตอปาก ไมน า จะเปน อนั ตรายเพราะมผี บู รโิ ภคกันมาก 9. ขอใดเปน สารหา มใชใ นผลิตภณั ฑเ คร่ืองสำอางประเภทครีมและโลชัน่ ก. สารฟอกขาว สารฟอรมาลนี สารบอแรกซ ข. สารปรอท สารฟอกขาว กรดซาลซิ ลิ ิค ค. สารปรอท ไฮโดรควิโนน กรดเรทโิ นอิก คูมือแนวทางการพฒั นาศนู ยแจงเตอื นภยั เฝาระวงั และรับเร่ืองรอ งเรียนปญหาผลิตภัณฑส ุขภาพในชุมชน 51

10. “ทำใหผ ิวขาว ดดู ซมึ เขา สกู ระแสเลือด ทำลายระบบประสาทสวนกลาง มผี ลทำใหไ ตและทางเดนิ ปสสาวะ อกั เสบ” เปน คณุ ลกั ษณะของสารหา มใชใ นเคร่ืองสำอางขอใด ก. สารปรอท ข. กรดเรทโิ นอกิ ค. สารฟอกขาว 11. “ใชส ำหรับฟอกสผี วิ แกฝ า แตอ าจทำใหเกดิ การระคายเคือง เกดิ จดุ ดางขาวทหี่ นา เปนคุณลกั ษณะของ สารหา มใชใ นเคร่ืองสำอางชนดิ ใด ก. กรดวติ ามนิ เอ ข. สารไฮโดรควิโนน ค. สารสเตยี รอยด 12. “กรดเรทิโนอิก” มีชื่อเรียกอกี อยางหนึ่งวา อะไร ก. กรดซาลิซิลิค ข. กรดวิตามนิ เอ ค. กรดวติ ามนิ ซี 13. ข้นั ตอนใดสำคญั ทสี่ ดุ ในการใชชุดทดสอบ ก. อา นคูมือการใชงานอยางละเอยี ด ข. ตรวจสอบอปุ กรณวา ครบถวนหรอื ไม ค. ลา งมอื ทุกครั้งกอ นการใชชุดทดสอบ 14. เว็บไซตข องกรมวิทยาศาสตรการแพทย เพื่อใชในการสบื คนขอมลู คุณภาพความปลอดภยั ของผลติ ภณั ฑ สขุ ภาพ และระบบแจงเตือนภัยผลติ ภณั ฑอ นั ตราย ก. http://www.fda.moph.go.th/ ข. http://alert.dmsc.moph.go.th/ ค. http://www.google.co.th/ 15. ขอ มูลใดบา ง ทท่ี านสามารถสืบคน ไดจ ากเวบ็ ไซตแจงเตือนภัยสขุ ภาพของกรมวิทยาศาสตรการแพทย ก. ขอ มลู ผลติ ภัณฑส ุขภาพที่ไมปลอดภยั หรอื ผลการตรวจวเิ คราะหท างหอ งปฏบิ ตั กิ าร ข. บทความ และขาวประชาสัมพันธเกย่ี วกับผลติ ภณั ฑส ุขภาพทงั้ ยา เครื่องสำอาง และอาหารเสริม ค. ถกู ทกุ ขอ 16. ในการสืบคนขอมลู ผลิตภณั ฑสุขภาพที่ไมป ลอดภยั หวั ขอใดที่ไมแจง บนเว็บไซตแจงเตือนภัยสขุ ภาพของ กรมวิทยาศาสตรการแพทย ก. ชื่อผลิตภัณฑ ข. แหลงทีม่ าของตัวอยาง ค. รายชือ่ ผสู งตัวอยาง 17. ใครบางทสี่ ามารถใชประโยชนจากเว็บไซตแ จงเตือนภยั สขุ ภาพของกรมวทิ ยาศาสตรก ารแพทยได ก. เจา หนาท่สี าธารณสขุ ข. บุคคลทวั่ ไป ค. ถูกทุกขอ 18. บคุ คลใดสามารถลงขอมลู ในเวบ็ ไซตแ จงเตือนภยั สุขภาพของกรมวทิ ยาศาสตรการแพทยไ ด ก. ผูดแู ลรบั ผิดชอบเว็บไซต และบคุ ลากรท่ีไดรบั มอบหมาย ข. เจา หนา ทสี่ าธารณสขุ ทัว่ ประเทศ ค. บุคคลท่ัวไป คูม ือแนวทางการพัฒนาศูนยแ จงเตอื นภัย เฝา ระวงั และรบั เรื่องรอ งเรยี นปญ หาผลติ ภัณฑสุขภาพในชมุ ชน 52

19. ขอใดเปนบทบาทหนา ท่ีของ อสม.วิทยาศาสตรก ารแพทยชมุ ชนของศนู ยเ ตอื นภัยและเฝา ระวงั ผลติ ภณั ฑ สุขภาพ ก. เก็บตัวอยา งในชุมชน และตรวจผลติ ภัณฑสขุ ภาพโดยใชช ดุ ทดสอบอยา งงาย ข. เฝา ระวงั และรับเร่อื งรอ งเรียนดานผลิตภณั ฑส ขุ ภาพในชมุ ชน ค. ถูกทุกขอ 20. หาก อสม.วิทยาศาสตรการแพทยช ุมชน ตรวจพบสารปนเปอนในผลติ ภณั ฑสขุ ภาพโดยใชช ดุ ทดสอบอยา ง งายแลว ขนั้ ตอนตอไปทต่ี องปฏบิ ตั เิ ปนอนั ดบั แรก คือ ก. สงตอ ตวั อยางใหศนู ยวทิ ยาศาสตรการแพทยดว ยตัวเอง ข. ประชาสัมพนั ธแ จง เตือนภัยใหคนภายในหมูบานรบั ทราบทันที ค. แจง พเ่ี ลยี้ ง ไดแก เจาหนาท่ี รพ.สต. หรือ สอน. เฉลย 1. ก 2. ข 3. ก 4. ค 5. ข 6. ข 7. ข 8. ข 9. ค 10. ก 11. ข 12. ข 13. ก 14. ข 15. ค 16. ค 17. ค 18. ก 19. ค 20. ค คูม ือแนวทางการพฒั นาศูนยแจง เตอื นภยั เฝา ระวงั และรับเรื่องรองเรียนปญ หาผลติ ภณั ฑสุขภาพในชุมชน 53

แบบที่ 3 ขอสอบทฤษฎี เรอ่ื ง อันตรายจากการใชส เตียรอยด(แบบ 4 ตัวเลอื ก) จำนวน 20 ขอ 1. เว็บไซตของกรมวิทยาศาสตรการแพทย เพ่ือใชในการสบื คนขอ มลู คุณภาพความปลอดภัยของผลิตภัณฑส ุขภาพ คือ ก. http://www.fda.moph.go.th/ ข. http://alert.dmsc.moph.go.th/ ค. http://www.google.co.th/ ง. http://www.dek-d.com/ 2. ขอมลู ใดบา ง ทท่ี านสามารถสืบคนไดจากเวบ็ ไซตแจง เตือนภยั สขุ ภาพของกรมวิทยาศาสตรการแพทย ก. ขอ มลู ผลิตภณั ฑส ุขภาพท่ีไมป ลอดภัย ข. ขา วประชาสมั พนั ธเ ก่ียวกับผลิตภัณฑส ุขภาพ ค. บทความความรูเก่ยี วกับผลติ ภัณฑสุขภาพ ง. ถูกทกุ ขอ 3. ในการสบื คน ขอมูลผลติ ภณั ฑสขุ ภาพท่ีไมป ลอดภยั หัวขอใดท่ี ไม แจง บนเว็บไซตแ จง เตือนภัยสุขภาพของกรมวทิ ยาศาสตรการแพทย ก. ชอ่ื ผลิตภณั ฑ ข. แหลง ทมี่ าของตวั อยาง ค. รายช่ือผูส ง ตวั อยา ง ง. ผลการวิเคราะหท างหองปฏิบตั ิการ 4. ใครบางทส่ี ามารถใชป ระโยชนจ ากเว็บไซตแจงเตอื นภยั สุขภาพของ กรมวิทยาศาสตรการแพทย ก. เจาหนา ทสี่ าธารณสุข ข. บุคคลท่ัวไป ค. อสม. ง. ถูกทกุ ขอ 5. ขอใด คือ บทบาท หนาท่ีของ อสม.นกั วิทยช ุมชน ในศนู ยแจงเตอื น ภัยผลติ ภัณฑส ขุ ภาพ ก. เฝา ระวงั และรับเรอ่ื งรองเรยี นดานผลิตภณั ฑสขุ ภาพในชุมชน ข. ตรวจสอบเบือ้ งตนผลติ ภณั ฑส ุขภาพ ค. แนะนำ/เตือนภยั เม่อื พบผลิตภัณฑไ มป ลอดภยั ง. ถูกทกุ ขอ คมู ือแนวทางการพฒั นาศนู ยแ จง เตอื นภัย เฝาระวัง และรบั เร่ืองรองเรยี นปญ หาผลิตภัณฑส ขุ ภาพในชมุ ชน 54

6. ขอใดที่ อสม.นกั วทิ ยช มุ ชน ควรปฏบิ ตั ิ เม่ือตรวจพบผลิตภณั ฑที่อาจ เปนอนั ตราย ก. แจงพีเ่ ล้ยี ง ไดแก เจาหนา ท่ี รพ.สต. ข. สงตอ ตวั อยา งใหศนู ยวทิ ยฯ ตรวจยืนยนั ดวยตวั เอง ค. ประชาสมั พนั ธแ จง เตือนภัยใหคนภายในชมุ ชนรับทราบทันที ง. แจงตำรวจใหดำเนินการจับกุม 7. ขอใด ไมใช วธิ ีการตรวจสอบผลิตภัณฑ ในเบอื้ งตน ก. ทดลองใชดวยตัวเอง ข. ตรวจสอบฉลาก ค. ตรวจดว ยชุดทดสอบ ง. ตรวจกบั เอกสารหรืออินเตอรเน็ต 8. ขอใดเปนยาแผนโบราณทเี่ ปนอนั ตราย ก. ยาแผนโบราณผสมสเตยี รอยด ข. ยาแผนโบราณผสมยาแกป วด ค. ยาแผนโบราณผสมยาแกอักเสบ ง. ถกู ทุกขอ 9. เคร่ืองสำอางขอใดทไ่ี มป ลอดภัย ก. เคร่ืองสำอางผสมไฮโดรควิโนน ข. เครือ่ งสำอางผสมกรดวิตามนิ เอ ค. เครื่องสำอางผสมสารปรอท ง. ถกู ทกุ ขอ 10. ขอ ควรปฏิบัติในการใชช ดุ ทดสอบ ไดแ ก ก. อานคูมือการใชงานอยางละเอยี ด ข. ตรวจสอบอปุ กรณว า ครบถวนหรือไม ค. ตรวจสอบวนั หมดอายขุ องชดุ ทดสอบกอนใชง าน ง. ถูกทุกขอ 11. การทดสอบยาแผนโบราณ ดวยชดุ ทดสอบสเตยี รอยด พบ 1 ขีดท่ีตัว T ไดผลดังภาพ จะแปลผลวาอยา งไร ก. พบสเตียรอยด ข. ไมพ บสเตียรอยด ค. แปลผลไมได ง. ไมทราบ คูม อื แนวทางการพฒั นาศนู ยแ จง เตอื นภยั เฝาระวัง และรับเรื่องรองเรียนปญ หาผลิตภัณฑส ุขภาพในชมุ ชน 55

12. การทดสอบยาแผนโบราณ ดวยชุดทดสอบสเตยี รอยด ไดผลดงั ภาพ จะแปลผลวาอยา งไร ก. พบสเตียรอยด ข. ไมพบสเตยี รอยด ค. แปลผลไมได ง. ไมท ราบ 13. การทดสอบเครื่องสำอาง ดว ยชดุ ทดสอบไฮโดรควิโนน ไดผ ลดังภาพ จะแปลผลวาอยา งไร ก. พบไฮโดรควโิ นน ข. ไมพบไฮโดรควโิ นน ค. แปลผลไมไ ด ง. ไมท ราบ 14. การทดสอบเคร่ืองสำอาง ดว ยชุดทดสอบกรดวิตามนิ เอ ไดผ ลดงั ภาพ จะแปลผลวา อยางไร ก. พบกรดวิตามนิ เอ ข. ไมพ บกรดวิตามนิ เอ ค. แปลผลไมไ ด ง. ไมท ราบ 15. การทดสอบเคร่ืองสำอาง ดว ยชดุ ทดสอบสารปรอท ไดผ ลดงั ภาพ จะแปลผลวา อยางไร ก. พบสารปรอท ข. ไมพบสารปรอท ค. แปลผลไมไ ด ง. ไมท ราบ 16. ภาพน้ีเปน อนั ตรายท่เี กิดจากการไดรบั สารอะไร ก. ยาแกปวด ข. ยาแกอักเสบ ค. สเตียรอยด ง. ไมทราบ คูมือแนวทางการพัฒนาศูนยแจงเตือนภัย เฝาระวัง และรบั เร่ืองรอ งเรยี นปญหาผลติ ภัณฑสขุ ภาพในชมุ ชน 56

17. ขอใดไมใ ชอ ันตรายท่เี กดิ สเตียรอยด ก. ทองเสยี เวียนหัว เปนลม ข. หนา บวมกลม คอเปน หนอก ค. เปนแผลในกระเพาะอาหาร ง. กระดกู ผุ ยับยัง้ การเจริญเตบิ โต 18. ภาพน้ีเปนอันตรายที่เกิดจากการใชเ ครอ่ื งสำอางผสมสารอะไร ก. สารปรอท ข. กรดวิตามนิ เอ ค. ไฮโดรควิโนน ง. ไมท ราบ 19. ภาพน้ีเปน อันตรายทเ่ี กดิ จากการใชเคร่อื งสำอางผสมสารอะไร ก. สารปรอท ข. กรดวติ ามินเอ ค. ไฮโดรควิโนน ง. ไมทราบ 20. ภาพน้เี ปน อันตรายทีเ่ กดิ จากการใชเ ครื่องสำอางผสมสารอะไร ก. สารปรอท ข. กรดวิตามินเอ ค. ไฮโดรควิโนน ง. ไมท ราบ / เฉลย 1. ข 2. ง 3. ค 4. ง 5. ง 6. ก 7. ก 8. ง 9. ง 10. ง 11. ค 12. ข 13. ก 14. ก 15. ข 16. ค 17. ก 18. ค 19. ข 20. ก คมู ือแนวทางการพฒั นาศนู ยแ จงเตอื นภัย เฝาระวัง และรับเร่ืองรอ งเรียนปญหาผลิตภัณฑส ุขภาพในชมุ ชน 57

แบบท่ี 4 ขอ สอบทฤษฎี เร่อื ง อนั ตรายจากยาฆาแมลง (แบบ 4 ตวั เลือก) จำนวน 20 ขอ 1. อาการใดตอไปนเ้ี กิดจากการไดร บั ยาฆา แมลง 58 ก. คลืน่ ไส แนน หนา อก ข. ปวดศรี ษะ มีไขส งู ค. คดั จมูก หายใจไมออก ง. ปวดเมือ่ ยกลา มเน้ือ 2. การฉีดพน ยาฆา แมลงอาจไดร ับอนั ตรายเขา สรู างกายไดท างใด ก. ทางปาก ข. ทางระบบหายใจ ค. ทางผวิ หนัง ง. ถกู ทุกขอ 3. ขอใดไมใชฤ ทธ์ิทำลายระบบประสาทจากยาฆาแมลง ก. หวั สั่น ข. มอื สนั่ ค. อาเจยี น ง. สายตาฝา ฟาง 4. ขอ ใดเปน ฤทธ์ทิ ำลายระบบประสาทจากยาฆา แมลง ก. ทอ งรว ง ปวดทอง ข. หวั สัน่ มือสั่น ค. ออนเพลีย ง. ถกู ทกุ ขอ 5. การตัง้ ภาชนะใสอาหารไวใกลบริเวณขณะฉีดพนยาฆา อาจทำใหไ ดร บั พิษเขาทางชองทางใดมากท่สี ดุ ก. ทางระบบหายใจ ข. ทางผวิ หนงั ค. ทางปาก ง. ถูกทั้งขอ ก และ ข เฉลย 1. ก 2. ง 3. ค 4. ข 5. ค คมู ือแนวทางการพัฒนาศนู ยแจงเตอื นภยั เฝา ระวัง และรบั เร่ืองรองเรยี นปญหาผลิตภัณฑสุขภาพในชมุ ชน

แบบที่ 5 ขอสอบทฤษฎี เร่อื ง ชุดทดสอบพาราควอตแคปซลู (แบบ 4 ตัวเลอื ก) จำนวน 4 ขอ 1. พาราควอตเปนสารเคมีท่ีมจี ำหนา ยในทอ งตลาด มชี อ่ื การคาวา อะไร ก. ไกลโฟเสท ราวอัพ ข. กรมั มอ็ กโซน คาบโี ซน ค. พาราไธออน มาลาไธออน ง. คารโ บฟูแรน ฟรู าดาน 2. ผูปว ยทีไ่ ดรบั พาราควอตและเสียชีวิต สวนใหญมสี าเหตมุ าจากอะไร ก. กนิ เพ่ือฆาตวั ตายหรือถูกวางยา ข. การสะสมของสารในระหวา งทำงาน ค. หยบิ ไปกินเพราะนึกวา เปนเครอ่ื งดื่มบางชนิด ง. ถกู ทั้งขอ ก. และ ค. 3. ผปู วยท่ไี ดรบั พาราควอตและเสียชวี ติ เปนเพราะกลไกการออกฤทธ์ทิ ี่ทำให ก. การหายใจลม เหลวเพราะเน้อื เยอื่ ปอดถูกทำลาย ข. กระเพาะอาหารมีเลือดออก ค. ตับและไตมขี นาดโตขึน้ และเกดิ อาการพิษ ง. ตอมหมวกไตถูกทำลาย 4. สิง่ สง ตรวจประเภทใดท่ีสามารถนำไปทดสอบหาพาราควอตโดยวิธีใชชุดทดสอบ ยกเวน ก. ซรี ่มั หรือพลาสมา ข. นำ้ จากกระเพาะอาหาร ค. ปสสาวะ ง. เศษอาหาร เฉลย 1. ข 2. ง 3. ก 4. ก คมู อื แนวทางการพัฒนาศูนยแจง เตอื นภัย เฝาระวัง และรับเรื่องรองเรยี นปญหาผลิตภัณฑสุขภาพในชมุ ชน 59

แบบที่ 6 ขอ สอบทฤษฎี เร่ืองชุดทดสอบยาฆา แมลงใน ผัก ผลไม MJPK (แบบ 4 ตวั เลือก) จำนวน 5 ขอ 1. ชดุ ทดสอบ MJPK เปน ชดุ ทดสอบทใ่ี ชทดสอบอะไร ก. สารฟอกขาว ข. ฟอรมาลนี ค. ยาฆา แมลง ง. ผงชูรส 2. ชดุ ทดสอบน้ีใชท ดสอบยาฆาแมลงกลุมใดทตี่ กคา งในผัก ผลไม ก. กลุมยบั ยงั้ เอนไซม ไลเปส ข. กลมุ ยับยง้ั เอนไซม โคลีนเอสเตอเรส ค. กลมุ ยับยัง้ เอนไซม อะไมเลส ง. กลุมยับย้งั เอนไซม แพนครีเอติน 3. ปริมาณต่ำสดุ ในการยบั ยั้งการทำงานของเอนไซมข องชุดทดสอบนี้เทากับกี่เปอรเ ซนต ก. 15 ข. 20 ค. 30 ง. 40 4. ขอ ใดกลาวถกู ตองในการอา นผลหลอดทดสอบ ก. หลอดทดสอบมสี ีสมปนชมพู หมายความวาตัวอยางผักหรือผลไมท่ีนำมาทดสอบ “ไมป ลอดภยั มาก” ข. หลอดทดสอบมสี สี มปนชมพู หมายความวา “ไมสามารถสรปุ ไดวาตัวอยางผักหรือผลไมน ี้ ปลอดภัยหรือไม” ค. หลอดทดสอบมสี สี ม ปนชมพู หมายความวาตวั อยางผักหรือผลไมท ่นี ำมาทดสอบ “ปลอดภัย” ง. หลอดทดสอบมสี สี มปนชมพู หมายความวา ตวั อยา งผักหรอื ผลไมทีน่ ำมาทดสอบ “ไมป ลอดภยั ” 5. ขอ ใดกลาวไมถูกตองในการอานผลหลอดทดสอบ ก. หลอดทดสอบมีสีสม เขมเหมือนหลอดควบคุม หมายความวาตัวอยางผกั หรือผลไมทนี่ ำมาทดสอบ “ไม ปลอดภยั มาก” ข. หลอดทดสอบมสี ชี มพู หมายความวาตัวอยา งผกั หรือผลไมทน่ี ำมาทดสอบ “ไมปลอดภัยมาก” ค. หลอดทดสอบมีสีสมเขมเหมือนหลอดควบคมุ หมายความวาตวั อยางผกั หรือผลไมท นี่ ำมาทดสอบ “ปลอดภยั ” ง. หลอดทดสอบมสี สี ม ปนชมพู หมายความวาตวั อยา งผักหรือผลไมท ี่นำมาทดสอบ “ไมป ลอดภยั ” เฉลย 1. ค 2. ข 3. ก 4. ง 5. ก คูมือแนวทางการพฒั นาศนู ยแจงเตือนภยั เฝาระวัง และรบั เรื่องรอ งเรียนปญหาผลติ ภัณฑสขุ ภาพในชุมชน 60

แบบที่ 7 ขอสอบทฤษฎี เรือ่ ง แอพพลเิ คชั่นคดั แยกเหด็ ไทย (แบบ 4 ตัวเลอื ก) จำนวน 3 ขอ 1. แอพพลิเคชนั่ ที่ใชในการสแกนและถายภาพเหด็ ของ 1 2 กรมวทิ ยาศาสตรการแพทย คือแอพพลิเคชนั่ ใด 1 2 ก. การคัดแยกเห็ดไทย ข. The Mushroom Book ค. เหด็ ตัวระบุ แอพพลิเค โดย ภาพถาย กลอง 2020 ง. Fungus-Identification from photos 2. จากภาพ ขอใดเปนเห็ดกินไดหรอื กินไมไ ด ก. ภาพที่ 1 เหด็ กนิ ได ข. ภาพท่ี 2 เหด็ กินไมได ค. ภาพท่ี 1 และ 2 เหด็ กินไมได ง. ถกู ท้งั ขอ ก และ ข 3. จากภาพ ขอใดเปน เหด็ กินไดหรือกนิ ไมได ก. ภาพที่ 1 เห็ดกินไมได ข. ภาพท่ี 2 เหด็ กินได ค. ภาพท่ี 1 และ 2 เหด็ กินไมได ง. ถูกทั้งขอ ก และ ข เฉลย 1. ก 2. ง 3. ง คูมอื แนวทางการพฒั นาศนู ยแ จง เตอื นภยั เฝา ระวงั และรบั เรื่องรอ งเรียนปญ หาผลติ ภัณฑส ขุ ภาพในชุมชน 61

แบบที่ 8 ขอ สอบทฤษฎี เรือ่ ง ชุดทดสอบกัญชา (แบบ 4 ตวั เลือก) จำนวน 5 ขอ 1. ชุดทดสอบกัญชา ใชสำหรับทำอะไร ก. ใชสำหรับทดสอบวาในตวั อยา งมีกญั ชาปนอยูหรือไม ข. ใชส ำหรบั ทดสอบวามีสารแคนนาบินอยดอ ยูในตวั อยา งหรอื ไม ค. ใชสำหรับทดสอบวา มีสาร THC หรอื CBD อยูใ นตัวอยา งหรือไม ง. ถูกทกุ ขอ 2. ขอ ใดถกู ตอง ก. ชุดทดสอบกญั ชาใชส ำหรบั ทดสอบแยกวา ตวั อยางเปน กัญชาหรือกญั ชง ข. ชุดทดสอบกญั ชาไมสามารถบอกปริมาณของสาระสำคัญในตวั อยางได ค. ชดุ ทดสอบกัญชาใชส ำหรับทดสอบวาตัวอยา งมี THC และ CBD อยูเ ทา ไหร ง. ไมมขี อใดถูกตอง 3. ขอ ใดตอไปนแ้ี สดงวาชุดทดสอบกัญชา ไมส ามารถใชงานหรอื แปลผลไดอยา งถูกตอง ก. วงควบคุมผลบวกเกดิ สีชมพูถงึ มว งแดง และ วงควบคุมผลลบเกิดสีชมพูถึงมวงแดง ข. วงควบคุมผลบวกไมเกดิ สชี มพถู ึงมว งแดง และ วงควบคุมผลลบไมเ กิดสชี มพถู ึงมว งแดง ค. วงควบคมุ ผลบวกเกิดสชี มพูถึงมวงแดง และ วงควบคมุ ผลลบไมเกดิ สชี มพูถึงมวงแดง ง. วงควบคุมผลบวกไมเกดิ สชี มพูถึงมวงแดง และ วงควบคุมผลลบเกดิ สีชมพูถึงมวงแดง 4. หากผลการทดสอบในวงทดสอบตวั อยา ง ปรากฏเปน สชี มพูถงึ มว งแดง (ดงั รปู : กรณีสามารถแสดงรูปได) จะแปลผลวา อยา งไร ก. พบกญั ชา ข. พบกญั ชาปริมาณมาก ค. พบกัญชาปริมาณนอ ย ง. ไมพ บกัญชา 5. หากผลการทดสอบในวงทดสอบตวั อยาง ไมป รากฏเปนสชี มพถู ึงมวงแดง (ดังรปู : กรณสี ามารถแสดงรูปได) จะแปลผลวา อยางไร ก. พบกญั ชา ข. พบกัญชาปรมิ าณมาก ค. พบกัญชาปรมิ าณนอย ง. ไมพบกัญชา เฉลย 1. ง 2. ข 3. ค 4. ก 5. ง คูม ือแนวทางการพัฒนาศนู ยแ จง เตือนภัย เฝาระวงั และรับเร่ืองรองเรียนปญหาผลติ ภัณฑส ุขภาพในชมุ ชน 62

แบบที่ 9 ขอ สอบทฤษฎี เร่ือง ผลิตภัณฑแ อลกอฮอลลท ำความสะอาดมือ (แบบ 4 ตัวเลอื ก) จำนวน 3 1. สว นผสมของเจลแอลกอฮอลทม่ี สี ดั สวนมากท่สี ดุ คืออะไร ก. น้ำรอ น ปรมิ าณ ข. 95% เอทิลแอลกอฮอล ปรมิ าณ ค. คารโบพอล 940 ปริมาณ ง. ไตรเอทาโนลามีน ปริมาณ 2. ในขั้นตอนการเตรียมเจล ใชคารโบพอล 940 ผสมกับอะไร ก. นำ้ รอน ข. นำ้ เย็น ค. น้ำตมสกุ ท่เี ย็นแลว ง. น้ำเกลือ 3. เอทลิ แอลกอฮอล เติมในขน้ั ตอนใด ก. หลังจากเตรียมเจลดว ย คารโบพอลเรยี บรอ ยแลว ข. หลังจากเดิม ไตรเอทาโนลามนี ค. หลักจากเตมิ กลเี ซอรีน ง. เตมิ ขัน้ ตอนไหนก็ได เฉลย 1. ข 2. ก 3. ก คมู ือแนวทางการพฒั นาศนู ยแ จง เตือนภัย เฝาระวงั และรบั เร่ืองรอ งเรียนปญ หาผลติ ภัณฑส ขุ ภาพในชุมชน 63

แบบที่ 10 ขอสอบปฏบิ ัติ จำนวน 10 ขอ 1. สามารถเปดใชโปรแกรมหนา ตางเตอื นภัยได * โจทย: ใหอสม.เปดโปรแกรมหนาตางเตือนภัยจากโทรศัพทม อื ถอื ของ อสม.เอง หรือจากโทรศพั ทม ือถือท่ี เตรยี มไวใ ห 2. สามารถหาขอมลู ในโปรแกรมหนา ตา งเตือนภยั ได * โจทย: ใหอ สม.หาขอมูลของตวั อยา งยาแผนโบราณ และเครือ่ งสำอาง ทีเ่ ตรยี มไวใ ห (หรือเปน รูปถายก็ได) วา มกี ารปลอมปนสเตยี รอยด หรอื สารหามใชหรือไม 3. สามารถตรวจสอบและใหค ำแนะนำในกรณีพบยาแผนโบราณที่ไมถ กู ตอง * โจทย: มตี วั อยา งยาแผนโบราณที่ถูกและผดิ ใหอสม.หาขอผิดของยาแผนโบราณและใหคำแนะนำ 4. สามารถตรวจสอบการปลอมปนสเตียรอยดใ นยาแผนโบราณดวยชุดทดสอบได * โจทย: ใหอ สม.ทดสอบตัวอยา งยาแผนโบราณ 2 ตวั อยา งที่เตรียมไวใ หด วยชดุ ทดสอบ และสามารถแปล ผลไดถ กู ตอง 5. สามารถตรวจสอบและใหค ำแนะนำในกรณีพบเครื่องสำอางท่ไี มถูกตอง * โจทย: มตี ัวอยา งเครือ่ งสำอางทีถ่ ูกและผดิ ใหอสม.หาขอผดิ ของเครื่องสำอางและใหคำแนะนำ 6. สามารถตรวจสอบการปลอมปนปรอทในเครอื่ งสำอางดว ยชุดทดสอบได * โจทย: ใหอสม.ทดสอบตวั อยา งเคร่ืองสำอาง 2 ตวั อยา งท่ีเตรยี มไวใหด วยชดุ ทดสอบ และสามารถแปลผลได ถกู ตอง 7. สามารถตรวจสอบการปลอมปนไฮโดรควโิ นนในเครื่องสำอางดวยชุดทดสอบได * โจทย: ใหอ สม.ทดสอบตัวอยา งเคร่อื งสำอาง 2 ตัวอยา งท่ีเตรยี มไวใหด วยชดุ ทดสอบ และสามารถแปลผลได ถูกตอง 8. สามารถตรวจสอบการปลอมปนกรดวติ ามินเอในเคร่ืองสำอางดวยชุดทดสอบได * โจทย: ใหอสม.ทดสอบตัวอยางเครือ่ งสำอาง 2 ตัวอยา งที่เตรยี มไวใ หดวยชุดทดสอบ และสามารถแปลผลได ถูกตอง 9. เมอ่ื พบวามีญาติพีน่ อง เพ่ือนบาน นำเอาเครื่องสำอาง และ/หรอื ยาแผนโบราณ ที่นา จะไมป ลอดภยั มาใช ควรจะดำเนินการอยางไร * โจทย: ให อสม. อธิบายวา เขาจะทำอยางไรบาง เชน แนะนำใหห ยดุ ใช แนะนำใหน ำมาตรวจสอบกอน ฯลฯ 10. เม่อื พบวา มผี นู ำเอาเครื่องสำอาง และ/หรอื ยาแผนโบราณ ที่นาจะผดิ กฎหมาย หรือนา จะไมปลอดภยั มา จำหนา ยในชมุ ชน ควรจะดำเนินการอยา งไร * โจทย: ให อสม. อธบิ ายวา เขาจะทำอยางไรบาง เชน เขาไปสอบถาม หรือ ไปแจงใหใครทราบ ฯลฯ คมู ือแนวทางการพฒั นาศนู ยแ จงเตอื นภัย เฝา ระวัง และรับเรื่องรอ งเรียนปญ หาผลิตภัณฑสขุ ภาพในชมุ ชน 64

คำแนะนำ 1. การกำหนดเกณฑ ผาน หรอื ไมผา น ผจู ัดการทดสอบสามารถกำหนดไดตามความเหมาะสมโดยปกติ ควรกำหนดการผา นเกณฑ ทั้งภาคทฤษฎี และภาคปฏบิ ตั ิ แยกกัน เพ่ือให อสม. ไดร บั การประเมนิ วามี ความสามารถทั้ง 2 สวน ดวยคะแนนไมนอยกวา รอยละ 50 หรอื มากกวา 2. การประเมินสามารถเพิม่ เติม การประเมนิ ภาคสนาม เพื่อทดสอบความสามารถของ อสม.ในการ ปฏบิ ตั งิ านจรงิ 3. อาจมกี ารประเมนิ ความสามารถของ อสม.เปน ระยะ เพ่ือทบทวนความรแู ละตดิ ตามการทำงานของ อสม. คมู อื แนวทางการพัฒนาศนู ยแ จงเตือนภัย เฝา ระวงั และรับเร่ืองรองเรียนปญ หาผลติ ภณั ฑส ุขภาพในชมุ ชน 65

ภาคผนวก (ง) แบบฟอรมการเกบ็ /สงตอ ตัวอยา ง ยา เคร่อื งสำอาง และอาหาร คูมือแนวทางการพฒั นาศูนยแ จง เตอื นภยั เฝา ระวงั และรับเร่ืองรองเรียนปญ หาผลติ ภัณฑส ขุ ภาพในชมุ ชน 66

คมู อื แนวทางการพฒั นาศนู ยแจง เตือนภยั เฝา ระวงั และรบั เรื่องรองเรยี นปญ หาผลติ ภัณฑส ขุ ภาพในชุมชน 67

คมู อื แนวทางการพฒั นาศนู ยแจง เตือนภยั เฝา ระวงั และรบั เรื่องรองเรยี นปญ หาผลติ ภัณฑส ขุ ภาพในชุมชน 68

ภาคผนวก (จ) ความรเู กย่ี วกบั ผลิตภณั ฑสุขภาพและการทดสอบ คมู ือแนวทางการพัฒนาศูนยแ จง เตือนภัย เฝาระวงั และรับเร่ืองรอ งเรียนปญหาผลติ ภณั ฑส ขุ ภาพในชุมชน 69

ความรทู ั่วไปเกีย่ วกบั อันตรายของสารปนปลอมในอาหาร ยา และเครื่องสำอาง ความรทู ัว่ ไปเกยี่ วกับสารสเตียรอยดท่ีปนปลอมในยาแผนโบราณ สเตียรอยด เปนฮอรโมนชนิดหนึ่งที่รางกายสรางขึ้นจากตอมหมวกไตชั้นนอก เพื่อ ควบคุมระบบการ ทำงานตางๆ ของรางกายทางการแพทย จึงไดมีการสังเคราะหสเตียรอยดขึ้น เพื่อนำมาใชประโยชนในการรักษา โรคตางๆ ซง่ึ ใชยาเฉพาะที่ เชน ยาทใี่ ชทผี่ วิ หนงั ตา หู คอ จมกู และปาก สเตยี รอยดจ ัดเปนยาควบคุมพิเศษที่ตอง ใชอยางระมัดระวัง จึงจะเกิดความปลอดภัย เนื่องจากมีความเปนพิษสูง ตองใหแพทยเปนผูสั่งจายเทานั้น ราน ขายยาไมส ามารถจำหนายได หากไมม ใี บสงั่ ยาจากแพทย การใชยาอยางไมถูกตองหรือรูเทาไมถึงการณเปนปญหาที่สำคัญที่มักเกิดขึ้นกับผูใชยา ในปจจุบัน โดยเฉพาะปญหาการใชยาแผนปจจุบัน และยาแผนโบราณรูปแบบตาง เชน ยาฉีด ยาเม็ด ยาทาภายนอก และยา ผง เปน ตน เน่อื งจากยาที่มสี ว นผสมของสารสเตียรอยดเ ปน ยาออกฤทธเ์ิ ร็ว และใหค วามรูส ึกทดี่ ขี ึน้ ในทนั ทีจึงทำให มีผูเห็นแกไดลักลอบนำไปจัดเปนยาชุด หรือนำไปผสม ในยาลูกกลอน ยาสมุนไพร และโฆษณาชวนเชื่ออวดอาง สรรพคุณเกินจริงวาสามารถรกั ษาโรคได สารพัด เชน เบาหวาน มะเร็ง ความดันโลหิตสูง รูมาตอยด ภูมิแพ หอบ หืดอัมพฤกษ และอัมพาต เปนตน ทั้งนี้หากรับประทานติดตอกันเปนเวลานานจะมีผลตอระบบของรางกาย ทำให กลไกการทำงานตาง ๆ เสยี ไปและอาจเปน อันตรายถงึ ชวี ิตได ประโยชนของสเตียรอยด หากนำมาใชอยางถูกตามหลักวิชาการจะกอใหเกิดประโยชนอยางมาก สเตีย รอยดน ำมาใชทางการแพทย เพือ่ ประโยชนในการรกั ษาดงั ตอ ไปนี้  ใชเพื่อทดแทนการขาดฮอรโมน โดยปกติจะใชสเตียรอยดเพื่อทดแทนการขาดฮอรโมน จากตอม หมวกไต ท่ีมีสาเหตมุ าจากความบกพรองของตอมหมวกไต และจากความบกพรองของ ตอ มใตสมองสวนหนา  ใชรักษาโรคตาง ๆ สเตียรอยดจะถูกใชเมื่อใชยาอื่นไมไดผล หรือโรคนั้นไมอาจควบคุม ดวยยาอ่ืน เน่ืองจากมีอาการขางเคยี งสงู วัตถปุ ระสงคทน่ี ำสเตียรอยดไ ปใชก ็เพ่ือบรรเทาอาการ อักเสบและ/หรือกดภูมิคุมกัน ในโรคตาง ๆ ดังตอ ไปน้ี  โรคภูมแิ พ สเตียรอยด เมื่อใชในโรคภูมิแพ จะใหผลดแี ละรวดเร็วในการควบคุม อาการหลายอยางที่ เกยี่ วเน่ืองกบั โรคภมู ิแพ เชน โรคหดื ไขหวัดเรอ้ื รงั ชนดิ แพอากาศ ไขละอองฟาง การแพยาและโรคผื่นคันตาม ผิวหนงั ท่ีเกดิ จากการแพ แตเนอ่ื งจากยามีอันตรายจากการใชส งู จึง ควรเก็บไวใ ชในกรณีที่จำเปน จริง ๆ และใชใน ระยะเวลาสัน้ เชน เปนโรคหวัดคัดจมกู เร้ือรังชนิด แพอ ากาศ ท่ใี ชยาตา นฮีสตามนี ไมไดผล หรือเปนโรคหืดที่ใชยา ขยายหลอดลมแลว ไมไ ดผล  โรคผิวหนัง สเตียรอยด สามารถลดอาการทางผวิ หนังทีเ่ กิดจากการแพ การอักเสบและโรคผวิ หนงั ท่ี ทำใหเกิดอาการคันตาง ๆ แตการใชยาสเตียรอยด ไมใชเปนการรักษาที่ตนเหตุ เปนเพียงยับยั้งอาการคันและ อาการอักเสบที่เกิดจากเชื้อรา ดังนั้น เมื่อหยุดยาก็จะกลับมาเปนอีก และอาจมีผลทำใหการติดเชื้อลุกลามได เพราะสเตียรอยดมีผลในการกดภมู คิ มุ กนั ของรางกาย คมู ือแนวทางการพัฒนาศนู ยแ จง เตือนภยั เฝาระวงั และรับเรื่องรอ งเรียนปญ หาผลิตภัณฑส ขุ ภาพในชมุ ชน 70

 โรคตา สเตียรอยดใชไดผลในการรักษาโรคของตาที่เกิดจากอาการแพเชนอาการ เคืองตา เนื่องจาก การแพสารบางชนิด ที่ไมใชเกิดจากการติดเชื้อ ซึ่งแพทยมักรักษาดวยการใชยา หยอดตา ดังนั้น จึงหามใชยาที่มี สวนผสมของสเตียรอยดในกรณีที่ติดเชื้อ และยานี้ไมมีผลในการรักษา ตอกระจก นอกจากนี้หากใชติดตอกันเปน เวลานาน อาจใหค วามดันในลกู ตาสูงข้นึ จนเกดิ เปน โรคตอ หินได  โรคขออกั เสบชนดิ รูมาตอยด การรกั ษาโรคนปี้ กตจิ ะใชยาตานการอักเสบชนดิ ท่ี ไมใ ชสเตยี รอยดกอน หากมอี าการอกั เสบท่ีรุนแรงแพทยอาจพจิ ารณาใหสเตียรอยดเพื่อบรรเทา อาการกรณีทม่ี ีการอกั เสบเฉพาะบางขอ เทา น้นั การฉดี สเตียรอยดเขาขอ อาจชวยลดการอักเสบได ในระยะแรก อยางไรก็ตาม หากสงสยั วามีการติดเช้ือใน ขอ รวมดวย หามฉดี ยาสเตยี รอยดเขา ขอ โดยตรงอยา งเด็ดขาดเพราะจะทำใหเกิดการตดิ เช้ือรุนแรงขน้ึ อันตรายจากการใชสเตียรอยด เนื่องจากสเตียรอยดเปนยาซึ่งมีผลตอระบบตางๆ ใน รางกายแทบทุก ระบบการใชสเตยี รอยดอ าจนำไปสูอ นั ตรายหลายประการทส่ี ำคัญ ไดแ ก  การติดเชื้อ การใชสเตียรอยดในขนาดสูงมีผลกดภูมิตานทานของรางกายทำใหเกิด การติดเชื้อ แบคทีเรีย ไวรัส และโดยเฉพาะอยางยิ่งเชื้อราไดงาย นอกจากนี้สเตียรอยดยังอาจบดบัง อาการแสดงของโรคติด เชื้อ ทำใหต รวจพบโรคเมอ่ื อาการรุนแรงแลว  กดการทำงานของระบบที่ควบคุมการหลั่งฮอรโมน ระบบที่ทำหนาที่ควบคุมการหลั่งสเตียรอยด ฮอรโมน ประกอบดวยอวัยวะที่สำคัญในรางกาย 3 แหง ดวยกัน คือ ฮัยโปธาลามัส (Hypothalamus) ตอมพิทูอิ ตารี (Pituitary gland) และตอมหมวกไต (Adrenal gland) ในภาวะที่รางกายมีระดับของคอรติโซล(Cortisol) ในเลือดสูงจะมีการกระตุนจากฮัยโปธาลามัส ไปยังตอมหมวกไตใหลดการสรางสเตียรอยด ในทางตรงกันขามถา ระดบั ของคอรต โิ ซลตำ่ จะมี ผลกระตุน ใหต อมหมวกไต สรางฮอรโ มนน้เี พม่ิ ข้นึ การใหส เตียรอยดขนาดสงู จะไป กดการทำงาน ของระบบอวัยวะที่ทำหนาที่สรางและควบคุมการหลั่งฮอรโมนชนิดนี้ ซึ่งจะมากหรือนอยเพียงใด ขึ้นอยูกับขนาดของยาที่ไดรับและระยะเวลาในการใชยา เชน ถาใหสเตียรอยดในขนาดที่เทียบเทากับ เพรดนิโซ โลน 5 มิลลิกรัมตอวัน แทบจะไมมีผลที่จะกดการทำงานของระบบนี้เลยแตถาใหขนาดสูง เทียบเทากับเพรดนิโซ โลน 15 มลิ ลิกรมั ตอ วัน เปนเวลานานกวา 1–2 เดอื น จะมีผลตอ การกดการสรางฮอรโมนไดมาก ทำใหเมื่อหยุดใช ยานี้แลว รางกายไมสามารถสรางฮอรโมนนี้ไดเพียงพอตอความตองการของรางกายโดยเฉพาะเมื่อรางกายอยูใน ภาวะเครียด  แผลในกระเพาะอาหาร สเตียรอยดมีผลทำใหเยื่อบุกระเพาะอาหารบางลง และยับยั้งการสราง เนื้อเยื่อใหมทดแทนเนื้อเย่ือเกาที่หลุดไป นอกจากนี้ในผูปวยบางรายยังพบวา มีการหลั่งกรดในกระเพาะอาหาร เพิ่มขึ้นดวย การใชสเตียรอยดอาจทำใหมีอาการกระเพาะอาหารทะลุหรือเลือดออกในกระเพาะอาหารไดโดยไมม ี อาการปวดมากอน ถึงแมจะยังไมมีหลักฐานทางวิชาการยืนยันวาการใหยาลดกรดรวมกับสเตียรอยดจะมีผลชวย ปองกนั การเกิดแผลได แตในทางปฏิบัตมิ ีแพทยจ ำนวนไมน อยทีน่ ิยมใหยาดังกลาวรวมกนั  ผลตอระบบประสาทสวนกลาง สเตียรอยดอาจสงผลใหเกิดการเปลี่ยนแปลง บุคลิกภาพ และ อารมณของผูใชยาได การใชยาขนาดสูงจะทำใหเกิดอารมณเปนสุข จึงเปนสาเหตุ หนึ่งที่ทำใหผูใชมีอาการติดยา นอกจากน้ียังพบอาการไมพ ึงประสงคอืน่ ๆ เชน นอนไมหลบั เจริญอาหาร กระสับกระสายและหงดุ หงิด เปนตน คูมอื แนวทางการพฒั นาศูนยแจง เตอื นภัย เฝาระวัง และรับเรื่องรองเรียนปญ หาผลิตภัณฑสขุ ภาพในชุมชน 71

 กระดกู ผุ (Osteoporosis) การใชสเตียรอยดตดิ ตอกันเปนเวลานาน มผี ลทำให กระดูกผุได ดังน้ันผู ที่มีแนวโนมที่จะเกิดกระดูกผุอยูแลว เชน ผูสูงอายุ คนที่เปนโรคไขกระดูกควรหลีกเลี่ยงการใชยานี้ติดตอกันเปน เวลานาน  ยบั ยั้งการเจริญเติบโตของรา งกาย เนอ่ื งจากสเตยี รอยดมผี ลยับยง้ั การเจรญิ เติบโต ของเด็กจึงควรให ยาขนาดสงู ในเดก็ ติดตอกันเปน เวลานาน แตค วรใหต ิดตอ กนั ทุกวนั เปนเวลานาน แตจ ะใหยาแบบวันเวนวนั เพราะ จะทำใหม ฤี ทธ์ิและอาการไมพึงประสงคนอยกวา  ทำใหระดับโปแตสเซียมในเลือดต่ำ ผลของสเตียรอยด ทำใหรางกายสูญเสีย เกลือโปแตสเซียมทาง ปสสาวะมาก ซึ่งปองกันไดโดยใหลดการกินโซเดียม และกินอาหารที่มี โปแตสเซียมสูงแทน เชน สม กลวย ผูที่มี ระดับโปแตสเซยี มต่ำมาก อาจมีผลทำใหเ กิดอาการออนเพลีย กลา มเน้ือไมมแี รง และหัวใจเตนผิดจังหวะหรือหยุด เตนได  ทำใหกลามเนื้อออนแรง การใชสเตียรอยดเปนระยะเวลานาน จะทำใหมีการออนแรงของกลามเนื้อ โดยเฉพาะอยางยิ่งกลามเนื้อบริเวณตนขาและแขน ซึ่งเมื่อลดขนาดยาลง ก็จะมีผลทำใหอาการดีขึ้นและตองใช เวลานานหลายเดือนกวา จะเปน ปกติ  ผลตอตา ยาหยอดตาบางชนดิ มีสวนผสมของสเตียรอยด หากใชไปนาน ๆ อาจทำใหความดันลกู ตา สูงข้นึ และมโี อกาสติดเชือ้ ไดงายบางรายอาจทำใหตาบอดได ผลตอผิวหนัง สเตียรอยดในรปู ของยาทาภายนอก มีผลทำใหผวิ หนังบางเปน รอยแตกและมีลักษณะเปนมัน การ ใชสเตียรอยดที่สูตรโครงสรางมีฟลูออไรดเปนองคประกอบ ถาทาบริเวณใบหนาอาจจะทำใหหนามีผื่นแดง และมี อาการอักเสบของผวิ หนงั รอบ ๆ ในบางราย อาจมสี วิ เกิดข้ึนดวย  ฤทธิ์และอาการไมพึงประสงคอ่ืน ๆ สเตียรอยดมีผลทำใหเกิดลักษณะที่เรียกวาCushing‘s Syndrome ลักษณะพบในผูปวยประเภทนี้ เชน อวน ขนดก ระบบประจำเดือนผิดปกติ ความดันโลหิตสูง กลามเนอื้ ไมมแี รง ปวดหลงั เปนสวิ มอี าการทางจิตใจ หัวใจลมเหลวและบวมนำ้ เปนตน วิธหี ลกี เลยี่ งอยา งไรใหหา งไกลสเตยี รอยด 1. ไมควรซื้อยาชุด ยาลูกกลอนหรือยาแผนโบราณอื่น ๆ จากรถเรที่ขายตามวัด หรือ ตามตลาดนัด เพราะอาจไดรบั ยาท่ผี ลิตไมไ ดม าตรฐานหรือยาปลอม 2. ไมค วรซ้ือยาตามคำโฆษณาชวนเชอ่ื วายานัน้ สามารถรักษาโรคไดครอบจกั รวาลและหายขาดทนั ใจ วธิ สี งั เกตเม่ือรบั สารสเตยี รอยดเขา ในรางกาย 1. หากพบเห็นอาการที่สงสัยวาอาจเกิดจากการใชยาที่ผสมสารสเตียรอยด เชน ใบหนากลม มีไขมัน สะสมบริเวณฐานลำคอดานหลังมีไขมันสะสมบริเวณเหนือกระดูกไหปลารา ทองปอง หรืออวนบริเวณลำตัว มากกวาแขนขา มีรอยปริแตกสีมวงแดงตามผิวหนังบริเวณแขนขา หนา หรือลำตัว อยาหยุดยากะทันหันเพราะ อาจจะเกดิ อนั ตราย ใหร ีบนำยาท่กี ินประจำมาปรกึ ษาแพทย โดยดวน 2. กรณีมีใบสั่งยาจากแพทย ควรนำใบสั่งยาไปซื้อยาและรับคำปรึกษาจากรานยาที่มี ใบอนุญาตจาก สำนกั งานคณะกรรมการอาหารและยาหรอื จากรา นยาคุณภาพเทานั้น คูมือแนวทางการพัฒนาศูนยแ จงเตอื นภัย เฝา ระวงั และรบั เรื่องรองเรยี นปญหาผลติ ภัณฑส ุขภาพในชมุ ชน 72

ขอพงึ ปฏิบัติในการใชส เตยี รอยด ผูบริโภคควรไดรับการวินิจฉัยจากแพทยกอนวา มีความจำเปนตองใชยาสเตียรอยด และ ใหซื้อยาจาก รานขายยาแผนปจ จบุ ันท่มี ีเภสชั กรแนะนำการใชยา หลีกเลีย่ งการซอ้ื ยาลูกกลอน ทไ่ี มไ ดข ้นึ ทะเบียนตำรบั ยา หรือ ยาชุดที่จัดเตรียมไวแลว เนื่องจากอาจมกี ารนำสเตียรอยดไปผสม กับยาลูกกลอน หรือมีการใชย าสเตยี รอยดใ นยา ชุด โดยเฉพาะยาชุดแกปวดเม่ือย ยาชุดแกหวัด สำหรับผูที่นิยมยาแผนโบราณประเภทยาลูกกลอน เพื่อใหมีความ มั่นใจวาจะปลอดภัยจากสเตียรอยด ในการเลือกซื้อใหตรวจดูฉลากที่ปดผนึกบนภาชนะบรรจุ วาจะตองมีเลข ทะเบียนตำหรับยาซึ่งแสดงวา ไดรับอนุญาตจากสำนักงานคณะกรรมการอาหารและยายาชื่อสามัญ…คืออะไร (Generic name) ยาชอ่ื สามญั ...เปนชื่อทเ่ี รียกอยา งเปน ทางการ หรอื ชื่อสากลของยา ซึ่งแสดงถึงสาร ออกฤทธิ์ใน ผลิตภัณฑยา โดยทั่วไปมักจะเปนชื่อเรียกมาตรฐานที่องคการอนามัยโลกกำหนด ตัวอยางเชน “พาราเซตามอล” และ“แอสไพริน” เปน ช่ือสามัญของยาแกปวดบางประเภท หรือ “อะมอ็ กซ่ีซลิ ลิน” เปนช่อื สามัญของยาปฏิชีวนะ (แกอ กั เสบ) ชนิดหนึ่ง โดยยาเหลานี้จะมีชื่อเรียก ทางการคาหลากหลายยี่หอ ซึ่งชื่อสามัญนี้ไมไดหมายถึงยา สามัญประจำบาน หากเปนยาสามัญ ประจำบานบนฉลากจะระบุคำวา “ยาสามัญประจำบาน” ในกรอบสีเขียว ปรากฏอยชู ดั เจนคณุ ภาพมาตรฐานของยาช่อื สามญั ผลิตภัณฑยาทุกตำรับที่ผานการขึ้นทะเบียนตำรับยากับ อย. ซึ่งรวมถึง “ยาชื่อสามัญ” ผูบริโภคสามารถ มั่นใจในคุณภาพมาตรฐาน และประสิทธิผลในการรักษาได เพราะไดผานการ ประเมินในดานประสิทธิภาพความ ปลอดภัย และคุณภาพมาตรฐานของยาโดยผูเชี่ยวชาญ นักวิชาการ หรือคณะอนุกรรมการ ทั้งนี้ผูผลิตตอง ดำเนนิ การตามหลกั เกณฑ และวธิ กี ารทีด่ ใี นการผลิต หรือ GMP ซึง่ เปน การประกันคุณภาพยาทผ่ี ลติ ในแตละรุนให เปนไปตามที่ไดรับอนุญาต และยาทุกตำรับที่ไดรับอนุญาตใหจำหนายแลว อย. จะมีการเฝาระวังและตรวจสอบ คณุ ภาพยาอยางสมำ่ เสมอ ผูบริโภคจึงมัน่ ใจไดว า “ยาชอ่ื สามัญ” มีคณุ ภาพทดั เทยี มยาตน แบบ วธิ สี ังเกตชือ่ สามญั ของยา ผบู ริโภคสามารถสังเกตไดทฉี่ ลากยาในหวั ขอสวนประกอบของยา หรือสารสำคญั ตอหนวย ประโยชนของการใชช่ือสามัญของยา ในการเลอื กซื้อยา ผูบริโภคสามารถใชยาไดอยางเหมาะสมลดปญ หาการใชยาซ้ำซอ นอันเน่ืองมาจาก ยาชื่อสามัญเดยี วกันแต มีชื่อทางการคาแตกตางกันซึ่งอาจทำใหใชยาเกินขนาด และเกิดอันตราย จากการใชยาได นอกจากนี้ยังชวยลด คาใชจ ายเนอ่ื งจาก “ยาชอ่ื สามญั ” มรี าคาถูกกวายาตนแบบ ในขณะทคี่ ณุ ภาพทดั เทยี มกัน เคร่ืองสำอางผสมสารหามใช ในอดีตเครื่องสำอางที่ชวยใหใบหนาขาวเปน ที่นิยมกันอยางกวางขวาง เนื่องจากเครื่อง สำอางดังกลาวเปน เครื่องสำอางทั่วไป จึงยังไมมีการควบคุมการใชสารสำคัญ ซึ่งเปนสารออกฤทธิ์ที่ชวยทำใหใบหนาขาวขึ้น จาก ขอมูลผลวิเคราะหพบวามีการลักลอบใชสารหามใชใ นผลิตภัณฑ ชวยใหใบหนาขาว ไดแก สารไฮโดรควิโนน, กรด เรทโิ นอกิ และปรอทแอมโมเนีย แตใ นปจจบุ ันไดมีการปรับปรุงกฎหมายดานเครื่องสำอางใหสอดคลองกับอาเซียน โดยใหเครื่องสำอางทุกชนิดเปนเครื่องสำอางควบคุม ดังนั้นผูประกอบธุรกิจดานเครื่องสำอางตองมีการจดแจง คูม ือแนวทางการพฒั นาศนู ยแจง เตือนภัย เฝา ระวัง และรบั เรื่องรองเรยี นปญหาผลติ ภณั ฑสุขภาพในชมุ ชน 73

ขอ มูลเกย่ี วกบั ผลติ ภัณฑเ คร่อื งสำอางทุกรายการ กอนผลติ หรอื นำเขา แตกย็ งั พบขอมูลการจำหนา ยเคร่ืองสำอางที่ ยังไมม ีการจดแจง และเมอ่ื นำเครอื่ งสำอางดงั กลา วมาตรวจยังพบการผสมสารหา มใช สารไฮโดรควิโนน มีคุณสมบตั ใิ นการฟอกสีผวิ (Skin bleaching agent) เปนสารที่เคยอนุญาตใหใช ในครีมแกฝ า แตภ ายหลัง พบวา สารไฮโดรควิโนน ทำใหเกิดการระคายเคือง มีจุดดางขาวที่หนา ผิวดำ เปนฝาถาวรรักษาไมหาย (Ochronosis หรือ defiguring effect) นอกจากนี้ พบวา สารไฮโดรควิโนน มคี วามเปน พษิ โดยมคี า LD50 เทา กับ 320 มิลลิกรัมตอน้ำหนกั ตัวหนู 1 กิโลกรัม พบวามีฤทธิ์กอกลายพันธุ และกอมะเร็งในหนูสามารถใชเปนสารออก ฤทธิ์ในสูตร ตำรับยาชนิดครีม ที่ระดับความเขมขนรอยละ 2–4 สารไฮโดรควิโนน ถูกกำหนดเปนสารหามใชใน ผลิตภัณฑสำหรับใบหนา ตามพระราชบัญญัติเครื่องสำอาง พ.ศ. 2558 โดยเปนสารหามใชลำดับที่ 1243 ตาม ประกาศกระทรวงสาธารณสขุ เรื่อง ชื่อวัตถทุ ีห่ ามใชเปนสว นผสมในการผลิตเคร่อื งสำอาง พ.ศ.2559 กรดเรทโิ นอกิ เปนสารที่ชวยใหเกิดการแบงตัวของเซลลผิวหนังและหลุดลอกได (peeling agent) จึงชวยใหสิวเสี้ยนและ ผิวหนังทีห่ ยาบกรานหลุดลอกออกงายขึ้น ทำใหผิวผองใสและนุมเนียน โดยเฉพาะเมื่อใชรว มกับสารไฮโดรควิโนน จะชวยใหสารไฮโดรควิโนน ซึมเขาสูผิวหนังและ ออกฤทธิ์ไดมากกวาปกติ ความเปนพิษ คือ ทำใหหนาแดง และ แสบรอนรุนแรงเกิดการระคายเคือง อักเสบ แพแสงแดดหรือแสงไฟไดงาย เปนอันตรายตอทารกในครรภ มี คุณสมบัติ teratogenesis มีคา LD50 เทากับ 2,000 มิลลิกรัมตอน้ำหนักตัวหนู 1 กิโลกรัม กรดเรทิโนอิก ถูก กำหนดเปนสารหามใชในเคร่ืองสำอาง ตั้งแตปพ.ศ. 2532 และเปนสารหามใชลำดบั ที่ 375 ตามประกาศกระทรวง สาธารณสุข เรื่อง ชื่อวัตถุที่หามใชเปนสวนผสมในการผลิตเครื่องสำอาง พ.ศ.2559 กรดเรทิโนอิกสามารถใชเปน สารออกฤทธิ์ในสูตรตำรบั ยาชนิดครีมทรี่ ะดับความเขมขนรอยละ 0.01–0.1 ปรอทและสารประกอบของ ออกฤทธร์ิ บกวนการทำงานของเอนไซม tyrosinase ทำใหลดการสรางเม็ดสผี ิวเมลานินจงึ ชว ยใหผิวขาวขนึ้ ปรอทแอมโมเนีย มีฤทธิ์ฆาเชื้อแบคทีเรีย ชนิด Staphylococcus จึงสามารถ ปองกันสิวไดดวย ปรอทแอมโมเนยี สามารถ ทำลายไต ระบบประสาท เยื่อบุและทางเดินหายใจ การใชปรอทแอมโมเนียตดิ ตอกันเปน เวลานานจะทำ ใหเ กิดพิษสะสมของสารปรอทในผิวหนัง และดูดซึมเขาสูกระแสโลหิต ทำใหตับและไตอักเสบ เกิดโรคโลหิตจาง ทางเดนิ ปส สาวะอกั เสบ ทำลายเม็ดสขี องผิวหนังและเลบ็ มอื ทำใหผิวบางลงเร่ือยๆ เกิดการแพห รือเปนแผลเปนได มีความเปนพิษเฉียบพลนั คา LD50 orally in rat เทากับ 86 มิลลิกรัมตอ นำ้ หนกั ตัวหนู 1กิโลกรัมถกู กำหนดเปน สารหามใชต้ังแต ปพ.ศ.2532และเปนสารหามใชลำดับท่ี 221 ตามประกาศกระทรวง สาธารณสุข เรื่อง ชื่อวัตถุท่ี หามใชเ ปนสวนผสมในการผลิตเครื่องสำอาง คมู ือแนวทางการพฒั นาศูนยแ จง เตือนภยั เฝาระวงั และรับเรื่องรอ งเรียนปญ หาผลติ ภัณฑส ุขภาพในชุมชน 74

ความรูทว่ั ไปเก่ียวกบั พิษภยั ของสารบางชนิดใน ปจจุบนั มสี ารเคมีที่ปลอมปนอยใู นอาหารมากมายหลายชนิด เชน สารกนั รา สารฟอกขาว สารเรงเนื้อแดง สารฟอรมาลนิ เปนตน แตมีสารเคมีชนดิ หน่ึงที่ยังคงพบมากในอาหารหลายประเภท ไดแก สารบอแรกซ ซึ่งสารนี้ เปนสารปลอมปนที่ถูกนำมาผสมลงในอาหารที่พบไดในปริมาณสูงและยังเปนอันตรายตอสุขภาพ รวมทั้งอาจ กอ ใหเ กดิ โรครายแรงตอ ผูบริโภคได สารบอแรกซ คืออะไร สารบอแรกซ (Borax) เปนสารอนินทรยี  มีชื่อทางเคมีวา โซเดียมเตตราบอเรต (Sodiumtetraborate) คน ทั่วไปรูจักกันในชื่อของน้ำประสานทอง สารขาวตอก ผงกันบูด เพงแซ หรือผงเนื้อนิ่ม ซึ่งสารนี้มีลักษณะเปนผลกึ สี่เหลี่ยมเล็ก ๆ สีขาวขุน ไมมีกลิ่น โดยทั่วไปแลว สารบอแรกซ เปนสารที่ถูกนำไปใชในอุตสาหกรรม เชน ทำแกว เพ่ือใหทนตอความรอนหรือใชเ ปน สารประสานในการเชื่อมทอง รวมทั้งใชใ นเครื่องสำอางเพื่อเปนสารหยุดย้ังการ เจริญเตบิ โตของ เช้ือราในแปง ทาตวั เปน ตน สารบอแรกซ เปนวัตถุหามใชในอาหารที่กระทรวงสาธารณสุขไดออกประกาศหามใช ในอาหารมาตั้งแต ป พ.ศ. 2536 โดยใหถือวาอาหารที่มีสวนผสมของสารบอแรกซปนเปอนอยูนั้นเปนอาหารที่ไมบริสุทธิ์ เนื่องจากอาจ กอใหเกิดอันตรายรายแรงตอสุขภาพของผูบริโภคไดพิษจาก สารบอแรกซในอาหารกอใหเกิดอันตรายตอสุขภาพ ของผูบรโิ ภค โดยเฉพาะในระบบทางเดินอาหารแตอ าการท่ีแสดงออกนั้นจะขน้ึ อยูกับปริมาณของสารบอแรกซที่ได รบั เขาไปในรางกาย และความสามารถของรา งกายในการขับถา ยออกมา โดยอาการที่เกิดจากการไดรับสารน้ี สามารถแบง ไดเปน 2 กรณี ไดแก 1. แบบเฉียบพลันจะทำใหมอี าการคลื่นไสอาเจียน อุจจาระรวง ออนเพลีย ปวดศีรษะ หงุดหงิดผิวหนัง อักเสบ และผมรว ง 2. แบบเรื้อรังจะสงผลใหร างกายออนเพลีย เกิดการเบื่ออาหาร ผิวหนังแหง หนาตาบวม เยื่อตาอักเสบ ตับอักเสบและไตอกั เสบ การลกั ลอบนำสารบอแรกซใ สใ นอาหาร ปจจุบันผูผลิตอาหารและผูประกอบการบางรายไดนำสารบอแรกซมาใสลงในอาหารเพื่อใหอาหารมีความ เหนียว หยุนกรอบ คงตัวไดนานและไมบูดเสียงายนอกจากนี้แมคาหรือพอคายัง นำสารบอแรกซมาใชทาหรือชุบ เนื้อหมู เนื้อวัว เพื่อทำใหดูสดยิ่งขึ้น ซึ่งอาหารสวนใหญที่พบวามี การเจือปนของสารบอแรกซ ไดแก เนื้อบด หมู บด ลูกช้ินปลา เน้อื หมู เน้ือไก และในขนมหวานตาง ๆ เชน ทบั ทมิ กรอบ รวมมติ ร วนุ รวมถึงผลไม นอกจากนีแ้ ลว สารบอแรกซ ยังถกู นำไปใชใ น การปลอมปนในผงชรู สท่ตี กั แบงขายอีกดว ย โทษสำหรบั ผฝู าฝนที่นำสารบอแรกซใส ในอาหาร ผูผลิตหรือจำหนาย ถือเปนการฝาฝนตามพระราชบัญญัติอาหาร พ.ศ.2522 โดยใหถือวาทำการ ผลิต หรือจำหนายอาหารไมบ รสิ ทุ ธิ์ซ่งึ มีโทษจำคกุ ไมเกิน 2 ปหรือปรบั ไมเกนิ 20,000 บาทหรือ ทงั้ จำทั้งปรับ คูม อื แนวทางการพฒั นาศูนยแ จง เตอื นภยั เฝาระวัง และรับเรื่องรอ งเรยี นปญ หาผลติ ภัณฑสขุ ภาพในชุมชน 75

ขอสังเกตในการเลือกซ้อื อาหารที่ปราศจากสารบอแรกซสำหรบั ผูบริโภค ผูบริโภคควรหลีกเลี่ยงการซื้อเนื้อหมทู ี่ผดิ ปกติจากธรรมชาติ เชน เนื้อหมูที่แข็งกดแลวเดงหรือมีผิวเปนเงา เคลือบ ไมควรซอื้ หมบู ดท่สี ำเร็จรปู ควรซื้อเปนชนิ้ แลว นำมาลางใหสะอาด โดยนำมาบดหรือสับเองหลกี เลย่ี งอาหาร ทีม่ ีลักษณะกรอบเดง หรอื อยูไ ดน านผิดปกติ สารฟอรม าลินหรือสารละลายฟอรมลั ดไี ฮด คืออะไร สารฟอรมาลนิ คอื สารละลายที่ประกอบดว ยแกส ฟอรมัลดีไฮดประมาณรอยละ 37–40 (ในนำ้ ) มเี มทานอล ปนอยูประมาณรอยละ 10–15 เพื่อปองกันไมใหฟอรมาลินเปลี่ยนรูปไปเปน โพลิเมอรพาราฟอรมัลดีไฮด ซึ่งเปน พิษมากกวาฟอรมาลินมาก ฟอรมาลินเปนสารที่ใชสำหรับ ดองศพเพื่อไมใหศพเนาเปอย ใชฆาเชื้อโรคฆาเชื้อรา และทำความสะอาดหองผูปวย ดังนั้นพอคาแมคาจึงนิยมนำฟอรมาลินมาแชผักเนื้อสัตวและอาหารทะเลสดทำให อาหารตาง ๆ สดอยูไดนาน โดยไมเนาเสียเร็วแตก อใหเกิดอันตรายตอผูบริโภคไดดังนั้นฟอรมาลินหรอื สารละลาย ฟอรมัลดีไฮด เปนวัตถุหามใชในอาหารตามประกาศของกระทรวงสาธารณสุขหากใครใสสารนี้ในอาหารจะตอง ระวางโทษจำคุกไมเกนิ 2 ปหรือปรับไมเ กนิ 20,000 บาทหรือท้งั จำท้ังปรับ นอกจากนี้ฟอรมาลินเปนสารที่นิยมใช ในวงการอุตสาหกรรมเคมีภัณฑ พลาสติก และ สิ่งทอ ดังนั้นจึงสามารถพบฟอรม ัลดีไฮดซึ่งระเหยเปนไอที่เปน พษิ ไดจากวัสดุสงั เคราะหแ ละ เครื่องใชไ ฟฟาตาง ๆ เชน กาว (วิทยาศาสตร) ฝาเพดานสำเร็จรูป ผาใยสังเคราะห เตา แกสหุงตม สที าบา นน้ำยาเคลือบเงาไม วสั ดบุ ุผิวเฟอรนเิ จอร พารติเคลิ บอรด พรมสงั เคราะห กระดาษทิชชู น้ำยา ทำความสะอาด เปน ตน ซ่ึงไอระเหยฟอรมัลดีไฮดนน้ั จดั เปนสารพิษในอากาศ ทำใหเกิดมลพิษในอากาศและถาพบ ฟอรมลั ดไี ฮดใ นปริมาณมากกอ็ าจเปน อนั ตรายกับผูท ี่ไดรับได ลกั ษณะท่ัวไปของฟอรมาลนิ เปน สารละลายใส ไมมีสี มกี ลิน่ ฉนุ เฉพาะตวั เปนสารรดี วิ ซ รุนแรง เมอ่ื สัมผัสกบั อากาศจะถูกออกซิไดสชา ๆ ไปเปนกรดฟอรมกิ ซึ่งมีฤทธิ์กัด กรอน มีคา pH ประมาณ 2.8–4.0 สามารถรวมตัวไดกับน้ำ แอลกอฮอล แตฟอรมาลินไมสามารถใชรวมกับสาร ดังตอไปนี้ คือ ดางทับทิม ไอโอดีน และไฮโดรเจนเปอรออกไซด ถาเปนฟอรมาลินที่เก็บไวนาน หรือเก็บไวที่ อุณหภูมิต่ำกวา 40องศาฟาเรนไฮต (4.4 องศาเซลเซียส) ฟอรมาลินจะเปลี่ยนรูป ไปเปนพาราฟอรมัลดีไฮด ซึ่งมี ลกั ษณะเปน ตะกอนสีขาวจึงไมควรนำไปใช เพราะจะเปนอันตราย ตอสตั วนำ้ การใชประโยชนฟอรมาลินเปนสารท่ี นิยมใชก นั ในหลายดา น ดังน้ี 1. ดา นการแพทย  ใชใ นการเกบ็ รกั ษาAnatomical specimensเพื่อคงสภาพของเน้อื เยื่อไมใ หเนาเสีย  ใชสำหรับฆาเชื้อโรคในเครื่องมือตาง ๆ เชน เครื่องฟอกเลือด (เครื่องลางไต) เครื่องมือเครื่องใชใน การเตรยี มและสงั เคราะหผ ลิตภณั ฑยาวคั ซีน เปน ตน  นอกจากนไ้ี อระเหยของฟอรมลั ดไี ฮดส ามารถนำมาอบหองฆาเช้ือโรคตามโรงพยาบาลได  สารละลายฟอรม าลินมฤี ทธ์ิฆาเช้ือรา คมู ือแนวทางการพัฒนาศนู ยแจง เตอื นภยั เฝา ระวงั และรบั เร่ืองรอ งเรียนปญ หาผลิตภณั ฑส ขุ ภาพในชุมชน 76

2. ดานเคร่ืองสำอาง  ใชในยาสีฟนยาบวนปาก สบู ครีมโกนหนวด เพื่อฆาเชื้อโรค โดยใชเปนสวนประกอบในความเขมขน ทีต่ ำ่ มาก  ใชในเคร่อื งสำอางเพอื่ ไมใหเหงื่อออกมาก  ใชใ นนำ้ ยาดับกลิ่นตวั และอนื่ ๆ  ใชเ ปนสวนประกอบของแชมพทู ่ีใชส ำหรบั สตั วเ ลยี้ ง 3. ดานอตุ สาหกรรม  สารประกอบเชิงซอนของฟอรมาลินมีคุณสมบตั ิทำใหผาและกระดาษแข็งเกาะกัน จึงนำมาใชในการ ทำบอรด หรือไมอัด ใชในอุตสาหกรรมสิ่งทอ เพื่อผลิตผงที่ใชใน การเปลี่ยนแปลงลักษณะน้ำหนักและความ แขง็ แรงของไหมสงั เคราะห ใชในการ รกั ษาผา ไมใ หยับหรือยน ในอุตสาหกรรมกระดาษ เพ่ือใหกระดาษลื่นและกัน นำ้ ได  ฟอรมาลินมีประโยชนใชเปนสารตั้งตนสำหรับผลิตภัณฑอื่นอีกมากมาย ที่ใชมาก คือนำไปทำเม็ด พลาสติกชนิดตาง ๆ ที่มีชื่อเรียกกันวายูเรีย-ฟอรมัลดีไฮด (urea–formaldehyde) หรือ ฟนอลฟอรมัลดีไฮด (phenol–formaldehyde) ที่ใชเปนกาวสำหรับเฟอรนิเจอรไม ใชทำโฟมเพื่อเปนฉนวน เปนตนและใชในการ ผลิตเรซนิ (melamine–formaldehyde)  ใชใ นการสังเคราะหส ีตา ง ๆ เชน สคี รามสแี ดง สอี ะครีลกิ  ใชในการยอ มเพ่ือปรับปรุงใหส ีและสยี อมตดิ แนนขึ้น  ใชในการฟอกสแี ละการพิมพแ ละฟอกหนังเปนตน  ใชในการผสมโลหะเพ่ือระงับการเกิดปฏิกิรยิ าออกซเิ ดชนั  ใชสำหรบั ถายภาพทำใหเ กบ็ รกั ษาไดน าน 4. ดา นการเกษตร  ใชส ำหรับการทำลายและปอ งกนั จลุ ินทรยี แ ละตน ไมท เี่ ปน โรค  ใชป อ งกันผลิตผลเกษตรจากการเสียหายระหวา งการขนสง และการเกบ็ รกั ษา  ใชฆาเช้อื ราในดนิ  ใชท ำความสะอาดสถานทเี่ ก็บอุปกรณเชนลงั ไม  ใชเ ปนปยุ  ใชใ นบอ เล้ยี งปลาเพ่ือปอ งกันการเกิดโรคในปลา  ใชเ ปนสวนผสมของสารละลายที่ใชเคลือบผักผลไมจ ำพวกสมระหวา งการเกบ็ เก่ียว เพอื่ ชะลอการเนา เสีย คูมือแนวทางการพฒั นาศนู ยแ จง เตอื นภยั เฝาระวัง และรับเร่ืองรอ งเรยี นปญหาผลติ ภณั ฑสขุ ภาพในชมุ ชน 77

อนั ตรายจากสารฟอรมาลนิ ในกรณที เี่ ราไดรับในปริมาณต่ำรางกายสามารถกำจัดได แตห ากไดรับในปริมาณท่ีสงู ขึ้นหรือมีความเขมขน มากขึ้น ฟอรมาลินจะเปลี่ยนรูปเปนกรดฟอรมิค (Formic acid) ซึ่งมีฤทธิ์ ทำลายการทำงานของเซลลในรางกาย ทำใหเ ซลลต ายได ฟอรมาลินน้ันมีพษิ ตอระบบตา ง ๆ เกือบ ทว่ั ทง้ั รางกาย ดังนี้  ฟอรมาลินจะมีพิษตอระบบทางเดินหายใจ หากไดรับในรูปของไอระเหยของฟอรมัลดีไฮดแมจะ ปริมาณต่ำ ๆ ถาถูกตาจะระคายเคืองตามากถาสูดดมเขาไปจะทำใหหลอดลมบวมทำใหแสบจมูกเจ็บคอไอหายใจ ไมออกปอดอักเสบน้ำทวมปอดทำใหเปนแผลหรือถึงขั้นตาบอด ถาสูดดมเขาไปมาก ๆ จะทำใหน้ำทวมปอดจน หายใจไมออก แนนหนาอก และตายในที่สุด อาการ เหลานี้อาจเกิดขึ้นหลายชั่วโมงหลังจากไดรับสารโดยไมมี อาการเจ็บปวดเลยก็ไดห ากไดรบั ปริมาณ นอ ยเปนเวลานานจะมีอาการไอและหายใจติดขดั เพราะหลอดลมอักเสบ เปนตน  ฟอรมาลินจะมีพิษรายแรงตอระบบทางเดินอาหารเมื่อรับประทานอาหารที่ปนเปอนฟอรมาลินใน ปรมิ าณมากจะทำใหป วดศีรษะอยางรุนแรง หัวใจเตนเรว็ แนน หนาอกปากและคอแหง คลน่ื ไสอาเจียนถายทองปวด ทองอยา งรุนแรงกระเพาะอาหารอักเสบเกิดแผลในกระเพาะอาหารหากไดรบั สารน้ีโดยการบริโภคจะเกดิ อาการพิษ โดยเฉียบพลนั ซึง่ อาการมีตั้งแตปวดทองอยาง รนุ แรง อาเจียน อุจจาระรว ง ปส สาวะไมอ อก หมดสติ ถาปลอยทิ้ง ไวอาจเสียชีวิตเพราะระบบ หมุนเวียนเลือดลมเหลว ถาหากไดรับในปริมาณ 60–90 ซีซี จะทำใหการทำงานของ ตับ ไต หัวใจและสมองเสื่อมลงและกอใหเกิดการปวดแสบปวดรอนที่คอและปากเกิดการระคายเคืองตอเยื่อบุ ทางเดินหายใจ คล่ืนไส อาเจยี น ปวดทอ งอยา งรุนแรง หมดสติได นอกจากนย้ี ังพบวาฟอรมาลนิ เปนสารกอมะเร็ง ดว ย  ฟอรมาลินมีผลตอผิวหนังเมื่อสัมผัสจะเกิดการระคายเคืองตอผิวหนัง ทำใหเกิดผื่นคัน เปนผื่นแดง เหมือนลมพิษจนถึงผิวหนังไหมเ ปลี่ยนเปนสีขาวไดหากสมั ผสั โดยตรงการปฐมพยาบาล  หากถกู ผิวหนงั ใหรบี ลางออกทันทีดวยการรนิ น้ำผานเปนปริมาณมาก ๆ เปน เวลา อยางนอย15นาที และจะไดผลดียง่ิ ขน้ึ เม่ือใชน ้ำยาแอมโมเนยี 5% ถาเปอนเสื้อผา ใหรีบถอดออก แลวลา งรางกายดวยน้ำและสบูออน สวนเส้อื ผา ใหน ำไปซกั กอนนำกลับมาใชใหม ในกรณีทอ่ี าการ ไมดขี ้ึนใหร ีบนำผูป วยสง แพทย  หากผูปวยเกิดระคายเคืองตาใหรีบลางออกจากตาโดยเร็วใหลางดวยน้ำเกลือน้ำเย็น ใหไหลผานตา เปนเวลาอยา งนอย 15 นาทีพรอมเปดเปลือกตาบนและลางเปนครั้งคราวหากยังมี อาการระคายเคืองอยูใหนำ ผปู วยไปพบแพทย  หากหายใจเขาไป ใหร ีบนำผูปวยออกจากบริเวณท่สี ัมผสั มายังที่ซง่ึ มีอากาศบริสทุ ธ์แิ ละใหผูปวยสูดไอ น้ำจากน้ำที่เติมแอมโมเนีย สำหรับสูดดมลงไป 2–3 หยด ถามีอาการรุนแรงให ชวยผายปอดและปมหัวใจแลวรีบ นำผูปวยสงแพทย คูมอื แนวทางการพฒั นาศนู ยแจงเตือนภัย เฝา ระวงั และรบั เร่ืองรอ งเรียนปญหาผลติ ภัณฑส ุขภาพในชุมชน 78

 หากกลืนหรือกินฟอรมาลนิ เขาไป ถาผูปวยยังมีสติอยูใ หดื่มน้ำตามเขาไปเปนปรมิ าณมาก ๆ หรือให ดื่มน้ำนมตามเขาไปหลังจากดื่มน้ำเขาไปแลว หรือให activated charcoal เขาไป ลางบริเวณปากผูปวยและให บวนปากดว ยน้ำรบี นำผปู วยสงแพทยโ ดยเร็วทสี่ ุด ขอแนะนำสำหรบั ผบู ริโภค แหลงอาหารที่มักพบฟอรมาลินปนเปอน ไดแก อาหารทะเล เนื้อสัตวผักสด และผลไมถาผูบริโภคสงสัยวา อาหารที่บริโภคนั้นมีฟอรมาลินไมควรซื้อมารับประทาน เพราะฟอรมาลินเปนสารที่มีกลิ่นฉุนมากเมื่อนำไปใสใน อาหารดังกลาว ผูบริโภคจะไดกลิ่นฉุนแนนอน ดังนั้นกอนการ รับประทานหรือประกอบอาหารควรลางใหสะอาด เสียกอน เพอื่ ความมั่นใจและรับประทานได อยางปลอดภยั วิธีการตรวจสอบวาอาหารมีฟอรมาลินปนเปอนอยูหรือไม อาจใชวิธีสังเกตงา ย ๆ ไดดังนี้ถาเปน เนื้อสัตวให สังเกตวาหากถูกแสงแดด หรือลมเปนเวลานานแลวยังสดอยูก็ไมควรซื้อ ถาเปนผักผลไมที่มีลักษณะแข็ง เขียว กรอบ หรอื สดผดิ ปกติ และถา เปนปลาหรอื กุงเนื้อแขง็ แตบ างสว น เปอยยยุ ไมค วรซ้ือมาประกอบอาหาร เน่ืองจาก อาจจะไดรับอันตรายจากฟอรมาลินที่ปนเปอนมาได สวนผักหรือผลไม ใหดมที่ใบ หรือหักกานหรือที่ผลวามีกล่ิน แสบจมูกหรือไม ถามีกล่ินแสดงวา มีฟอรม าลินปนเปอ น สำหรับการเลือกอาหารใหปลอดภัยจากอันตรายของฟอรมาลิน ควรเลือกซื้อดังนี้ ถาเปนเนื้อที่ไมแช ฟอรมาลิน หากถูกแสงแดด หรือลมเปนเวลานาน ๆ เนื้อจะมีลักษณะแหง และไมเตงตึง อยูเหมือนเดิม ควรเลือก ซื้อผักอนามัย หรือผักกางมุง เลือกผักที่ไมมีลักษณะแข็ง หรือกรอบจน เกินไปการเลือกอาหารทะเลควรเลือก อาหารที่สด เนื้อไมเปอยยุย สีไมผิดปกติ และอาหารทะเล ตองวางจำหนายในน้ำแข็งตลอดเวลาและที่สำคัญตอง ลา งอาหารใหสะอาดกอ นการปรงุ เสมอ สารซลั ไฟตหรอื สารฟอกขาว คอื อะไร สารฟอกขาวเปนสารเคมีประเภทหนึ่งที่มีการนำไปใชอยางแพรหลายในการผลิตอาหาร หลายประเภท ท้ัง ในอาหารที่อนุญาตใหใสสารฟอกขาว โดยพบการตกคางปริมาณสูงในอาหาร หลายชนิดทั้งที่จำหนาย ภายในประเทศและอาหารสงออกจึงถูกจัดเปนสารเคมีชนิดหนึ่งที่ตองมี การเฝาระวังการใชในผลิตภัณฑอาหาร อยา งใกลชดิ สารฟอกขาวที่นิยมใชในอาหารบานเราสวนใหญเปนกลุมของสารประกอบซัลไฟต ซึ่ง เปนชื่อรวมของกาซ ซลั เฟอรไดออกไซด (SO2) และเกลอื อนนิ ทรียข องกรดซลั ฟรู ัส ซ่งึ แตกตัวให ซัลเฟอรไดออกไซด สารฟอกขาวบาง ตัวไมไดรบั อนุญาตใหใชใ นอาหาร เนื่องจากเปนสารท่ีกอให เกิดอันตรายอยางมากตอสุขภาพ ไดแก สารไฮโดรซลั ไฟตหรือที่ชาวบานเรียกวา “ยาชัด” ซึ่งเปน สารที่นิยมใชในการฟอกยอมผา แตพบวาผูผลิตหลายรายนำมาใชใน การผลิตอาหารเพื่อฟอกสี อาหารใหดูนากนิ สารซลั ไฟตเปน สารเคมีท่ีนิยมใชในอุตสาหกรรมการผลติ อาหารหลาย ประเภท โดยใชเ ปน สารกนั เสียเพ่ือปองกันและยับยั้งการเจริญของจุลนิ ทรีย ใชเ ปน สารกันหืนเพ่ือปองกันการเกิด ปฏกิ ิรยิ าออกซเิ ดชันของไขมันในอาหารทจ่ี ะทำใหเกดิ การเหม็นหืนในผลติ ภัณฑนน้ั และท่สี ำคัญ ยังสามารถใชเปน สารฟอกขาวอีกดวย เนื่องจากมีคุณสมบัติยับยั้งปฏิกิริยาการเปลี่ยนแปลงเปน สีน้ำตาลซึ่งเกิดขึ้นในอาหารแตละ คูม อื แนวทางการพัฒนาศนู ยแจงเตือนภัย เฝา ระวงั และรบั เรื่องรอ งเรียนปญหาผลติ ภณั ฑสขุ ภาพในชมุ ชน 79

ประเภทเชน ผักผลไม น้ำผลไม น้ำหวานจากพืช และอาหาร ทะเล พวกกุง ปู ปลา ปลาหมึก เปนตน ดวย คณุ สมบตั ิเหลานี้เองทำใหมกี ารนำสารน้มี าใชอ ยา ง กวา งขวางในการผลิตอาหารตาง ๆ เชน  การผลิตนำ้ ตาล ทั้งนำ้ ตาลทราย นำ้ ตาลปบและนำ้ ตาลปก  การฟอกสผี ลิตภณั ฑจ ากแปง เชนแปงสาลี วนุ เสน เสน กวยเต๋ยี ว ขนมจีน เปน ตน  การผลติ อาหารทะเลแชแ ขง็  พืชผักผลไมที่ปอกเปลือกและตอ งการเก็บไวนาน ๆ โดยไมเกิดสีน้ำตาลเขมขน เชน การผลิตมันฝรัง่ อบแหง บางครงั้ มกี ารนำไปแชถั่วงอก หนอไม หรือใสในการผลิตผลไมแ หง ผลไมด องและแชอม่ิ  การผลติ นำ้ ผลไม  ใชเปนสารฆา เชอ้ื ในการผลิตไวน โดยปกติถาไดรับในปริมาณไมมาก รางกายคนจะมีเอนไซมที่สามารถเปลี่ยนสารซัลไฟต เปนสาร ซลั เฟตซึง่ ไมมีพิษตอรางกายและถูกขับออกจากรางกายทางปสสาวะ อยางไรกต็ าม การไดร ับสารกลุมน้ีในปริมาณ มากกอใหเกิดอันตรายตอ ผูบริโภคไดอาการ ความเปนพิษทีเ่ กดิ ขึน้ จะมีความแตกตางกันไปในแตล ะบุคคลกลมุ คน ที่มีความเสี่ยงสูงตอการไดรับสารกลุมนี้คือ กลุมผูที่เปนโรคหอบหืด อาการที่พบ คือหายใจขัด เจ็บหนาอก ปวด ทองคลื่นไส อาเจียน อุจจาระรวง เวียนศีรษะ ความดันเลือดต่ำ เปนลมพิษ โดยเฉพาะในกลุมผูที่เปนโรคหอบหืด อาจเกิดอาการช็อก หมดสติ และเสียชีวิตได ระดับความรุนแรงของอาการขึ้นอยูกับปริมาณการไดรับวามากนอย แคไ หน นอกจากนี้ สารนี้ยังสามารถทำปฏิกิริยากับวิตามินบางชนิด เชน ไทอามีนทำใหเสี่ยงตอ การเกิดโรคขาด วิตามินตัวนี้ ถาไดรับตอเนื่องเปนเวลานานจะเกิดพิษสะสมขึ้น โดยไปรบกวนการ ทำงานของเอนไซมกอใหเกิด ผลเสียตอ ระบบเมตาบอลซิ มึ ในรางกายได องคการอนามัยโลก ไดกำหนดคาความปลอดภัยตอ การบริโภคในชีวติ ประจำวันของสาร กลุมนี้ไวว า ไมค วร บรโิ ภคเกิน 0.7 มิลลิกรัม ซลั เฟอรไ ดออกไซดต อน้ำหนักตัว 1 กิโลกรัมตอ 1 วัน และหากมกี ารใชตอ งระบุในฉลาก สารซัลไฟตจัดเปนสารฟอกขาวที่ประเทศไทยอนุญาตใหใชในอุตสาหกรรมอาหารหลาย ประเภท ไดแก การผลิต นำ้ ตาล วนุ เสน เสนหม่ี กว ยเตีย๋ ว ลูกเกด และอาหารทะเลเยือกแขง็ เปน ตน โดยมีการกำหนดกลุมท่ีอนุญาตใหใช วัตถุเจือปนอาหารตามประกาศของกระทรวงสาธารณสุข ไดแก ซัลเฟอรไดออกไซด โซเดียมโพแทสเซียมซัลไฟต โซเดียมโพแทสเซียมไบซัลไฟต และโซเดียมโพแทสเซียมเมทาไบซัลไฟตเทานั้น และมีการระบุชนิดของอาหารท่ี อนุญาตใหใชโดยมีการ กำหนดปริมาณสูงสุดที่ยอมใหมีการตกคางในอาหารแตละประเภทแตกตางกันไป ขึ้นกับ ปรมิ าณ และลักษณะการบริโภคอาหารนั้น ๆ แตก็เปนการกำหนดตามมาตรฐานสากลซง่ึ เปนการศึกษาขอมูลตาม ลกั ษณะการบริโภคอาหารของชาวตะวนั ตก อยางไรก็ตาม มีการสำรวจพบการตกคางของสารฟอกขาวในกลุมของสารโซเดียมไฮโดรซัลไฟต ซึ่งไม อนุญาตใหใชในอาหาร สารกลุมนี้เปนสารเคมีที่นิยมใชเปนสารฟอกขาวใน อุตสาหกรรมตาง ๆ เชนฟอกยอม ส่ิง ทอ และกระดาษ เปนตน สารกลมุ น้มี ีความเปนพิษรุนแรง กวาสารซัลไฟตตวั อน่ื มาก ถา กนิ เขาไปจะทำใหเกิดการ อักเสบที่ลำคอและระบบทางเดินอาหาร มีอาการปวดทอง คลื่นไส อาเจียน การไหลเวียนเลือดลมเหลว ระบบ หายใจลม เหลว หมดสติ และอาจเสียชวี ิตได คมู ือแนวทางการพัฒนาศูนยแ จง เตือนภยั เฝา ระวงั และรบั เร่ืองรอ งเรียนปญ หาผลติ ภณั ฑส ุขภาพในชมุ ชน 80

เนื่องจากสารซัลไฟตมคี ุณสมบัติในการฟอกขาวที่มปี ระสิทธิภาพสูงและราคาถกู จึงมีผูผลิต หลายรายนยิ ม นำไปใชในการฟอกขาวอาหารหลายประเภท ท้ังในชนิดท่อี นุญาตและไมอนุญาต ใหใสสารฟอกขาวดังมกี ารสำรวจ พบปริมาณซัลเฟอรไ ดออกไซตตกคา งในปรมิ าณสูงในอาหารท่ี จำหนายตามทองตลาดหลายประเภทดังนั้นในการ เลือกซื้ออาหารควรดูฉลากท่ีแสดงการใชวัตถุเจอื ปนอาหารทีม่ ีการระบุ ในฉลาก สำหรับคนที่เปนโรคหอบหืดควร ระวังการบริโภคอาหารทีม่ ีการใชสารฟอกขาวกลุมท่ี กลาวมานี้ในการผลิตไมควรบริโภคอยางตอ เนอื่ งเปน ประจำ สวนในอาหารที่ไมตองแสดงฉลากควรสังเกตลักษณะของอาหารนั้นวาโดยธรรมชาติของ อาหารควรเปน อยางไรเชนผักหรือผลไมที่ปอกเปลือกเมื่อวางทิ้งไวจะมีสีคล้ำขึ้น ถั่วงอก เมื่อเด็ดหางออกบริเวณที่มีรอยฉีกขาด นั้นจะมีสีคล้ำขึ้น น้ำตาลชนิดตาง ๆ มกั มี สีน้ำตาลถา ผลิตโดยไมใชสารฟอกขาว น้ำตาลปบ น้ำตาลปก เม่ือเก็บไว จะมีสีน้ำตาลเขมขึ้นเรื่อย ๆ ถายังคงสภาพเดิมไมเปลี่ยนสี เมื่อเก็บไวนาน ๆ ที่อุณหภูมิหองแสดงวามีการใชสาร ฟอกขาวในการผลิต สารโพลารน้ำมันทอดซ้ำ คอื อะไร สารโพลารน้ำมันทอดซ้ำคือ สารประกอบที่มีขั้วในน้ำมันทอดอาหารซึ่งเกิดระหวาง กระบวนการทอด เม่ือ น้ำมันผานกระบวนการทอดอาหารแบบทอดทวมที่อุณหภูมิสูงประมาณ 170–180 องศาเซลเซียส เปนระยะเวลา นานความชื้นของอาหารและออกซิเจนจากอากาศจะเรง การเสอ่ื มสลายของน้ำมัน โดยเกิดปฏิกิริยาเคมีท่ีสำคัญ 3 อยาง คือ ไฮโดรไลซิส (Hydrolysis) ออกซิเดชัน (Oxidation)และโพลิเมอรไรดเซชัน(Polymerization)ซ่ึง ผลกระทบทางกายภาพจะ ทำใหสี กลิ่นและรสชาติของน้ำมันเปล่ียนไป จุดเกิดควันลดลงและมีความหนืดมากขน้ึ สารโพลาร เปนตัวบงชี้ถึงการเสื่อมคุณภาพของน้ำมันท่ีเปนท่ียอมรับในกลุมประเทศทางยุโรป โดยประเทศตาง ๆ ไดกำหนดคาสารโพลารทั้งหมดในน้ำมันแตกตางกันเชนประเทศเยอรมันกำหนดคาโพลารไมเกิน รอยละ 24 ประ เทศเบลเยย่ี ม ฝรง่ั เศส ฟน แลนด สาธารณรัฐเช็ค สเปน อติ าลี ฮงั การี และไทย กำหนดสารโพลารไมเกินรอยละ25 ขณะที่ประเทศออสเตรียและสวิสเซอรแลนดกำหนดไวไมเกิน รอยละ 27 สารโพลีไซคลิก อะโรมาติก ไฮโดรคารบ อน โพลีไซคลิก อะโรมาติก ไฮโดรคารบ อนเปน กลมุ สารประกอบไฮโดรคารบอน ทเ่ี กดิ จากกระบวนการ เผาไหมของสารอินทรียที่ไมสมบูรณซึ่งพบในเขมาควันไฟ ไอเสียของเครื่องยนต การเผาไหมในเครื่องยนต บุหรี่ เตาเผาเชื้อเพลงิ ในโรงงานอุตสาหกรรม สว นท่ไี หมเกรียมของอาหารปง ยา ง อาหารทอดกรอบ อาหารรมควนั และ ควันที่เกิดจากน้ำมันทอดซ้ำสวนใหญไ มละลายน้ำดงั นัน้ จึงสะสมในชั้นไขมันของรา งกาย จากการศึกษาวิจัยพบวา น้ำมันพืชที่ผานการใชซ้ำ ๆ หลายครั้งคุณภาพของน้ำมันจะมีการ เปลี่ยนแปลงอยางชัดเจน โดยคาโพลารและ ปริมาณสารโพลีไซคลิก อะโรมาติกไฮโดรคารบอนจะ เพิ่มสูงขึ้นเมื่อมีการใชน้ำมันทอดซ้ำหลายคร้ังการใชน้ำมัน ทอดซ้ำทเ่ี ส่ือมคณุ ภาพแลว จงึ เปน ความเสี่ยงท่ผี ูบรโิ ภคจะไดร ับสารกอมะเร็งจากการใชน้ำมันทอดซ้ำ ๆ โดยการ ใชน้ำมันทอดซ้ำ ๆ เปนเวลานานกอใหเกิดผลกระทบตอสุขภาพ โดยมีหลักฐานทางวิทยาศาสตรการแพทยยืนยนั ดงั นี้ 1. น้ำมันที่ผานการทอดซ้ำจะมีคุณคาทางโภชนาการลดลง ในหนูทดลองพบวาการ เจริญเติบโตลดลง ตับและไตมีขนาดใหญข้ึน มีการสะสมไขมันในตับ การหลั่งเอนไซมทำลาย สารพิษในกระเพาะอาหารเพิ่มข้ึนแสดง ใหเห็นวารา งกายไดสารพิษมากขนึ้ คูมอื แนวทางการพัฒนาศูนยแจง เตือนภยั เฝาระวงั และรบั เรื่องรอ งเรียนปญ หาผลติ ภัณฑส ขุ ภาพในชมุ ชน 81

2. ไอระเหยจากน้ำมันทอดอาหาร หากสูดดมเปนเวลานานจะเกิดอันตรายตอสุขภาพการศึกษาทาง ระบาดวิทยา พบความสัมพันธระหวางการเกิดโรคมะเร็งปอดของผูหญิงจีนและ ไตหวันที่ไมสูบบุหรี่ เพราะสูดไอ ระเหยของน้ำมันในการผัดหรือทอดอาหาร และพบสารกอมะเร็ง ในไอระเหยของน้ำมันทอดอาหารซึ่งพิสูจนแลว วา ทำใหเกดิ เนื้องอกในปอดและ มะเร็งเม็ดเลอื ดขาว ในหนูทดลอง 3. นำ้ มันทที่ อดซ้ำนานเกนิ 20 ชั่วโมง ข้นึ ไปจะเกดิ สารโพลารในน้ำมันสูง 4. จากการสำรวจพบวา หากเปนการปรุงอาหารเพื่อบริโภคในครัวเรือนการใชนำ้ มัน ทอดซ้ำ 2–3 คร้ัง ถือวาคอนขางปลอดภัย เนื่องจากมีสารโพลารไมเกินรอยละ 25 แตในรานอาหาร จานดวนอาหารทอดในตลาด หรือรา นริมถนน คอ นขางทจ่ี ะเปน อนั ตรายตอ สุขภาพขอแนะนำการใชนำ้ มันทอดอาหาร เพื่อความปลอดภัยของผูบริโภคควรมีหลักปฏิบัติในการใชน้ำมันทอดอาหาร เพื่อชะลอ การเสื่อมสลายตัว ของน้ำมันใหชาลง ดงั น้ี 1. ในครวั เรือนไมควรใชนำ้ มันทอดอาหารซ้ำเกนิ 2 คร้งั 2. หากจำเปนตองใชน้ำมันใหเทน้ำมันเกาทิ้งหนึ่งในสามและเติมน้ำมันใหมกอนเริ่มการทอดครั้งตอไป แตถ า น้ำมันทอดอาหารมีกล่ินเหม็นหืน เหนยี วขน สดี ำฟองมาก เปนควนั งายและเหม็นไหม ควรทงิ้ ไป 3. ไมค วรทอดอาหารไฟแรงเกินไป และรกั ษาระดบั นำ้ มนั ในกระทะใหเทาเดมิ เสมอ 4. ซับน้ำสว นท่เี กินบรเิ วณผิวหนาอาหารดิบกอ นทอด เพือ่ ชะลอการเสื่อมสลายตวั ของ นำ้ มัน 5. หมั่นกรองเศษอาหารทิ้งระหวางการทอดและหลงั การทอดอาหาร 6. ควรทอดอาหารครั้งละไมมากเกินไป เพื่อใหความรอนของน้ำมันทอดอาหารกระจาย ทั่วถึงและใช เวลาในการทอดนอ ยลง 7. เปลี่ยนน้ำมันทอดอาหารบอยขึ้น หากทอดอาหารประเภทเนื้อสัตวที่มีสวนผสมของ เกลือหรือ เครื่องปรงุ รสปริมาณมาก 8. ปดแกสทันทีหลังทอดอาหารเสร็จ หากอยูระหวางชวงพักการทอด ควรลดไฟลงหรือ ปดเครื่องทอด เพอ่ื ชะลอการเสื่อมสลายตัวของน้ำมันทอดอาหาร 9. หลีกเลย่ี งการใชกระทะเหล็ก ทองแดง หรือทองเหลือง ในการทอดอาหาร เพราะจะ ไปเรงการเสื่อม สลายของน้ำมนั ทอดอาหาร 10. เกบ็ น้ำมนั ท่ผี านการทอดอาหารไวใ นภาชนะสแตนเลสหรือแกว ท่ีมฝี าปดสนทิ โดยเก็บ ในทเ่ี ยน็ และไมโดนแสงสวา ง คูม ือแนวทางการพัฒนาศนู ยแจง เตอื นภัย เฝาระวัง และรับเร่ืองรองเรียนปญหาผลติ ภัณฑสุขภาพในชุมชน 82

ความรูทว่ั ไปเกย่ี วกบั อนั ตรายของยาฆาแมลง ยาฆา แมลงไมเพยี งเปน พิษเฉพาะกับแมลง หากยงั เปน พิษและอันตรายกบั สิ่งมชี ีวิตอื่นๆ เชน คนหรือสัตว ยาฆาแมลงจงึ จดั เปนสารเคมที เ่ี ปน พิษตอสงิ่ มชี วี ติ ซ่ึงอาจมคี วามรุนแรงแตกตางกันไป โดยสามารถเขาสูร างกายได 3 ชองทางดวยกัน ดังน้ี 1. ทางปาก จากการรับประทานเขาไปโดยไมรูตัว เชน การรับประทานพืช ผัก ผลไม ที่มีสารเคมีฆา แมลงปนเปอ นอยู การดม่ื น้ำในขณะฉดี สารพษิ การตั้งภาชนะใสอ าหารไวใ กลบรเิ วณขณะฉีดพนยาฆา แมลง 2. ทางระบบหายใจ คือการไดรับสารพิษขณะฉีดพน โดยการหายใจทางปากหรอื จมูกสารพิษพัดปลิวมา กับลมแลวหายใจเขา ไป ทำใหเ กิดพษิ กับรางกายได 3. ทางผวิ หนงั โดยการแทรกซึมของสารพิษเขา ทางผวิ หนงั เชน ละอองสารพิษปลวิ ถูกผวิ หนัง สารพิษ หกโดนผิวหนัง อันตรายจากสารพิษอาจไมแสดงอาการทันที แตอาจสะสมไวในรางกายแลวแสดงอาการภายหลัง จนไม อาจทราบสาเหตุของอาการเจ็บปวย ลักษณะอาการที่เกิดจากสารเคมีฆาแมลงอาจมีอาการ เชน อาจเกิดฤทธิ์ ทำลายระบบประสาท สายตาฝา ฟาง มอื ส่นั หวั ส่นั บางครัง้ มอี าการปวดศีรษะอยางรนุ แรงจนถึงชวี ิต อาการโดยทว่ั ไปของผทู ่ีไดร ับสารพิษจากยาฆา แมลง มดี ังตอ ไปน้ี 1. ออนเพลยี 2. ปวดศีรษะ 3. แนนหนา อก 4. มองเห็นภาพไดลางเลือน มา นตาหร่ี 5. นำ้ ลายและเหงื่อออกมาก 6. คลืน่ ไส อาเจยี นทอ งรว ง หรอื ปวดทอ ง คมู อื แนวทางการพฒั นาศูนยแจง เตือนภัย เฝาระวงั และรบั เรื่องรองเรียนปญหาผลิตภัณฑส ขุ ภาพในชมุ ชน 83

ความรูเก่ยี วกบั เห็ดพิษ คมู อื แนวทางการพฒั นาศนู ยแจงเตอื นภัย เฝาระวงั และรับเรื่องรอ งเรยี นปญหาผลิตภณั ฑสขุ ภาพในชุมชน 84

วธิ ีทำ แอลกอฮอลเจลลา งมือ สูตรกรมวทิ ยาศาสตรการแพทย สว นผสมและอัตราสวน 1. น้ำรอน ปรมิ าณ 142.75 กรัม 2. 95% เอทิลแอลกอฮอล ปริมาณ 350 กรัม 3. คารโ บพอล 940 ปริมาณ 2.5 กรมั 4. ไตรเอทาโนลามีน ปรมิ าณ 1.75 กรมั 5. กลีเซอรนี ปรมิ าณ 3 กรัม วธิ ที ำ 1. คอ ย ๆ เท คารโบพอล 940 ปริมาณ 2.5 กรมั ลงในน้ำรอน คนใหสม่ำเสมอจนละลายหมด ปลอยให พองตวั เตม็ ท่ี 2. จากน้ันเตมิ 95% เอทิลแอลกอฮอล ปรมิ าณ 350 กรัม ลงไป ระหวา งเติมตองคนอยูตลอด คนใหเขา กัน 3. คอย ๆ เตมิ ไตรเอทาโนลามีน ปรมิ าณ 1.75 กรมั ลงไปเพ่ือปรบั ความเปนกรดดา ง 4. เตมิ กลีเซอรนี ปรมิ าณ 3 กรมั เพอ่ื เพม่ิ ความชุมช้นื ใหก บั ผิว คนใหเ ขากนั ไดแอลกอฮอลเจลประมาณ 500 กรัม นำใสลงภาชนะที่สะอาดและปดสนิท เชน ขวดหัวปม หลอดบรรจุแบบ ฝากด เปน ตน คูมอื แนวทางการพัฒนาศูนยแจงเตือนภยั เฝา ระวงั และรับเรื่องรอ งเรียนปญ หาผลติ ภณั ฑส ขุ ภาพในชุมชน 85

คมู อื แนวทางการพฒั นาศนู ยแจง เตือนภยั เฝา ระวงั และรบั เรื่องรองเรยี นปญ หาผลติ ภัณฑส ขุ ภาพในชุมชน 86

คมู อื แนวทางการพฒั นาศนู ยแจง เตือนภยั เฝา ระวงั และรบั เรื่องรองเรยี นปญ หาผลติ ภัณฑส ขุ ภาพในชุมชน 87

คมู อื แนวทางการพฒั นาศนู ยแจง เตือนภยั เฝา ระวงั และรบั เรื่องรองเรยี นปญ หาผลติ ภัณฑส ขุ ภาพในชุมชน 88

คมู อื แนวทางการพฒั นาศนู ยแจง เตือนภยั เฝา ระวงั และรบั เรื่องรองเรยี นปญ หาผลติ ภัณฑส ขุ ภาพในชุมชน 89

ชุดทดสอบบอแรกซ (ผงกรอบ) ในอาหารและสารเคมี การบริโภคอาหารท่มี สี ารบอแรกซเจือปนจะทำใหเ ปนอันตรายตอสุขภาพ กระทรวงสาธารณสุขจึงหามนำ สารบอแรกซมาเจือปนในอาหาร แตป จจบุ นั ยังตรวจพบสารบอแรกซใ นอาหารหลายชนดิ ผลกระทบตอสุขภาพ  เปน พษิ ตอไตทำใหเ กดิ ไตวายได  สะสมในสมอง  ทำใหท างเดนิ อาหารเกดิ การระคายเคือง  ถาเปนผูใหญ ไดรับสารบอแรกซ 15 กรัมหรือเด็กไดรับ 5 กรัม จะทำใหอาเจียนเปนเลือด และอาจ ตายได ขอ กำหนดกฎหมาย  ประกาศกระทรวงสาธารณสุขฉบับที่ 151 (พ.ศ. 2536) กำหนดใหบอแรกซเปนสารที่หามใชใน อาหารผฝู าฝนมีโทษใหป รบั ไมเ กิน 20,000 บาท  พระราชบญั ญตั ิคุมครองผบู รโิ ภค พ.ศ. 2544 กำหนดบอแรกซเ ปนสนิ คา ควบคมุ ฉลาก ตอ งมขี อ ความ “บอแรกซอ นั ตรายอาจทำใหไตวาย หามใชใ นอาหาร” ถา ไมม ฉี ลากหรือมีฉลาก แตการแสดงฉลากไมถกู ตอ งระวาง โทษ จำคุกไมเกิน 6 เดือน หรือมีโทษปรับไมเกิน 50,000 บาท ถาเปนการกระทำของผูผลิตหรือผูสั่งหรือนำเขา ตอ งระวางโทษจำคกุ ไมเ กนิ 1 ป หรือปรบั ไมเ กิน 100,000 บาท ตวั อยางเปา หมาย  เน้อื สตั วแ ละผลิตภัณฑ (หมบู ด ปลาบด ทอดมัน ลูกชิน้ หมูสด เนื้อสด ไสก รอก ฯลฯ)  ผลไมด อง ผลไมแชอ่ิม ผลไมแ หง  ขนมหวานท่ที ำจากแปง (ทบั ทมิ กรอบ ลอดชอง วนุ ซา หร่มิ ฯลฯ)  บะหม่ี แผนเกยี๊ ว คมู ือแนวทางการพัฒนาศนู ยแ จงเตือนภัย เฝา ระวัง และรับเร่ืองรองเรยี นปญ หาผลิตภณั ฑสุขภาพในชมุ ชน 90

ประโยชนของชุดทดสอบ ใชตรวจสอบบอแรกซในอาหารและสารเคมีที่ใชผสมอาหาร ซึ่งจะทราบผลไดทันที เพื่อเปนแนวทางเฝา ระวงั ความปลอดภัยของอาหาร จำนวนตวั อยา งทต่ี รวจได/ ชุด 100 ตัวอยา ง ความไวของชดุ ทดสอบ ระดบั ตำ่ สดุ ท่ีตรวจได 100 มลิ ลิกรมั /กิโลกรมั (ในอาหาร) และ 50 มลิ ลิกรมั /กโิ ลกรัม (ในสารเคมี) อุปกรณชุดทดสอบ  อปุ กรณใ นชุดทดสอบ - ถว ยยาพลาสตกิ 1 ใบ - กระดาษขมนิ้ (100 แผน) 1 ขวด - หลอดหยดยา 1 อนั - น้ำยาทดสอบบอแรกซ 2 ขวด - ชอ นพลาสตกิ 1 คัน - คูมือชุดทดสอบ 1 แผน  อุปกรณป ระกอบการตรวจ  เขยี งพลาสติก 1 อัน  มดี 1 เลม  จานกระเบ้ืองหรอื แผน กระจก 1 ชิ้น การปฏบิ ตั เิ ม่อื ใชชุดทดสอบเสรจ็ แลว  เขยี ง มีด ถวยพลาสตกิ ชอนพลาสตกิ แผน กระจก ใหล า งดว ยผงซักฟอก และนำ้ ให สะอาด ผึ่งให แหงกอ นท่ีจะนำไปเก็บในกลอ งชดุ ทดสอบ  กระดาษขม้ินควรปดฝาขวดทนั ทเี ม่ือหยบิ กระดาษขมนิ้ ออกมาแลว  นำ้ ยาทดสอบบอแรกซปด จกุ ขวดใหแ นนกอ นเก็บ  หลอดหยดยา :ใชห ลอดหยดยาดดู นำ้ สะอาดแลว บีบทง้ิ ทำซ้ำ 3-4 ครั้งทิ้งไวใหแหง แลวเก็บทเ่ี ดมิ การเก็บรกั ษา / อายุการใชง าน  เกบ็ ทอี่ ณุ หภมู ิหอง / 2 ป  ดูวนั หมดอายุท่กี ลอ งบรรจุ ขอควรระวงั 1. ถาตัวอยางที่ตรวจมสี ภาพเปนดางสูง (ขาวตมน้ำวุน ปลาหมึกแหงแชดาง)อาจทำใหเกิด ผลบวกลวง ได ตองใสน ้ำยาทดสอบบอแรกซเพิม่ ขึ้นจนแนใจวาตัวอยางหมดความเปน ดา งแลวหรือทดสอบดวยกระดาษลิตมัส จงึ จะทดสอบดว ยกระดาษขมิ้นได คูมือแนวทางการพฒั นาศนู ยแจง เตือนภยั เฝาระวงั และรบั เรื่องรอ งเรยี นปญหาผลิตภัณฑส ุขภาพในชุมชน 91

2. หากใชที่เปาผมในการทำกระดาษขมิ้นใหแหง ไมควรใชความรอนสูง หรือเปาใกลกับ กระดาษขม้ิน มากเกินไป เนื่องจากจะทำใหกระดาษเปลี่ยนเปนสีน้ำตาลได ทำใหอานผลไดไมชัดเจนควรอานผลทันทีเมื่อ กระดาษแหง เนอ่ื งจากถา ท้ิงไวนานจะทำใหกระดาษมสี เี ขมเกินจรงิ 3. ตัวอยางบางชนิดอาจจะมีไขมันมาก เมื่อจุมกระดาษขมิ้นในตัวอยาง ไขมันจะเคลือบที่ผิวของ กระดาษขมิ้นดังนั้นอาจมีเพียงบางสวนที่เปลี่ยนสีทำใหอานผลไดไมชัดเจนจึงควรกำจัด ไขมันออกจากกระดาษ ขม้ินโดยปาดกบั ปากถวยยาใหหมดกอ นนำมาทำใหแหง 4. ตองทำความสะอาดแผนรองกระดาษขมิ้นทุกครั้งกอนนำไปใชตรวจตัวอยางชุดตอไปและไมควรวาง แผนกระดาษขมิ้นในตำแหนงที่เคยวางแผนกระดาษขมิ้นที่ตรวจตัวอยางอื่นมากอน แลวและยังไมไดทำความ สะอาดเนื่องจากจะทำใหเกิดการปนเปอนและอานผลผิดพลาดไดและควรทำเครื่องหมายที่แผนรองทุกครั้งที่วาง กระดาษทดสอบเพื่อปองกนั การสับสน 5. สามารถใชชุดทดสอบตรวจไดทัง้ อาหารสดหรืออาหารท่ีทำใหสกุ แลว 6. น้ำยาทดสอบบอแรกซ มีสภาพเปน กรด หากหกเปอ นมือหรือสวนหนึ่งสวนใดของรางกายใหลางดวย นำ้ และฟอกสบใู หสะอาด 7. อยาวางชดุ ทดสอบไวใกลม อื เด็ก แนวทางแกปญ หาเมอ่ื ตรวจพบบอแรกซในอาหาร  แนะนำผูผลิตอาหารใหเ ลกิ ใชสารบอแรกซ เน่อื งจากผดิ กฎหมายและเปน อันตรายตอ สุขภาพของผูที่ บริโภคอาหารน้นั  ถาพบบอยคร้ัง ควรจะแจง ใหเจาหนาทส่ี าธารณสุขเก็บตัวอยางสงตรวจทหี่ องปฏบิ ตั กิ ารตอ ไป วธิ กี ารทดสอบบอแรกซในอาหาร ข้ันตอนท่ี 1 สับตวั อยางเปนชิน้ เลก็ ๆ เทาหัวไมขดี ไฟ ขน้ั ตอนที่ 2 ตักตัวอยา ง 1 ชอนในถว ยยา ขัน้ ตอนท่ี 3 เตมิ น้ำยาทดสอบบอแรกซจ นทวมตวั อยาง กวนใหเ ขากัน คมู ือแนวทางการพัฒนาศูนยแจง เตือนภยั เฝา ระวัง และรบั เร่ืองรองเรียนปญหาผลติ ภณั ฑส ขุ ภาพในชุมชน 1

ขน้ั ตอนที่ 4 จุมกระดาษขม้ินใหเปย กคร่ึงแผน ขน้ั ตอนที่ 5 วางกระดาษขมิ้นบนจานกระเบ้ือง หรอื แผนกระจก แลว นำไปวางกลางแดดนาน 10 นาที (อยาวางกระดาษขมิ้นชิดกันหรือใชท ีเ่ ปาผมเปา 1นาที) วธิ ีการทดสอบบอแรกซในสารเคมี ขั้นตอนที่ 1 ตักสารเคมีปริมาณเลก็ นอ ยใสในถวยยา ขน้ั ตอนที่ 2 เติมนำ้ ยาทดสอบบอแรกซ จำนวน 5 มลิ ลิลติ ร ข้ันตอนท่ี 3 กวนใหส ารเคมีละลาย ข้นั ตอนท่ี 4 จมุ กระดาษขมนิ้ ในสารละลายใหเปยกครึง่ แผน ขัน้ ตอนท่ี 5 วางแผนกระดาษขม้ินบนแผนกระจก หรอื ชามกระเบอื้ ง แลว นำไปวางกลางแดด10 นาที หรอื ใชที่เปาผมเปา 1 นาที คมู อื แนวทางการพัฒนาศนู ยแจงเตอื นภยั เฝา ระวัง และรบั เร่ืองรอ งเรยี นปญ หาผลติ ภณั ฑส ุขภาพในชมุ ชน 2

การประเมินผล ➲ถากระดาษขม้นิ มีสสี ม จนถงึ สแี ดง แสดงวา ตัวอยางมีสารบอแรกซเจอื ปนอยู ➲ถากระดาษขมน้ิ มสี ีอน่ื ไมใ ชสสี ม หรอื แดง แสดงวา ตวั อยางไมม สี ารบอแรกซ ชดุ ทดสอบฟอรม าลนิ ในอาหาร (นำ้ ยาดองศพ) แมคา ท่ขี ายอาหารทะเลสด ผกั สด เครอื่ งในสด มกั จะมีการนำน้ำยาดองศพมาแชอ าหาร เพ่ือใหสดเสมอ แตนำ้ ยาดองศพเปน อนั ตรายตอ สขุ ภาพ ผลกระทบตอ สขุ ภาพ  หากบริโภคฟอรมาลนิ ทีป่ นเปอ นในอาหารเปน เวลานานจะทำใหเ กิดมะเร็งได  สัมผสั หรือสูดดม จะทำใหผวิ หนงั อักเสบ ระคายเคืองทีต่ า จมกู ระบบทางเดินหายใจ  ถา รบั ประทาน 30 – 60 มิลลลิ ติ ร จะทำใหเ กิดอาการปวดทองรุนแรง อาเจียน ทองเดนิ หมดสตแิ ละ เสยี ชีวติ ขอ กำหนดกฎหมาย  ประกาศกระทรวงสาธารณสขุ ฉบับที่ 151 (พ.ศ. 2536) กำหนดไว “หามนำฟอรมาลินมาใชในอาหาร” ตัวอยางเปา หมาย  น้ำแชอาหารทะเลสดและเน้อื สัตวต างๆเชน ผาขีร้ ิว้ ขาไกเ ลาะกระดกู แมงกะพรุน ฯลฯ  ผักสดชนดิ ตา งๆ เชน ถว่ั ฝกยาว เสนมะละกอ เห็ดฟาง ขิงฝอย กระชายฝอย ฯลฯ  ผักที่มีกลิ่นแรง เชน ผักชี ขึ้นฉาย ตนหอม ผักกระเฉด ชะอม สะตอ เปนตัวอยางที่อาจพบฟอร-มัล ดีไฮตในธรรมชาติ ปริมาณต้งั แต 5–40 มิลลิกรมั ตอกิโลกรมั คมู ือแนวทางการพฒั นาศนู ยแ จง เตือนภยั เฝา ระวงั และรับเรื่องรองเรยี นปญหาผลิตภัณฑสขุ ภาพในชมุ ชน 3

ประโยชนข องชุดทดสอบ สามารถตรวจสอบการใชน ้ำยาดองศพในผักสด อาหารทะเลสด ทราบผลไดท นั ทีเพ่ือเฝา ระวงั ดา นความ ปลอดภยั ของอาหาร จำนวนตัวอยางท่ีตรวจได / ชดุ 50 ตวั อยาง ความไวของชดุ ทดสอบ ระดับต่ำสดุ ที่ตรวจได 0.5 มิลลิกรมั / 1 กโิ ลกรัม อปุ กรณชดุ ทดสอบ  อุปกรณใ นชุดทดสอบ - ผงทดสอบฟอรม าลนิ 1 1 ขวด - ผงทดสอบฟอรมาลนิ 2 1 ขวด - น้ำยาทดสอบฟอรม าลนิ 3 1 ขวด - ถวยพลาสตกิ 1 ใบ - หลอดหยด 3 หลอด - คูมือชดุ ทดสอบ 1 แผน การปฏบิ ัติเมือ่ ใชช ดุ ทดสอบเสรจ็ แลว  สารละลายฟอรม าลนิ 1, 2 และน้ำยาทดสอบฟอรมาลนิ 3 ปด จุกใหแ นน แลวเก็บลงกลอง  ถว ยพลาสติกเทน้ำในถว ยทิง้ ลา งดว ยน้ำสะอาด คว่ำใหแหง แลวเกบ็ ลงกลอง  หลอดหยดใชหลอดดูดนำ้ สะอาดแลว บบี ทง้ิ ทำซ้ำ 3–4 ครัง้ ทงิ้ ไวใ หแ หงแลวเกบ็ ลงกลอง การเก็บรกั ษา / อายุการใชง าน  เกบ็ ทอี่ ุณหภูมหิ อ ง / 2 ป  ดวู ันหมดอายุทกี่ ลองบรรจุ ขอ ควรระวัง 1. ไมควรตรวจสอบอาหารประเภทมกี ลิน่ ฉุน เชน ผักชะอม กระถิน ผักกระเฉดสะตอผักกลุมน้ีอาจพบ ฟอรมาลนิ ในธรรมชาตปิ ระมาณ 40 มลิ ลิกรัม ตอ 1 กิโลกรมั อาหารทะเลที่ไมสด จะมกี ล่นิ เหมน็ จะมีฟอรมาลินได ประมาณ 5 มิลลิกรมั ตอ 1 กโิ ลกรัม 2. สารทดสอบจำเพาะกับฟอรมัลดีไฮด เปนสารกลุมอัลดีไฮดประเภทหนึ่ง ซึ่งเปนองคประกอบของ อาหารตามธรรมชาติ การทดสอบตัวอยางจึงตองหลีกเลี่ยงการบดตัวอยางใหใชน้ำลางหรือน้ำแชตัวอยางเทาน้ัน เพอื่ ปองกันผลบวกลวง 3. อาหารที่นำมาตรวจสอบ ควรเก็บในสภาพแชเย็น เนื่องจากฟอรมาลินสามารถระเหย ไดดวยความ รอ น คมู ือแนวทางการพัฒนาศูนยแ จง เตอื นภยั เฝาระวงั และรบั เรื่องรอ งเรียนปญหาผลติ ภณั ฑส ขุ ภาพในชมุ ชน 4

4. ควรตรวจสอบตัวอยางทันที ไมควรเก็บตัวอยางอาหารไวหลายวัน เนื่องจากปริมาณ ฟอรมาลินใน อาหารจะลดลงไดจากการระเหย และอาจเกิดปฏิกิริยากับสารอาหารจะทำใหผลผิดพลาดไดเปนไดทั้งแบบ Irreversible (ทดสอบไมพบ) และ Reversible (ทดสอบพบ) 5. น้ำยาทดสอบฟอรม าลิน 3 มีสภาพเปนกรดหากหกเปอนมือ หรือสวนหนึ่งสวนใดของรางกายใหล า ง ดวยน้ำและฟอกสบใู หสะอาด 6. อยา วางชดุ ทดสอบไวใ กลมือเดก็ แนวทางแกป ญหาเม่ือตรวจพบฟอรม าลนิ ในอาหาร  แนะนำรา นคาใหเลกิ ใชน ำ้ ยาดองศพในอาหาร เน่อื งจากมีพษิ ตอสขุ ภาพถา บริโภค อาหารน้นั เขา ไป  ถาพบวา มีการใชบอย ใหแจงเจา หนาทีส่ าธารณสุขใหเ ก็บตวั อยา ง สง ตรวจที่หองปฏบิ ัติการตอ ไป วธิ กี ารทดสอบฟอรมาลนิ ในอาหาร (น้ำยาดองศพ) ข้นั ตอนท่ี 1  ถา ตัวอยางเปน ของเหลว เทนำ้ แชอ าหารลงใน ขวดนำ้ ยาทดสอบ ฟอรม าลนี 1 จำนวน 1/2 ขวด ปดฝาใหสนิท เขยา ใหละลาย  ถาตวั อยา งไมมีของเหลว ใหใ ชน ้ำสะอาดประมาณ 1 ชอนโตะ ลางตวั อยาง (โดยไมม ีการหนั่ หรือบดตวั อยา ง) นำน้ำลางใสลงใน ขวดนำ้ ยา ทดสอบฟอรมาลนี 1 จำนวน 1/2 ขวด ปด ฝาใหส นิท เขยา ใหละลาย ข้นั ตอนท่ี 2  ถายสารละลายจากขวดท่ี 1 ลงในขวดนำ้ ยาทดสอบ ฟอรม าลีน 2 จนหมด ปด ฝาใหส นิท เขยา ใหละลาย ข้นั ตอนท่ี 3  ถายสารละลายจากขวดท่ี 2 ลงในขวดนำ้ ยาทดสอบ ฟอรม าลนี 3 จนหมด ปดฝาใหส นทิ เขยาใหละลาย การประเมนิ ผล ถาสารละลายเปน สชี มพถู ึงสแี ดง แสดงวามฟี อรม าลิน เจอื ปนอยูในตวั อยา งอาหารนัน้ คมู อื แนวทางการพัฒนาศนู ยแ จง เตือนภยั เฝาระวงั และรับเรื่องรอ งเรยี นปญ หาผลิตภัณฑสขุ ภาพในชุมชน 5

ชุดทดสอบสารโซเดยี มไฮโดรซลั ไฟต (สารฟอกขาว) ในอาหาร แมคา ไดนำผงเคมที ใ่ี ชฟ อกขาวมาใชในอาหาร เพ่อื ใหอ าหารมีสขี าว ดูคุณภาพดีและมีบางคนไดใ ชผงเคมี ที่ฟอกแห ไดแก โซเดียมไดไทโอไนตหรือโซเดียมไฮโดรซัลไฟตมาฟอกอาหาร หลายอยาง แตสารที่ใชฟอกแหนี้มี อนั ตรายตอ สขุ ภาพ และในปจ จุบนั ยงั ตรวจพบโซเดียมไฮโดรซลั ไฟตใ นอาหารหลายชนิดดังน้ันจึงไดมกี ารพัฒนาชุด ทดสอบโซเดียมไฮโดรซัลไฟตเพื่อใหสามารถนำไปตรวจสอบโซเดียมไฮโดรซัลไฟตในอาหารนอกหองปฏิบัติการ ทราบผลไดร วดเรว็ และมีความแมนยำสงู ผลกระทบตอสุขภาพ  ทำใหเ กดิ อาการหายใจขัด ความดนั โลหติ ตำ่  ปวดทอ ง อาเจียน อุจจาระรว ง  ผูทีแ่ พอยางรุนแรง หรือผูปว ยโรคหอบหืดจะมีอาการชอ็ ค หมดสติ และเสียชวี ติ ขอ กำหนดกฎหมาย ยังไมมขี อ กำหนดหา มไว แตการจะนำสารมาใสในอาหารจะใชไดเฉพาะสารท่ีอนญุ าตไวเ ทา นน้ั ตัวอยา งเปา หมาย  น้ำตาลมะพรา ว หนอ ไมด อง ทุเรยี นกวน  นำ้ แชผ กั ผลไม เชน ถัว่ งอก ขิงซอย กระทอ น ยอดมะพรา ว เปนตน  ผา ขี้ร้วิ ขาไกเ ลาะกระดูก หนังหมูฝอย เอ็นหมู ประโยชนข องชดุ ทดสอบ ใชตรวจสอบการเจือปนของสารซัลไฟตใ นอาหารชนิดตา ง ๆ ไดอยา งรวดเร็ว จำนวนตวั อยา งท่ตี รวจได/ชดุ 100 ตัวอยา ง ความไวของชุดทดสอบ ระดบั ต่ำสดุ ท่ีตรวจได 0.05 คมู อื แนวทางการพัฒนาศนู ยแจงเตอื นภยั เฝา ระวงั และรบั เรื่องรองเรยี นปญหาผลิตภัณฑสุขภาพในชุมชน 6