ज्याप्रमाणे ववश्वातील ज्ञानाच्या सुकाणचू ा अपण ववचार करतो; त्याचप्रमाणे परमवपता परमेश्वर जो सिृ ीचा वनमातय ा अहे, त्याने मनषु ्य प्राण्याला ऄवधक बिु ी दउे न ज्ञानाच्या सकु ाणूचा एक भाग बनण्याचे सामथ्यय वदले अहे. म्हणूनच मानवी जीवनामध्ये व या सिृ ीमध्ये चांगले बदल होण्याकररता वतचे, संरक्ण व सवं धयन करण्याकररता माणसामं धील परु ुषोत्तमालाच ज्ञानाचे सुकाणू म्हणनू जबाबदारी वदली अह.े ज्याप्रमाणे कटु ंबामध्ये अइ बाळाला ज्ञानाचे बाळकडू पाजत ऄसत.े कुटंबातील कटु ंबप्रमुख हा कटु बं ाला सतं कार, मूल्ये, जबाबदारी, वशतत, प्रेम, सलोखा, अचार-ववचार ऄसे बरेच काही वशकवत ऄसतो. त्याचप्रमाणे मानवी जीवनाला अकार दणे ्यासाठी गाव पातळीवर, तालुका, वजल्हा, राज्य, दशे पातळीवर ववववध यिं णा ईभी केलेली ऄसते. यामध्ये प्रामुख्याने शाळा ही ज्ञानाची मवं दरे या ऄथानय े ईभी कले ेली ऄसतात. या ज्ञानमंवदरात ज्ञानदानाचे कायय करणारे वशक्क म्हणजेच ज्ञानाचे सकु ाणू होय. ऄवत प्राचीन काळापासनू माणसाने तवतःच्या बुश्िमत्तेचा वापर करून ज्ञान, ववज्ञानाबरोबरच तंिज्ञानाचा ऄवलंब करून मनषु ्यजातीच्या ववकासाचा कळस रचला अहे. अवदमानव दगडाच्या हत्याराने जीवन जगत होता. अज तोच माणूस ज्ञानदायी सकु ाणूचं ा यथायोग्य ईपयोग करून घउे न तिं ज्ञानाच्या ववववध साधनांचा वापर करत ग्रहापयंता जाउन पोहोचला अह.े यशाच्या ईचं वशखरावर पोहोचलले ्या माणसाला चांगले व अधवु नक शोधतांना त्याच्याकडनू काही चकु ाही घडत गेल्याचे वनदशनय ास अले. तेव्हा त्याचा पररणाम हा एका माणसापरु ता सीवमत न राहता तो ऄनके ावं र झाल्याचे वसि झाल.े जेव्हा ऄनेक माणसे वकंिवा ऄनेक कुटबं े, गावे एकि येतात; तवे ्हा तो समाज म्हणून ओळखला जातो. एकणू च समाजात ऄनके प्रश्न, समतया वनमायण होत गेल्याने समाजाला वशकववण्याची जबाबदारी समाजातील कतयव्यदक्, सुसतं कतृ , अदशय माणसाकडचे जाते. यातूनच समाजसधु ारक, समाज प्रबोधनकार, महापरु ुष, गुरु, धमगय ुरू, संत महतं , पवं डत, व्याख्यात,े वक्ते, भाषणकार, प्रवचनकार, कीतयनकार आ. समाजाच्या कल्याणासाठी ज्ञानाचे सकु ाणू म्हणून पुढे अलेत. समाजात सरु ू ऄसलले ्या वाइट व ऄवनि प्रथा, चालीरीती, ऄत्याचार, ऄसंतकतृ पणा, वाइट कतृ ्य, ऄववचाराने वागणारी माणसे यावर प्रकाशझोत टाकत, माणसाने कोणत्या मागायने जीवन प्रवास करावा याचे मागयदशयन व वदशा दाखववण्याचे काम या ज्ञानाच्या सकु ाणंूकडून होत ऄसते. म्हणनू च वनसगातय ील प्रलयातून ज्याप्रमाणे माणसाला बरचं काही दुःख सहन कराव लागत,ं त्याचप्रमाणे मानवी प्रलयातूनही माणसाला दुःख वमळत ऄसते. हया दुःखाचे मळू कारण काय अहे? त्याचा ईगम कशामुळे झाला? त्यावर ईपाय योजना अखताना काय करावे व त्यातून ऄंवतम यशाचा मागय कोणता? याबद्दल वदशादशयक, एक दीपततंभ म्हणून हे ज्ञानाचे सुकाणू समाजाला अधारभूत ठरत ऄसतात. या ज्ञानाच्या सुकाणंूकडून वाट चकु लले ्या समाजातील घटकाला वाट दाखववण्याचे महान कायय होत ऄसत.े अइ- वडील ज्याप्रमाणे बालसंतकार मलु ाचं ्या मनावर कोरतात, त्याचप्रमाणे शाळेत ववद्याथ्याांच्या बालमनावर कोरलेले बालसंतकार त्याचं ्या पुढील अयुष्यातील जीवनाची वशदोरी म्हणनू ईपयोगात येत ऄसतात. परंतु, तीच मुले मोठी झाल्यानतं र ऄपके ्ांच्या वढगार्याखाली तवतःला ऄडकववल्यामळु े व चंगळवादाच्या चक्रीवादळात सापडल्यामुळे त्यांच्याकडनू ऄनके चुका होत जातात अवण त्याचं ्या अयुष्यात दःु ख अवण दुःखच येउ लागत.े ४०
नैराश्यमयी वातावरणाच्या ऄधं ारात सापडलेला माणसू ईजेडाची वाट शोधताना ती वाट न सापडल्यामळु े ऄनेक सकं टांना अमंिण देत जातो; त्यामुळे एकूणच जीवन दुःखी होत जाते. शेवटी ऄंध:कार वदसनू जीवन व्यथय वाटू लागते. ऄशा ऄधं ारामध्ये ऄसलले ्या वाटसरूिंना प्रकाशाची वाट दाखववण्याकररता समाजातील ज्ञानवंत, गुणवंत, ववचारवंत, तत्वज्ञानी, ऄनभु वसपं न्न माणसांना ज्ञानाचे सकु ाणू म्हणनू कायय करावे लागत.े त्यांच्याकडे ऄसलेले ज्ञान ते समाजाच्या कल्याणाकररता वाटत ऄसतात. ते समाजाकररता अपले सबंध अयषु ्य दउे करतात. समाजाचे वहत, समाजाचा अनंद, सखु ते तवतःचे मानतात. त्यामुळे समाजसखु ाचा ध्यास घेतलेल्या या ज्ञानाच्या सकु ाणंमु ळु े ऄनके ांचे ईद्धध्वतत होउ पाहत ऄसलेले अयुष्य व त्याचं ा संसार पुन्हा नवी उजाय व चतै न्य घउे न फलु ताना बघावयास वमळत ऄसते. ऄशा या ज्ञानाच्या सकु ाणमंू ळु े समाज कल्याणाबरोबर ववश्व कल्याण साधले जाते. ववश्व कल्याणाकररता ज्याप्रमाणे अपण ज्ञानाचे सुकाणू बवघतले. त्याचप्रमाणे सबधं ववश्वातील मनषु ्यप्राणी, सजीव सिृ ीतील प्रत्यके घटक नव्हे तर वनजीव घटकसुिा वेगवगे ळ्या पितीने त्या त्या कालावधीत वकविं ा त्या पररश्तथतीत अपणास ज्ञान देण्याचे कायय करत ऄसतो. त्यामुळे त्या सवांाचा समावेश हा ‘ज्ञानाचे सुकाणू’ म्हणनू च होइल. अपण तवतः सिु ा या ववश्वाच्या कल्याणाकररता ज्ञानाचे सकु ाणू व्हावे, म्हणजे या ववश्वाचे मंगल होइल...! ४१
१९.ज्ञानाचे तिोत ज्ञानामृत हे जीवनाची सजं ीवनी अहे. ज्ञानी माणूसच ऄशर्कय गोिीचे रूपांतर शर्कय गोिीत करतो. ववश्वात ज्ञानी माणूस तवतःचे कतयृत्व व ऄश्ततत्व वसि करत ऄसतो. याईलट ऄज्ञानी माणूस जीवनात फक्त प्राण्यासमान जीवन जगत ऄसतो. ऄज्ञानामळु े त्याचे जगणे शनू ्य होउन जात.े याईलट ज्ञानी माणूस ववश्वात चांगला बदल घडवनू अणत ऄसतो. अवदमानवापासून ते अजच्या मावहती तंिज्ञानाच्या म्हणजेच वडवजटलच्या यगु ात वावरणार्या माणसापयंता अजतागायत झालले ्या एकणू प्रगतीचा मूळ पायाभतू घटक हा ज्ञानी माणूसच अह.े या ज्ञानी माणसाकडे दवे ाने आतर प्राण्यांपेक्ा एक गोि ऄवधक दउे केली अहे; ती म्हणजे बुश्िमत्ता! बुश्िमत्तेच्या जोरावर माणसाने या ववश्वात तवतःची वगे ळी ओळख वनमायण कले ी अहे. त्यामळु े ऄशर्कय ऄसलले े शोध नव्हे; तर चंद्र-मगं ळ ऄशा ग्रहांपयतां ईचं झेप घेत ईद्याच्या माणसाची वेगळी ओळख वनमायण करू पाहत अहे. हे सवयकाही झाले ते फक्त मानवाकडे ऄसलले ्या ज्ञानामळु ेच. माणूस हा ज्ञानवपपासू अवण पररश्तथतीशी समायोजन करू शकल्यामळु े अवदमानवापासनू ते अजपयंता ईत्क्रातं ी करू शकला. त्याकररता त्याने ज्ञान हे एकमवे साधन,माध्यम हे जीवन समिृ ीचे तिोत म्हणून ववचारात घेतले अह.े जीवन समृिीचे तिोत म्हणून ज्ञानाकडे बघताना व त्याचे महत्त्व समजून घते ल्यामुळे तो ज्ञानाचे ववववध तिोत शोधू लागला. त्यामध्ये त्याला सवयप्रथम वनसगातय नू च सवायवधक ज्ञान वमळत गेले. उन वार्यापासून बचाव करण्याकररता तो वनवारा शोधू लागला. सवयप्रथम तो गहु ते राहत ऄसे अवण अज तोच माणसू वनवार्याचा शोध लागल्यामुळे भौवतक सवु वधेने पररपूणय ऄसलेल्या ईंच ईंच आमारतींमध्ये राहू लागला. त्याचप्रमाणे ऄन्नासाठी भटकतंि ी करत वफरणारा माणूस वशकार करून कच्चे मांस खाउन जीवन जगणारा तो माणसू अज ईत्तम पितीने शते ी करून ऄिीचा वापर करत वशजवलेले ऄन्नपदाथय खात अह.े पायी प्रवास करणारा माणूस अज अधवु नक तिं ज्ञानाचा वापर करत दचु ाकी, चारचाकी तसेच रेल्वे अवण ववमान यासारख्या वगे वान साधनाचं ा तो वापर करत अहे. झाडाच्या सालींनी वकिवं ा पानानं ी ऄगं झाकणारा माणूस अज ईचं भरजरी कपड्यांचा वापर करत अहे. ऄिीच्या व चाकाच्या शोधापासनू अजपयातं ऄनके शोध त्याने लावल्यामुळे तो तवतःची कामे यंिाद्वारे वकवंि ा संगणकाच्या माध्यमातून करून घेत अह.े यासारखे सारे बदल हे त्याने वमळववलेल्या ज्ञानामुळचे झाले अहेत. एकणू च मानवी ववकासाचा पायाभतू घटक ‘ज्ञान’ हाच होय. हे माणसाला समजल्यामळु े तो ज्ञानाच्या स्रोतांचा ववचार करू लागला व त्याकडे त्याची धाव घणे े सुरू झाल.े त्यामुळेच अज प्रत्येक गावात, शहरात ज्ञानाचे तिोत शाळा-महाववद्यालयांच्या माध्यमातनू ईपलब्ध झाले अहेत. शाळा- महाववद्यालयात माणसाला भाषाज्ञान ते व्यवहार ज्ञान म्हणजे गवणतासारख्या ववषयाचे ज्ञान दते ऄसताना ववश्वातील ऄदृश्य गोिीचा शोध घेत, तीचा नव्याने वापर करणे हे तंि ववज्ञानासारख्या ववषयातनू वमळू लागले. माणसासमोर ईभ्या राहणार्या या समतयाचं े वनराकरण करत त्या सोडववताना वनमायण झालले े तंिज्ञान व या तिं ज्ञानाची मावहती वमळवण्याकररता मावहती तंिज्ञानासारख्या ववषयाचं ी व्याप्ती वाढत गले ी. तवतःच्या ४२
अहारापासनू ते अरोग्यापयतंा च्या समतया सोडववण्यासाठी अरोग्य क्ेिात ववववध शोध लागले. हे सारे शाळा, महाववद्यालये व सशं ोधन कदॉ ्रांमुळे शर्कय झाल.े म्हणून शाळा, महाववद्यालयाकं डे ज्ञानाचे मखु ्य स्रोत म्हणनू बवघतले जात अह.े याहीपलीकडे ववचार कले ्यास ज्ञानाचे ववववध तिोत अहेत. ईगवता सयू य ववववध रगं ांची ओळख करून दते ो. त्याचप्रमाणे त्याच्याकडे ऄसलेली प्रकाश, उजाय व ईष्णता याची जाणीव सहज होते. सूयामय ळु े सबधं सृिीत होत ऄसलले े बदल बरेच काही वशकवत ऄसतात. म्हणनू , सूयय हा अपला ज्ञानाचा तिोतच अह.े त्याचप्रमाणे सृिीतील पशू, पक्ी, झाडे, नद्या, नाल,े तलाव, समुद्र , महासागर आ.सारखे ज्ञानाचे तिोत अपणास ऄनुभवास येतात. नव्हे तर ज्याकडे अपण वनजीव वततू म्हणून बघतो, ऄशा छोया-छोया दगड धोंड्यांपासनू ईचं च- ईचं ऄसलेल्या डोंगर व पवतय ांकडनू सुिा बरचे काही ज्ञान प्राप्त होत ऄसत.े म्हणजेच सजीवाकं डून ज्याप्रमाणे ज्ञान प्राप्त होत ऄसते, त्याचप्रमाणे वनजीव वततकूं डनू ही ज्ञान प्राप्त होते. त्यामळु े वनजीव घटक हा सिु ा ज्ञानाचा तिोत म्हणावा लागेल. अकाशाकडे बघतांना या ब्रह्ांडात ग्रहतारे ऄसल्याचे वदसनू येते. त्या ग्रहतार्यामं ुळे वातावरणात होत ऄसलेल्या बदलांमुळे सृिीत होणारे बदल, त्याचा एकणू प्राणीमािांवर होणारा पररणाम यातनू सिु ा ब्रह्ांडातील बरचे ज्ञान प्राप्त होत ऄसत.े म्हणून हे ब्रह्ांड एक ववश्वववद्यालय अह.े यातून ववश्वव्यापक ऄसलेले ज्ञानप्राप्तीचे मखु ्य माध्यम ऄसल्याचे समजत.े एकूणच ब्रह्ाडं हा ज्ञानाचा तिोत अहे. माणूस या सवय ज्ञानाच्या तिोताचं ा वापर तवतःच्या कल्याणाबरोबर सबंध सिृ ीच्या ववश्वाच्या कल्याणासाठी करतो. म्हणनू माणसाला देवाने ववशेष वरदान वदले अहे, ऄसचे म्हणावे लागले . ऄशा या ववश्वातील मनषु ्य प्राण्याच्या जन्मापासनू च ववववध मागांना ी गभयसतं कार होत ऄसतात. त्यामळु े जन्म होताच पवहले पाउल टाकताना बाळाच्या रडण्याचा अवाज म्हणजे त्याला बरेच काही पावहजे अहे, याचा संकते ऄसतो. ते त्याचे ऄपेक्ाचं े ओझे त्याला जन्मापासनू च ज्ञानाचे तिोत शोधण्याची वाट दाखवत ऄसतात. त्याची वाढ होत ऄसतांना नैसवगकय ज्ञानाचे तिोत मदत करत ऄसतातच, परतं ु त्याही पलीकडे तो ज्या वठकाणी जन्माला अला त्या वठकाणी ऄसलेले त्याचे अइ वडील अजी-अजोबा, भावडं े व कुटबं ातील आतर मंडळी हे त्याच्याकररता ज्ञानाचे तिोत बनत ऄसतात म्हणजेच घर हे ज्ञानाचे तिोत बनते.ज्याप्रमाणे घरातील सवय मडं ळी ज्ञानाचा तिोत ऄसतात त्याचप्रमाणे ऄनके ग्रह एकि होउन तयार झालले े गाव व त्या प्रत्यके घरातील माणसे म्हणजे समाज हा सिु ा ज्ञानाचा तिोत ऄसतो. गावातून म्हणजेच समाजातनू त्याला माणसू म्हणून जगताना सामावजक जबाबदारी याचे ज्ञान प्राप्त होत ऄसत.े त्याचबरोबर चांगले व वाइट यातील फरक समजनू घणे ्यासाठी समाज म्हणजे गाव हे ज्ञानाचे तिोत खपू ईपयोगी पडत ऄसत.े ऄनेक गावे एकि यउे न वजल्हा, राज्य, देश वनमायण होतो. ऄनके देश एकवित अले तर जग वनमायण होते म्हणजे ववश्व वनमायण होत.े या ववश्वातील प्रत्येक घटक हा वेगवेगळ्या मागायने वकंवि ा पितीने ज्ञानाचा तिोत म्हणून कायय करत ऄसतो.ऄशा या ववववध ज्ञानाच्या तिोताचं ा ईपयोग सबधं मानव जातीला तवतःच्या कल्याणाबरोबर ववश्व कल्याणाकररता ईपयोगी ठरत ऄसतो. ऄशा ज्ञानाच्या तिोतांचा जो माणूस पररपणू य ईपयोग करून घेतो त्याचे जीवन समिृ होत ४३
ऄसत.े त्याच्या कायय कततयृ ्वातून माणूस ऄसल्याचे ऄश्ततत्व तो वसि करू शकतो. माणसू म्हणून अपण या ज्ञानाच्या स्रोताची व्याप्ती व्यापक ऄथानय े समजनू घउे न तवतःला माणूस म्हणून वसि करा. ऄन्यथा, रोबोसारखा माणसातला रोबो तयार होणार ईद्याच्या या यावं िक व तांविक युगात वावरताना...! ४४
२०.ववश्व घडववणारी मावहती तिं ज्ञान व प्रसार माध्यमे मानवी ईत्क्रातं ीचा महत्त्वाचा भाग म्हणनू ज्याकडे बघावसे े वाटते ती म्हणजे मानवाकडे ऄसलले ी बुश्िमत्ता. त्याने अपल्या बुश्िमत्तेचा वापर करत अजच्या मावहती तिं ज्ञानाच्या युगात यशतवीतेचे एक पाउल पुढेच टाकत ऄसल्याचे वसि केले अहे. मानवी यशाचे ईंच वशखर ईभे राहत ऄसताना मानवाने सवपय ्रथम ऄवभनयातनू वकिंवा शारीररक हालचालीतनू अपले मत, ववचार वकिवं ा अपल्या ऄपके ्ा आतरांना सागं ण्याचा प्रयत्न कले ा. त्या पुढील टप्पा त्याने अवाजातनू वनमायण होणार्या ध्ववनलहरींचा ववकास करत सवं ादासाठी, समाजाच्या व्यावहाररक, भाववनक समायोजनासाठी भाषा वनमायण कले ी अवण अज तो यशतवी संवादासाठी अधुवनक काळात ववववध तिं ज्ञानाचा वापर करत अहे. मानवी ईत्क्रांतीच्या पवहल्या टप्प्यात त्याने भाषा वनमायण कले ्यामुळे त्याला आतरांपयंात मावहती दणे े वकिंवा अपल्याकडे ऄसलेले ज्ञान अवण कौशल्य देणे सोपे झाले. परतं ु, ठराववक समहू ापयांतच ते देणे शर्कय होत ऄसल्याने ते ज्ञान अवण कौशल्य ऄवधकावधक लोकांपयतंा कसे पोहोचवता येइल, याकररता त्याने संशोधन कले ्यामळु े सवं ाद व दळणवळणाची साधने व माध्यमे शोधून काढली. सुरुवातीच्या कालखडं ात वलपीचा शोध लागल्यानतं र भाषेचा वापर करत शब्द समूहाच्या माध्यमातनू मावहतीची दवे ाण-घवे ाण होत गेली. त्यानतं र प्राणी, पक्ी याचं ा संदेशवहनासाठी वापर होउ लागला. त्यामळु े एकणू च समाजरचनचे ी पायाभरणी होत गले ी. त्यानंतर लेखन कला ववकवसत होत गेल्यामुळे छपाइचे तिं माणसाने शोधून काढले. या तंिामध्ये क्रातं ी घडनू अली अवण सगं णकीय पितीने छपाइचे तिं ववकवसत झाल.े याप्रमाणे मानवी मुखातनू वनमाणय होणार्या ध्वनी लहरींचे ववववध माध्यमात रूपातं र करण्याच्या तिं ाचं ा शोध त्याने लावला. सातत्याने त्यावर ऄभ्यास कले ्यामुळे एकापके ्ा ऄवधक लोकांपयंात अवाज कायमतवरुपी वटकवून ठेवण्याकररता अवाज मवु द्रत करणारी यंिे (Audio) माणसाने ववकवसत कले ी अवण अवाजाबरोबर छायावचिे व त्याच्या एकूण हालचाली (Vedio) कमॅ रे्याद्वारे वटपनू त्याचे लाइव्ह टवे लकातट करण्याचे तिं ज्ञान पुढे अले. त्यामळु े पथृ ्वीवरील दरू चा माणूस फारच जवळ अला. नव्हे तर सारे जगच त्याने मुठीत घते ल्याचे वदसून यते .े ऄशाप्रकारे अवदमानव ते अजचा तंितनहे ी मानव यातील प्रगतीच्या टप्प्यात मावहती- तंिज्ञान व प्रसारमाध्यमे प्रभावी ठरली अहेत. यदाकदावचत मानवाने ही साधने शोधनू काढली नसती तर अज माणूस गहु ेत वकविं ा दर्याखोर्यात जगं ली ऄवतथेतच रावहला ऄसता. म्हणनू एकणू च मानवाच्या प्रगतीमध्ये मावहती-तंिज्ञान व प्रसार माध्यमाचं े योगदान फार महत्त्वाचे ठरले अहे व भववष्यातही त्याचे योगदान वनश्श्चतच ऄवधक वदसनू येइल. अज माणूस प्राणी, पक्ी याचं ा प्रसार, प्रचाराकररता वकिंवा संवाद माध्यमाकररता वापर न करता सगं णकाचा वापर करत अहे. त्यामळु े तो फक्त एका गावाहून दुसर्या गावी मावहती पोहोचववण्याचे काम करत नसून हजारो वकलोमीटर ऄतं र ऄसलेल्या दसु र्या देशातील अपल्या बांधवासोबत काही सेकंिदात सपं कक साधनू संवाद करत अहे. एवढेच नव्हे तर तो ऄवकाशात लाखो वकलोमीटर दूर ऄसलले ्या ईपग्रहांपयतां मावहती ४५
पाठवतो व त्या ईपग्रहाकं डनू ही मावहती घेत ऄसतो. याहीपलीकडे जाउन ब्रह्ांडातील ऄसलले े आतर ग्रह, तारे याचं ्यापयंात पोहोचनू तो त्यांच्याबद्दल संपूणय मावहती पृथ्वीवर बसून घउे शकतो. आतका तो प्रगत झाला अहे. त्यामळु े अजचे युग हे मावहती तंिज्ञानाचे युग म्हणनू ओळखले जाउ लागले अह.े एकूणच या मावहती तिं ज्ञानाचा वापर वाढत गले ्यामळु े त्याचा पररणाम हा मानवी मेंदचू ्या ववकासाकररता होत गले ा अहे. त्याद्वारे अज माणसू पूवीच्या तुलनने े नवनवीन शोध लावण्यामध्ये व्यतत झाल्याचे वदसून येत.े त्यामुळे भौवतक अवण कवृ िम साधनांचा वापर जातत प्रमाणात झाल्याने त्याने तंिज्ञानातही पुढचा टप्पा गाठला अहे. अता तो मायक्रो टेर्कनॉलॉजीकडनू नॅनोटरे ्कनॉलॉजीकडे जाउन पोहचला अहे. सूक्ष्मातून ऄवतसकू्ष्माकडे ऄसलेली त्याची धाव ही ववश्वाच्या जडण-घडणीकररता खूप प्रभावी व ईपयकु ्त ठरत अह.े ववसाव्या शतकात मावहती तंिज्ञानाची पायाभरणी होत गेली व अज एकववसाव्या शतकात माणसू सूक्ष्मातनू ऄवतसूक्ष्माचा शोध घेण्याकररता मावहती तंिज्ञानाचा वापर करत अह.े मायक्रो टेर्कनॉलॉजीकडनू ननॅ ो टेर्कनॉलॉजीच्या या प्रवासात माणूस संगणकीय भाषमे ुळे खूप पढु े गले ा अहे. त्यामळु े त्याचे शारीररक श्रम पवू ीच्या तलु नने े फार कमी झाले अहते . पूवीचे लोक काबाडकि करत होत.े ऄवजड कामे करत होते. परंतु, यांविक व संगणकीय यिं णाच्या माध्यमातनू ऄवजड काम तो अज एका जागी बसून करत अह.े त्यामळु े त्याच्या मंदे चू ा वापर, त्याची हुशारी अवण बुश्िमत्तचे ्या वापराचा पररणाम संक्रवमत होत जाउन पढु ची वपढी ही या वडजीटलच्या युगातील सवायत गवतमान वपढी म्हणून ओळखली जाइल. माणसू भववष्यात प्रकाश वेगाने धावेल यात मळु ीच शकं ा नाही. माि, या धावत्या युगात पुढच्या वपढीच्या मंेदचू ्या ववकासाला त्या गतीने अवश्यक ती साधने, माध्यमे वकविं ा अवश्यक ते वातावरण कटु बं ाकडून, शाळा, महाववद्यालयाकडनू अवण समाजाकडून न वमळाल्यास तो नरै ाश्यावतथेत त्याच वगे ाने जाउ शकतो. त्यामुळे भववष्यातील वपढीचा साभं ाळ करताना फार सूक्ष्मातून ववचार करावा लागेल. ऄन्यथा एका नैराश्यग्रतत मानवी मंदे ूतून बाहरे पडणारा एक वाइट ववचार क्णात जग सपं वून टाकेल. ही भीती सवय जगाला ज्ञात ऄसणे अवश्यक ऄसेल. चागं ल्या वाइटाचा ववचार कले ाच पावहज.े सवातय महत्त्वाचे म्हणजे मावहती तंिज्ञानाच्या या यगु ात माणूस यांविक बनत चालला अह.े तो संगणकाला ज्याप्रमाणे कमांड देतो अह;े त्याचप्रमाणे त्यांचे जीवनही संगणकीय होत चालले अह.े हेही वततकेच सत्य अहे. त्याच्या भावनात्मक वकंिवा मानवी सवं दे नशीलता नि होत गेल्यास माणसू तिं ज्ञानाच्या या यगु ात मशीन कधी बनले , हे सागं ता यणे ार नाही. मानवी संवेदनशील मन शनू ्य होउ नये, याकररता त्याला, ‘तू माणसू अहे, माणसाने माणसासारखे रावहले पावहजे.’ हा ववचार प्रत्यके मानवी मेंदतू साठववला गले ाच पावहजे. ऄन्यथा मोठा ऄनथय होउ शकतो. त्याकररता प्रसार माध्यम म्हणनू कटु ंबातनू च सुरुवात झाली पावहज.े पवहले प्रसार माध्यम म्हणनू घराकडे बवघतले पावहजे. जन्माला अलले ्या बालकाची अइ प्रसार माध्यमाच्या भूवमकते ून कायय करत ऄसते. त्याचप्रमाणे अइबरोबर वडील व घरातील आतर सवय कटु बं ातील सदतय प्रसार माध्यम म्हणून कायय करत ऄसतात. ज्याप्रमाणे कटु बं ाची याकामी महत्त्वाची भूवमका अहे; ४६
त्याचप्रमाणे ज्ञानाची मंवदरे म्हणून ज्याकडे अपण सवयजण बघतो ती शाळा, महाववद्यालये सिु ा ऄवतशय महत्त्वाची भूवमका बजावत ऄसतात. अज त्या शाळा व महाववद्यालयाकडून वमळणारे ज्ञान व कौशल्याचे धडे ईद्या सकू्ष्मातून ववश्व घडववताना ईपयोगात येणार, हीच भवू मका ज्ञानमदं ीरात सेवा देणार्या वशक्कजनाचं ी, गुरुजनाचं ी ऄसणे गरजचे े अहे. त्याकडे व्यावसावयक भवू मकते ून मळु ीच बघू नये. ववश्व घडववण्याचे महत्कायय म्हणनू बवघतल्यास खर्या ऄथानय े ववश्व शांतीच्या मागायने वाटचाल करेल. शाळा, महाववद्यालयात वशक्क - पालक या दोघांची भवू मका भववष्याकररता फार महत्त्वाची ऄसणार अह.े ज्याप्रमाणे अपण कुटबं व शाळा- महाववद्यालयांच्या ववचार कले ा; त्याचप्रमाणे सामावजक व्यवतथाही प्रसाराची साधने म्हणनू काम करत ऄसतात. यामध्ये कोठहे ी भदे भाव न करता प्रत्येक माणसू समाववि ऄसतो. समाजातल्या एकूण माणसांकडून वमळत ऄसलले े ज्ञान, मावहती व कौशल्य याचा ईपयोग करून समाजाची ईन्नती अवण प्रगती होत ऄसते. समाजातूनच राज्य, देश, जग ऄसा ववचार पुढे येतो. पृथ्वीवरील मानवी समहू हा एक समाज अहे. त्याची ववभागणी ही भौगोवलक पररश्तथतीनसु ार जरी होत ऄसेल; तरीसुिा जगभरातील मनषु ्य हा एकाच समाजाचा भाग अह,े हे ववसरून चालणार नाही. म्हणून कटु ंब, शाळा, गाव, राज्य, दशे यापढु े जाउन हे ववश्व एक कटु ंब अहे. ऄसा व्यापक ववचार प्रत्यके माणसाने केलाच पावहजे. तवे ्हा मनषु ्य सुखी, समृि व शांततचे ्या मागानय े जगले . या वशै ्श्वक शांवतकररता अज वापरात ऄसलेले प्रसार व प्रचार माध्यमे याचं ा योग्य पितीने ईपयोग झाला पावहजे. कारण, त्याचा प्रभाव ऄवधक प्रमाणात वदसून येतो. यामध्ये दररोज मावहती पोहचववण्याकरीता कायय करणारी वतयमानपिे, मावसक,े साप्तावहके, पतु तके यांचा प्रभाव ऄवधक वदसून यते ो. यामध्ये अपण माणूस म्हणून आतरांना कशा पितीची मावहती पोहचवतो. त्यातनू त्याने तवतःची प्रगती वकवंि ा ववकास कसा करता येइल, माणसू म्हणून जगण्याची वदशा त्याला कशी प्राप्त होइल, हाच ववचार करणे गरजेचे ऄसले . नकारात्मक बातम्या छापनू नकारात्मकता ऄवधकावधक वाढत जाउन समाज एका वेगळ्या मागायकडे मागयक्रमण करेल, ही भीती समोर ठवे ूनच या क्ेिात कायय करणार्या माणसांनी सकारात्मक ववचार करून सकारात्मक वातावरण वनवमयतीचा ध्यास घते ला पावहज.े ज्याप्रमाणे वतमय ानपिे अहते , त्याप्रमाणे दूरदशयन हे सिु ा प्रभावी माध्यम वरीलप्रमाणे कायय करत अहे. वतमय ानपिापेक्ाही तीव्र अवण जलद अघात हा या माध्यमातनू होत अहे. यावर सूक्ष्म वनरीक्ण कले े पावहजे. वचंतन व मंथन करून त्यावर काम केले पावहजे. अजचा सोशल मीवडया हा सिु ा परीवतयनाच्या दृिीने कळीचा मदु ्दा होउ पाहत अहे. यामध्ये माणूस खूप जवळ अला अह.े क्णात तो जगाची भ्रमंती करू शकतो. कोणत्याही गोिीचा सहज अढावा वकंिवा मावहती घउे शकतो. परतं ु, त्याच्या गरै वापरामुळे वैयश्क्तक ततरापासनू ते सामावजक ततरावरील हा एक मोठा धोका वनमाणय झाल्याचे वदसनू यते अह.े एकूणच प्रसार व प्रचार माध्यमाचं ा योग्य वापर करणे हचे भववष्यात मानवी वहताच्या दृिीने महत्त्वाचे ठरणार अहे, हे ववसरून चालणार नाही. मग सकू्ष्म मानवी नजरेतनू ‘सकू्ष्मातून ववश्व घडववताना’ मावहती- ४७
तिं ज्ञानाच्या या यगु ात प्रचार व प्रसार माध्यमांचा वापर योग्य पितीने करण्याचा ऄट्टाहास धरूया व पढु ची मानवी प्रगतीची वाटचाल वडजीटलच्या अधवु नक यगु ात करूया ! ४८
लोकसावहत्य व लोककला एका वपढीकडे ऄसलेले ज्ञान पुढच्या वपढीला दणे ्याकररता लोकसावहत्य व लोककला ही ऄवतशय प्रभावी साधन व माध्यम ठरले अहते . त्यातून आवतहासातील घटना व प्रसंगाचं ा ठवे ा अज समजनू घणे ्यास मदत होत.े आवतहासातील घडलले ्या घटना व प्रसंग यातनू झालले ्या चकु ा वकिवं ा वमळालेले यश ऄथवा वमळालेला मागय भववष्यातील मानवी जीवनाच्या कल्याणाकररता वापरला जातो वकिवं ा त्या पितीच्या चकु ाचं ी पुनरावतृ ्ती टाळण्याकररता मदत होत ऄसते. म्हणजचे , अजच्या वपढीला जगण्यासाठी मागील वपढीचा ईपयोग हा ग्रंथ वकिवं ा पुततकाचं ्या माध्यमातनू होत ऄसतो. लोकसावहत्याचा ववचार केला तर आवतहासातील घटना व प्रसंगांची मावहती, ओव्या, भारुडे, जात्यावरील गीत,े परु ाणग्रथं , पौरावणक सावहत्य, दाखले, ऐवतहावसक दततावेज, बखरी, कथा, कादबं री, वशलालेख, ताम्रपट, प्रवास वणनय े, ऐवतहावसक पिे व पिके ऄशी वकतीतरी भारतीय सतं कृती, रूढी- परंपरा, चालीररती, समाजजीवन याचं ी आत्यभं तू मावहती दणे ारी, ज्ञान देणारी माध्यमे व साधने अहेत. ग्रथं , पतु तके, वनयतकावलक,े मावसके अज सावहत्य म्हणनू अपण वापरतो. त्यामळु े ऄनभु वाचं ी, ववचारांची वशदोरी अपल्या ज्ञानाची पुंजी म्हणनू जमा होत ऄसते. त्याचा अधार अपल्याला जीवन जगण्याच्या प्रवक्रयेत वमळत ऄसतो. तसेच त्यापासनू अपल्याला जीवनात सखु , समिृ ी व अनदं वमळत ऄसतो. आवतहासातील कथा, कादबं र्या माणसाच्या जीवनातील ववववध टप्प्यावर एक दीपततभं म्हणनू कायय करत ऄसतात. म्हणून प्राचीन काळापासून ते अजतागायत माणसाने ग्रथं सपं दके डे बघण्याचा दृश्िकोन व्यापक ठवे ला अह.े अजवरचा यशतवी पुरुषांचा, महापरु ुषांचा जीवनपट समजनू घेतल्यास ऄसे वनदशनय ास अले अहे की, त्यांनी बालवयापासनू च वशक्ण घेताना पाठ्यपुततकांच्या पलीकडे जाउन म्हणजे शालये ऄभ्यासक्रमाच्या पलीकडे जाउन ऄवातं र पतु तकांचे वकिंवा ग्रथं ांचे वाचन केले अह.े त्यामळु े त्याचं ्या ज्ञानाची कक्ा रुदंि ावत गले ी अवण एक यशतवी माणूस म्हणनू महापुरुषाचे सवोच्च तथान त्यांनी ग्रहण केल.े म्हणून, ऄनेक वाचक ग्रंथास ‘ग्रथं हचे गुरु’ मानतात. वरील ववषय समजून घेताना एकाच ववषयावर ऄवधक भर द्यावा वाटतो, ते म्हणजे एखाद्या व्यक्तीकडनू घेत ऄसलले े ज्ञान जसे महत्त्वाचे ठरते, त्याचप्रमाणे ग्रथं ऄथवा पुततक हसे ुिा त्याच पितीने कायय करतात. म्हणनू अपली मानवी जीवनातील खरी श्रीमंती वाढावी ऄसे वाटत ऄसेल तर पतु तक वकविं ा ग्रथं ासोबत मैिी करावी लागेल. याहीपलीकडे जाउन ते अपल्या सोबत राहावते ऄसे वाटत ऄसेल तर पुततक वकंवि ा ग्रंथ अपल्या घरी अणले पावहजते . त्यामळु े अपले घर वकंिवा कुटंब ज्ञान मंवदरासारखे पववि व ज्ञानाच्या श्रीमतं ीने नटेल. अज श्रीमतं ीची व्याख्या भौवतक धनाच्या मोजमापात करताना माणसे वदसतात. परतं ु, हे भौवतक धन प्राप्तीसाठी लागणारे ज्ञान व वदशा पतु तकातनू च ऄवधक वमळू शकते. म्हणजेच सरतवतीचा ईपासक म्हणून जगल्यास लक्ष्मी प्राप्तीचा मागय नसै वगयकररत्या सुखकारक होतो. त्याकररता वाइट मागय मुळीच ऄवलबं ण्याची अवश्यकता पडत नाही. म्हणून, या पतु तक वकंिवा ग्रथं रुपी खर्या श्रीमंतीकडे प्रत्यके माणसाने तवतःला श्रीमंत ४९
करण्याकररता सूक्ष्म नजरेतनू बवघतले पावहज.े अजपयांतच्या मानवी प्रगतीच्या वकंवि ा ववकासाच्या ववववध टप्प्यांवर मागे वळनू बवघतल्यास ववश्वातील ज्ञान समजून घते ाना ग्रथं व पतु तकाचं ा अधार वमळालेला अह.े ते एका वपढीपासून दसु र्या वपढीपयतंा ज्ञानगगं ा प्रवावहत करण्याची भूवमका पार पाडत अहते . म्हणनू ऄशा सावहत्याचा ईपयोग भववष्यातही वततकाच फलदायी ठरणार अहे. होय, भववष्यात वडवजटलच्या युगात म्हणजे ववज्ञान व तिं ज्ञानाच्या यगु ात माणूस पतु तके वकिवं ा ग्रथं यांना दरू सारले ऄशी भीती वाटणे तवाभाववकच अह.े परंतु, तसे मळु ीच होउ शकत नाही. फक्त बदल एवढाच होइल की, वडवजटलच्या यगु ात पुततकांचे तवरूप हे वडवजटल होइल. म्हणजेच, कागदापासनू बनलले ी पुततके वकंिवा ग्रथं हे संगणकाच्या माध्यमातून वडवजटल पतु तक वकंवि ा इ-बकु च्या रूपात लोकांना ऄनभु वायला येइल. हा काळानसु ार झालले ा बदल तवीकारावाच लागेल, हे सत्य अह.े कारण, माणसू अता वडवजटलच्या यगु ात यउे न तवतःचे वेगळे ऄश्ततत्व वसि करू पाहत अहे. त्यामुळे बदलत्या काळानुसार पतु तके अवण ग्रंथ हे अधवु नक रूपात बघावयास वमळतील. म्हणनू , ते पणू तय ः संपलले े ऄथवा नि झाले ऄसे मळु ीच म्हणता येणार नाही. एकूण मानवी प्रगतीचा टप्पा ववचारात घते ा पूवीचे पतु तक व ग्रंथरूपी लोकसावहत्य अज नवीन रुप घेउ पाहत अहेत. त्यामळु े या बदलत्या रूपाचा लोकसावहत्य म्हणूनच ईद्याच्या वपढीला ईपयोग होइल. ज्याप्रमाणे मानवी जीवनात लोकसावहत्याचे महत्त्व अपण बवघतले; त्याचप्रमाणे मानवी जीवन सखु ी, समिृ व अनदं ी व्हावे हे तवतः माणसाने सकू्ष्म नजरेतून शोधले. तवे ्हा माणसाला अनंद दणे ्याकररता कोणकोणत्या गोिी ऄसू शकतात, याचा शोध घेताना त्याला ऄसे लक्ात अले की, प्रत्यके माणसाकडे वगे वेगळे ज्ञान अह.े त्याचप्रमाणे त्याच्याकडे वगे वेगळे कौशल्य अहे अवण सवातय महत्त्वाचे म्हणजे त्याच्याकडे ईपजत ऄसलेली कला अहे. जवे ्हा माणूस तवतःमध्ये ऄसलले े हे गुण बघू लागला, तेव्हा त्याच्या ज्ञानाचा व कौशल्याचा अधार घेत ववववध कलागुण सपू ्तावतथते नू बाहेर वदसू लागल.े त्याच्या कलचे ा ईपयोग हा तवतःच्या अनंद प्राप्तीसाठी होउ लागला. त्यामळु े त्याचे जीवन अनदं ी व सुखी बनत गले .े अपले तवतःचे जीवन कलचे ्या माध्यमातून सखु ी व अनदं ी होउ शकते, ही माणसाला वमळालेली समज तो तवत:बरोबर आतराचं ्या अनंद व सखु ाकररता वापरू लागला. यातून कलेची व्याप्ती व ववततार होत गेला. ही कला पढु े जाउन लोकांच्या जीवनात अनंद व सखु देणारी ठरू लागली अवण त्यामुळचे ही कला लोककला म्हणून ईदयास अली. लोककलेत ऄसखं ्य गोिी समाववि अहेत. श्तियाचं ी जात्यावरची ओवीगीते, काडं पगीते, बाळाला जोजवण्याची गीते वकवंि ा सणासुदीची क्रीडानृत्ये व तत्सबं िी गीते, ईत्सवातील नतृ ्य-नाय, देवतोपासनचे ी ततुती गीत,े ववधीचा भाग म्हणून काढली जाणारी वचिे, घडवली जाणारी वशल्पे, रागं ोळ्या, मूतीकला या सवय लोककला पारंपररक लोकजीवनाचा ऄववभाज्य भाग ऄसतात. मानवी जीवनात चौसि कला कायय करत अहेत. परतं ु सकू्ष्मातून ववश्व वनवमयतीच्या ववववध टप्प्यात मानवाने केलेली प्रगती ही अता सगं णकीय यगु ात घउे न गेल्यामुळे संगणकाच्या साह्याने अज नवीन संगणकीय कलासुिा मानवी जीवनात मोठ्या प्रमाणात योगदान दउे पाहत अहेत. एकूणच मानवी जीवनात कलेचे तथान वदवसंवे दवस ईचं ावत चालले अहे. पवू ीचा ५०
माणूस आतका प्रगत नसल्याने तो समहू ाने राहत ऄसताना त्याच्याकडे ऄसलेल्या कला मयावय दत तवरुपात तथावनक पातळीवर सादर करीत ऄस.े त्यातूनच ववववध लोककलेची रूपे बहरू लागली. पुढील मानवी जीवनाच्या टप्प्यात कलेच्या माध्यमातनू जनजागतृ ी हा ववषय पुढे यउे लागला. त्यामळु े लोककला हे जनजागतृ ीचे माध्यम बनत गले े. पढु े त्याची व्याप्ती वाढत जाउन लोककलचे ा ववततार होत गले ा अवण समाजाला एक मागय दाखववण्याचे कायय वकंिवा ज्ञान देण्याचे माध्यम म्हणनू लोककलाचं े कायय पुढे पढु े गले .े त्यामळु े त्याचे रूपातं र व्यावसावयक दृिीने होत गले .े या व्यवसावयक लोककला ऄवधकावधक प्रगत होत जाउन पढु े नाटक तमाशा, गोंधळ, वचिपट, मावहतीपट ऄसे तथान लोककला घउे लागल्या. गावपातळीवर, कौटंवबक पातळीवर, भारुडे, वासदु वे गीते सादर होत गले े. त्यातनू माणसाला एक वदशा व त्यासोबत एक करमणुकीचे माध्यम व साधन वमळत गेल.े अनदं दायी वशक्णाची ही सामावजक पायाभरणी ठरली. अज अधवु नक यगु ात त्याचे तवरूप बदलत जाउन सावयजवनक वठकाणी एकि न येता माणसाच्या वळे ने ुसार वकिवं ा सोयीनुसार तो या लोककलचे ा अतवाद अपल्या राहत्या वठकाणी वकविं ा कामाच्या वठकाणी सहज घउे लागला. अता तर तो चोवीस तास त्याच्या वेळने सु ार इ-तिं ज्ञानाच्या माध्यमातनू त्याची अनदं ाची भूक सहज पूणय करू लागला अहे. त्यामुळे त्याचे अनंद व सखु प्राप्तीचे तवरूप व माध्यम बदलले अह.े भववष्यातही ऄसेच बदल होत जातील वकिंवा होतील. परंतु, माणसाकडे ऄसलले ्या कला या भववष्यातही वगे ळ्या रूपात माणसाला नक्कीच अनदं व सुख दते ील, हे वनवश्चतच अहे. ऄशा या लोकसावहत्य व लोककलचे ी जोपासना करताना मानवी जीवनातील प्रगती अवण त्याचे सुख हे मळु ीच ववसरून चालणार नाही. ईद्याचे ववश्व घडववताना माणूस म्हणून अपण त्याकडे सूक्ष्म नजरते नू बवघतले पावहजे. ५१
२२.सतं ाचं ी वशकवण सतं ांची व्याख्या व त्याचं ्या कायाचय ी व्याप्ती समजून घेण्यासाठी बराच कालावधी द्यावा लागले तवे ्हाच हे अपण समजून घउे शकतो. हे पाण्याप्रमाणे शिु , वनमळय ं ऄसतात. ते चंद्र - सूयाचय ्या प्रकाशासमान वतवमराकडनू तजे ाकडे घउे न जाणारे ऄसतात. ते वदव्याप्रमाणे तवे त आतरांना प्रकाश दते ात. नव्हे तर सागरातील दीपततंभाप्रमाणे त्यांचे कायय ऄववरत सुरू ऄसत.े समाजाच्या कल्याणाकररता तवतःचे संपूणय जीवन समवपयत करणार्या ऄशा ब्रह् अत्म्यास वदं न करणे हे सुिा कमीच ऄसले . साधनेतनू , तपश्चयते नू , त्यागातनू ऄपेक्ांच्या मोहाजाळाला वतलांजली देत समाजाचे कल्याण हचे इश्वरी कायय तवीकारून; माणसाला वदशा दाखवनू जीवन साथकय ी करण्याचा राजमागय दाखववण्याचे महान कायय ते करीत ऄसतात. त्याकररता समाजाला वशकवण दते ऄसतात. ती वशकवण म्हणजचे ‘संतांची वशकवण’ होय! अज व्यावसावयक वशक्णाकररता ववववध माध्यमे, साधन,े व्यवतथा कायरय त अहते . परतं ु सामावजक वशक्ण दणे ्याचे कायय खर्या ऄथायने संतांकडनू घडत ऄसते. त्याचं ी वशकवण ही तवाथय ठवे ून मुळीच नसत.े त्यामध्ये एकच भाव वकंवि ा एकच ईश्द्दि ऄसते, ते म्हणजे सवय सिृ ीचे कल्याण! त्यामध्ये माणसाबरोबर सजीवसिृ ीतील पशु,पक्ी, प्राणीमािा, सकू्ष्म कीटकांपासनू ते बलाढ् प्राण्याचं ा समावशे होतो. आतकेच नव्हे तर सजीव सिृ ीतील वेलीपासून वटवृक्ासमान सवय वनतपतींबद्दलही तेच ववचार करत ऄसतात. याहीपवलकडे ते सबंध ववश्वातील ग्रहतारे करत ऄसतात. म्हणून त्यानं ा थोर म्हटले जात.े ववश्वाला साभं ाळण्याची नैवतक जबाबदारीच जेणके रून देवाने त्यानं ा वदली ऄसावी. वकबिं हुना दवे ाने साक्ात संतांच्या भूवमकेतून ऄवतार घेतला ऄसावा; या सतं कृतीच्या कल्याणाकररता ऄसे म्हटले तरी ते योग्यच ऄसेल. वदवस तेथे राि त्याचप्रमाणे मानवी जीवनात सुख तेथे द:ु ख ऄसणारच. चागं ले अवण वाइट यातील नमे का फरक समजून घ्यावयाचा ऄसेल, द:ु खाला सखु ात रुपांतरीत करायचे ऄसले , ऄंधाराला प्रकाशात घेउन जावयाचे ऄसले , ऄधमानय े धमय सांगायचा ऄसले , ऄववचाराला ववचारात रुपांतरीत करायचे ऄसले , राक्सी वतृ ्तीला दवे माणसात रूपांतररत करावयाचे ऄसेल; तर ऄज्ञानरूपी माणसाला सज्ञान करण्याचे कायय झाले पावहज.े त्याकररता सामावजक ततरावर सतं ांची खरी भवू मका कामी यते े. या सवय गोिींवर मात करावयाची झाल्यास संतांची वशकवणच कामी यते े. ज्याप्रमाणे अइ ववडलांचे बोल मलु े बोलतात. त्याचं ्या एकणू कायायतनू त्यानं ा बालसतं कार वमळत ऄसतात. तसेच शाळते वशकवत ऄसलले े वशक्क हे मुलाचं ्या दृिीने प्रमाण ऄसतात. त्याचप्रमाणे सत्कायाचय ा मागय दाखववण्याचे कायय फक्त सतं सज्जन करत ऄसतात. त्यानं ी वदलेली वशकवण समाजाकररता प्रमाण ऄसत.े म्हणून सामावजक वशक्णाचा पायाभूत घटक म्हणून सतं ाकं डे बवघतले जात.े त्याचे प्रमुख कारण म्हणजे त्यांच्याकडे कोणत्याही प्रकारचा तवाथय भाव नसतो. तसेच ते वनष्काम कमय करत ऄसतात. त्यामळु े समाज त्यांच्याकडे बघताना जीवनातील प्रमाण म्हणूनच बघत ऄसतो. त्याचं ्याकडे ऄसलले ा शुि भाव व सखु अवण दःु खाच्या पलीकडे जाउन त्यांचे अंतररक मन व अत्मा इश्वरी कायाचय ्या हते नू े सतत कायाशय ्न्वत ऄसते. म्हणून ५२
माणूस सतं ांची वशकवण अत्मसात करून जीवनात ऄवलवं बत ऄसतो. कारण त्यातनू माझे तवतःचे, माझ्या कुटबं ाचे वहत साधले जाणार अहे हा ववचार समोर ऄसल्यामुळे संसारसुखाचा अधार म्हणून ते त्याकडे बघू लागतात. याच कारणामुळे संताचं ्या शोधात माणसं ऄसतात. अज आवतहासातील सतं ांची वशकवण जीवन जगताना ईपयोगी पडत अहे. त्यांनी जो मागय दाखववला अहे त्याच मागायवर अजही लोक चालत अहते . तसेच अजच्या संतानं ी वदलले ा कल्याणकारी ठेवा पुढे घेउन जाण्याचचे कायय ते करत अहते . यात काही ऄशं ी तवत:च्या तवाथापय ोटी वकंिवा अपण वेगळे अहोत हे वसि करण्याच्या हव्यासापोटी संताचं ्या नावाला कावळमा फासणारे तवतःला सतं संबोधणारी ती ‘संत मंडळी’ समाजाला फसवत अहेत. ऄशा सार्या ऄववचारी लोकांकररता व समाजात ऄसलले ्या ऄसंख्य समतया, प्रश्न सोडववण्याकररता सामावजक वशक्णाची अज गरज अहे; अवण ती संतांच्या वशकवणीतनू वदली जाउ शकत.े त्यानं ी वदलेला सन्मागाचय ा ऄवलबं केल्यास सामावजक समतया व प्रश्न नक्कीच सटु ले व पनु ्हा एकदा समाजात वदपमहोत्सव साजरा करण्याचे परमभाग्यही मानवाला लाभले . अज सपं ूणय जग तपधते ऄसल्याचे वदसनू यते े. या तपधचे ्या युगात माणूस माणसालाच ववसरला अह.े म्हणनू माणसाला माणसाची ओळख करून देण्यासाठी सतं ाचं ी वशकवण खूप महत्त्वाची अह.े या वशकवणीतनू माणसाला तवतःमध्ये ऄसलले ा माणसू जागतृ करता यइे ल. जेव्हा माणसू जागा होइल तवे ्हा या ववश्वात चांगला बदल घडेल. ववश्वकल्याणासाठी सतं ाचं ी वशकवण अज ही हवी अहे ईद्याच्या सत्कमासय ाठी ... ईद्याच्या मानवी कल्याणासाठी! मग चला बरे सतं सज्जनांच्या वाटेचा शोध घेउया संताचं ्या भवू मकेतनू ...! ५३
२३.तवशासन ववश्वातील कोयावधी लोकाचं ्या एकवित समहू ाला ववश्वकटु बं ऄसेच संबोधले पावहजे. जेव्हा प्रत्येक माणसाला हे ववश्वच माझे घर वाटू लागले अवण या घरातील माणसं अपली वाटतील; तवे ्हाच ववश्वबंधुता हा गुण व्यापकता वसि करेल. अज ववश्वशातं ीकररता ऄनके दशे , ऄनेक सामावजक सतं था त्या दृिीनचे कायय करत अहेत. माि हे कायय सुरू ऄसताना शांततेच्या या शोध कायातय ऄसे वदसून यते े की, काही दशे वकंिवा रािर हे ऄशांततचे ्या छायखे ाली अहेत. परतं ु, या रािार च्या ऄशांततचे ा पररणाम हा त्या रािार परु ताच मयावय दत न राहता शजे ारील रािरांवर कळत-नकळत होत ऄसतो. त्यामळु े शजे ारील रािर शांततचे ्या मागानय े प्रवास करत ऄसतील तर त्यांना ऄसुरवक्ततचे ी भीती वाटू लागते अवण तवतःच्या सरु वक्ततके ररता त्यानं ा पावले ईचलावी लागतात. त्यांच्या शांततचे ्या मागायत व्यत्यय वनमाणय होतात. त्यामुळे या ववश्वामध्ये शांतीच्या कायातय बाधा वनमाणय होताना वदसत.े ऄशा गभं ीर वातावरणात माणसू तवच्छंदी वकंिवा तवतंि म्हणनू कसा जगू शकतो, हा मोठा प्रश्न वनमाणय होतो. अज वगे वगे ळे देश त्याचं े ऄश्ततत्व वटकववण्यासाठी वकंिवा सत्ता वटकववण्यासाठी वाट्टेल ते प्रयत्न करतात. त्यातून मानवी मलू ्यांची पायमिी झाल्याचे वदसून यते े. तवाततं्र्य वमळालेल्या रािरात सुिा अज ऄशातं तचे े वातावरण वनमायण झाल्याचे वदसनू यते .े लोकशाही तिं तवीकारलेल्या रािार तील माणसे तवतंि रािरात राहत ऄसल्याचा अनदं घेताना वदसत अहते . लोकांनी लोकासं ाठी चालववलले े राज्य म्हणजे लोकशाही राज्य ऄशी लोकशाहीची संज्ञा ऄसल्यामुळे ती रािेर मानवतावादी मूल्ये जोपासण्याचे काम करत अहेत. काही रािरामं ध्ये राजेशाही पित ऄसल्याने राजसत्ता जे वनयम, ऄटी, कायदे त्या रािराकररता वनमायण करेल तेच सवाांना बधं नकारक ऄसतात. म्हणजचे राजाच्या मजीनसु ारच तेथील राज्यकारभार वकंिवा राज्याचे कामकाज होत ऄसते. काही रािराचं े रािराध्यक् सवय सत्ता एकतफी ववचाराने चालवत तवतःकडचे सवय हक्क प्रतथावपत करून तेथील लोकानं ा तशी वागणकू दते ात वकंिवा तवतःच्या अदेशाचा वापर करून माणसानं ा गुलामवगरीची वागणूक वदली जात.े ऄशा हुकमू शाही रािरात माणसू तवतिं पणे राहू शकत नाही. तेथील शांतता ही दडपशाहीची भयावह शातं ता ऄसत.े म्हणजेच या ववश्वात शासन करण्यासाठी ववववध रािार त वेगवगे ळ्या पितीच्या शासन काययप्रणालींचा वापर कले ा जातो. या कायपय ्रणालीचा अकृतीबधं सबं वं धत रािरातील रािरप्रमुख ऄथवा तथे ील लोकानं ी वनवडून वदलेल्या लोकप्रवतवनधींच्या माध्यमातनू तयार करण्यात अलले ्या कायदा, वनयम, ऄटीनुसार तयार करून त्यानुसार त्या रािराचे कामकाज चालू ऄसते. लोकांसाठी ठरवून वदलले ्या वनयम, ऄटी व कायदे हा शासनाचा एक महत्त्वाचा भाग होय. राजेशाही पितीने राज्यकारभार चालववण्यासाठी ववववध यंिणा ईभी केली जात.े त्याचप्रमाणे हुकमू शाही पितीत सुिा राज्यकारभार पार पाडण्याकररता यंिणा ऄसते. त्याचप्रमाणे लोकशाही राज्यात लोकानं ी वनवडून वदलले ्या लोकप्रवतवनधींच्या मंडळाकडनू लोकवहताथय जे वनयम व कायदे वनमाणय केले जातात, यालाच शासन ऄसे म्हटले जाते. योग्य शासन हे लोकाचं ्या कल्याणाचे वकंिवा मानवी मूल्य जोपासण्याचे काम ५४
करत ऄसत.े शासनाचे वनयम,ऄटी व कायदे याचं ी ऄंमलबजावणी करण्याकररता प्रशासन पढु े येउन कायय करत ऄसते. शासन व प्रशासन हे एकमेकानं ा परू क अहते . ऄशा शासन पितीमळु े जीवन जगतांना लोकांवर ऄन्याय होत नाही व त्यांना मानवी जीवनाचा खरा अनंद वमळत ऄसतो. ज्या वठकाणी शासन व्यवतथा कमी पडते वकिंवा ती योग्य पितीने राबववली जात नाही त्या रािार तील लोकानं ा जगण्याचा योग्य न्याय वमळत नाही. तथे ील लोक ऄसरु वक्त ऄसल्याचे वदसनू यते ात. शासनवप्रय रािराचा ववकास योग्य वदशने े व चांगल्या पितीने झाल्याचे वदसनू येते. याईलट ज्या वठकाणी योग्य शासन पिती नाही तेथील लोक ववववध गुन्हे, घातपात, दगं ली, अदं ोलन,े चळवळीत सहभागी झाल्याचे वदसून यते ात. ऄशा रािार त फक्त ऄशातं ता अवण तेथील लोकामं ध्ये ऄसतं ोष वदसनू येतो. तेथील माणसे कधीच अनंदी वकवंि ा सुखी ऄसल्याचे वदसत नाही. ज्याप्रमाणे अपण रािार चा ववचार करत अहोत, त्याप्रमाणे कटु ंबाचा सिु ा ववचार करता येइल. त्या कटु ंबात अनदं व सुख हे त्या कटु ंब व्यवतथापन म्हणजचे शासन पितीवरच ऄवलबं ून ऄसत.े कटु ंबातील शासन पिती ही प्रत्यक् तवरूपात नसून ती ऄप्रत्यक् तवरूपात राहून कामकाज करत ऄसते. ईदाहरणादाखल मोठ्यांचा अदर करणे, त्यांना मानसन्मान दणे े, मोठ्याचं ्या वनणयय ाची ऄमं लबजावणी करणे, एकमेकानं ा मदत करणे, एकमेकाचं ्या सखु -दुःखात सहभागी होणे. कटु ंबात घरातील सवय कामे नमे नू वदलले ्या माणसांकडून सहज पूणय होत ऄसतात. एकवित कटु ंब पिती ही शासन पितीचा ऄप्रत्यक् भाग होय. कुटंबातील शासन पितीच्या पुढच्या टप्प्याचा ववचार करताना वैयश्क्तक शासनाचा ववचार पुढे यते ो. एका कटु ंबाच्या एकणू काययपितीचा भार कुटंबातील प्रत्येक सदतय साभं ाळत ऄसतो. त्यालाच तवशासन ऄसे म्हणतात. तवतःचे जीवन अनदं ी व सखु कारक करण्याकररता तसचे अपल्यामुळे आतरांना कोणताही िास वकंिवा दःु ख होउ नये याकररता जे वनयम, ऄटी तवतःसाठी तवतः तयार केल्या जातात त्यास तवशासन म्हणावे. तवशासन आतर शासनाच्या तलु नने े खूप प्रभावी व पररणामकारक अह.े या शासनासारखे दसु रे कोणतेच शासन आतके प्रभावी वकिवं ा ईपयकु ्त ठरू शकत नाही. तवशासन हे पररपूणयतः तवतःच्या मनावरच ऄवलंबनू ऄसते. त्याला कोणाचे बंधन नसत.े मी कसे जगावे याकररता व योग्य मागायकररता मला कोणत्या गोिीची काळजी घ्यावी लागणार वकिवं ा माझ्यामळु े आतरांना िास होणार नाही याकररता मला काय करावे लागणार, यातूनच तवशासन वनमायण होते. तवशासनात तवतःच वनमायण केलले े वनयम व कायदे याची तवतःलाच ऄंमलबजावणी करावे लागत.े त्यामळु े त्यासाठी ववशषे यंिणचे ी मळु ीच गरज भासत नाही. जसे की, घरात पानी सांडले तर ते अपण कुणी न सागं ताच पसु ून टाकतो. हेच ते तवशासन होय. तवशासनातून तवतःच्या सुखाचा मागय मोकळा होतो. अपण तवातंत्र्यात ऄसल्याचा अनदं प्राप्त होतो. अता तवशासन राबववत ऄसलेला प्रत्येक माणसू याच पितीचा ऄसेल, तर ऄसे लोक ज्या कटु बं ात एकवित पितीने राहतात ते कुटंब वकती सखु ी व अनदं ी ऄसले ! तथे े कोणत्याही प्रकारचे दःु ख वकिंवा ऄन्यायकारक गोिच वनमायण होणार नाही. त्यामुळे त्या कटु बं ात शातं ता अपोअप प्रतथावपत होइल. ऄसे कटु ंब एक अदशय कुटबं म्हणूनच नावारूपास अलले े ऄसले . ऄशी ऄनेक कटु ंबे एकवित अली तर ते गाव एक अदशय गाव ठरेल. या गावाच्या शातं तके ररता काहीच करण्याची अवश्यकता ५५
नसले . ऄशी ऄनेक गावे एकि अली तर ते राज्य व दशे अदशय ठरले . ऄनके रािर ऄशा पितीची वनमायण झाली तर हे ववश्वच एक अदशय ऄसले . ववश्वशांतीकररता वेगळे करण्याची काहीच अवश्यकता नाही. फक्त तवशासनाने जगणे महत्त्वाचे अहे. तवशासन वनमाणय करण्याकररता कटु ंबातून व शाळा महाववद्यालयातनू मानवी मूल्य वशकववली पावहजेत. तसे सतं कार वदले पावहजते . ज्याप्रमाणे अपण घरात तवशासन पाळतो त्याचप्रमाणे घराच्या बाहरे दखे ील तवशासन पाळणे अपले आवतकतयव्य अहे. म्हणजेच अपल्या घराचा ईबं रा हा व्यापक दृिीने वाढवला पावहज.े तरच ‘ववश्व कुटम्बकम’ ही सजं ्ञा खर्या ऄथानय े ऄमं लात अल्याचे वदसनू येइल. माणूस म्हणून हाच एकमेव राजमागय ऄसेन ववश्वशांतीचा! त्यासाठी तवशासनावर ऄवधकावधक भर दणे ्यासाठीचा प्रयत्न झाला पावहजे ईद्याच्या ववश्व कल्याणाकररता...! ५६
२४.सकू्ष्मातनू ववश्व दशनय घडववणारे ज्ञानदतू ववश्वातील प्रत्येक घटक, वततू , वनसगय अवण या वनसगायत सामावलले ा प्रत्येक जीव हा अपापल्या परीने जीवनानुभव घते ऄसतो. त्यातून जगण्याचा मलू मिं वशकवनू जातो. मधुकराला फुलातील मध चाखायला वशकवावे लागत नाही. पावसाळ्याअधी मुगं्यांची एकके कण जमा करण्याची उमी व्यवतथापनाचा वकती मोठा पाठ वशकवनू जाते. सुगरणीच्या ऄतूट पररश्रमाने ववणलले ा खोपा नजाकतीसोबत कावठण्याची परीक्ा घ्यायला अपल्यासारख्या बुश्िजीवी माणसाला भाग पाडतो. अकाशात सूयय ईगवल्यानंतरच ईमलणार्या कमळाला उजेचं सामथ्यय कोण बरं सांगनू गले ं ऄसेल? बदलणार्या ॠतचूं ी, येणार्या वादळाची, बहरणार्या वसतं ाची या मरु ्कया पशू - पक्ष्यानं ा चाहूल लागण्याचा काय बरं सबं धं ? याला ववज्ञान म्हणावे, तत्त्वज्ञान म्हणावे की, या ववश्वाला चैतन्य देणार्या ऄथांग, ऄसीम शक्तीचं हे सौंदयपय णू य प्रदशनय म्हणाव!ं सहज संुदर सृजन होणं, वततर्कयाच मूकपणे तवतःला जगण्यासाठी समथय बनवणं अवण पुन्हा शांतपणे, कशाचा मागमूसही लागू न दते ा या पंचतत्त्वात ववलीन होणं, ही वकती थोर वशकवण वनसगय ऄनंत, ऄनादी काळापासून मानवाला देत अहे. या सृिीतील सकू्ष्मातील सकू्ष्म प्रत्यके जीव अपल्या जीववताचं योगदान या वनसगायप्रती, सृिीप्रती, ववश्वाप्रती समवपतय करीत ऄसतो. हा वनसगचय एक शाळा अह.े अवण या वनसगालय ा सजृ णाचं, चतै न्याचं दान दणे ारे हे ववश्व एक मोठे ववद्यापीठ अह.े एका वववशि गतीने ग्रह तार्यांचे ठराववक ऄतं राने, एका लयीत वफरणं, ही माणसाला वशकवण अहे की, अपलं सामथ्यय वकती जरर ववशाल ऄसलं तरी दुसर्यावर अपण कुरघोडी करू शकत नाही. ऊतंूचा लपडं ाव खेळणारे नक्ि वनसगाचय ्या ववववध रूपांचं दशयन घडवून शाश्वत ऄनभु ूतीची प्रवचती दते ऄसतात. ऊतु चक्र, ऄन्न साखळी, ऄमावातया – पौवणयमा, समुद्राची भरती- ओहोटी, नद्याचं ्या ईगमापसून ते सागरात ववलीन होण्यापयातं चा प्रवास, खडकाचं ी वनवमयती ते ववदारीकण होउन मातीत रूपांतररत होण्याची प्रवक्रया या सवय घटना ऄव्याहतपणे सुरू अहते . मानव प्राणी सोडला तर ववश्वातील प्रत्येक घटक हा एकमेकांना पूरक ऄसे समायोजन साधनू या ववश्वात सातत्याने बदल करत ऄसतो. यातील गंमत ऄशी की, वरील सवय घटक हे अत्मज्ञानातून अवण वनसगवय नयमानुसार अपले कायय करत अहेत. तर तवत:ला बशु ्िजीवी प्राणी म्हणून संबोधणारे अपण माि या वनसगायपुढे ऄडाणी ठरले अहोत. कारण अपल्या बुिीचा वापर अपण कवे ळ अवण कवे ळ अपल्या तवाथासय ाठीच करत अलो अहोत. अपल्या ऄश्ततत्वाला कारणीभूत ठरलले ्या या ववश्वाचा अपण अपल्या सोयीनसु ार वापर केल्याने ववश्वाच्या सकू्ष्म ज्ञानापयंता अपण पोहोचू शकलो नाही. मानव जरी बशु ्िजीवी प्राणी ऄसला तरी त्याला त्याच्या बुिीचा वापर कसा करावा हे नीटसे समजले नाही. तवाथय, षड् ररपंूचे मनावर ऄसलले े वचतय व अवण सत्ता वपपासूपणा यामं ुळे मानवी कततयृ ्त्वाला मयादय ा अल्या. ऄहकं ाराच्या गतेत ऄडकून मानव तवत:ला या ववश्वाचाच ऄवधपती समजू लागला. आवतहास ऄशा रक्तरंवजत घटनांची, क्रूर शासकाचं ्या ऄन्यायी राजवटींची अजही साक् देत अह.े म्हणूनच, मानवाला त्याची खरी ओळख करून दणे ्याची गरज समाजातीलच बशु ्िजीवी परंतु सदसश्द्ववेक ५७
बुिी जागतृ ऄसलले ्या महामानवानं ी, ऊषीमुनींनी, संत सज्जनानं ी अपल्या हाती घते ली अवण अजच्या अधुवनक यगु ातील वशक्कापयंता ती भवू मका यउे न पोहचली अहे. मानवाला ऄज्ञानाच्या ऄधं :कारातून बाहेर काढून ज्ञानाच्या सखोल गभापय यतंा घउे न जाण्याचे कायय वशक्काच्याच हाती अहे. अपल्या डोळ्यांनी अपण हे जग बघू शकतो. परंतु, त्याकडे सजगपणे, अवण बिु ीच्या मदतीने मन:चक्ूंनी बघण्याचे सामथ्यय केवळ एक वशक्कच दउे शकतो. एखाद्या गोिीकडे समग्रतेतनू (तन, मन, बुिी, ववचार,कल्पना) बघण्याची दृिी वशक्कच दवे ू शकतो. मनुष्य म्हणून जगण्याची कला, जगण्याचे ईश्द्दष्य, व्यश्क्तमत्त्व ववकास, कुटबं - समाज-रािर –ववश्व यांप्रती ऄसलेली अपली कतवय ्ये, योगदान, जबाबदार्या यांची जाणीव केवळ वशक्क करून देउ शकतो. वशक्क हा डॉर्कटर घडववतो, ऑवफसर घडववतो, शेतकरी, वलवपक, नते ा घडववतो, दशे ाचा सवोच्च प्रथम नागररक रािरपती/रािार ध्यक् घडववतो. नव्हे तर ऄखंड दशे घडववतो. साराशं , नराचा नारायण करण्याचे सामथ्यय वशक्काकडे अहे. ऄशा वशक्काची भूवमका समाजासाठी सवोच्च तथानावरती अहे. हे पुन्हा एकदा वशक्काने सूक्ष्म दृश्िकोनातून वशै ्श्वक सौख्यासाठी समजनू घेतलचे पावहज.े सकू्ष्म कणातून ऄमयादय पसरलेल्या या ब्रह्ांडात मानवी जीवनाची भूवमका अवण साथयकता समजनू घेण्यासाठी सहाय्यभूत ठरणार्या वशक्काच्या या ववववध भवू मकेवर एक दृिीक्ेप टाकनू अजच्या वशक्कांकडून ईद्याची वपढी घडववताना फक्त समाज म्हणनू न बघता याकडे सूक्ष्म नजरेतून बवघतल्यास ईद्याच्या ववश्व जडणघडणीत खूप काही चागं ले बदल घडतील. या बदलातनू सपं णू य ववश्वात सौख्य नांदण्यास वनश्श्चतच मदत होइल. अपले तवत:चे सौख्य साधणार्या या मानवी मनाला जागतृ करण्याचे कायय वशक्कच करू शकतो. तवे ढी शक्ती त्याच्याकडे ऄसून त्याच्याजवळील कौशल्य, ऄनभु व व ज्ञानाचा ईपयोग ईद्याचे ववश्व घडववताना होणार अह.े म्हणनू या ववश्वाच्या चांगल्या बदलाकररता वशक्काचं ी कतयव्ये, रुपे व वशक्की भूवमकचे ी ववववध ऄगं े समजनू घेउन वशक्क ऄसलले ्या व ईद्याचा वशक्क बनू पाहणार्या नवोवदत वशक्कानं ा एक वदशा वमळावी, याकररता एक वदशादशयक व मागयदशकय ठरणारा हा सहज समजनू घणे ्यासाठीचा एक वशै ्श्वक प्रयत्न ...! ५८
२५.वशक्क म्हणजे काय? अजतागायत ऄनके वशक्णतज्ज्ञ, ववचारवंत, महापरु ुष यांनी वशक्क व वशक्ण या ववषयाच्या व्याख्या वकंिवा संज्ञा ववषद केलेल्या अहेत वकिंवा त्यानं ी त्याबद्दल ववचार ऄथवा मत माडं लेली अहते . अजही वशक्ण प्रवक्रयते वशक्काची भूवमका मांडतानं ा अधुवनक काळात ऄशं त: वैज्ञावनक प्रगती वकिंवा तिं ज्ञानाचा वाढता प्रभाव ववचारात घेता वशक्काच्या भवू मकेत थोडा फार बदल वदसून येत अह.े परतं ु ववज्ञान व तंिज्ञानाची वकतीही प्रगती झाली. तरीसुिा वशक्क हा वशक्कच ऄसले त्यात बदल होणार नाही. यात एक महत्त्वाची गोि सागं ावीशी वाटते ती म्हणजे अजच्या वशक्कांनी कालानुरूप बदल करण्याकररता ज्ञान अत्मसात करणे गरजेचे अह.े हा सवय ववचार करताना वशक्क म्हणजे काय, हे अजच्या अधुवनक यगु ात समजनू घते ाना थोडाफार फरक होउ शकतो. ते पररश्तथतीनसु ार तवाभाववकच ऄसले . जो वशकतो व आतरानं ा वशकववतो त्याला वशक्क म्हणणे गरजेचे अह.े ही वशक्काची साधी सरळ व्याख्या अहे. या व्याख्यने सु ार शाळा वकंिवा महाववद्यालयात जाउन शैक्वणक वषय पणू य करून, ऄभ्यासक्रमात लादलले ी पतु तके वाचून, पुततकातील प्रश्नांची ईत्तरे वलहून, परीक्ेत भरघोस गुण प्राप्त करून वशक्ण घेतलले ा वशक्क ऄशी सरळ व्याख्या प्रत्यक्ात बघावयास वमळते. ऄशा पितीचे वशक्ण अपणास मुळीच नको अहे. जो तवतः अदशय वशक्क समाजवप्रय जीवन जगण्यासाठी मागयदशयन दणे ारा ईत्तम वशक्क बनू पाहतोय त्याचेच वशक्क म्हणून तवागत कराव.े ऄभ्यास करणे म्हणजे नेमके काय करणे, हचे ज्यानं ा तवतःला समजलले े नसले . ते ज्ञान म्हणजे काय, ते कशा पितीने वमळवायचे ऄसते, हे मुलानं ा कसे वशकवतील? ज्ञानाच्या पररसीमा ज्यानं ा मावहत नाही ऄसे वशक्क अज ज्ञानदान करत अहते . हे वचि फार वववचि अह.े एखाद्या व्यक्तीला कोणत्याही प्रकारचे ववमान चालववण्याचे पूवयज्ञान नसले अवण ववमानात बसलले ्या ऄनके लोकांना घउे न जाण्याची जबाबदारी त्या व्यक्तीकडे पायलट म्हणनू वदली तर काय होइल? ऄशीच एकदिं र ऄवतथा अजच्या वशक्ण व्यवतथते जाततीत जातत प्रकारे पाहावयास वमळत अह.े अमचे वशक्क हे फक्त नोकरी करणारे अहे. ज्याप्रमाणे शेतात शते ीकरीता मजूर यते ात व त्या वदवशी शेतात काम करून त्या कामाच्या मोबदल्याची ते मागणी करतात. परंतु, शेतात चांगले वपक घणे े हा अपला मळू ईद्देश ते चक्क ववसरून जातात. त्याचप्रमाणे अजचे जाततीत जातत वशक्क हे या मानवसकतते अह.े नोकरी करणे तसचे अपले कुटंब व अपण चागं ले जीवन जगणे हाच तवाथय त्यात वदसून यते ो. मग ऄशा मानवसकतते ला वशक्क मलु ांना काय घडववणार? एखाद्या मशीनमधून तयार होणारे ईत्पादन हे चुकीचे झाले तर ते नुकसान अपण भरून काढू शकतो. परंतु एखाद्या वशक्काने चुकीचे वशकववले तर ते नुकसान अपण कधीच भरून काढू शकत नाही. ईलट पढु च्या सवचय वपढ्ा त्यामुळे बरबाद होउ शकतात. हे नुकसान न मोजण्याआतके अहे त्याची वकमिं त करणेही ऄशर्कय अहे. वशक्काची एक चूक पुढच्या वपढीला ववनाशाकडहे ी घेउन जाउ शकते. म्हणजे वशक्क म्हणजे काय हे समजून घणे े वततकेच महत्त्वाचे अहे. ५९
वशक्क हा कोर्या पाटीवर सदंु र ऄक्रे कोराववत त्याप्रमाणे मलु ाचं ्या जीवनात सौंदयय फलु ववण्याचे कायय करत ऄसतो. वशक्क हा ज्ञान वाटणारा ज्ञावनयाचं ा राजा ऄसतो. वशक्क वाट चुकलले ्यांचा दीपततंभ ऄसतो. ऄंधाराकडून प्रकाशाकडे जाण्याचा मागय दाखववणारा वदशादशयक ऄसतो. अत्मववश्वास वनमायण करणारा तो एक उजायस्रोत ऄसतो. थोडर्कयात जीवनाला अकार दणे ारा तो खरा वशल्पकार ऄसतो. अज वशक्क म्हणजे काय थोडर्कयात समजनू घ्यावयाचे झाल्यास तो जगण्याच्या प्राणवायपू ्रमाणे सजं ीवनी देणारा ऄसतो.म्हणजचे संपूणय अयषु ्य ज्यावर ववसबं ून राहू शकतो. ऄसा जीवनात शक्ती प्रदान करणारा तो देव होय. वशक्क म्हणून समजनू घेताना दणे ारा दानशरू दाता म्हणनू वशक्कानं ी ववचार केलाच पावहज.े त्याकररता तवतःकडे भरपूर वैश्श्वक ज्ञानाचा साठा ऄसल्यास ते सोपे होइल. म्हणनू वशक्क हा वशकणारा अवण वशकववणारा ऄसावा हेच मूळ गमक सवाानं ी समजनू घ्याव.े तवे ्हाच या ववश्वात सूयापय ्रमाणे तेजतवी ज्ञानाचा ईजडे पडले ! ६०
२६.सामावजक बदलाचा पायाभतू घटक ‘बदल’ हा सृिीचा ऄपररहायय वनयमच अह.े बदलाचे मुख्यत्वे दोन प्रकार पडतात. एक म्हणजे नैसवगयक बदल व दुसरा म्हणजे कृविम बदल. कवृ िम बदलामध्ये भौवतक बदलही येतात. हे बदल घडवनू अणणारा मुख्य स्रोत म्हणजे वनसगय हा होय. या वनसगायत ऄनेक बदल घडत ऄसताना मानववनवमयत बदल हा सिु ा फार महत्त्वाचा भाग अहे. मानवी बदलामळु चे अज जग हे प्रगतीपथावर अह.े त्यामध्ये झालले ी वजै ्ञावनक क्रातं ी हा प्रामखु ्याने बदलाचा पररणाम अपणास बघावयास वमळतो. अजपयतंा जे बदल झाले अहते त्या बदलांचा मखु ्य कॉद्रवबदं ू मनुष्य अहे, ऄसे म्हटले तर ते चुकीचे ठरणार नाही. हे बदल घडवनू अणण्याकररता ज्यानं ी पढु ाकार घते ला , योग्य ती वदशा दाखवली व योग्य ते मागयदशयन केले, त्यांना घडववणारी व्यक्ती म्हणजे वशक्क होय. थोडर्कयात मानवी बदल घडून येण्याकररता वशक्क हा महत्त्वाचा कॉद्रवबदं ू म्हणावा लागले . ऄसा बदल घडवून अणणार्या वशक्काप्रती सद्भावना, अदर, श्रिा वनश्श्चतच ऄसावी. कारण ज्याप्रमाणे अपण ववववध योजनांववषयी मावहती घते ली वकवंि ा बदल समजून घते ल.े त्याचप्रमाणे सवायत महत्त्वाचा सामावजक बदल घडवनू अणण्याचे कायय हा वशक्क करत ऄसतो. म्हणजेच सामावजक बदलाचा मुख्य पायाभूत घटक वशक्क हाच होय. सामावजक बदलामं ध्ये ववववध घटक येत ऄसतात. त्यामध्ये रािरप्रेम, देशभक्ती, दशे सेवा याबरोबरच वनसगायची सेवा, मानवी सेवा म्हणजचे सजीव ऄथवा वनजीव वततचंू ी सवे ा ही सुिा समाववि होत ऄसते. समाज म्हणजे काय, याबद्दलची ऄवधक मावहती अपणास समजून सांगण्याची अवश्यकता पडणार नाही. ऄनके लोक एकि राहतात त्या समूहाला अपण थोडर्कयात समाज म्हणू शकतो. अता समाजव्यवतथा सरु ळीत ऄथवा व्यवश्तथत राहावी याकररता काही वनयम व ऄटी समाजच तवतःला लावनू घते ो. परंतु त्याहीपेक्ा समाज व्यवतथा सुरळीत ऄथवा सुव्यवश्तथत रहावी याकररता जे संतकार व वशकवण वदली जाते ती फार महत्त्वाची ऄसत.े तवयंवशतत, तवावलंबन, तवकतृतय ्व हे जागतृ करण्याचे कायय फक्त वशक्क करत ऄसतो. म्हणून शाळा फार महत्त्वाची अह.े म्हणजे शाळेत एक अदशय माणसू , एक अदशय नागररक घडववण्याचे मखु ्य कायय होत ऄसते. जर हे कायय झाले नाही तर समाजात ऄनके मतभदे , वाद, तंटे, लढाया होउ शकतात. थोडर्कयात वशक्क हा समाज घडववणारा मुख्य स्रोत अह.े कारण मलु ांना बाल संतकाराबरोबरच नैवतक जबाबदार्या व कतयव्ये याची वशकवण वशक्क दते ऄसल्यामळु े एकणू च समाज व्यवतथा सरु ळीत चालत अह.े ज्या वठकाणी वशक्क या कामी कमी पडत ऄसले त्या वठकाणच्या समाज व्यवतथेमध्ये वनश्श्चतच ऄडचणी व समतया वदसनू येतात. सामावजक बदलाची ऄसखं ्य ईदाहरणे अपण बघू शकतो. बसमध्ये वकिंवा रले ्वे प्रवास करताना रांगते ईभे राहावे, सावयजवनक वठकाणी कचरा टाकू नये ऄथवा थकुं ू नये, सरकारी मालमत्तेचे नकु सान करू नये, व्यसन करू नये, भ्रिाचार करू नये, प्राण्यांचे हाल करू नये, पयायवरण संवधनय व संगोपन, घात ऄपघात गनु ्हे करू नयेत, एकमके ानं ा मदत करावी, गरीब ऄथवा ऄपगं व्यक्तींना मदत करावी, श्रमाचा मोबदला द्यावा, फकु ट ६१
घेउ नय,े अपल्या देशावर प्रेम करावे, देशाचे रक्ण करावे याबरोबर देशाप्रती व माझ्या दशे ातील लोकांप्रती अदरभाव ऄसावा. या सवय गोिींचा समावशे सामावजक बदलांमध्ये होतो. अज याच गोिी समाजात चुकीच्या घडताना वदसतात. याचा ऄथय ऄसा होतो की, वशक्क एक अदशय नागररक म्हणून अवश्यक ऄसणार्या बाबीचे वशक्ण देताना कठु ते री कमी पडले वकविं ा कमतरता रावहली ऄसेच म्हणावे लागेल. जर वशक्कांनी शाळेत मूलभूत वशक्ण म्हणनू जीवन वशक्णाबरोबर मलू ्य वशक्ण वदले तर तो भावी अदशय नागररक बनू शकले . देशातील प्रत्यके नागररक जर अदशय ऄसले तर अपण वरील ववचारात घेतलेले सवय सामावजक प्रश्न मुळीच वनमाणय होणार नाही. हा बदल समाजात घडवून अणावयाचा ऄसेल तर वशक्कांनी याचा जरूर ववचार केलाच पावहज.े वशक्काने मनापासून ठरववले तर हा बदल नक्कीच घडेल. हा बदल व्यक्तीपरु ता मयावय दत नसनू हा बदल सामावजक बदल ऄसेल. सामावजक बदलाचा मुख्य स्रोत वशक्क अहे हे मळु ीच ववसरून चालणार नाही. ऄपेक्ा अहे वशक्कानं ी हा बदल घडववण्याकररता एक पाउल पढु े येण्याची. मग बघा अदशय गाव, अदशय वजल्हा,अदशय राज्य, अदशय देश कसा बनू शकतो. या अदशय वशक्कामं ुळेच...! ६२
२७.दशे ाच्या ववकासाचा कणा ज्याप्रमाणे ऄंधारात वदवा पटे ववल्याने ऄधं कार नि होतो. एखादी छोटी बी जवमनीत रुजली की, ऄंकुर फटु नू त्याचा वकृ ् होतो. त्याचप्रमाणे मानवी जीवनात वशक्क हा ऄधं कार नि करणारा, बीचे रूपांतर एका वकृ ्ात करणारा महत्त्वाचा घटक अहे. एखाद्या व्यक्तीच्या जीवनात बदल घडवून अणणे व त्याला सन्मागय दाखववणे हा वशक्काचा मुख्य धमयच म्हणावा लागेल. ज्याप्रमाणे ऄधं ारात वदव्याच्या प्रकाशामुळे सवय पररसर ईजळनू वनघतो वकंवि ा एका छोया बीचे संगोपन केल्यावर एक मोठा वकृ ् ईभा राहतो. त्याप्रमाणे वशक्क वनष्पाप बालकांना संतकार, सतं कतृ ी याबरोबरच ववकासाचा मागय दाखवत ऄसतो. वशक्णातून जीवन समिृ कसे होइल याचे धडे तो प्रत्यक्-ऄप्रत्यक्पणे देत ऄसतो. त्यामळु े त्या व्यक्तीचा ववकास होतो. अज समाजात ऄशी वकतीतरी ईदाहरणे अहेत की, ज्यामळु े अजच्या वपढीला एक अदशय, एक वदशा वमळते. दशे ाचा नागरीक म्हणजचे त्या दशे ाची खरी संपत्ती होय. नसै वगयक सपं त्तीचा ववचार करत ऄसताना भौवतक संपत्ती हाही देशाच्या ववकासाचा पायाभतू घटक मानला जातो. त्याहीपेक्ा ऄवधक महत्त्वाची सपं त्ती म्हणजे त्या देशाचा नागरीक होय. त्या देशाच्या नागररकाकडे ऄसलले े ज्ञान ही त्या दशे ाची खरी संपत्ती होय. बलशाली देशाकररता त्या दशे ातील नागररकही बलशाली ऄसला पावहज.े त्याचप्रमाणे त्या व्यक्तीकडे ज्ञानाबरोबर ऄसलले ्या आतर गुणांचा ववकास हा सुिा महत्त्वाचा मुद्दा देशाच्या संपत्तीचे मोजमाप करताना होत ऄसतो. एकूणच ववचार करता देशाचा ववकास हा त्या देशातील नागररकांच्या ववकासावर ऄवलबं ून ऄसतो, ऄसे म्हणणचे योग्य ठरेल. व्यक्ती ववकास करण्याकररता ज्ञान ऄसणे अवश्यक ऄसते. एखाद्या देशाकडे भौवतक तसेच नसै वगयक साधन सपं त्ती ऄसेल परतं ु ते कसे व कवे ्हा वापरावयाचे याबद्दलचे ज्ञानच नसले तर त्या दशे ाची सपं त्ती काय कामाची? म्हणजेच, दात ऄसूनही चने खाता यते नाहीत, ऄशीच ऄवतथा ऄसेल. ऄशा ऄवतथेत तो दशे काय प्रगती करले वकिंवा त्या दशे ाचा कसा ववकास होइल? देशाच्या ववकासाचा पायाभूत घटक म्हणनू त्या देशाच्या नागररकाकडे बवघतले जाते. जर तो नागररक ऄज्ञानी, ऄडाणी ऄसेल तर तो दशे ही ऄडाणीच राहील. हे होउ नये याकररताच वशक्ण महत्त्वाचे अहे. ज्या दशे ात वशक्काचे तथान हे प्रथम मानले जाते त्या देशाचे एकणू ववकासाचे प्रमाण सवावय धक अह.े परतं ु ज्या देशात वशक्ण हे दुय्यम ऄथवा तृतीय ततरावर मानले गले े तो दशे गरीबाचं ा दशे म्हणून ओळखला जातो. एकूणच देशाच्या ववकासाचा खरा कणा ‘वशक्ण’ हाच होय. वशक्णामळु े माणसाचे जीवन समृि होते; ऄसे म्हणण्यापेक्ा वशक्णामुळे माणसाचा ववकास होतो ऄसे म्हणणे क्रमप्राप्त ठरले . एका व्यक्तीचा ववकास म्हणजे त्या कुटबं ाचा ववकास, एका कटु बं ाचा ववकास म्हणजे एका गावाचा ववकास, एका गावाचा ववकास म्हणजे तालुका, वजल्हा नव्हे तर त्या राज्याचा अवण देशाचाच ववकास होय. हे ववकासाचे खरे सिू ज्या दशे ाला समजले अहे त्याच दशे ाने वशक्णाला प्रथम तथान वदले अहे. वशक्ण हाच ववकासाचा कणा ऄसल्यामळु े वशक्ण देण्याच्या प्रवक्रयते ील महत्त्वाचा मुख्य घटक म्हणजे वशक्क ६३
हाच होय. यावरून देशाचा ववकास हा वशक्कांच्या हाती अहे ऄसे तपि होत.े तळहातावरच्या रेषा भववष्य सागं त ऄसतात त्याहीपके ्ा वशक्क हा दशे ाचे भववष्य घडवत ऄसतो. अज मोठमोठ्या आमारती ईभ्या झाल्या, मोठमोठे कारखाने ईभे रावहलेत; नव्हे तर ऄवकाशात मोठमोठे ईपग्रह सोडण्यात अल.े हे सवय बनववण्याकरता वकिंवा ईभे करण्याकररता ज्याप्रमाणे आंवजनीऄसय व संशोधक यांनी योगदान वदल.े त्याचप्रमाणे एखाद्या गंभीर अजाराने ग्रासलले ्या व्यक्तीला मृत्यूच्या दाढते नू बाहेर काढण्याचे कायय करणारे वैद्यकीय क्ेिातील डॉर्कटसय ऄसेल ऄथवा देश चालववण्याकररता लागणारे प्रशासकीय ऄवधकारी ऄथवा राजकीय मडं ळी या सवाानं ा घडववणारा एक वशक्कच ऄसतो. यदा कदावचत वशक्कानं ी यांना चकु ीचे वशकववले तर मोठमोठया आमारती कोसळतील, कारखाने बदं पडतील. आतकेच नव्हे तर चुकीच्या ईपचार पितीने ऄनेकांचे प्राण जातील. देशाची एकणू च व्यवतथा ढासळले अवण तो देश संपेल. म्हणजेच देशाच्या ववकासाचा खरा पायाभूत घटक हा वशक्कच अहे. वशक्काचा वनणयय हा सवोच्च न्यायालयातील न्यायाधीशापके ्ाही श्रेष्ठ ऄसतो. कारण त्यांना घडववणारा हा एक वशक्कच अहे, हे कदावप ववसरून चालणार नाही. ऄशा ववकासाच्या कदॉ ्रतथानी ऄसलले ्या वशक्काला कधीच कमी लखे ू नये. तसचे जी व्यक्ती वशक्क म्हणनू या देशकायायत सहभागी झाली अहे त्या व्यक्तीन,े अपण दशे ाच्या ववकासाचा कणा अहोत तसेच अपल्या दशे ाच्या ववकासाची एक नैवतक जबाबदारी अपल्या खादं ्यावर अहे हे एका वशक्काने मळु ीच ववसरू नये. वशक्क हा दशे ाच्या ववकासाचा पायाभतू घटक अह.े हा पाया मजबूत ऄसावा हचे दशे ाचे ध्यये , लक्ष्य ऄसावे. हे ववकासाचे सिू समजून घते ले पावहजे. दशे ाच्या ववकासाच्या या वाटेवर वशक्क ऄसणार्या वकिवं ा वशक्क बनू पाहणार्या व्यक्तींनी हे नक्की समजनू घेतले पावहजे. चला तर मग, वशक्करुपी ववकासाचे चांगले दीपततभं दशे ात ईभे करू या! जवे ्हा प्रत्यके दशे ाचा ववकास होइल तवे ्हाच सपं णू य ववश्वाचा ववकास होइल. या ववश्व ववकासाच्या वाटेवरचा दीपततभं हा एक वशक्कच ऄसले ! ६४
२८.मानवधन जोपासणारा धन म्हटलं की भौवतक धनाचाच ववचार सवयप्रथम माणसापढु े येतो. परतं ु भौवतकधन वमळववण्याकररता वकवंि ा त्यामध्ये ऄवधकावधक वाढ करण्याकररता ज्याप्रमाणे माणसू प्रयत्न करत ऄसतो; त्याहीपके ्ा मानवधनाची वाढ करण्याकररता प्रयत्न झाला पावहजे झाला. कारण भौवतक धन वमळववण्याकररता माणसाला लागणारे ज्ञान, बुश्िमत्ता, कौशल्य याबरोबरच मानवधनाचे आतरही गणु ऄसणे अवश्यक अह.े ज्या माणसाकडे मानवधन जातत अहे, तोच भौवतक धन प्राप्त करू शकतो. म्हणजेच भौवतक धन प्राप्त करण्याकररता माणसाकडे ऄसलले ्या मानवी धनाचे सवय गणु ववकवसत झालेले ऄसणे गरजचे े अहे. ज्याच्याकडे मानवधन जातत तोच खर्या ऄथानय े श्रीमंत ऄसले . श्रीमतं ीची व्याख्या अज फक्त सोने, चांदी अवण तथावर मालमत्ता याकडे बघूनच ठरवली जाते. परतं ु प्रत्यक् धनाचा ववचार करता ज्या माणसाकडे वकंवि ा व्यक्तीकडे मानवधनातील त्याग, वनष्ठा, कतयृत्व, चतै न्य, ध्येय, प्रेम, बुश्िमत्ता, दूरदृिी हे गणु ऄसतील तीच व्यक्ती मानवधनामुळे भौवतक धन वमळवू शकत.े ज्या व्यक्तीकडे मानवधनातील हे गणु कमी प्रमाणात ऄसतील ऄथवा नसतीलच तर ती व्यक्ती गरीब राहू शकते. म्हणनू च मानवधन हे भौवतक धनाचा मखु ्य पाया अह.े माि अज सवय ईलट वचि बघावयास वमळते. भौवतक धन प्राप्त कसे करावयाचे याकडे लक् न दते ा ते फक्त वमळवायचे अह.े म्हणून मानवधनातील गणु ांचा ववकास न करता फक्त ऄववचाराने भौवतक धन वमळववण्याच्या लोभापायी ते अपले जीवनच ईध्वतत करून बसतात. त्यामळु ेच तर सत्याचा मागय सोडनू ऄसत्याच्या मागावय र प्रवास करावा लागतो.अवण त्यातून भ्रिाचार, चोरी, लबाडी हे मागय ईदयास येतात. हे सारे थांबवावे ऄसे वाटत ऄसेल तर सवयप्रथम मानवधन समजनू घते ले पावहज.े या मानवधनाची ओळख म्हणण्यापेक्ा मानवधनातील सवय गणु ाचं ा ववकास कसा करता येइल, याबद्दलचे वशक्ण देणे अवश्यक ऄसेल. त्याकररता ज्या माणसाने मानवधनातील ववशेष गणु ाबं द्दल पररपणू य ऄभ्यास कले ा अहे व त्या गणु ाचं ी कशा पितीने वाढ करावयाची अहे हे तिं मावहत केले ऄसले तोच मानवी समूहाला वशक्ण दउे शकतो. ऄन्यथा माणूस घडववताना ऄनथय होइल. वशक्क होणे सोपे अहे परंतु खर्या वशक्काची भवू मका पार पाडण्याकररता फार त्याग वकंिवा त्याकररता कततृय ्वाची जोड ऄसावी लागते. म्हणनू च वशक्क हा मानवधनाने पररपणू य ऄसलाच पावहजे. मानवधनातील गणु ाचं ा ववकास कसा करावा याकररता सखोल ऄभ्यासाबरोबर ते ववकवसत करण्याचे कौशल्यही सोबत ऄसणे गरजचे े अहे. मानवधन फक्त माणसाकडे अहे म्हणनू माणसाला या धनाची ओळख वशक्क म्हणनू करून दते ाना आतर प्राण्यांच्या तलु नते मानवधनातील गणु ांचीही तलु ना आतर प्राणीमािासं ोबत करून वदली तर मी माणूस म्हणनू वकती श्रीमतं अहे नव्हे तर मला मनुष्य म्हणनू जन्म वमळाला हे माझे परम भाग्य अहे; याची जाणीव त्या माणसाला होइल. माणसाला वमळालेला ऄनमोल ऄसा देह म्हणजचे शरीर. हे शरीर वकती वकमती मोलाचे अहे हे समजेल. जी व्यक्ती ऄंध अहे त्यालाच डोळ्याचे महत्त्व समजत.े ज्याला पाय नाही त्या व्यक्तीला चालताना ६५
पायाचे महत्व समजत.े ज्या व्यक्तीला हात नाही त्या व्यक्तीला कायय करताना हाताचे महत्व समजत.े याचप्रमाणे पाच ज्ञानंेवद्रयाबं रोबर शरीरातील एक एक ऄवयव वकती कोटी वकमंि तीचा अहे हे माणसाला समजेल. सपं णू य शरीराची वकंमि त त्या माणसाला मोजता यते नाही. परंतु याबद्दलचे वशक्ण दणे ारा वशक्कच मानवधन समजनू सागं ू शकतो. ऄशा या महा मानवीधनाची म्हणजेच मानवधनाची वाढ वकंवि ा जोपासना करण्याकररता खर्या वशक्काचीच गरज अहे. ऄसा वशक्कच मानवधन समजनू सांगू शकतो. ऄसे जवे ्हा होइल तेव्हाच खर्या ऄथायने मानवाची प्रगती झाली ऄसे म्हणता येइल. ऄन्यथा ऄनके संकटे व समतया माणसाकडनू च या पथृ ्वीवर वनमाणय होतील अवण एक वदवस मानवधन न जोपासल्यामुळे ववध्वसं घडले . म्हणनू मानवधनाची वाढ करण्याकररता खर्या वशक्काची भवू मकाच महत्त्वाची ठरणार अहे हे वशक्क म्हणनू समजनू घते ले पावहज.े वशक्काने दवे ाप्रमाणेच मानवधनाचे हे दान केले पावहजे. या सृिीचे सौंदयय फुलववण्याकररता...! ६६
२९.माणसू घडववणारा या ववश्वाचा ववश्व वनमातय ा वपता परमेश्वराने ‘माणसू ’ ही सिृ ीला वदलेली मोठी दणे गी अहे. माणसू वनमाणय करण्याचा त्याचा ईदात्त हते ू ऄसा की, या सिृ ीचे सौंदयय फलु ववण्याकररता तसचे त्यात अवश्यक ते चांगले बदल घडवनू अणण्याकररता या सृिीचा सांभाळ मानवाने करावा. ववश्व वनमायत्याने त्याला कशु ल बिु ी त्याकररताच प्रदान केली ऄसले . म्हणजचे माणसू हा या सिृ ीचा खर्या ऄथानय े सेवक अहे, ऄसे म्हटले तर ते चकु ीचे नसेल. माणसाच्या प्रगतीच्या टप्प्याचा ववचार करता अवदमानवापासनू ते अतापयंात जे बदल तवतः माणसात घडले, त्यामागे मुख्य कारण म्हणजेच त्या त्या टप्प्यावर तत्कालीन मानवी समुदायात आतरानं ा मागदय शयन करण्याकररता पुढे येउन कायय करणारा माणसातलाच एक माणसू होय. त्याने दाखववलले ्या वदशमे ुळे सपं णू य मानवी जीवनाला एक चागं ला बदल ऄनभु वायला वमळाला. त्यामळु े ऄसा चांगला बदल घडवनू अणणार्या लोकाचं ी समाजाला गरज भासू लागली अवण त्यातूनच आतरांना ज्ञान देणारी वदशादशकय व्यक्ती वनमाणय झाली. हे ज्ञान देणारा वकंवि ा दीपततंभ म्हणनू कायय करणारा माणसू हा अचायय, गरु ुजी म्हणजचे अजचा वशक्क होय. काळानुरुप ज्ञान दणे ्याच्या व्यवतथा बदलत गेल्या अवण अश्रम व्यवतथेपासनू ते अजच्या अधवु नक यगु ातील भौवतक सवु वधा व तंिज्ञानाचा वापर करण्याच्या व्यवतथेपयतां माणूस येउन पोहोचला. ज्ञान देण्याच्या प्रवक्रयेला अज वेगवगे ळे तवरूपही प्राप्त झाले अह.े परतं ु प्रवक्रया माि मळू धरूनच अह.े त्यामुळे ईद्या मानवाने वकतीही प्रगती केली तरी सिु ा वशक्ण प्रवक्रया ही वनरंतरच ऄसले यात मुळीच शंका नाही. या वनरतं र चालणार्या प्रवक्रयमे ध्ये मुख्य कदॉ ्रवबंदू वशक्क हाच अह.े भौवतक वकंिवा आतर सवु वधा चागं ल्या वकंवि ा ईच्च दजायच्या वदल्या म्हणजे वशक्ण हे ईच्च दजायचे वदले जाते ऄसा ऄथय होउ शकत नाही. त्याकररता वशक्क हा खर्या ऄथानय े वशक्क ऄसणे गरजेचे अहे. व्यवसाय, नोकरी या प्रवक्रयते कळत-नकळत बाधा वनमाणय होते का? हा प्रश्न वनमायण होताना वदसतो, कारण देवाने माणसाला चागं ला बदल ऄथवा या सिृ ीचा सांभाळ करण्याचे दवे कायय त्याच्या हाती वदले अहे. हेच कायय सामावजक पातळीवर वशक्क करत अह.े जर अजचा वशक्क हीच गोि ववसरून गेला ऄसले तर हे देवकायय कसे पणू य होइल? समाजात चांगला बदल कसा होउ शकले ? भववष्यात माणसामळु चे एक ऄनथय घडू शकेल अवण त्याचा पररणाम सारं जग भोगेल. म्हणजेच वशक्क हा माणूस घडववण्याचे कायय करत ऄसतो. वशक्णातनू मलू ्य, सतं कार, संतकतृ ी, तवयवं शतत, चांगले ववचार, ईच्च ध्येय, कतयव्य या गोिी वशकवल्या जातात. त्यामळु े माणसाचे जीवन घडववण्यास मदत होत.े ज्याप्रमाणे माळी हा बाग फलु ववण्याचे कायय करत ऄसतो त्याचप्रमाणे वशक्क हा मानवी जीवन फलु ववण्याचेच कायय करत ऄसतो. अजचा वशक्क शाळते गुणात्मक वशक्ण देताना वदसनू यते ोय. गुणात्मक वशक्णापेक्ा कृतीयुक्त वशक्णाची अज जातत अवश्यकता वाटते. ववद्याथ्यायला तवावलंबी जीवन कसे जगता येइल अवण सवातय महत्त्वाचे म्हणजे चांगले अवण वाइट यातील फरक कसा शोधता यइे ल हे वशक्ण देणे गरजेचे अहे. हे ६७
होत नसले तर अपण दते ऄसलेले वशक्ण हे कवडी मोलाचचे म्हणावे लागले . एका वगातय वशकणारी मुले ही वेगवगे ळ्या बौश्िक क्मतचे ी अहते हे अपण मान्य करूच. माि प्रत्येक ववद्याथी हा मनुष्य अहे हे देखील मळु ीच ववसरून चालणार नाही. तो माणूस ऄसल्याची खरी ओळख त्याला करून देण्यातच अजची वशक्ण यिं णा कमी पडत अहे. मी आतर प्राण्यांप्रमाणे वहंस्र प्राणी नाही. मी मनुष्य अहे. माझ्याकडे दवे ाने या सृिीचा साभं ाळ करण्याची जबाबदारी वदली अहे हा ववचार अधी रुजवला पावहज.े म्हणजचे वशक्णातनू अपण तवतः माणूस अहोत हेच वशकववले गले े तर पुढे तमु ्हाला कमी वशकवावे लागेल. कारण माणसू हाच ऄती बुश्िमान अह.े त्यामुळे त्याला आतर काही ज्ञान दणे ्याअधी तो माणसू अहे हे वशकववणे गरजचे े अहे. यातनू च चांगला माणसू घडेल. अज माणूस घडववणारे वशक्ण वदले पावहजे अवण त्याकररता माणूस घडववणारा खरा वशक्क अवश्यक अह.े वशक्क हा वशकववणारा ऄसण्यापेक्ा माणसू घडववणारा ऄसावा तवे ्हाच या सृिीत चागं ला बदल वकिंवा ईद्याचे मानवी जीवन वैश्श्वक शांती बरोबर सुखी व समाधानी होइल. अज शोध फक्त माणसू घडववणार्या वशक्काचाच...! ६८
३०.मानवी मनाची जडणघडण करणारा वशल्पकार ज्ञावनयाचं ा राजा म्हणनू समाजात कोणाकडे बघावे म्हटले तर ते म्हणजे वशक्क! समाजाला एका अदशतय ेच्या वाटेवर प्रवास कसा करावयाचा याचे मागयदशनय वशक्क करत ऄसतो. मानवी प्रगतीकररता काय करावे याची वदशा दाखववण्याचे कायय करत ऄसतो. वशक्कामध्ये सतं , सद्गुरू नव्हे तर दवे वदसत ऄसतो. देव सवय गुणांनी सपं न्न ऄसतो त्याचप्रमाणे देवासमान कायय करणार्या वशक्कांकडेही ते गुण ऄसणे तवाभाववकच अहे. हे गणु ऄगं ीकारलले ी माणसं वशक्क म्हणनू समाजाला अदशय वाटतात. या अदशय वशक्काकडे बघताना सवयप्रथम त्याच्या वाणीत गोडवा ऄसणे अवश्यक अह.े एखाद्या समूहात त्याचे बोलणे अदशय वाटावे ऄसचे ऄसले पावहज.े त्याचप्रमाणे त्याचा पोशाखही अपल्या पेशाला साजसे ा ऄसावा. रतत्यावर चालताना अपल्या चालण्यातून वशक्काची वागणूक वदसावी. प्रत्यके कतृ ीतून समाजाला काही वशकवण वमळले ऄशी कतृ ी वकवंि ा कायय करावे. ह्या झाल्या वशक्क म्हणनू ओळख वनमाणय करण्याच्या मलू भूत गोिी. म्हणजेच ज्याचे ववचार चागं ल,े अचरण चागं ले त्याला वशक्क म्हणावे हीच तर वशक्काची खरी ओळख अह.े वशक्की पेशा तवीकारलेल्या व्यक्तीने जीवनात अनंद घउे नये ऄसे मुळीच नाही, परंतु तो अनंद घेताना अपल्यामळु े समाजाला एखादा ईपदशे वकंवि ा चागं ला संदेश वमळाला पावहजे. अनदं ाची व्याख्या व्यश्क्तपरत्वे बदलत ऄसते. त्यामळु े वशक्काने अनदं घते ाना ववचार केला पावहजे की, माझ्या अनदं ामुळे आतर माणसे वाइट मागायकडे जाणार नाहीत. दसु रे ऄसे की तो वनव्ययसनी ऄसणे अवश्यक अहे. ववद्याथी हा वशष्य अहे व वशक्क हा गुरू अह.े हे गुरू-वशष्याचे नाते जोपासले गेले पावहजे. अज ते जोपासले गेले नाही तर गरु ूिपं ्रती ववनम्रभाव लोप पावेल. ऄसे झाले तर ववद्याथी वकंिवा समाजात त्या वशक्काप्रवत अदरभाव कसा राहील? वशक्क हा अइसमान अह.े प्रत्येक मुलाची अइ मुलाचं े सगं ोपन करताना त्याचे सुख व दुःख समजून घते े नव्हे तर वेळोवळे ी त्याची तवच्छता ही करते. हाच भाव वकवंि ा त्याग वशक्कांमध्ये वदसला पावहजे. म्हणजचे वशक्काला माउली होता अले पावहज.े जीवनात चांगले काय वाइट काय याची ओळख करून दते ा अली पावहजे. वशक्काने मलु ांना घडववताना त्यानं ा नैवतक मलू ्य वशकवली पावहजते . त्याकररता अपण तवतः नवै तक मूल्य जोपासली पावहजेत व जीवनात ती जोपासताना कृतीतनू वदसली पावहजते . वशक्कही चालते बोलते पुततक वकंिवा ग्रंथ अहते . त्यामुळे दररोज मलु ांना काहीतरी जीवन वशक्णाचे धडे कतृ ीतनू नैसवगयक पितीने वदले पावहजेत. हे करु नका हे सांगणे फार सोपे अहे. परतं ु काय करावयाचे तहे ी व्यवश्तथत सांवगतले पावहजे. वशक्काने फक्त ईपदेश द्यायचा ऄसतो ऄसा ववचार न करता वदलले ा ववचार प्रत्यक् कृतीत जोपयांत ईतरत नाहीत तोपयंात ते कायय पुढेच घउे न जायचे अहे. शाळेतच ववद्याथ्यानंा ी का यावे, शाळते घंटा का वाजते,प्राथयना का म्हणावी, रागं ते का ईभे राहावे,वशतत, तवावलंबन, सतं कार,मलू ्य ही कशी ऄसावीत याचे ईत्तर मलु ानं ा वशकववताना वशक्क कधीच वदसत नाही. काल केले म्हणनू अज करावयाचे अहे अवण ईद्याही करावे लागणार ऄशी भवू मका वशक्क पार पाडत ऄसेल तर मलु ानं ा एका यिं ाप्रमाणे या चक्रातून ६९
जावे लागेल. त्याचं ्या शोधक वृत्ती वकविं ा सशं ोधक वृत्तीचा ववकास करण्याचा मखु ्य हेतू दूर राहील. मलु ाचा अत्मा हा सूयायप्रमाणे चतै न्य वनमायण करणारा अहे ते चैतन्यच अपण फुलाप्रमाणे कोमजे नू टाकले तर त्याचा पररणाम काय होइल याचा ववचार कले ा पावहज.े प्रत्यके मुलामध्ये वनसगाकय डनू प्राप्त झालेली उजाय साठवलेली ऄसत.े ती उजाय योग्य पितीने चांगल्या कायायकररता कशी वापरता यइे ल हा ववचार वशक्काने कले ा पावहजे. प्रत्यके मलु ामध्ये चौसि कलापं ैकी एक तरी कला ववकवसत झालेली ऄसत.े ती ओळखून त्या कलेची जोपासना करून त्याला त्या कलेच्या क्िे ात वशखरावर घउे न गले े पावहजे. सवातय महत्त्वाचे म्हणजे बालमनावर वशक्क जे काही करत ऄसतो ते योग्य पितीने भववष्याचा ववचार करून माणूस घडववण्याकररता करत अहोत याची जाणीव ठेवनू वशक्क म्हणनू कायय कले े तरच ईद्याचा माणसू घडववला जाइल ऄन्यथा देवाने वनमाणय केलले ा माणसू देवालाच ऄवप्रय वाटू लागेल याची ओळख करून घते ली पावहजे. ७०
३१.सतं कतृ ी जोपासणारा संतकृती हा मानवी जीवनाचा ऄलंकार अह.े यातून मानवी जीवन समिृ व सुखी ऄसल्याचचे वदसून येत.े जेथे सतं कृती नाही तथे े रानटी प्राण्यांप्रमाणचे जगणे ऄसते. आतर प्राण्याचं ्या तलु नेत मानवाला वमळालले ी ववशषे दणे गी म्हणजे बुश्िमत्ता. यावर त्याचे ववशेषपण वदसून येते. म्हणूनच अवदमानवापासनू ते अजच्या अधुवनक युगात वावरणार्या प्रगत माणसापयांतचा प्रवास याची साक् देतो. माणसाच्या मलू भतू गरजा ऄन्न, वति, वनवारा ह्या अहते . ज्याप्रमाणे या मूलभतू गरजेववना मनषु ्याचे जीवन जगणे ऄवघड होते, त्याचप्रमाणे मनुष्याला चागं ले जीवन जगण्याकररता सतं कृतीची ही वततकीच अवश्यकता ऄसत.े म्हणजचे मानवी जीवनाचा सतं कतृ ी हा ऄववभाज्य घटक होय. ज्याप्रमाणे नदीच्या ईगम तथानाचे पाणी प्रवावहत होउन सागराला, महासागराला वमळते. त्याचप्रमाणे एका माणसाच्या चागं ल्या कतृ ीचा पररणाम आतर माणसावं र व त्यानतं र पढु च्या वपढीवर प्रवावहत होताना वदसतो. म्हणनू सतं कतृ ीची जोपासना करणे ऄत्यावश्यक अहे. अता मुख्य प्रश्न वनमाणय होतो तो म्हणजे संतकतृ ी म्हणजे काय? वतला ऄलंकार का म्हणावे? सवय प्रथम संतकृती म्हणजे जे कायय चांगले ऄसते वकिवं ा मानवी कायय करताना जी कतृ ी चांगली पररणाम करणारी ठरते तीच कृती आतरानं ीही करणे वकवंि ा त्या कतृ ीची पनु रावतृ ्ती होत जगणे यासच सतं कतृ ी ऄसे म्हणाव.े हीच साधी सोपी व्याख्या होउ शकत.े एखाद्या कायाचय ी वकिंमत करणे शर्कय होत नाही कारण ती ऄनमोल ऄसते. त्याचप्रमाणे सतं कृती म्हणजे चांगल्या कतृ ीचे ऄथवा कायाचय े अपण मोजमाप करू शकत नाही कारण ते कायय एका माणसाकडनू ऄनेक माणसापं यांत नव्हे तर पुढच्या ऄनेक वपढ्ांपयांत पुढे पुढे जात ऄसते,म्हणून त्याचे मोजमाप अपण करू शकत नाही. म्हणूनच तो मानवी जीवनाचा मौल्यवान ऄलकं ार अह.े कारण त्यामुळेच तर मानवी जीवनाचे सौंदयय फुलते. सतं कतृ ी हा मानवी ऄलंकार जोपासताना त्याकडे ववशेष लक् देणे अवश्यक अह.े हा ऄलंकार जोपासण्याकररता जो वदशा दाखवतो, मागदय शयन करतो वकवंि ा जो प्रत्यक् कायय करतो तो सामावजक ततरावर गरु ु ऄथवा वशक्क म्हणून काययरत ऄसतो. म्हणजे सामावजक ततरावर सतं कतृ ीची जोपासना करण्याकररता वशक्क हा मुख्य भवू मका पार पाडत ऄसतो. बालमनावर झालले े संतकार म्हणजे बालसतं कार. हे माणसाच्या शेवटच्या श्वासापयांत जगताना वटकनू ऄसतात. म्हणनू शाळा एक संतकार व संतकतृ ी दणे ्याचे कदॉ ्र बनले अहे. शाळबे रोबर घर हे सिु ा सतं कार व सतं कृतीचे दुसरे कदॉ ्र म्हणावचे लागेल,परतं ु शाळेत जे काही वशकववले जाते त्याकडे ववशषे लक् वदले जाते वकवंि ा त्याचा पररणाम हा बालमनावर सखोल होत ऄसतो म्हणून शाळेपासनू संतकतृ ी जोपासण्याचे कायय सुरू होत.े एका वपढीकढनू दसु र्या वपढीकडे संतकतृ ी जात ऄसतानं ा वकंवि ा वतचा प्रवास होत ऄसताना वशक्क त्या प्रवासाचा मुख्य साधन वकवंि ा दवु ा बनत ऄसतो म्हणजे संतकतृ ी जोपासण्याचे मुख्य कायय वशक्क करत ऄसतो. मग ऄशा वशक्काकडे ऄसलले ी ही भूवमका जोपासताना वशक्क म्हणनू नैवतक जबाबदारी, कतवय ्य जातत प्रमाणात ऄसते. कारण संतकृती जोपासताना फक्त संतकृतीचे धडे वशकववणे ऄसे होत नाही तर त्यामध्ये ववववध घटक समाववि अहे हे मळु ीच ववसरून चालणार नाही. संतकतृ ी ७१
म्हणजे मानवी चागं ली कृती. या मानवी कतृ ीमध्ये श्रवण, वाचन, लेखन अहार, वति, घर, कटु बं , वतयणकू , तवच्छता, खाणे-वपणे, झोपणे, नववततूची वनवमतय ी व वशल्प या सवय गोिींचा समावेश होतो. या सवय गोिी चागं ल्या पितीने कृतीत ईतरववणे व ती कतृ ी करणे याकररता वशक्क मागदय शयन करत ऄसतो. म्हणजे त्या गोिी वशकवत ऄसतो. चागं ल्या सवयी लावणे म्हणजेच चांगल्या सतं कतृ ीची जोपासना करणे होय. ही मुख्य जबाबदारी वशक्कावं र ऄसल्यामुळे ज्याप्रमाणे बी ऄसते त्याप्रमाणे ते झाड ईगवते व त्याचे फळ तेच ऄसत.े त्याचप्रमाणे वशक्काकडे जे संतकार वकवंि ा सतं कृती ऄसेल त्याचप्रमाणे ववद्याथ्याांमध्ये त्या संतकृतीची वाढ होणार म्हणनू वशक्काने वशकववणे हा अपला व्यवसाय नसनू ऄथवा वशकववणे ही अपली कला नसून ती संतकृती जोपासण्याची जबाबदारी अहे हे कदावप ववसरू नये. अपल्या बोलण्यातनू सांगण्यातनू वागण्यातून संतकृतीची जोपासना करताना एकही चकु ीचे कायय व कृती होणार नाही याची काळजी वशक्काने घते ली पावहजे. वशक्काचे एक चुकीचे कायय पढु च्या वकत्येक वपढ्ा ईध्वतत करण्याकररता पुरेसे ऄसले म्हणनू वशक्कांनी त्यांची नैवतक कतवय ्य प्रथमत: समजून घते ली पावहजते . सतं कारक्म वशक्कच ससु तं कतृ वपढी घडवू शकतो. हे सिू ससु तं कतृ समाजाचे अहे हे कदावप ववसरू नये. संतकतृ ीची जोपासना व्हावी या कररता ससु ंतकतृ वशक्क वनमायण झालाच पावहजे. ईद्याच्या सुसतं कृत भावी वपढीकररता...! ७२
३२.सामावजक तवातथ्य जपणारा अजाराने ग्रतत झालले ा एखादा रोगी डॉर्कटरांकडे जाउन त्यावर योग्य ते ईपचार घेउन बरा होतो. त्याहीपलीकडे समाजाचे अजारपण कायमचे घालववण्यासाठी वशक्क डॉर्कटर म्हणून सामावजक कायय करत ऄसतो. ईपचाराथय अलले ्या रूग्णाला नेमका कोणता अजार झाला अहे त्याची तपासणी करूनच त्यावर योग्य ते ईपचार डॉर्कटर करत ऄसतात. त्याचप्रमाणे वशक्क ववद्याथ्याांना वशक्ण दते ाना लागणार्या सवय बाबींचा वकंवि ा घटकांचा ववचार करत ऄसतात. वशक्क एक माणसू घडववण्याचे कायय करत ऄसतो. त्यामुळे समाजातील एका चकु ीचा वकती गभं ीर पररणाम पढु ील यणे ार्या वपढ्ाकं ररता होउ शकतो ह्याची जाणीव वशक्कानं ा पररपूणय ऄसते. वशक्क म्हणून सेवा कायय करणारी दवे माणसं ववद्याथ्यांचा ी शारीररक, मानवसक व भाववनक वाढ होण्याकररता वशक्ण दते ऄसतात. ज्ञान देण्याच्या या प्रवक्रयते नमे के काय करायचे त्यामागील मखु ्य हते ू वकिंवा ईद्दशे प्रथमत: समजनू घेतला पावहजे. वशक्ण का व कशासाठी द्यावयाचे अहे हे जोपयातं समजत नाही तोपयतंा वशक्क हा वशक्ण दउे च शकत नाही. वशक्काची या क्िे ातील ती पवहली पायरी म्हणावी लागेल. माणसाला जीवन जगण्याकररता हवा, पाणी,ऄन्न लागते. त्यामळु े शारीररक वाढ होत ऄसते. त्याचप्रमाणे बौश्िक वाढीबरोबरच मानवसक व भाववनक वाढ होण्याकररता माणसाला वशक्ण दणे े गरजचे े अह.े अजच्या वशक्ण पितीचा ववचार करता वशक्ण प्रवक्रयते सहभागी ऄसलेले वशक्क व त्या सबं वं धत वशक्ण व्यवतथके डे त्या दृश्िकोनातून ववचार, हा सामावजक प्रश्न सोडवायचा ऄसेल तर वशक्क हा त्याचा पायाभूत घटक अहे. सवयप्रथम वशक्कानं ी वशक्ण दणे ्याच्या प्रवक्रयते शारीररक, बौश्िक वाढीबरोबर मानवसक व भाववनक वाढीकडे ववशेष लक् वदले पावहज.े मानवी धनाचा ववचार करताना खरे मानवधन वृश्िंगत करावयाचे झाल्यास वशक्ण प्रवक्रयेत वरील मदु ्द्ांचा ववचार केलाच पावहज.े हे करताना शाळते यणे ार्या मलु ांना वदलले ्या वेळेत पाठ्यपुततकातील धडे वकविं ा प्रकरणे वशकवायची व ठरवनू वदलेल्या वेळापिकानुसार ववद्याथ्यांना ी परीक्ा द्यावयाची अवण त्याचा वनकाल जाहीर करून पुढच्या वगायत जाण्याची व्यवतथा करावयाची ही पररश्तथती वनमायण होणार नाही याची जाततीत जातत काळजी घेतली पावहजे. वशक्क वगायत वशकवताना पाठ्यपतु तके वाचनू दाखववतात व तो धडा वकविं ा प्रकरण पूणय झाले ऄसे जाहीर करतात. हे वकतपत योग्य ऄसले ? वशकववताना जो धडा ऄथवा प्रकरण वशकवायचे अहे, त्याववषयी ऄवधक मावहती वकंिवा ज्ञान मलु ांना अपण देउ शकतो. याकररता ववववध पुततके वकिवं ा ग्रथं यांचा संदभय घेउन वशक्कालाच ऄभ्यास करणे प्रथमतः क्रमप्राप्त अह.े हीच गोि वशक्क ववसरून गेला तर तो वशक्क वगायतील ववद्याथ्यांामध्ये ज्ञानाचे वदवे लावण्यात कमी पडले . तवतःकडे नसल्यास दुसर्यानं ा काय दणे ार हा यक् प्रश्न वनमाणय होइल. वशक्क म्हणून तवतःला पररपणू य बनववण्याकररता ववषय वशक्काने त्या ववषयाचा ऄवातं र ऄभ्यास हा केलाच पावहज.े तसेच त्याने ज्ञान वमळववण्याकररता पररसराचा अवण वनसगायचाही ऄभ्यास करणे गरजचे े अह.े त्याचबरोबर अधवु नक ७३
मावहती व तिं ज्ञानाचाही ईपयोग करून घते ा अला पावहजे. तरच पुढच्या वपढीला अपण काही तरी वशकवू शकतो ऄन्यथा ईद्या ही वपढीच वशक्कानं ा वशकवतील ऄशी पररश्तथती भववष्यात वनमाणय होउ शकेल. अता फक्त खडू अवण फळा आतकाच चार वभतं ीतील वगायचा ववचार न करता Open School प्रवक्रयचे ा ववचार करावा लागले . ज्या वगालय ा वभंती नाहीत, डोर्कयावर छप्पर म्हणून अकाश वदसत ऄसणार्या वगयखोलीत वशकवणार्या वशक्कांची अवश्यकता अहे. या वगातय वशकणारी मलु हे ी एकाच कुटबं ातील नसनू ती वगे वगे ळ्या कुटंबातनू , समाजातून, अवण रािार ंतनू अलले ी ऄसतील. ही शाळा तथावनक शाळा न राहता वशै ्श्वक शाळा होइल. ७४
३३.ऄवभनयाचा राजा तवतःला वहरो समजणारी ऄनेक माणसे ऄसतात. तसेच वहरोवगरी करणारहे ी रतत्यावर वावरताना वदसतात. परतं ु ऄवभनयाच्या माध्यमातनू ऄनके वहरो, ऄवभनते ा वकवंि ा ऄवभनेिी त्याचं ्या ऄवभनयातनू मग ते नाटक, मावलका,वचिपट, तमाशा, गोंधळ वकंवि ा ऄन्य तत्सम लोककलचे ्या माध्यमातून ऄवभनय क्िे ात तवतःचे साम्राज्य वनमायण करून एक ईचं ी गाठतात व या क्ेिातील प्रत्येक माणसाच्या रृदय मंवदरी व घराघरात जाउन त्याचं े तथान वनश्श्चत करताना वदसतात. एवढेच नव्हे तर ते त्यांच्याकररता दवे ही ऄसतात. त्याचं ी पजू ा करणारीच नव्हे, तर त्याचं ्याकररता मवं दरे ईभी करणारी त्याचं ी भक्तमडं ळीही ऄसतात. अज सवयि हे वचि बघावयास वमळत अहे. परतं ु, ते देवपण प्राप्त करण्याकररता, त्या देवपण लाभलले ्या माणसाला घडववण्याकररता कोणीतरी वशकवण ही वदलीच ऄसले . ते वशकवण दणे ारे वशक्क म्हणजेच त्या व्यक्तीचे गरु ु! हे सिु ा त्यांच्याहूनही महान अहते हे कदावप ववसरून चालणार नाही. ‘दवे ावध दवे महादेव’ ऄसेच सबं ोधन त्यांना वदले गेले पावहज.े ऄशा महान दवे ाप्रती अज समाज वकतपत त्या भवू मकेतनू बघतो हा सिु ा एक प्रश्नच वनमाणय होउ शकतो. त्याकररता अज याकडे सकू्ष्म दृश्िकोनातून बघावेच लागेल. वशक्क हा काल, अज अवण ईद्याही समाजाला वदशादशयक ववकासाचा राजमागय दाखववणारा अह.े परंतु शैक्वणक क्िे ात होत ऄसलले े बाजारीकरण यामळु े फक्त पसै ा वमळवणे हाच मुख्य हते ू वशक्ण क्ेिातही वदसनू यते ो. त्यामळु े वशक्क हा पैसा वमळववण्याकररता नोकरी करतो. तो त्याचा मुख्य हते ू वकवंि ा ईद्दशे हा पूणतय ः ववसरून गेलले ा वदसतो. त्यामळु े ववद्याथीसुिा त्या वशक्कांकडे फक्त व्यावसावयक दृश्िकोनातून बघतात. त्यामुळे पववि ऄशा गरु ू-वशष्याच्या नात्यामध्ये कमतरता यते ाना वदसून येत.े अता ही नाती जोपासावयाची ऄसतील तर या वशक्की पेशामध्ये ऄसलेले सामथ्यय समजनू घ्यावे लागले . जसे की, एखाद्या प्रामावणक वशक्काने ववद्याथ्यालय ा वदलले े ज्ञान व त्यामुळे त्याच्या जीवनात झालले ा चागं ला बदल, यामळु े तो ववद्याथी वकतीही ईच्च पदावर ववराजमान झाला ऄसला तरी तो त्या खचु ीवरून ईठनू गुरुवदं ना केल्याववना राहत नाही. ही सपं त्ती, हे धन पैशात कधीच मोजू शकत नाही; हे वततकेच सत्य अह.े काळ बदलत चाललले ा अहे. या बदलत्या काळात सवचय व्यावहाररक होत ऄसताना वशक्कांनाही काळानरु ूप बदल हा करावाच लागणार अह.े तिं ज्ञानाच्या ववकासामळु े अपण अता वडवजटलच्या युगात कवे ्हा येउन पोहोचलो हे अपल्याला कळलचे नाही. कोरोनाच्या महामारीने जगाला एका वगे ळ्या ईंबरठ्यावर अणनू ठेवले अहे. त्यामुळे झालले ा बदल हा तवीकारलाच पावहजे. या बदलात प्रामखु ्याने ऑनलाइन वशक्ण प्रवक्रया यावर ववशषे भर पडली. त्यामळु े मलु ानं ा वशकवण्यापेक्ा वशक्कानं ाच ऄवधक वशकावे लागले, हे देखील वततकेच सत्य अह.े जे वशक्क नवीन युगातील बदल समजून घेतील तेच वशक्क तवत:चे ईद्याचे ऄश्ततत्व वसि करतील. ऄन्यथा ‘अउटडटे ’ हाच शब्दप्रयोग त्याच्याकररता लागू होइल. या ऑनलाइन वशक्ण प्रणालीत सवायत महत्वाची ७५
भवू मका ही ऄवभनयातील ऄवभनेता वकंिवा ऄवभनिे ी याचं ्या सारखीच करावी लागत अहे. ऄवभनय क्िे ात कायय करणारे ते यदाकदावचत पुन:पनु ्हा वचिीकरण करू शकत ऄसतील. परंतु वशक्कानं ा ऄवभनय हा एकदाच करावा लागतो, ही सवातय महत्त्वाची बाब अहे. एखाद्याला वचिपट वकंिवा नाटक ईभे करण्याकररता सवावय धक वदवस लागतात. परतं ु वशक्काला दररोजच वशकवताना त्याचे कौशल्य पणाला लावून नवनवीन ऄवभनय वकिवं ा भवू मका करावी लागत अहे. यावेळी वशक्काचा कस पूणपय णे पणाला लागतो. वचिपट वकविं ा ऄवभनय क्ेिात काम करणार्या त्या वहरोला काही सेकिंदाची जावहरात वनमाणय करण्याचा मोबदला हा कोटी रुपये वमळत ऄसतो. एका वनजीव वततचू ्या ववक्रीकररता कोटी रुपयांच्या जावहरातीसाठी खचय कले ा जातो. मग वशक्क हा ऄनके ांचे जीवन फलु ववण्याचे कायय करतो. त्याला आतका पसै ा का वमळत नाही? हा प्रश्न वनमायण होउच शकतो. याकररता वशक्कानं ी सकू्ष्म नजरते नू तवतःला ओळखले पावहज.े अपण ज्यानं ा घडववतो त्याचं ्याकररता अपण खरा ऄवभनयाचा ‘बादशाहा’ अहोत याची ओळख करून घते ली पावहजे. जेव्हा त्यांना तवतःची ओळख होइल तेव्हाच अंतररािरीय ततरावर एक अदशय वशक्क म्हणनू अपला गौरव होइल अवण अपणास कोटी रुपयाचे बक्ीस वकंवि ा पुरतकार देउन गौरववण्यात येइल. म्हणनू ऄवभनयाचा राजा हा वशक्क अहे हे अपण तवतः समजनू घते लेच पावहज.े शैक्वणक क्िे ात खरा राजा हा वशक्कच ऄसतो हे अपल्या ऄवभनयाच्या माध्यमातनू तो वसि करू शकतो. अवण ऄशाच राजाची सवय ववश्वात खरी पूजा होउ शकत.े ७६
३४.भववष्याचा वधे घणे ारा एक आवतहासकार वतमय ानात जीवन जगताना भतू काळाचा ववचार करून भववष्याचा वधे घणे ारा माणूसच सुखी अवण समिृ जीवन जगत ऄसतो. माणसाच्या शरीराचा मध्य म्हणून डोके ववचारात घेतले तर त्याची ईजवी अवण डावी बाजू ऄसत,े हे अपण जाणतोच. त्यामुळे शरीराचे प्रत्येक ऄवयव हे दोन बाजूला ऄसल्याचे अपण दाखवू शकतो. त्याचप्रमाणे माणसाच्या जीवनातील वतमय ान हा मध्य म्हणून कवॉ द्रत करून भववष्यकाळ व भूतकाळ या दोन जीवनाच्या बाजू प्रवतकतवरूप अपण बघू शकतो. माणसाच्या शरीराचा ईजवा हात वजतका महत्त्वाचा वततकाच डावा हातही महत्वाचा अह.े ऄन्यथा एक हात नसलेल्या व्यक्तीस ऄपगं त्व येत.े तसेच ऄपगं त्व जीवनात येउ नये या ईद्देशाने शरीर घडववणारा दवे ज्याप्रमाणे त्याला ईजवी व डावी बाजू समतोल पितीने दते ो; त्याचप्रमाणे माणसाचे जीवन समतोल करण्याकरीता वकंिवा जीवनात ऄपगं त्व येउ नये याकररता वशक्क दवे ासमान कायय करत ऄसतो. प्राचीन काळापासून ते अजतागायत वशक्क हाच मानवी जीवन समिृ करण्याकररता समाजाचा मखु ्य उजायस्रोत बनलले ा अहे. पण मग ज्या वठकाणी शाळा नाही तेथे काय? ऄसा प्रश्न तवाभाववकपणे वनमायण होउ शकतो. तथे े वशक्क म्हणनू भवू मका पार पाडण्याकररता त्या प्रातं ातील ज्ञानी ऄथवा ऄनभु वी व्यक्ती एक वदशादशयक म्हणनू कायय करतात. त्याचप्रमाणे घर ही सुिा एक शाळाच अह.े तसेच एक समूह म्हणजचे समाज हा सिु ा चालती बोलती शाळाच अह.े वनसगय ही तर सवायत मोठी शाळा अहे. वनसगय हा एक वशक्कच म्हणावा लागेल. या सवय पररश्तथतीतून माणूस काहीतरी वशकतच ऄसतो. या वतन्ही घटकानं ा एकवित अणण्याकरीता वशक्क हा ईत्तम कायय करत ऄसतो. वशक्क हा ज्ञान व ऄनभु व दणे ्याचे कायय करतो. ज्या व्यक्तीकडे ज्ञान व ऄनभु व ऄसले ती व्यक्ती जीवनात कधीच ऄपयशी होउ शकत नाही. यशाचा वसा घेणारे हे वशक्क अज एक व्यक्ती, एक कटु बं , एक गाव, एक राज्य, एक देश नव्हे तर हे एक ववश्व घडववण्याचे कायय करीत अहेत; हे ववसरून चालणार नाही. वशक्क हा प्रमावणत केलले ा वशक्क ऄसून चालणार नाही तर त्याचे प्रमाणपि हे त्याच्या ऄतं मनय ाने तयार केलले े पावहजे. तवे ्हा वशक्क हा अदशय कायय करू शकतो. जगणं सवाांनाच अहे, परतं ु अपल जगणं हे तवतःबरोबर आतरांकररताही अहे हे त्याला तवतःला ईमगलं पावहज.े तेव्हाच तो ईत्तम भववष्यकार म्हणून वावरू शकतो. थोडर्कयात भववष्य घडववताना त्याचा मागय व त्या मागावय र चालण्याकररता लागणारे मागयदशनय व वदशा तो दाखवत ऄसतो. म्हणजेच तो त्या व्यक्तीचे भववष्य वतमय ानातच नोंदवत ऄसतो वकंिवा तो त्याच्या तळहातावर भववष्यकारासारखे भववष्य बघत ऄसतो. वकंबि हुना भववष्य घडववण्याकररता चांगले अवण वाइट यातील फरक समजावनू त्याला गवतमान करत ऄसतो. ज्याप्रमाणे वशक्क हा भववष्यकार अहे त्याचप्रमाणे तो ईत्तम आवतहासकारही अह.े याच भववष्याचा वेध घउे न कायय करत ऄसताना प्रत्यक् वकवंि ा ऄप्रत्यक्ररत्या वशक्क आवतहास रचण्याचे कायहय ी करत ऄसतो. एखाद्या माणसाने त्याच्या अयषु ्यात ठरववलेले लक्ष्य साध्य केले तर तो समाजात एक अदशय वनमाणय करतो. तो अदशय पुढच्या वपढ्ांना एक दीपततंभ म्हणनू जीवन ७७
प्रवासात वदशा दाखववण्याचे कायय करत ऄसतो. म्हणजे भववष्य वलवहताना समातं र भूवमकते नू पुढच्या वपढीकररता एक आवतहास वलवहण्याचे कायय सुिा हा वशक्क करत ऄसतो. महात्मा गांधी, तवामी वववेकानंद, डॉ.बाबासाहेब अंबडे कर, मदर तरे से ा, डॉ.ए.पी.जे.ऄब्दुल कलाम यांना त्यांच्या गुरूनंि ी दाखववलेल्या चांगल्या वदशेमळु े त्यांनी एक आवतहास रचला अह.े हा आवतहास रचण्याकररता, पायाभरणी करण्याकररता व त्यावर कळस लावण्याचे तवप्न दाखववणारा वशक्क हा भववष्याचा वेध घणे ारा एक आवतहासकार म्हणावा लागले . एकाच वेळसे भववष्य व आवतहास समोर ठेवनू वतयमानात कायय करणारा वशक्क खरोखर वकती महान अहे ! ७८
३५.वशक्काची कतवय ्ये एखाद्या व्यक्तीला वशक्क म्हणून संबोधणे फार सोपे अहे वकंिवा तवतःला वशक्क म्हणनू सबं ोधून घणे हे ी सोपे ऄसत.े अज व्यावहाररक जगतात वशक्की पशे ा तवीकारणारी ऄनके माणसे वदसतात. त्यामध्ये काही तवाथाबय रोबर परमाथयही साधण्याचा प्रयत्न करतात. परतं ु, फक्त व्यावसावयक भूवमकते वशक्क म्हणून ऄसणार्यांचे प्रमाणपि सवावय धक अहेत. खरे तर ज्ञानदान करणे हे पववि कायय मानले जात.े म्हणनू च पवू ी अचायय, गरु ुजी हे वनतवाथय भावनने े ज्ञानदानाचे कायय करत होते. त्यामळु े त्या राज्याचा राजाही अचायाांच्या कुटीमध्ये येउन त्यांच्या चरणी माथा टके वून नतमततक होत ऄसे. राजाबरोबर राज्यातील प्रजाही अचायय वकंवि ा गुरुजनांना वततकाच मानसन्मान दउे न त्यांच्या प्रती अदरभाव ठवे त ऄस.े परंतु, अजच्या या यगु ात तुलनात्मक बदल वदसनू यते अह.े अज वशक्क हे ववद्याजयन करतात की ऄथाजय नय ाचा मागय शोधतात हाच मोठा प्रश्न वनमायण होतो. पशै ावशवाय अपण जगू शकत नाही, ऄसे सामावजक वातावरण तयार झाल्याने तवतः वशक्कही त्या वातावरणानुसार त्याचा मळू पेशा ववसरून गले ा अहे. तोही या व्यवसायाच्या दुवनयेत ईतरल्याचे वदसनू येत.े त्यामुळे अज गुरू-वशष्य परंपरेला छदे दते वशकववणारा गुरु अवण त्याचा मोबदला देणारा ववद्याथी वदसत अहे. एकमके ामं ध्ये ऄसलेले प्रेमभाव, सद्भावना, ऊणानुबधं हे लयास गले ले े वदसनू येत.े अज फार मोठे सामावजक श्तथत्यतं र वनमाणय झाल्याचे वदसून यते .े हे अधुवनकतचे े लक्ण म्हणावे का? या सवय प्रश्नांकडे बघतानं ा त्यातून मलू भूत प्रश्न समोर येतो तो म्हणजे वशक्क खरच वशक्क अहे का? वशक्क बनलेला वकिंवा बनू पाहणारा याने अपण वशक्क का व कशासाठी व्हावे, त्याबद्दलचा ईद्देश समजून घते ला अहे का? काही काम नाही ररकामाच अहे त्यामळु े काही तरी करावे या भूवमकेत ऄसलेले वशक्क म्हणून नवै तक जबाबदारी तवीकारत ऄसतील तर नैवतक शब्दाला कलकं लागू शकतो. ज्यानं ी ऄंतमनय ाने वशक्क हे नैवतक जबाबदारी तवीकारली ऄसे मूठभर वशक्क खर्या ऄथायने समाजाचे भले करण्याकररता वसा घेतल्यासारखे कायय करत अहते . परंतु तो वसा पूणय करण्याकररता ऄनवै तक वशक्कांचाच मोठा ऄडथळा वनमाणय होत अहे हे सत्यही समजनू घ्यावेच लागेल. तवतःचे वदवस अनदं ात घालववणारे वशक्क दुसर्याच्या जीवनात अनदं वनमाणय करावा हेच ववसरून गेले अहेत. भावी वपढी घडववण्याची जबाबदारी अपल्या हाती वदलले ी अहे, नव्हे तर संपणू य देशाचे भववष्य म्हणजे या ववश्वाचे भववष्य माझ्या हाती वदले अहे हेच पररपूणय ववसरून गले े अहते . मग ऄसा वशक्क वशल्पकार कसा होउ शकतो? अज फक्त नोकरी करणारे वशक्क अहेत. सवे ा करणारे वशक्क शोधावे लागतात. हे या समाजाचे, रािार चे, ववश्वाचे दुभायग्यच म्हणावे लागेल. ज्या गावात वशक्क नवै तकतने े कतवय ्य पार पाडतो ते गाव अदशय ऄसते. ते गाव महान ऄसते. तथे े चागं ले कायय वदसून यते .े गाव बदलणारा हा वशक्क रािर बदलू शकतो. नव्हे तर हे ववश्वच बदलू शकतो हचे खरे सिू अहे. परंतु अज हे सूि बाजूला सारून फक्त मी व माझे कटु बं यापलीकडे वशक्क ववचार करताना वदसनू यते नाही. मुलांचे भववष्य धोर्कयात घालनू तवतःचे भववष्य घडववणारे अजचे वशक्क मानवी जीवनात ज्ञानज्योत ७९
कशी पेटवतील? मानवी जीवन प्रकाशमय कसे होइल? याकररता सवायत महत्त्वाच्या गंभीर ववषयाकडे लक् कॉवद्रत करावे लागेल ते म्हणजे वशक्काची कतयव्य. अज ऄभ्यासक्रम पणू य करून वशक्काची कतवय ्य समजून न घते ा तवतःला फक्त प्रमावणत वशक्क म्हणवनू घते ाना वशक्कांना बरे वाटत.े वशक्क म्हणून प्रवशे घेतेवेळी ‘मी वशक्क बनणार’ या हेतनू े कधी त्या व्यक्तीने ऄशी शपथ घते ली अहे का? वकवंि ा जवे ्हा वशक्क म्हणून प्रत्यक् ववद्यामवं दरात प्रवशे केला जातो तेव्हा नवै तकतचे ी शपथ घउे नच वशक्क म्हणनू कतवय ्य तवीकारताना तो वदसतोय का? वकिंवा तशी शपथ घते ाना अपण अज बघतोय का? कारण अज कुणालाही नवीन वपढीच्या ईन्नतीववषयी सोयरसुतक नाही. सवचय तवाथाचय ्या वाटेवर प्रवास करत ऄसल्यामुळे वतकडे लक् कसे बरे जाउ शकले ? डोंगराळ भागात ज्याप्रमाणे वपंपळाची बी रुजल्यानतं र त्या खडकावर अधार घते वपपं ळवकृ ् ईभा राहतो त्याचप्रमाणे पररश्तथती वकतीही ढासळलले ी ऄसली तरीसुिा वशक्कानं ी वशक्काची कतवय ्य पूणय केलीच पावहजते . तसे नसेल तर ईद्याचा समाज,रािर सपं ूणय मानवी जीवनच धोर्कयात ऄसेल. म्हणून वशक्काची कतवय ्य अधी समजून घेतली पावहजे व समजावनू सांवगतली पावहजे. वशक्क हा समाजाचा मुख्य कदॉ ्रवबंदू अहे हे कदावप ववसरुन चालणार नाही. कतवय ्यदक् वशक्काचा एका वाटेवर शोध घते लाच पावहज.े ८०
३६.वशक्काची कायय कततयृ ्वे वशक्क हा समाज घडववणारा महान कायय करणारा कततयृ ्ववान व्यक्ती ऄसतो. त्याचे कायय समाजाच्या ईन्नतीकररता ऄश्द्वतीय, ऄगवणत व ऄतुलनीय ऄसते. ऄशा कायय हाती घणे ार्या माणसाने वशक्क म्हणून नैवतक जबाबदारी तवीकारताना अपले कायय अवण कतृतय ्व पवहले समजनू घेतलेच पावहजे. सवायत महत्वाचे म्हणजे या क्ेिात यते ाना मी समाजाची, देशाची या ववश्वाची सवे ा करण्याच्या कायाचय ी जबाबदारी घेत अहे याची ओळख वकिवं ा जाणीव करून घणे े अवश्यक ऄसले . दुसरे महत्त्वाचे म्हणजे मी वशक्ण घेतले अहे व मला नोकरी करावयाची अहे हा भाग पवहले दरू कले ाच पावहजे. तसेच प्रमावणत कले ले ा वशक्क वकिंवा परीक्ाथी म्हणनू ईत्तीणय झालेला गणु ात्मक पितीचा वशक्क अहे ऄसे म्हणणे चकु ीचे ठरणार अहे. याहीपलीकडे ववचार करून वशक्क म्हणजे काय त्याची व्याख्या पवहले समजून घउे न वशक्काचे कायय व कतयतृ ्त्व समजून घेतले पावहज.े मगच मी वशक्क म्हणून समाजाच्या कल्याणाथय सेवा देण्याकररता माझे सपं णू य अयुष्य समवपतय करेल ऄशी शपथ ऄंतमयनापासनू घेतली पावहज.े ऄशीच माणसं वशक्क म्हणून समाजाला काहीतरी दउे शकतात व समाजामध्ये चागं ला बदल घडवू शकतात. म्हणजे वशक्क खर्या ऄथानय े माणसू घडववण्याचे कायय करत ऄसतो. त्याकररता वशक्काने त्याची कायय व कतृतय ्त्व याकडे ववशेष लक् वदले पावहजे. मी वशक्क अहे हा तवावभमान व ऄवभमान वशक्क म्हणनू त्या व्यक्तीमध्ये मळु ातच ऄसणे अवश्यक ऄसेल. दसु रा महत्त्वाचा मुद्दा मी हे कायय तवतः तवीकारलले े अहे.अपल्या घरच्यांच्या अदराथय वकविं ा त्याचं े म्हणणे पूणय करण्याकररता हा पेशा तवीकारला अहे. ऄन्यथा मला कोठे काही नोकरी वमळत नाही म्हणून नाइलाजाने वशक्क बनावे लागत अह.े ऄशा पररश्तथतीत वशक्क बनलले ी व्यक्ती समाजाला काय देउ शकले ? तवतः ऄतं मनय ाने मला वशक्क व्हायचे अहे, म्हणनू झालेला वशक्कच चांगला बदल घडवू शकतो. बळजबरीने बनलले ा वशक्क ईलट समाजाला ऄधं ाराकडे घउे न जाइल. मी वशक्क अहे म्हणनू माझे राहणीमान हे साधे समाजाला प्ररे णा देणारे उजाय देणारे ऄसावे. नव्हे तर त्यातून समाजाला बरंच काही वशकता यावे या दृश्िकोनातनू च वशक्काचा पहे राव ऄसावा. अपल्या पेहेरावातून समाजाला वगे ळचे चुकीचे वळण लागणार नाही याची दक्ता घेतली पावहजे. दुसरे महत्त्वाचे म्हणजे अपण ज्या घरात, समाजात, शाळते आतरासं ोबत जे सभं ाषण करत ऄसतो तेव्हा मी वशक्क अहे ऄशी ओळख सांगण्याची गरज मुळीच पडायला नको. अपण वशक्क अहोत हे समोरच्या व्यक्तीला अपल्या बोलण्यातनू च वसि करता अले पावहज.े तेव्हाच अपण खर्या ऄथायने वशक्क अहोत. ऄन्यथा तवतःची वशक्क म्हणून ओळख सांगणारा हा मळु ीच वशक्क होउ शकत नाही. अपण अपले दैनवं दन कायय करताना, रतत्यावरून चालताना, अपल्या बोलण्यातनू वकंवि ा वशततवप्रय वागण्यातनू मी एक वशक्क अहे हे तवतःला कळत-नकळत वसि करता अलेच पावहज.े तसचे समाजात वावरतानं ा अपण चांगली घटना ऄथवा चांगले कायय करणार्या माणसाचं े कौतकु कले े पावहजे. सवायत महत्त्वाचे म्हणजे एखादी घटना समाजात चुकीची घडत ऄसले तर त्याकडे लक् कॉवद्रत करून वकिवं ा पढु े यउे न ८१
ती घटना घडू नये याकररता पुढाकार घेतला पावहज.े मानवतावादी दृश्िकोन जोपासून दःु खी, किी लोकांना मागदय शयन करून त्यांचा एक अधारततंभ अपण बनले पावहज.े मदत हा मानवी धमय अहे. त्यामळु े प्राणीमािांवर दया करा, वनतपतींचे संरक्ण करा. हे प्रत्यक् कायय अपल्या कृतीत ईतरले पावहज.े बोलावे तसे चालावे हे अपल्या तवतःमध्ये ऄसेल तरच समाज तुम्हाला वशक्क म्हणून तवीकारेल म्हणून अपण बोलताना, चालताना, वागताना फार ववचारपूवयक कायय केले पावहजे. मी फक्त वगायत जाउन शाळेतील ववद्याथ्यांाना पाठ्यपुततक वशकववणारा वशक्क ऄसे अपले कायय नसावे. त्याकररता अपण तवतः वव+ज्ञान म्हणजचे या ववश्वातील प्रत्यके घटकांववषयी ज्ञान प्राप्त कले े पावहजे. त्याकररता पुततक, ग्रंथ वकवंि ा ववववध आलरे ्कटॉर वनर्कस साधनांच्या माध्यमातनू ज्ञान वमळववणे क्रमप्राप्त ऄसेल तसचे वमळालेले ज्ञान तवतःचे कररऄर म्हणून ववचारात न घेता ज्ञानाचे भाडं ार आतराचं ्या कल्याणाकररता वकंवि ा प्रगतीकररता सढळ हाताने वदले गेले पावहज.े ववज्ञान तिं ज्ञानात होत ऄसलले ्या प्रगतीबरोबर अपणास वशक्क म्हणून चालता अले पावहज.े ईद्याचा समाज कसा ऄसेल याकररता वतमय ानात कायय करताना भतू काळातील आवतहासाला सोबत घते ा अले पावहजे. कारण अपण एखाद्या किंपनीतून तयार कले ी गले ेली वततू चुकीच्या पितीने वनमायण झाली म्हणनू ते नकु सान अपण भरून काढू शकतो, परतं ु वशक्कानं ी हा ववचार केला पावहजे की माणूस घडववण्याच्या या शैक्वणक कायायत अपण चकू कले ी तर भववष्यात ऄनेक वपढ्ा ईध्वतत होउ शकतात. वशक्क खडू अवण फळयाआतकाच मयावय दत नसनू या ववश्वाला घडववणार्या वैश्श्वक शाळचे ा वशक्क अहे हे वशक्क म्हणनू मुळीच ववसरू नय.े ८२
३७.वशक्क - एक उजासय ्रोत पचं महाभतू ाने वनमायण झालेले हे ववश्व, ही सृिी यामध्ये ववववध तवरूपात वकिवं ा माध्यमात उजायच साठववलले ी ऄसत.े ती उजाय ववश्वातील सृिीच्या बदलाकररता वापरली जात.े यातनू च वनसगायचा व पयायवरणाचा समतोल साधला जात ऄसतो. नैसवगकय उजचे ा जवे ्हा अपण ववचार करतो तवे ्हा या उजेचा एक प्रमुख उजाय स्रोत अहे तो म्हणजे सूयय. सूयायची उजाय संपूणय ब्रह्ांडाला ईपयोगी येत ऄसते. सयू य नसले तर हे ववश्व शून्य ऄसेल. त्याचप्रमाणे मानवी समहू ाला वकंवि ा अजच्या मानवी समाजाला ववचाराचं ्या व कतृ ीच्या माध्यमातनू उजाय म्हणून ज्ञानामृत देण्याचे परमभाग्य हे वशक्काला लाभलले े अह.े अज मानवी प्रगतीचा पाया म्हणजे वशक्क हाच होय. ऄद्यापपयंात वशक्कांनी थोर शातिज्ञ, डॉर्कटस,य आवं जवनऄसय वकवंि ा आतर क्ेिातील थोर माणसे घडववली. परतं ु या थोर माणसानं ा घडववणारा माणसू वकती थोर अहे याचा ववचार कले ाच पावहज.े जो माणूस वशक्क अहे त्याने त्याकडे या भवू मकते ूनच बवघतले पावहज.े या थोरांची थोरवी गाण्याचे परमभाग्य त्याला लाभलले े ऄसते. अज सूयालय ा उजेचा स्रोत मानताना त्याहीपवलकडे प्रत्येकाचे जीवन त्यावर ववसबं नू ऄसल्यामुळे जीवन फुलववणार्या या उजचे ा स्रोत ऄसलले ्या सयू ालय ा माणूस देव मानतॊ. त्याचप्रमाणे माणसाला जीवन जगण्याकररता वदशा दाखववणार्या वकंवि ा मागयदशयन करणार्या दीपततभं ाला सयू ापय ्रमाणचे समाजाचा उजायस्रोत मानतात. नव्हे तर सूयायप्रमाणचे त्यालाही दवे मानतात. शातिीय भाषेत बोलायचं झालं तर उजाय ही एका वठकाणावरून दसु र्या वठकाणी तथानांतररत होत ऄसते. तसचे एका तवरूपातून दुसर्या तवरुपात वदसत ऄसते. त्याचप्रमाणे वशक्कही अजच्या वपढीला उजाय देत ऄसतो. त्यामळु े यणे ार्या नवीन पढु च्या वपढीला पनु ्हा वशक्क रुपी उजाय देणारा स्रोत वनमाणय होत ऄसतो. ही प्रवक्रया जोपयतंा सृिी अहे तोपयतंा वनरतं र सुरूच राहणार अहे. त्यामुळे वशक्करुपी उजासय ्रोत हा सयू ापय ्रमाणे ऄसावा कारण सूयय हा तवतःची उजाय तवतः वनमाणय करत ऄसतो व ती उजाय, ईष्णता व प्रकाशउजचे ्या माध्यमातून या ववश्वाला देत ऄसतो. त्याचप्रमाणे वशक्काने सुिा अपण सयू ापय ्रमाणे अहोत याची ओळख करून घते लीच पावहज.े सूयाचय ी कायपय ्रणाली व त्याची शक्ती वकती अहे हेही समजनू घेतले पावहजे. तवे ्हाच वशक्काला मी सूयायसारखा तेजतवी अहे हे वसि करता येइल. ऄन्यथा मानवी जीवनात ऄधं ारच वनमाणय होइल. काळोखात फक्त दुःख व ऄसमाधान ऄसत.े अज ऄधं ाराला नि करण्याकररता जी ईजाय वापरली जाते ती तर सयू चय दते ऄसतो, हे कदावप ववसरुन चालणार नाही. म्हणून मानवी जीवनात कदावचत ऄंध:कार वनमाणय झाला ऄसेल तर तो दरू करण्याचे सामथ्यय फक्त वशक्कामध्ये अहे हे समजनू घेतले पावहज.े म्हणजे ऄधं ाराकडनू प्रकाशाकडे जाण्याचा मागय हा वशक्क दाखवीत ऄसतो. ऄशा महान कायय करणार्या वशक्काने या ववश्वातील सवोच्च तथान पवहले समजनू घेतले पावहजे. तवतःच्या जगण्याकररता वशक्क होणे हे मखु यपणाचे वकिंवा ऄज्ञानीपणाचे लक्ण अह.े तवतःला वशक्क म्हणवून घेणे सोपे अह.े परतं ु, तवतः वशक्क होणे वततके सोपे नाही. कारण, वशक्काला सयू ायसम जाळून घ्यावे लागते. तवतःची उजाय तवतःला वनमाणय करावी लागते. ज्या माणसामध्ये सयू ाचय े हे गणु धमय Inbuilt अह.े तोच खरा ८३
उजाय देणारा वशक्क म्हणावा लागले . अज काही अदशय वशक्क ऄसतीलही पण त्याचं ्याकडून अदशय मलू ्य वकती घ्यावे हाही प्रश्न यदाकदावचत वनमायण होउ शकतो. अदशय वशक्क बनणे अवण तवतःला, ‘अदशय वशक्क अहोत’, हे बोलून दाखवणे यात फार ऄंतर अहे. अदशय वशक्क हा सयू ापय ्रमाणेच ईठून वदसतो. तो समाजासाठी एक क्रांतीसुयय ऄसतो. सयू ालय ा तवतःची ओळख कधीच द्यावी लागत नाही, तो तवतःची ओळख त्याच्या कायातय नू वसि करत ऄसतो. काल, अज अवण ईद्या मानवी जीवन फुलववण्याकररता तसचे या ववश्वामध्ये चागं ला बदल घडववण्याकररता सिृ ीचे सौंदयय फुलववणार्या, सयू ायप्रमाणे उजाय दणे ार्या वशक्काचीच वनतातं अवश्यकता ऄसणार अह.े कारण, वशक्क हाच खरा उजायस्रोत अह.े ८४
३८.वशै्श्वक सौंदयय फटार्कयांच्या अवतषबाजीने ज्याप्रमाणे एखाद्या सणाचे, ईत्सवाचे व व्यक्तीचे तवागत करावे त्याचप्रमाणे हे ववश्व वनमायण होताना ऄशाच पितीने तवागत झाले ऄसावे, ऄसे म्हणणे योग्य ठरले . फटार्कयात ऄसलेली उजाय ही ध्वनी व प्रकाशाच्या माध्यमातनू बाहेर पडते. त्याचप्रमाणे या ब्रह्ाडं ात ववश्व वनमायण होताना सकू्ष्म कणापं ासून वनमाणय झालले ्या मोठ्या गोळ्यापासून ध्वनी अवण प्रकाशाचे ऄश्ततत्व वसि करत त्याचे ववभाजन होउन ग्रह व तारे याचं ी वनवमयती झाली अहे. हा सोहळा वशै ्श्वक सोहळाच म्हणावा लागेल. प्रत्यके कायाचय ी सुरुवात ज्याप्रमाणे ढोल-ताशे-नगारे वाजवनू तसचे अवतषबाजी करून केली जाते; त्याचप्रमाणे या ववश्वाची वनवमयती होताना सिु ा ऄशाच पितीने ध्वनी व प्रकाशाची अवतषबाजी झाली अहे. तप्त गोळ्यापासनू वनमाणय झालेले मोठमोठे ग्रह-तारे हे अज हेच वसि करू पाहत अहते . त्यामुळचे सबधं ब्रह्ांडात ऄसलेले ग्रह-तारे व तारका अजही जणू काही वैश्श्वक सोहळा दररोज साजरा करताना वदसत अहेत. वदवसा सूययप्रकाशाने तजे ोमय प्रकाश वकरणांनी संपूणय ववश्वातच चतै न्य व तेजोमय वातावरणाची जाणीव होत ऄसते. तर रािीच्या काळोखात चंद्र - चादं ण्या जणूकाही वदपमाळचे ्या सजावटीप्रमाणे या ववश्वातील सौंदयय फलु ववण्याचे कायय करत अहते . एखाद्या कुटंबात ज्याप्रमाणे सोहळ्याची तयारी केली जाते, त्याचप्रमाणे या ववश्वात ग्रह-तार्यांनी सजावट कले ्याचे वदसत.े त्याचं ्या ऄवतीभोवती ऄसलेले वनळेभोर अकाश व त्या अकाशात ववववध वायमंू ुळे वनमाणय होणारे सप्तरंग ववश्वाची सजावट करत अहेत, ऄसेच वदसून येते. बाष्पीभवनामळु े वनमायण होणारे ढग व त्या ढगांनी वनमाणय होणारी कल्पनेपलीकडची ववववध रूपे, ढगांतून कडकडणारी वीज जणू काही अकाशात फटार्कयापं ्रमाणे ऄवतषबाजी करतानं ा वदसनू येते. ज्याप्रमाणे घरासमोर सडा-रांगोळी टाकली जाते त्याचप्रमाणे पावसाच्या जलधारांतून या धरतीवर सडा पडल्याचे वदसून यते े. त्याचबरोबर पडणार-या गारा पांढर्याशभु ्र रागं ोळीप्रमाणे सुशोभीकरणाचे काम करताना वदसतात. त्याला जोड वमळते ती म्हणजे अकाशात सप्तरगं ाचं ी ईधळण आंद्रधनुष्याच्या माध्यमातून करतानाची. ऄशा या सृिीच्या सौंदयाचय े दशयन घडत ऄसत.े कल्पनेच्या पवलकडे या ब्रह्ाडं ातील होत ऄसलले े ऄशा पितीचे बदल जणूकाही या ववश्वाचे सौंदयय ववखुरतात, ऄसे वाटते. एखाद्या वशल्पाची रचना व रूप ऄसते त्याचप्रमाणे सबधं ववश्वातील ग्रहतार्यांचे रूप बघावयास वमळते. हचे तर ववश्वाचे खरे सौंदयय अह.े या सौंदयातय भर पडते ती सजीव सृिीची. या ववश्वात पृथ्वीसारख्या ग्रहावर सजीव सिृ ीची वनवमयती झालले ी अह.े या सजीव सृिीवर ऄसलेली जमीन, डोंगर, दर्या, ईचं ईंच पवतय , बफानय े अच्छादलेला पांढरशे ुभ्र वति पररधान केल्याप्रमाणे सिृ ीचा नजराना, त्यातूनच खळाळणारे पाणी, या पाण्यामुळे वाहणार्या नद्या, या नद्यांमुळे वनमाणय झालेला सागर, त्या सागरातील ऄसलले ्या पाण्याचे ऄश्ततत्व, त्याचप्रमाणे भूभागावर वहरवे वति धारण केल्याप्रमाणे वकृ ्- वेलींचा गालीचा ह्या सवाानं ी जणू सृिीने शंृगार कले ्याचे वचि निे ांना सुखावत.े याच सजीव सिृ ीत छोया प्राण्यापासून ते हत्ती वकवंि ा डायनोसारसारख्या ऄवाढव्य प्राण्यामं ुळे सृिीच्या सौंदयायचा एक अगळावगे ळा नजराना बघावयास ८५
वमळतो. बागेतील रंगीबेरंगी फुलापं ्रमाणे या सिृ ीत ववववध प्राण्यांमळु े व वकृ ् वेलींमुळे एकणू च सृिीच्या सौंदयायत भर पडत.े हे सृिीचे सौंदयय म्हणजचे या ववश्वाच्याच सौंदयायचा एक भाग होय म्हणनू च ‘हे जीवन संुदर अहे’, ऄसे म्हणावेसे वाटते. ऄशा या ववश्वाच्या सौंदयायत या ववश्वातील प्रत्यके घटक अपल्या सौंदयायचा ठवे ा हा वैश्श्वक सौंदयायचा ठेवा म्हणनू च देत ऄसतो. त्याची रुपे जरी ववववध ऄसतील तरीसिु ा एकणू च वैश्श्वक सौंदयय म्हणून त्याकडे बवघतले जात.े या ऄशा सौंदयायचा अनंद सजीव सिृ ीतील सवय प्राणीमािा घेताना वदसतात. या सौंदयातय ऄवधकावधक भर टाकण्याचे काम नसै वगकय पितीने होत ऄसत.े परंतु, याच सिृ ीच्या सौंदयाचय ा मानव हा दखे ील एक भाग अहे. तो या नसै वगकय सौंदयायबरोबरच कृविम सौंदयाचय ्या वापराकडे भर दउे पाहत अह.े त्याने अजपयांतच्या जीवन प्रवासात वमळववलेल्या ज्ञानाच्या व ऄनुभवाच्या माध्यमातनू , ववज्ञान व तिं ज्ञानाच्या माध्यमातनू कृविम सौंदयातय भर टाकल्याचे वदसनू यते े. या पथृ ्वीवर वनमायण कले ले ्या ईचं ईंच आमारती, पाण्याच्या साठ्याकररता बाधं लेली मोठमोठी धरणे, तवतः च्या प्रवासाकररता वनमायण कले ेली रेल्वे व ववमान प्रवासाची साधने, त्याचप्रमाणे ऄवकाशात सोडण्यात यणे ारे ईपग्रह ही कृविम सौंदयाचय ी ईदाहरणे अहते . यामध्ये त्याने वशल्प म्हणून वनमायण कले ले ्या लणे ्या, मतू ्या,य ववववध वाततू हे त्याचाच भाग होय. त्यातनू तो तवतःचा अनदं ईपभोगू पाहत अहे. परतं ु कवृ िम सौंदयय हे कधीही नि होउ शकते माि नसै वगकय सौंदयय कधीच नि होत नाही. त्यात थोडा बदल होतो. परंतु, ते मळु ातून कदावपही नि होत नाही. त्यामुळे या सिृ ीच्या सौंदयायकडे बघताना त्यात अपले सौंदयय लपलेले अहे, हे कधीच ववसरून चालणार नाही. त्याकररता मानवाने त्याच्या बशु ्िजीवीपणाचा ईपयोग हा अपल्या मानवी जीवनात सृिीतील सौंदयाचय ा अनंद घेण्याकररता कसा करता येइल व या सौंदयाचय े रक्ण व सवं धयन कसे करता येइल, हा सदुं र ववचार कले ा पावहजे. अपले जीवन खूप सुदं र अहे. याकररता सृिीच्या सौंदयायकडे नक्कीच बघावे. परंतु, त्याहीपवलकडे या ववश्वातील एकूणच सौंदयायकडे सूक्ष्म नजरेतनू बवघतले पावहज.े खरचं हे जीवन खूप सदुं र अह.े पण त्याकडे बघण्याचा दृश्िकोन सुदं र ऄसायला पावहज.े तेव्हाच ववश्व सौंदयाचय ी प्रचीती व अनंद वमळू शकतो. मग या वैश्श्वक सौंदयाचय ा ठवे ा अपण जोपासूया व ईद्याच्या नवीन वपढीला या वशै ्श्वक सौंदयाचय ा अनंद दउे या, एक अनदं यािी म्हणून ...! ८६
३९.अत्मशोध गरज ही शोधाची जननी ऄसते, ऄसे अपण नेहमी ऐकतो अवण ऄनभु वतो. मानवी प्रगतीचा जो अलेख ईचं ावत गले ा अहे त्याला कारणीभूत ऄसलेली गोि म्हणजे गरज होय. माणसाने त्याच्या भौवतक गरजाचं ी पूततय ा करण्यासाठी अजवर ऄनके ववध शोध लावले अवण त्यात त्याने ऄभूतपूवय यशही वमळवल.े या शोधांनी मानवी जीवनात सखु , समिृ ी, अनंद, चतै न्य अवण नावीन्य अणले अह.े ज्याप्रमाणे भौवतक सखु ासाठी शोध लागल,े त्याचप्रमाणे मानवसक सुखासाठी दखे ील मानवाने शोधाचं ा ध्यास घेतला अह.े हे सवय त्याने त्याच्यात ऄसलेल्या ‘माझ्यासाठी’ केले अहे. परंतु, माणसातल्या ‘मी’ चा शोध घेण्यात माणसाला तवारतय रावहलले े नाही. शरीररूपी ‘माझ्यासाठी’ तो ऄनादी काळापासनू झटतो व धडपडतो अह.े त्यातून सुख व अनंद दखे ील तो परु ेपूर घते अहे. हे सवय वमळववताना माणसाला वनसगाचय ी पदोपदी मदत घ्यावी लागली अह.े वकबंि हुना त्याच्या सवय गरजा या वनसगायतनू च पणू य होतात. त्यासाठी वनसगय वनयमाचं ्या ववरुि जायलाही माणसाने मागे- पुढे पावहलेले नाही. वनसगाचय ी ऄतोनात हानी त्यातनू घडून अली अहे. जल प्रदूषण, ध्वनी प्रदूषण, वायू प्रदूषण, भू प्रदूषण, भूतखलन, ग्लोबल वावमागं यांसारख्या समतया वनमायण करून मानवाने अपल्याच ववनाशाची वाट तयार करून ठेवली अहे. हे ववश्व वनमाणय होताना पंचमहाभूतांच्या सम्मीलनाने ब्रह्ाडं वनमायण झाल.े कालांतराणे ग्रह – तारे या नभोमंडलात वफरू लागल.े दृि लागावी ऄशी सृिी या पृथ्वीवर वनमायण झाली. वतचे रूप पाहूनच तवगय, दवे - देवता या सकं ल्पना मानवी रृदयात वनमायण झाल्या. सृिीने वकतीतरी जीव - जतं ूना अकार अवण अधार वदला. त्यातील मानव हा देखील एक जीव. माि मानवाला वनसगयदत्त लाभलेले बुिीचे दान दउे न सृिीने त्याला सवय प्रावणमािात सवयश्रषे ्ठ बनवल.े पचं मभतू ांनी बनलेल्या या मानवी शरीरावर या पचं तत्त्वांची ऄसीम कृपा झाली अवण त्याच्या जोरावर माणसाने या सिृ ीत तवत:चे ववश्व वनमायण केल.े कल्पनाशक्तीला पखं वमळाले अवण त्याने जीवन जगण्याचे ईत्तमोत्तम पयायय शोधनू काढल.े त्यासाठी नसै वगयक साधनसपं त्तीचा वापर करायला त्याने सरु ूवात कले ी. पंचमहाभतू ानाच देव या भूवमकते नू बघनू माणसाने त्याचा ईपकारक ईपयोग करून घेतला. माि जसजसे नवनवीन शोध त्याने लावायला सरु ूवात केली त्यानतं र त्याची भूक वाढतच गले ी. अज पररश्तथती ऄशी अहे की, मानवी हततक्पे ामळु े वनसगाचय े चक्रच बदलून गले े अहे. सूयाचय ्या वकरणांची प्रखरता सवय जीवनच जाळू पाहत अह.े कधीही ऄवकाळी पाउस पडून हाताशी अलले ्या वपकांची नासाडी होत अहे. रासायवनक खतांच्या ऄमयादय वापराने जमीन नापीक बनत चालली अह.े बसे मु ार जंगलतोडीने ऄवषणय ाची पररश्तथती वनमाणय झाली अह.े जगं लातील पशू – पक्ष्याचं ा ऄवधवास नि होत अहे. दषु ्काळाने गावेच्या गावे ओस पडली अहते . जवमनीची धपू वशगेला पोहचली अहे. भुगभीय जलसाठे लोप पावत अहते . चारा, पाण्यावाचून गुरे मरणासन्न ऄवतथले ा येउन पोहचली अहते . वृक्तोडीमुळे पक्ष्याचं ा ऄवधवास नि झाला अह.े आंटरनेटच्या जाळ्याने लहान लहान पक्ष्यांचा जीव धोर्कयात अला अहे. पक्ष्यांच्या हजारो प्रजाती ८७
नि होण्याच्या मागावय र अहेत. वाहनाचं ्या ऄमयादय वापराने खवनज तेलासाठी जमीनील तले ाचे साठे ईपसले जात अहते . ते दखे ील अता संपण्याच्या मागावय र अहेत. वाढती वाहने ध्वनी अवण वायू प्रदुषणाला कारणीभतू ठरत अहते . हवते काबनय चे प्रमाण वाढून प्राणवायू कमी होउ लागला अहे. त्याचा सरळ पररमाण ओझोन थराचे अवरण ववरळ होण्यावर होत अहे. हररतगृहांमळु े ग्लोबल वावमगां ची समतया मोठ्या प्रमाणात वाढली अह.े वातावरणातील ईष्मा वाढला अह.े औद्योवगकरणामुळे कारखान्याचं े जाळे जगभर पसरले अह.े त्यातनू वनघणारा धूर, रसायनवमश्रीत पाणी, घनकचरा हे जमीन, हवा, पाणी या वतघांना दूवषत करीत अहेत. इ कचर्याने पथृ ्वीवरच नाही तर ब्रह्ांडातही अपले हातपाय पसरायला सरु ुवात कले ी अहे. तवसरं क्ण अवण सशं याच्या भयाने माणसाने आतकी शतिातिे, क्पे णातिे तयार करून ठेवली अहेत की, पथृ ्वी हाच एक ज्वलतं बॉम्ब बननू गले ा अह.े ऄवधक वमळववण्याच्या हव्यासापोटी माणसू मानवी मूल्ये हरवत चालला अहे. संतकार, नीतीमलू ्य,े प्रेम, अदर, भतू दया यासं ारख्या अदशय जीवनमलू ्यांचा र्हास होत चालला अह.े माणसाचे जगणे पशूवत झाले अहे. ‘ववनाश काले ववपरीत बिु ी’, ऄसेच माणसाचे सद्यश्तथतीत वतनय अह.े वरील मावहती ही खूप वरवरची अहे. यातून एकच सागं ावसे े वाटते की, वनसगाचय ी, या ववश्वाची वकती ऄपररवमत हानी मानवाने कले ी अह.े ज्या पचं महाभूतांनी मानव घडवला. सवय प्राणतत्त्वे ज्यात उवजयतावतथते अहेत, ऄशा वनसगायचे ऄपत्य ऄसणार्या मानवाने या सृिीलाच ववनाशाच्या गतते लोटनू वदले अहे. तो तवतःचाच ववनाश ओढवून घते अह.े वनसगायने वळे ोवेळी त्याच्या प्रकोपातून हे दाखवून वदले ऄसले तरी माणसाचे डोळे ईघडायला तयार नाहीत. त्याला कवे ळ त्याचा तवाथय वदसत अह.े म्हणनू च माणसाला अज गरज अहे ती अत्मशोधाची. अपल्या जन्माचे कारण, जगण्याचा ईद्देश अवण ध्यये प्राप्ती हे त्याला ईमगणे खपू गरजचे े अहे. ज्याप्रमाणे एका सकू्ष्म कणातनू ह्या ववश्वाची ईत्पत्ती झाली अहे, त्याच सुक्ष्म कणातून मानवी शरीर देखील वनमायण झाले अह.े ऄवकाशातील पंचतत्वे त्याच्यामध्ये ववराजमान अहेत. काया, वाचा, मन, बुिी यानं ी संपन्न ऄसे व्यक्तीत्व त्याला लाभले अहे. नक्कीच या गोिींची जाणीव त्याला होणे गरजचे े अह.े पढु ील वपढीला अपण काय वारसा देणार अहोत? त्यांच्यासाठी ही सुंदर, संपन्न सृिी जपणार अहोत का? त्याहीपके ्ा माणूस म्हणनू जगताना या ववश्वाने अपल्याला सढळ हाताने वदलले ा वारसा जपण्याचा अवण पढु ील वपढीला सपु दू य करण्याचा अपण प्रयत्न करणार अहोत का? ऄसा अत्मशोध घणे ्याची अज प्रत्यके ाला गरज अह.े अत्मशोध माणसू म्हणून तवत:च्या ईन्नतीसाठी, अत्मशोध समाजाच्या अवण रािार च्या प्रगतीसाठी, अत्मशोध ऄश्खल ववश्वाच्या कल्याणासाठी घेणे अज काळाची गरज अहे. ज्याप्रमाणे गरज ही शोधाची जननी अहे, त्याप्रमाणे अत्मशोध ही अत्मोन्नतीची जननी अह.े बघा एकदा ववचार करून! दवु बयणीतून जसे दरू चे पाहतो, तसचे अत्मशोध ही एक दुवबणय अहे. ववश्वातील सूक्ष्मातीसकू्ष्म बघताना या अत्मशोधाच्या दुवबयणीतनू ईद्याचे सदंु र ववश्व बघण्याचाच एक प्राजं ळ प्रयत्न...! ८८
४०. ववश्वातील माझे तथान ८९
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
