หนังสือพุทธทาส

พุทุ ธทาสจักั อยู่่ไ� ปไม่่มีตี าย ฟากไม้้ไผ่่ ๗ ซีีก ปิดิ หีีบอย่า่ งมิดิ ชิดิ ในบ่อ่ ซีีเมนต์์ ปิดิ ทับั ด้้วยฝาซีีเมนต์์ โรยด้้วยทราย ราว ๑ ฟุตุ ณ ศาลาเก็บ็ ศพด้้านหลังั ศาลาธรรมโฆษณ์์ พิธิ ีีปลงสังั ขารของท่า่ นอาจารย์์ พุุทธทาสจััดขึ้�นในวัันที่่� ๒๘ กันั ยายน พ.ศ. ๒๕๓๖ ตรงกัับวันั ขึ้้น� ๑๓ ค่ำ��ำ เดืือน ๑๐ ตรงกับั วันั ทำ�ำ วัตั รท่า่ นอาจารย์พ์ ุทุ ธทาส หรืือที่ใ�่ นเวลาต่อ่ มาเรีียกว่า่ วันั เยี่ย�่ มสวนโมกข์์ สรีีระของท่่านอาจารย์์พุุทธทาสฌาปนกิิจบนเขาพุุทธทอง หีีบบรรจุุสรีีระของท่่าน จัดั วางลงบนเชิงิ ตะกอนแบบเรีียบง่า่ ย ด้้านล่า่ งสุดุ เป็น็ ตะแกรงเหล็ก็ วางทับั ด้้วยท่อ่ น ไม้้จันั ทน์์ที่่�วางซ้้อนอย่า่ งเป็็นระเบีียบ รอบบริิเวณเชิงิ ตะกอนใช้้ไม้้ไผ่่ ๔ ลำำ�ปักั เป็น็ เสา ๔ มุมุ ดาดด้้วยผ้้าขาวเป็น็ เพดาน ตามพินิ ัยั กรรมที่ท�่ ่า่ นกำ�ำ หนดไว้้ ซึ่ง� ตรงตามคติิ การเผาศพของคนโบราณที่น�่ อกจากเรีียบง่า่ ยไม่ส่ิ้น� เปลืิิ�องแล้้ว หากเน้้นที่ส่� าระสำำ�คัญั คืือเพื่่�อเจริิญมรณสติิ ในเวลา ๑๕.๐๙ น. ท่่านปััญญานัันทภิิกขุุ ได้้เป็็นผู้�้จุุดเพลิิง เพื่่�อปลงสรีีระสัังขารของท่่านอาจารย์์พุุทธทาส เช้้าวัันรุ่่�งขึ้�น พระครููปลััดศีีลวััฒน์์ (พระภาวนาโพธิคิ ุณุ ) ได้้ทำ�ำ พิธิ ีีดับั ขันั ธ์์ แล้้วใช้้ผ้้าขาวห่อ่ อัฐั ิทิั้้ง� หมดบรรจุลุ งในโกศหินิ อ่อ่ น อััฐิิทั้้�งหมดบรรจุุไว้้ใต้้ฐานพระพุุทธรููปในศาลาธรรมโฆษณ์์โบกปููนซีีเมนต์์ทัับ 91

สวนโมกข์์ทุกุ ที่่� พุทุ ธทาสทุุกคน Everywhere Suanmokkha, Everyone Buddhadasa อย่า่ งเรีียบง่า่ ยตามที่ท่� ่า่ นอาจารย์พ์ ุทุ ธทาสระบุไุ ว้้ในพินิ ัยั กรรม ส่ว่ นเถ้้านั้้�นแบ่ง่ เป็น็ ๓ ส่ว่ น ส่ว่ นหนึ่่ง� นำ�ำ ไปโปรยที่ช�่ ่อ่ งอ่า่ งทอง ระหว่า่ งอำ�ำ เภอดอนสักั และอำ�ำ เภอเกาะสมุยุ จัังหวััดสุุราษฎร์์ธานีี อีีกส่่วนหนึ่่�งนำำ�ไปโปรยที่�่ต้้นน้ำำ��ตาปีี เขาสก อำำ�เภอพนม จัังหวััดสุุราษฎร์์ธานีี และอีีกส่่วนหนึ่่�งนำ�ำ ไปโปรยที่�่เขาประสงค์์ อำ�ำ เภอท่่าชนะ จัังหวัดั สุรุ าษฎร์์ธานีี บริเิ วณที่ป่� ลงสังั ขารท่า่ นอาจารย์พ์ ุทุ ธทาส ในเวลาต่อ่ มาได้้สร้้างสถููปสี่เ�่ หลี่ย่� ม เพื่�่อเป็น็ อนุสุ รณ์์สำ�ำ หรับั การฌาปนกิิจสรีีระสัังขารของท่า่ นอาจารย์พ์ ุทุ ธทาส 92

พุทุ ธทาสจักั อยู่�่ไปไม่่มีีตาย ศาลาธรรมโฆษณ์์ ท่า่ นอาจารย์พ์ ุทุ ธทาสต้้องการให้้ศาลาธรรมโฆษณ์เ์ ป็น็ ที่เ�่ ก็บ็ หนังั สืือธรรมโฆษณ์์ ดัังที่่�ท่่านกล่่าวว่่า “ตึึกที่่�อยู่่�ติิดกัับกุุฏิิที่�่ผมอยู่�ในปััจจุุบัันก็็เป็็นโกดัังเก็็บหนัังสืือทั้้�ง ชั้�นบนชั้้�นล่า่ ง จะเก็บ็ หนังั สืือธรรมโฆษณ์์ให้้ครบ ๑๐๐ ชุุด พอพิิมพ์์ครบแล้้วจะได้้มีี สักั ร้้อยชุดุ ไว้้ให้้ตามสถาบันั ต่า่ งๆ ที่ค�่ วรจะมีี เพื่อ�่ ใช้้ศึกึ ษาค้้นคว้้ากันั เดี๋ย� วนี้้ม� ันั พิมิ พ์์ ได้้ถึึงห้้าหกสิิบแล้้ว สักั ๑๐๐ เล่ม่ ก็เ็ ห็น็ จะพอ ๑๐๐ เล่่ม ๑๐๐ ชุุด แต่อ่ าจจะตาย ก่่อนก็ไ็ ด้้ คนข้้างหลัังเขาก็็คงจััดการกัันต่่อไป รวมๆ กันั เป็น็ ชุดุ ๆ ให้้ตามสถาบันั ที่�่ ควรจะได้้ กระทั่่ง� ในต่่างประเทศก็็จำ�ำ เป็็น” นอกจากนี้้ศ� าลาธรรมโฆษณ์ย์ ังั เป็น็ สถานที่ท่� ี่ร่� วบรวมผลงานของท่า่ นอาจารย์์ พุุทธทาสทั้้�งหมดที่�่มีีอยู่� รวมทั้้�งเทปบัันทึึกเสีียง แล้้วก็็ไว้้เป็็นที่�่บรรจุุศพด้้วย 93

สวนโมกข์์ทุกุ ที่่� พุทุ ธทาสทุุกคน Everywhere Suanmokkha, Everyone Buddhadasa ดังั ที่ท�่ ่า่ นกล่า่ วว่า่ “พอเราตายแล้้วเอาไว้้ที่น�่ั่่น� ใต้้ฐานพระพุทุ ธรููป แล้้วเอาปููนเทลงไป อีีกหน่่อย มันั จะเป็็นฟอสซิิลหลายพัันปีี คนเปิดิ ออกดููสมบัตั ิิ ๓,๐๐๐ ปีี มัันก็ย็ ังั มีี ประโยชน์”์ โดยท่า่ นอธิบิ ายเพิ่่ม� เติมิ ว่า่ “เอาศพไปซุกุ ไว้้ใต้้ฐานพระพุทุ ธรููป หมายถึงึ รัับใช้้พระพุุทธเจ้้าจนตลอดชีีวิิต” นอกจากนี้้�ท่่านยัังมองว่่าอััฐิิของท่่านยัังอาจเกิิด ประโยชน์์หากคนรุ่่�นหลังั ได้้นำ�ำ มาศึกึ ษา ทั้้ง� นี้้�ศาลาธรรมโฆษณ์น์ อกจากเก็บ็ หนังั สืือผลงานของท่า่ นแล้้ว ท่า่ นในฐานะ ผู้ป�้ ระพัันธ์์ก็ค็ วรอยู่่�ที่เ� ดีียวกัับผลงานของท่่าน ดังั คำ�ำ กล่่าวของท่า่ นที่่�ว่า่ “...อีีกอย่่าง หนึ่่ง� คนแต่ง่ หนังั สืือกับั หนังั สืือมันั ก็ค็ วรจะอยู่�ด้วยกันั แล้้วอยากให้้เป็น็ ที่น�่ ัดั สนทนาธรรม กัันที่�น่ ั่่�น เขีียนกลอนสำ�ำ หรัับจะจารึกึ ไว้้แล้้วมีีคนเอาไปท่อ่ งแล้้ว...ก็็ไม่่ได้้จริงิ จัังอะไร อะไรก็็ได้้ มัันแล้้วแต่่คนข้้างหลััง ถ้้าคนข้้างหลัังไม่่ทำ�ำ มัันก็็เป็็นไปไม่่ได้้ แต่่คิิดไปใน ทางที่�่จะให้้เป็็นประโยชน์์แก่่คนข้้างหลััง ง่่าย สะดวก ทุุกวัันพระไปสนทนาธรรม กัันที่่�นั่่�น ทำ�ำ ได้้อย่่างนั้้�นก็็ดีี มัันมีีความก้้าวหน้้าทางธรรมะเหมืือนอย่่างกะว่่า 94

พุุทธทาสจัักอยู่่�ไปไม่่มีีตาย เราไม่่ตาย ยัังอยู่่�รัับใช้้พระศาสนาตลอดกาล...ศาลาธรรมโฆษณ์์เป็็นที่่�รวบรวม ผลงานไว้้เป็็นหลักั ฐาน ว่า่ ได้้ทำำ�งานไว้้ในโลกนี้้ก� ี่่�มากน้้อย” ทั้้�งนี้้�ท่่านอาจารย์์ยัังกล่่าวถึึงการก่่อสร้้างศาลาธรรมโฆษณ์์ว่่า “พระเณร ช่ว่ ยกันั ทำ�ำ ไม่ไ่ ด้้จ้้างใครเลย นายผิิน ตาหลวงแช่่ม ท่า่ นโพธิ์์� ท่า่ นสมยศ เป็น็ แรง สำำ�คััญ เราออกแบบง่า่ ยๆ ง่่ายแสนจะง่่าย” ดังั นั้้น� หากใครมาเยี่ย�่ มสวนโมกข์ท์ ั้้ง� ในวันั ธรรมดาหรืือ “วันั เยี่ย�่ มสวนโมกข์”์ ก็็ควรไปเยี่�่ยมท่่านอาจารย์์พุุทธทาสที่�่ศาลาธรรมโฆษณ์์ เพื่�่อจะได้้ไปสนทนาธรรม กัับท่า่ น ดัังที่�ท่ ่า่ นกล่า่ วว่า่ “…มีีอะไร มาเขี่่ย� ไค้้ ให้้กันั ฟััง เหมืือนฉันั นั่่ง� ร่่วมด้้วย ช่ว่ ยชี้�แจง...” 95

สวนโมกข์์ทุกุ ที่�่ พุทุ ธทาสทุุกคน Everywhere Suanmokkha, Everyone Buddhadasa สวนโมกข์์ทุกุ ที่่� พุทุ ธทาสทุุกคน สวนโมกขพลารามเป็น็ ผลงานที่แ่� สดงให้้เห็น็ ถึงึ ความเข้้าใจในพระพุทุ ธศาสนา อย่า่ งลึกึ ซึ้�งของท่า่ นอาจารย์พ์ ุุทธทาส อันั เป็็นผลจากการศึึกษา ปฏิบิ ััติิ แล้้วนำ�ำ ไปสู่่� การเผยแผ่่ อัันเป็็นแนวทางในการศึึกษาในพระพุุทธศาสนาซึ่�งต้้องประกอบด้้วย สองส่่วนแรกคืือปริิยััติิและปฏิิบััติิจึึงจะเกิิดผลคืือปฏิิเวธ การศึึกษาปริิยััติิของ ท่า่ นอาจารย์พ์ ุทุ ธทาสดังั ที่ท่� ่า่ นเน้้นอยู่�เสมอเป็น็ การศึกึ ษาเพื่อ�่ หาแนวทางปฏิบิ ัตั ิแิ ละ พุทุ ธวจนะที่ม�่ าจากพระโอษฐ์โ์ ดยตรงจนได้้คำ�ำ สอนและแนวทางปฏิบิ ัตั ิใิ นสมัยั พุทุ ธกาล อย่า่ งแท้้จริงิ ส่ว่ นแนวการปฏิบิ ัตั ินิั้้น� นอกเหนืือจากการปฏิบิ ัตั ิใิ นรููปแบบดังั ที่ป�่ รากฏ ในหลัักสููตรอบรมการภาวนาในสวนโมกข์์นานาชาติิแล้้ว ท่่านอาจารย์์พุุทธทาสยััง ได้้ให้้ความสำ�ำ คััญกัับการปฏิิบััติิในชีีวิิตประจำำ�วััน รวมถึึงนำำ�มาใช้้ในการพััฒนาและ แก้้ปััญหาประเทศอีีกด้้วย ดังั นั้้น� สวนโมกขพลารามจึึงมีีรููปแบบ ความเป็น็ อยู่� และ แนวทางปฏิิบัตั ิเิ ฉพาะอันั เป็น็ อัตั ลักั ษณ์ท์ ี่โ�่ ดดเด่น่ เฉพาะตน อย่า่ งไรก็ต็ ามสวนโมกข์์ ก็็ยัังมีีแนวทางอีีกแนวทางหนึ่่�งที่�่เป็็นอััตลัักษณ์์คืือการไม่่เน้้นที่่�ตััววััตถุุ แต่่เน้้นที่่� ตััวสภาวะธรรมหรืือความเป็็นจริิงมากกว่่า ดัังคำ�ำ กล่่าวที่่�ว่่า “สวนโมกข์์ทุุกที่�่ พุทุ ธทาสทุุกคน” ที่ส�่ ะท้้อนให้้เห็น็ แนวคิิดนี้้�ได้้อย่่างชัดั เจน 96

พุุทธทาสจักั อยู่�่ไปไม่่มีตี าย สวนโมกข์์ทุุกที่่� แท้้ที่่�จริิงแล้้วสวนโมกข์์อยู่่�ที่่�ไหน ท่่านอาจารย์์พุุทธทาสตอบคำำ�ถามนี้้�เป็็น สามนัยั คืือ ภาษาคน ภาษาจิิต และภาษาธรรม ดังั นี้้� 97

สวนโมกข์์ทุกุ ที่�่ พุทุ ธทาสทุกุ คน Everywhere Suanmokkha, Everyone Buddhadasa ภาษาคน : หรืือภาษาที่่ค� นทั่่ว� ไปเข้้าใจ สวนโมกข์์ตั้ง� อยู่่�ที่�เลขที่�่ ๖๘ หมู่� ๖ ตำำ�บลเลม็็ด อำ�ำ เภอไชยา จังั หวัดั สุุราษฎร์ธ์ านีี ภาษาจิติ คืือ ภาษาที่�ไ่ ม่่ใช่่ภาษาคนแต่่ก็็ยัังไม่ใ่ ช่ภ่ าษาธรรมะอย่่างเต็ม็ ขนาด ภาษาจิติ ระบุวุ ่า่ สวนโมกข์อ์ ยู่่�ที่จ� ิติ ที่เ�่ ห็น็ สวนโมกข์์ หมายถึงึ จิติ ที่ส�่ ัมั ผัสั สวนโมกข์แ์ ล้้ว สวนโมกข์์เข้้าไปปรากฏในจิติ เข้้าไปรู้�ส้ ึกึ อยู่่�ที่�จิติ ในฐานะอารมณ์์หรืือเป็็นอายตนะ ภายใน มีีทุุกอย่่างครบบริิบููรณ์์เหมืือนที่่�จิิตรู้�้สึึก ท่่านอาจารย์์พุุทธทาสอธิิบาย เพิ่่ม� เติมิ ไว้้ว่า่ “...สิ่�งต่่างๆ นั้้น� มันั รู้ส้� ึึกที่่จ� ิิต ถ้้าไม่่มีีจิติ มันั ก็เ็ ท่า่ กับั ไม่ม่ ีี เพราะจิติ มันั สััมผััสสิ่�งนั้้�น แล้้วก็็มัันก็็อยู่่�ที่่�จิิตที่่�รู้�้สึึกสิ่�งนั้้�น...เรีียกว่่าสวนโมกข์์มัันอยู่่�ที่่�จิิตที่่�เห็็น สวนโมกข์์อยู่่�ที่ไ� หน นี่่เ� ขาเรีียกภาษาจิิต หรืือภาษาข้้างใน ไอ้้สวนโมกข์์จริงิ มันั จะอยู่� ที่ต�่ รงไหนไม่ร่ ู้�้ล่่ะ แต่่ว่่าถ้้ามันั ไม่ม่ ีีจิติ ไปสัมั ผััสแล้้วมัันก็ไ็ ม่ม่ ีี” ภาษาธรรม : หรืือสภาวะธรรมนั้้�น สวนโมกข์์จะอยู่�ในสองสภาวะ คืือ (๑) ในภาษาธรรมะชั้�นธรรมดา สวนโมกข์์แปลว่่าเกลี้�ยงจากกิิเลส ดัังนั้้�นคนมีี จิิตเกลี้�ยงจากกิิเลสอยู่่�ที่�่ตรงไหน ที่�่ตรงนั้้�นเป็็นสวนโมกข์์หรืือเป็็นที่่�โมกข์์ และ (๒) ในภาษาธรรมะชั้น� ละเอีียด สวนโมกข์อ์ ยู่�ในจิติ ที่เ�่ กลี้ย� ง คืือภาวะของจิติ ที่เ�่ กลี้ย� ง จากสิ่ง� หุ้้ม� ห่อ่ ปรุงุ แต่ง่ ยึดึ ถืือ คำ�ำ ว่า่ “จิติ เกลี้ย� ง” หรืือ “จิติ โมกข์”์ คืือ จิติ ที่ป�่ ราศจาก กิิเลส ปราศจากสิ่�งสกปรก รวมถึึงจิิตที่่�ไม่่มีีความคิิดประเภทตััวกูู - ของกูู ดัังนั้้�น จิิตเกลี้�ยงคืือโมกข์์ โมกข์์แปลว่่าเกลี้�ยง ไม่่ติิดอยู่่�กัับอะไร เป็็นอิิสระเสรีี มีีปััญญา ว่่องไว เข้้มแข็ง็ มั่น� คง มีีสมรรถนะสููงในการปฏิิบััติหิ น้้าที่่� มีีภาวะสะอาด สว่่าง สงบ มีีลัักษณะหลุุดพ้้นจากกิิเลส หลุุดจากอำ�ำ นาจของความทุุกข์์ มีีลัักษณะเย็็นตาม ความหมายของคำำ�ว่า่ นิพิ พาน ดังั นั้้�นคำำ�ว่า่ “สวนโมกข์์ทุุกที่่”� จึึงหมายถึงึ สวนโมกข์์ ในความหมายทางจิิตและความหมายทางธรรมนั่่�นเอง โดยสวนโมกข์์จะอยู่่�ทุุกที่�่ที่�่ คนที่่�มีีจิิตที่่�เห็็นสวนโมกข์์ รวมถึึงในจิิตที่่�เกลี้�ยงและทุุกที่่�ที่�่คนที่่�มีีจิิตโมกข์์หรืือ จิติ เกลี้ย� งอยู่�นั่น� เอง 98

พุทุ ธทาสจัักอยู่�่ไปไม่่มีีตาย พุุทธทาสทุกุ คน ท่า่ นอาจารย์พ์ ุทุ ธทาสยังั กล่า่ วอีีกว่า่ ทุกุ คนสามารถเป็น็ พุทุ ธทาสได้้ หากเป็น็ ผู้้ท� ี่่�มุ่�งเน้้นในการสนองพระพุทุ ธองค์์ โดยกระทำำ�ดัังนี้้� ๑) ให้้เพื่่�อนมนุษุ ย์ไ์ ด้้รับั ประโยชน์์ถึึงที่ส�่ ุดุ จากพุุทธศาสนาในการดัับทุุกข์์ ๒) ให้้โลกมีีสัันติิสุขุ สันั ติภิ าพมากที่่ส� ุดุ เท่่าที่จ�่ ะทำำ�ได้้ ตามสติกิ ำ�ำ ลััง ๓) ให้้พุุทธศาสนามีีความบริิสุทุ ธิ์ม�ั่�นคง และเผยแผ่ส่ ุดุ ความสามารถ ๔) การทำ�ำ ความเข้้าใจให้้ถููกต้้อง (สัมั มาทิฏิ ฐิิ) ระหว่่างศาสนาด้้วยกััน 99

สวนโมกข์์ทุกุ ที่�่ พุทุ ธทาสทุุกคน Everywhere Suanmokkha, Everyone Buddhadasa ๕) การสะสางสััทธััมมปฏิิรููป๕ และไสยศาสตร์จ์ ากพุุทธศาสนา ๖) ให้้หัวั ใจของพุุทธศาสนาฝัังแน่่นอยู่�ในหัวั ใจของพุุทธบริิษัทั และ ๗) ให้้กาลามสููตร๖ และมหาปเทส๗ เป็็นคู่่�มืือของพุทุ ธบริิษัทั ถึึงที่�่สุุด ทั้้�งหมดนี้้�คืือการรับั ใช้้พระพุุทธองค์์ในนามว่า่ “พุุทธทาส” ซึ่ง� จะต้้องกระทำ�ำ กัันอย่่างมอบกายถวายชีีวิิต นอกจากนี้้�ท่่านยัังกล่่าวเพิ่่�มเติิมอีีก ๔ ประการ คืือ ๑) ให้้ทุุกคนมีีความกล้้าหาญทางจริิยธรรมศีีลธรรม ๒) ให้้ทุุกคนกล้้าพอที่่�จะถอย หลัังเข้้าคลองเมื่�่อเป็็นการสมควร ๓) ให้้ทุุกคนเคารพธรรม (คืือหน้้าที่่�) เหมืือนที่�่ พระองค์ท์ รงเคารพ และ ๔) ให้้ทุกุ คนมุ่่�งหมายกำ�ำ จัดั ความเห็น็ แก่ต่ ัวั ศัตั รููตัวั ร้้ายของ มนุุษย์์ หากทำ�ำ ได้้ดัังนี้้�ทุุกคนก็็สามารถเป็็นพุุทธทาสได้้ จะเห็น็ ได้้ว่่าพุทุ ธทาสในที่น่� ี้้� ท่า่ นไม่ไ่ ด้้หมายถึงึ ตัวั บุคุ คล แต่เ่ ป็น็ แนวทางในการรับั ใช้้พระพุทุ ธองค์์ ทั้้ง� เพื่อ่� สืืบทอด พระพุุทธศาสนา และสมานสามััคคีีระหว่่างศาสนา เพื่่�อให้้โลกเกิิดสัันติิสุุข อีีกทั้้�ง ยังั ต้้องทำ�ำ หน้้าที่ข่� องตนด้้วยความเคารพ และกำำ�จััดความเห็น็ แก่ต่ ัวั ในที่�่สุุด สุดุ ท้้ายนี้้เ� ราจึงึ ควรเพิ่่ม� มุมุ มองต่อ่ สวนโมกข์ว์ ่า่ ไม่ใ่ ช่เ่ ป็น็ เพีียงสถานที่ห่� ากเป็น็ สภาวะธรรมที่่�เกลี้�ยงจากกิิเลสและนำ�ำ ไปสู่่�ความสงบเย็็นให้้เราได้้ และอย่่าให้้ ๕ สัทั ธัมั มปฏิริ ููปหรืือสัทั ธรรมปฏิริ ููป หมายถึงึ สัทั ธรรมปลอม หรืือสัทั ธรรมเทีียม โดยเกิดิ ขึ้น� จากความประมาท ๔ ประการ คืือ (๑) พยัญั ชนะและอรรถะวิบิ ัตั ิิ (๒) ภิิกษุเุ ปนผููว่ายาก สอนยาก (๓) ภิิกษุผุ ููเปนพหููสููตขาดการถ่ายทอดพระสัทั ธรรมที่่� ถ๖ููกกตาอ� ลงาแมลสููะตร(๔ห)รืือภิเิกกษสุุทปัุ้้ง�ุตหตลสููาตยรผูเูปเ็ป็นนพพรระะสูเูตถรรทะี่ป�่พรระะพพุฤุทตธิติอััวงเคป์น์ตผรูัูัสมแัักสมดางกแก่่ชาวนิิคมเกสปุุตตะแห่่งแคว้้นกาลามะที่�่ทููลถาม ในบรรดาสมณพราหมณ์ท์ ี่ต�่ ่า่ งยกย่อ่ งวาทะของตนข่ม่ ผู้อ�้ ื่น�่ ว่า่ ควรเชื่อ�่ ผู้ใ้� ด พระพุทุ ธองค์ม์ ิไิ ด้้ตรัสั ตอบแต่ก่ ลับั ทรงตรัสั สอน มิิให้้เชื่�อ่ เหตุุ ๑๐ ประการ คืือ ๑) โดยฟังั ตามกันั มา ๒) โดยทำำ�สืืบกันั มา ๓) โดยตื่น�่ ข่่าว ๔) โดยการอ้้างตำ�ำ รา ๕) โดยนึกึ เอา ๖) โดยการคาดคะเน ๗) โดยตรึึกตามอาการ ๘) โดยพอใจด้้วยตรงกับั ความเห็็นของตน ๙) โดยเห็น็ ว่า่ พอเชื่่�อได้้ และ ๑๗๐ม)หโาดปยเเทห็สน็ เวป่็า่น็ ผูห้น�้ ีล้้ั�เกัป็ใ็นนคกราููรขตอัดังเสรินิาคพวราะมพเุปุท็น็ ธพอุทุงคธ์พ์ทจรนง์สแ์ อท้้นหใรืหื้อ้สไมอ่่บด้ส้ววยนกใาห้ร้รพู้ิด้� ้จิ ้วายรตณนาเว่อา่ ง๑แล)้้วสจอึึงดค่ค่อล้ย้อปงลกังบั ใพจรเชืะ่่�อธรรมวินิ ัยั หรืือไม่่ หรืือ ๒) เอื้�อต่่อการดัับทุุกข์ห์ รืือไม่่ 100

พุุทธทาสจัักอยู่ไ�่ ปไม่่มีีตาย สวนโมกข์ท์ ี่เ่� ป็น็ สถานที่บ�่ ดบังั โมกขธรรมที่เ�่ ผยตนอยู่�ในสวนโมกข์แ์ ละหากเป็น็ ไปได้้ ควรขยายไปจนเห็็นโมกขธรรมในทุุกที่่� ประการสุุดท้้ายที่่�สำ�ำ คััญคืืออย่่าให้้ พระธรรมโกษาจารย์์ (เงื่อ� ม อินิ ฺทฺ ปญฺโฺ ญ) ทำำ�หน้้าที่พ�่ ุทุ ธทาสอยู่�เพีียงลำำ�พังั เราทุกุ คน สามารถเดิินตามรอยท่่านอาจารย์์พุุทธทาสเพื่่�อสนองคุุณพระพุุทธองค์์ เพื่�่อที่่�เรา จะได้้เข้้าถึึงชีีวิิตที่่� “อยู่�เย็น็ และเป็็นประโยชน์”์ ได้้เช่่นกันั 101

สวนโมกข์์ทุุกที่่� พุทุ ธทาสทุุกคน Everywhere Suanmokkha, Everyone Buddhadasa อ้้างอิงิ คณะกรรมการฝ่่ายหนัังสืืออนุุสรณ์์ ๑๐๐ ปีี ชาตกาล พุุทธทาสภิิกขุุ. (๒๕๔๙). พุุทธทาสยัังอยู่่�ไปไม่่มีีตาย เล่่ม ๓ : พุุทธธรรม พุุทธทาส. กรุุงเทพฯ : คณะกรรมการอำำ�นวยการจัดั งาน ๑๐๐ ปีี พุุทธทาสภิกิ ขุุ. นิิธิพิ ัฒั น์์ เจีียรกุลุ . (๒๕๓๖, สิงิ หาคม ๒๒). ท่่านอาจารย์์พุทุ ธทาส : คนไข้ท้ ี่ผ่� มได้้ รู้้�จััก. สืืบค้้นจาก http://www.dharma-gateway.com/ monk/ monk_biography/lp-buddhadas/lp-buddhadas-hist-03-03.htm ป.อ. ปยุุตฺฺโต. (๒๕๕๒). กาลานุุกรม พระพุุทธศาสนาในอารยธรรมโลก (พิมิ พ์ค์ รั้ง� ที่่� ๒). กรุงุ เทพฯ: ผลิธิ ัมั ม์.์ พระประชา ปสนฺธฺ มฺโฺ ม. (๒๕๕๕). เล่า่ ไว้้เมื่อ�่ วัยั สนธยา : อัตั ชีวี ประวัตั ิขิ องพุทุ ธทาสภิกิ ขุุ (พิมิ พ์ค์ รั้�งที่�่ ๔). กรุุงเทพฯ: โกมลคีีมทอง. พุุทธทาสภิิกขุุ. (๒๕๔๒, มกราคม - เมษายน). สิิบปีีเกี่่�ยวกัับสวนโมกขพลาราม. วารสารพุทุ ธศาสน์ศ์ ึกึ ษา, ๖(๑), ๔ - ๑๒. _______. (๒๕๔๙). เห็น็ ธรรมชาติ.ิ กรุุงเทพฯ: ธรรมสภา. _______. (๒๕๕๐). สวนโมกข์์อยู่่�ที่�ไหน : ประโยชน์ท์ ี่ท�่ ่่านควรจะได้ร้ ัับ จากการมา สวนโมกข์์. กรุงุ เทพฯ: ธรรมสภา. _______. (๒๕๕๓). สิิบปีใี นสวนโมกข์.์ กรุุงเทพฯ: สุุขภาพใจ. พุทุ ธทาสศึกึ ษา. (ม.ป.ป). ประวัตั ิพิ ุทุ ธทาสภิกิ ขุ.ุ สืืบค้้นจาก http://buddhadasa.org/ มููลนิธิ ิโิ กมลคีีมทอง. (๒๕๓๖). สัจั ธรรมบทสุุดท้า้ ย เมื่�่อพุทุ ธทาสกลัับสู่่� ธรรมชาติิ. สืืบค้้นจาก https://www.youtube.com/ watch?v =qO7QNC81SKQ หอจดหมายเหตุุพุุทธทาส อิินทปััญโญ. (ม.ป.ป.). เกี่�่ยวกัับหอจดหมายเหตุุ. สืืบค้้นจาก https://www.bia.or.th/html_th/ index.php/2013- 08-17-09-03-23 102