หนังสือพุทธทาส

พุทุ ธทาสจัักอยู่่�ไปไม่่มีีตาย ท่า่ นอาจารย์พ์ ุทุ ธทาสได้้อธิบิ ายความของคำำ�ว่า่ “ธรรมะ” ไว้้หลายความหมาย โดยสรุปุ แล้้วท่า่ นมักั ระบุไุ ว้้ ๔ ความหมาย คืือ ธรรมะคืือธรรมชาติิ กฎของธรรมชาติิ การทำ�ำ หน้้าที่�ต่ ามกฎของธรรมชาติิ และผลจากการทำำ�หน้้าที่�น่ ั้้�น นอกจากนี้้ท� ่า่ นยังั ระบุุอีีกว่่า “ธรรมะ” คืือ “ระบบปฏิิบััติิ” (ตามหน้้าที่�่) ที่่�ถููกต้้องเพื่�่อความรอดใน ทุุกขั้�นตอนแห่่งชีีวิิตนับั แต่่เกิิดจนตาย เพื่อ�่ ประโยชน์์ของตนเองและผู้�อ้ ื่�่น “ระบบ” คืือ ต้้องปฏิิบััติิพร้้อมกัันหลายอย่่าง ถููกต้้อง คืือ มีีประโยชน์์ ตามหลัักธรรมะ ความรอดทางกายคืือไม่่ตาย ทางจิติ คืือไม่่เป็็นทุกุ ข์์ ไม่ม่ ีีปัญั หา ทั้้�งนี้้�ท่่านได้้อธิิบายว่่า “ธรรมะคืือธรรมชาติิ” เรื่�่องของธรรมะคืือเรื่่�องของ ธรรมชาติิ เห็น็ ธรรมชาติคิ ืือเห็น็ ความเป็น็ เช่น่ นั้้น� เอง หรืือ “ตถตา” หรืือ “ตถาตา” ท่่านอธิิบายเพิ่่�มเติิมว่่า “ใจความสำำ�คััญมัันอยู่่�ที่�่ว่่า ต้้องทำ�ำ ให้้ถููกต้้องตามกฎของ ธรรมชาติิ เพราะเราเองก็็เป็็นธรรมชาติิ ฉะนั้้�นจึึงต้้องรู้้�เรื่่�องของธรรมชาติิ รู้้เ� รื่อ�่ งกฎของธรรมชาติิ รู้เ้� รื่่�องการเป็็นไปตามกฎของธรรมชาติใิ ห้้ถููกต้้อง แล้้วเราก็็ 41

สวนโมกข์์ทุุกที่�่ พุทุ ธทาสทุกุ คน Everywhere Suanmokkha, Everyone Buddhadasa จะทำำ�ทุกุ อย่า่ งถููกต้้อง แล้้วเราก็จ็ ะได้้รับั ผลตามที่เ่� ราต้้องการ” ดังั นั้้น� เห็น็ ธรรมชาติิ คืือ เห็็นความเป็็นเช่่นนั้้�นเองของธรรมชาติิ คืือ มัันเป็็นเรื่่�องเปลี่�่ยนแปลงไม่่คงที่่� ทุกุ อย่า่ งเป็น็ ธรรมชาติิ เนื้้�อตััวของเรา ร่า่ งกายของเรา จิิตใจของเราก็็เป็น็ ธรรมชาติิ การสััมพัันธ์์กัันเกี่่�ยวข้้องปรุุงแต่่งกัันระหว่่างกายกัับจิิตก็็เป็็นธรรมชาติิ ความสุุข ความทุกุ ข์ก์ ็็ยังั คงเป็น็ ธรรมชาติิ อะไรๆ ที่แ�่ วดล้้อมเราอยู่่�ก็เ็ ป็น็ ธรรมชาติิ ไม่ม่ ีีอะไรที่่� ไม่่ใช่ธ่ รรมชาติิ ทุกุ สิ่�งในโลกเป็็นสังั ขาร มีีกระแสแห่่งการเปลี่�่ยนแปลง การปรุงุ แต่ง่ มีีการเกิดิ มีีการเปลี่ย�่ น แล้้วก็ด็ ับั ซึ่ง� เกิดิ ขึ้น� กับั ทุกุ สิ่ง� ไม่ว่ ่า่ จะเป็น็ ก้้อนหินิ ต้้นไม้้ ในดินิ ในสัตั ว์์ ในเด็ก็ ในผู้ใ�้ หญ่่ ล้้วนมีีกระแสแห่ง่ การเปลี่่�ยนแปลง ซึ่�งการเปลี่ย�่ นแปลงคืือ ความเป็็นเช่่นนั้้น� เอง เห็น็ ความเป็็นเช่่นนั้้น� เองได้้ก็ค็ ืือเห็็นธรรมชาติิ เห็น็ เช่่นนั้้�นเอง คืือเห็น็ ตามที่เ�่ ป็น็ จริงิ เมื่�่อเห็็นความเป็น็ เช่่นนั้้�นเองแล้้วจะไม่่ยึดึ มั่�นถืือมั่น� เห็็นตาม เป็็นจริิงแล้้วจะเกิดิ ผลเป็น็ ความปล่่อย วาง เฉย ไม่ย่ ึดึ เอาเป็น็ ตัวั กูู - ของกูู เมื่�่อเห็น็ ธรรมชาติทิ ั้้ง� หลายทั้้ง� ปวงตามที่เ�่ ป็น็ จริงิ แล้้วจะปล่อ่ ยสิ่ง� ที่ย่� ึดึ อยู่� วางลง แล้้วก็เ็ ฉยใน ทุุกสิ่�ง หลุดุ จากทุกุ สิ่ง� แล้้วเมื่อ่� นั้้น� ก็จ็ ะเข้้าถึงึ นิิพพาน 42

พุทุ ธทาสจัักอยู่�ไ่ ปไม่่มีีตาย เมื่�่อได้้เข้้ามาในสวนโมกข์์แล้้วท่่านอาจารย์์พุุทธทาสแนะนำ�ำ ให้้มาฟัังต้้นไม้้ ฟัังก้้อนหิินพููดบ้้าง ดัังคำ�ำ กล่่าวของท่่านว่่า “ไปนั่่�งโคนไม้้ ความรู้้�สึึกแปลกใหม่่ เกิดิ ขึ้�นมา นี่�่เป็็นการบอกของต้้นไม้้ หรืือไปนั่่ง� กัับก้้อนหิินเกิดิ ความรู้ส�้ ึกึ อะไรขึ้น� มา มันั ก็็เหมืือนกับั ก้้อนหินิ มัันบอก ถ้้าได้้ยิินก็็จะบอกว่่า เอ้้ย อย่า่ บ้้าไปนัักเว้้ย อย่า่ โง่่ นักั เว้้ยพวกแก นิ่่ง� ๆ สงบอย่า่ งฉันั เสีียบ้้างสิิ ก้้อนหินิ มันั พููดอย่า่ งนี้้� ต้้นไม้้มันั พููดอย่า่ งนี้้� แล้้วใครได้้ยิินบ้้าง เพราะจิิตมัันไม่่นิ่่�งพอ มัันไม่่สุุขุุม...สรุุปความแล้้วมัันก็็พููดว่่า อย่่าบ้้ากัันไปนัักเลย สงบกัันเสีียบ้้าง หยุุดกัันเสีียบ้้าง เย็็นกัันเสีียบ้้าง นี่�่มัันเตืือน อย่า่ งนี้� ถ้้าเกิดิ ความรู้ส� ึกึ อย่า่ งนี้ล� ะก็ด็ ีีมาก เรีียกว่า่ ได้้ยินิ ก้้อนหินิ ได้้ยินิ ต้้นไม้้ที่ส�่ วนโมกข์พ์ ููด ...ที่�่ตรงไหนมีีต้้นไม้้มีีก้้อนหิิน เยืือกเย็็นเงี บบสงััดดีี ก็็นั่่�งลงตรงนั้้�นแล้้วก็็จะได้้เกิิด อะไรรู้ส�้ ึกึ ขึ้น� มาในใจ เรีียกว่า่ ก้้อนหินิ หรืือต้้นไม้้มันั บันั ดาลให้้รู้ส�้ ึกึ ขึ้น� มาในใจ คล้้ายๆ กับั ว่า่ มันั บอก...อาตมาก็ใ็ ช้้ประโยชน์จ์ ากสิ่ง� เหล่า่ นี้้� ไปนั่่ง� ที่น�่ั่่น� เดินิ อยู่�ที่น�ั่่น� เดินิ วนเวีียน อยู่่�ที่น� ั่่น� ไปนั่่ง� อยู่่�ที่น� ั่่น� สงบอารมณ์อ์ ยู่่�ที่น� ั่่น� มันั ก็เ็ กิดิ ความคิดิ ใหม่่ หรืือแปลกว่า่ ที่น�่ ั่่ง� ในห้้อง...จึึงหาโอกาสไปนั่่�งที่�่ชนิิดนั้้�น เกิิดความคิิดอะไรแปลกๆ ใหม่่ๆ มีีค่่ามาก ก็็ต้้องรีีบจด หััวข้้อที่่�คิิดได้้อย่่างลึึกซึ้�ง...ความคิิดความนึึกที่�่ได้้เอาไปพิิมพ์์เป็็น ตััวหนัังสืือมากมายมหาศาล ได้้มาจากการกระทำำ�อย่่างนี้้�ก็็มากที่่�สุุดคืือไปฟัังมา จากก้้อนหิิน ไปฟัังมาจากต้้นไม้้ ไปฟัังมาจากธรรมชาติิจากมดจากแมลง จากดิิน จากใบไม้้แห้้ง จากขี้�หมาก็็ได้้ มันั ได้้เกิดิ ความรู้�้สึึกอะไรขึ้�นมา เรีียกว่า่ ได้้ยิินมันั พููด” ดังั นั้้น� การเข้้ามาในสวนโมกข์ค์ วรให้้ได้้เห็น็ ธรรมชาติิ เห็น็ ความเป็น็ เช่น่ นั้้น� เอง คืือเห็็นความเปลี่�่ยนแปลงในทุุกสิ่ง� เห็็นความเกิิด ความดัับในทุกุ สิ่�ง รวมถึึงตัวั เราก็็ ไม่อ่ าจทานกระแสธรรมชาติไิ ด้้เช่น่ กันั เมื่อ�่ เห็น็ เช่น่ นี้้จ� ึงึ จะคุ้ม� ประโยชน์ท์ ี่ม�่ าสวนโมกข์์ มาถึงึ สวนโมกข์์ 43

สวนโมกข์์ทุกุ ที่�่ พุทุ ธทาสทุกุ คน Everywhere Suanmokkha, Everyone Buddhadasa อย่า่ งไรก็ต็ ามสวนโมกขพลารามวัดั ธารน้ำ�ำ� ไหล ได้้ก่อ่ ตั้ง� มาตั้ง� แต่ป่ ีี พ.ศ. ๒๔๘๕ (สิบิ ปีหี ลังั สวนโมกขพลารามวัดั ตระพังั จิกิ ) ในขณะที่ท่� ่า่ นอาจารย์พ์ ุทุ ธทาสมีีแนวคิดิ ของสวนโมกข์ท์ ี่ก�่ ่อ่ ร่า่ งขึ้น� อย่า่ งชัดั เจนแล้้ว เหลืือแต่ห่ าสถานที่จ่� ริงิ ในการลงมืือทำ�ำ ให้้ ออกมาเป็็นรููปเป็็นร่่าง แต่่กว่่าสวนโมกข์์จะเป็็นอยู่�ในสภาพปััจจุุบัันก็็ผ่่านการคิิด การออกแบบ การปรัับปรุุง ให้้สอดคล้้องกัับธรรมชาติิ คุ้�มค่่าคุ้�มประโยชน์์กัับ การก่่อสร้้าง ดัังที่่จ� ะได้้กล่่าวถึึงในลำ�ำ ดัั�ับต่่อไป สภาพของพื้้�นที่่�ของวััดธารน้ำ��ำ ไหล แต่เ่ ดิมิ : บริเิ วณนี้้เ� ดิมิ เรีียกว่า่ “ด่า่ นน้ำ��ำ ไหล” เป็น็ ช่อ่ งแคบสำำ�หรับั ดักั จับั ผู้ร�้ ้้าย เนื่อ�่ งจาก หากเดินิ ทางทางบกจำ�ำ เป็น็ ต้้องผ่า่ นช่อ่ งทางนี้� เพราะอีีกด้้านหนึ่่�งที่�่ติิดกัับเขานางเอ ด้้านหนึ่่�งเป็็นพรุุลึึกลงไม่่ได้้ แต่่เดิิมพื้้�นที่�่ ส่่ ว นนี้้� เ ป็็ น ล ะ ห า น ท ะ เ ล ต่่ อ ม า ตื้ � น เขิิ น กลายเป็น็ โคลนเป็น็ พรุทุ ี่อ�่ ุดุ มไปด้้วยผักั หญ้้า ต่่ อ ม า ล ะ ห า นนี้้� แ ค บ ล ง แ ล ะ ตื้ � นขึ้้� นจน สามารถทำำ�นาได้้ ทั้้�งนี้้�บริิเวณนี้้�ยัังเคยเป็็น ดงเสืือดงช้้างมาก่่อน อีีกทั้้�งยัังมีีต้้นไม้้ ใหญ่ๆ่ ที่น่� ำำ�ไปใช้้ในการสร้้างสิ่ง� ปลููกสร้้างที่่� วัดั พระบรมธาตุไุ ชยา เนื่อ่� งจากมีีไม้้ดีีๆ เช่น่ ไม้้เคี่�่ยมอยู่�ทั่ว� ไป 44

พุทุ ธทาสจักั อยู่�่ไปไม่่มีีตาย ท่่านอาจารย์์พุุทธทาสกล่่าวถึึงที่�่มาของชื่�่อวััดธารน้ำ��ำ ไหลว่่า “ที่่�สวนโมกข์์ มีีสองลำำ�ห้้วย คืือ ห้้วยจีีนตาย กับั ห้้วยธารน้ำำ��ไหล ห้้วยจีีนตายอยู่�ริมเขตสวนโมกข์์ ฝั่�งหลัังบ้้านอุุบาสิิกา ปััจจุุบัันเหลืือเพีียงซากลำำ�ธารที่�่ตั้�งแต่่ต้้นจนหายลงไปแห้้ง ไม่่มีีน้ำำ�� สัักหยด” ส่่วนสภาพภายในสวนโมกข์์วััดธารน้ำ��ำ ไหลในระยะแรกนั้้�น ท่า่ นอาจารย์พ์ ุทุ ธทาสกล่า่ วว่า่ “ส่ว่ นพื้้น� ที่ใ่� นบริเิ วณวัดั แรกๆ นอกจากที่ม่� ีีต้้นไม้้แล้้ว ก็็มีีแต่่หญ้้าคา ธารน้ำ��ำ ยัังใหญ่่กว่่านี้้�มาก ลงไปอาบได้้สบาย น้ำำ�� มาก เพิ่่�งตื้�นเขิิน เมื่�่อตอนบนเขาทำำ�ไร่่กัันเสีียแล้้ว สััตว์์ป่่ายัังเหลืืออยู่�ตามสมควร ในบริิเวณนี้้�เคยมีี กวางป่่ามากิินลููกมะกอกตรงหอไตร กวางมีีเขาตัวั เกืือบเท่า่ ม้้า เสืือดาวสีีออกดำำ�ก็ม็ ีี ตัวั หนึ่่�ง อยู่�มาตั้�งแต่แ่ รก พอค่ำ�ำ�ก็อ็ อกมากิินหมา ตััวหนึ่่ง� กิินได้้ ๒ - ๓ วััน นัับได้้ว่่า มันั เอาไปกินิ ๒๓ ตัวั บางคืืนได้้ยินิ เสีียงมันั ร้้องอยู่�บนเขาพุทุ ธทอง ตอนนั้้น� เขาพุทุ ธทอง ยัังไม่่ได้้สร้้างอะไรเลย เราอยู่่�กันั แต่่ข้้างล่่าง มันั ไม่่เคยปรากฎว่า่ ทำ�ำ ร้้ายใคร เห็็นคน ก็็หนีี บางคืืนเด็็กๆ มัันร้้อนนอนเล่่นกัันอยู่่�ที่�โรงฉัันเก่่าหลัับไป หมามัันนอนใกล้้ๆ เจ้้าเสืือดำ�ำ ตััวนี้้�มัันกระโจนมาคาบหมาเอาไปกิิน ไม่่เคยเอาเด็็กๆ ไปกิิน...ตรงที่่�ตั้�ง โรงหนังั เดี๋ย� วนี้้� มีีฝููงหมููป่่าฝููงหนึ่่�งราว ๓๐ ตััว ตรงตึกึ โรงหนังั นั่่น� เคยเป็น็ ปลักั หมููป่่า อีีเก้้งร้้องเปิ้้บ� ป๊า๊ บๆ ตอนค่ำ��ำ ๆ มัันเดินิ มาในวัดั นี้้�...ตะกวดมีียั้้ว� เยี้ย� หมากััดตายหมด แล้้วนกกระเต็็นตามกวางนี้้ส� วย เที่ย�่ วเดินิ ตามดิินจิกิ ไส้้เดืือนกินิ ...ตอนแรกๆ มาอยู่� ยุงุ ไม่่มีี ไม่่มีีเอาเสีียเลย แล้้วมัันก็็เริ่�มมีีบ้้าง มากขึ้�นเรื่อ�่ ยๆ จนเดี๋ย� วนี้้ช� ุุมมาก” ต่อ่ มาท่า่ นอาจารย์พ์ ุทุ ธทาสได้้กำ�ำ หนดการใช้้พื้้น� ที่ข�่ องวัดั โดยจัดั ทำำ�แผนผังั เพื่อ่� ให้้สอดคล้้องกับั ธรรมชาติิ โดยกำำ�หนดให้้มีีเขาพุุทธทองอยู่�ตรงกลาง มีียอดสุุดเป็น็ โบสถ์์ มีีการจัดั แยกการใช้้พื้้น� ที่อ�่ ย่า่ งเป็น็ สัดั ส่ว่ นอย่า่ งชัดั เจน กล่า่ วคืือ “ทิศิ ตะวันั ตก ทั้้�งหมดให้้เป็็นของพระ ภููเขาขึ้�นไปทางโน้้นก็็เป็็นของพระ บริิเวณส่่วนด้้านหน้้า เป็็นที่�่ติิดต่่อ สมภารอยู่�ข้ างหน้้าที่�่ติิดต่่อ ทิิศเหนืือเป็็นเขตอุุบาสิิกา ทิิศใต้้เป็็น เขตอุุบาสก ทิศิ ตะวัันตกเป็น็ เรื่่อ� งของพระภิกิ ษุ”ุ 45

สวนโมกข์์ทุกุ ที่�่ พุทุ ธทาสทุกุ คน Everywhere Suanmokkha, Everyone Buddhadasa ในเวลาต่่อมาสวนโมกข์์จึึงเริ่�มมีีสิ่่�งปลููกสร้้าง ท่่านอาจารย์์พุุทธทาสได้้เล่่าถึึง ลำำ�ดัับของสิ่�งปลููกสร้้างในสวนโมกข์์ในระยะแรก ไว้้ว่่า “โดยแรกสุุดกุุฏิิมหาเฉวีียง เป็น็ หลังั ที่�่ ๑ อยู่่�หััวมุมุ สุดุ ด้้านโรงไฟฟ้้า ตััวเป็็นกระดาน มุุงจาก ชั้�นเดีียว ใต้้ถุนุ สููง” เมื่่�อท่า่ นอาจารย์พ์ ุุทธทาสเข้้ามาอยู่�ในสวนโมกข์์ ในปีี พ.ศ. ๒๔๘๗ “ก็ท็ ำำ�หลังั ที่�่ติิด กัับโรงฉัันเป็็นหลัังที่�่สอง ทำ�ำ เป็็นสองชั้�นหลัังคามุุงจากก่่อน ทำำ�ปรุุงมาเสร็็จจาก วััดชยาราม พื้้�นทำำ�ด้้วยไม้้กระดาน ทำำ�เสา ทำำ�รอด ทำำ�ขื่�่อ ทำำ�แป ทำ�ำ อะไรเสร็จ็ ครบ หมดแล้้วขอแรงชาวบ้้านแถวนี้้� ๓๐ กว่่าคนไปทููนกันั มา มาซื้�อไม้้ฝาเพิ่่�มที่น่� ี่�่ ก็ท็ ำ�ำ กันั ปุงุ ปังั ๆ เดี๋ย� วเดีียวก็อ็ ยู่�ได้้ในวันั เดีียวนั่่น� แหละ ก็อ็ ยู่่�กุฏุ ินิั้้น� เรื่อ่� ยมา จนกว่า่ เขาจะสร้้าง กุฏุ ิิหลังั ที่่� ๓ ตอนแรกหลังั คามุุงด้้วยจาก ต่อ่ มาก็เ็ ปลี่ย่� นเป็น็ สัังกะสีี ตอนแรกผมอยู่� หลังั ที่่� ๒ หลังั ที่�่ ๓ ก็เ็ ป็น็ ที่่�รัับแขก เจ้้าคุณุ ลััดพลีีฯ มาพัักหลัังนี้้ใ� ช้้ไปรัับแขกไปพลาง สร้้างเป็น็ ทรงง่า่ ยๆ ใช้้งานสะดวก เรีียกว่า่ แบบทรงไทย หลัังที่่� ๔ สุดุ ไปทางเหนืือ สร้้างสำำ�หรัับฝ่่ายโรงครััวทรงเดีียวกััน โรงธรรมเป็็นหลัังที่่� ๕ หลัังที่�่ ๖ ก็็ตึึกหลัังที่�่ ผมเคยใช้้เป็็นที่่�พัักและที่่�ทำำ�งานนาน ที่ส�่ ุดุ โรงธรรมนั้้น� สร้้างขึ้น� เพื่อ่� แก้้ปัญั หา แขกไปใครมาและก็็ใช้้เป็็นที่�่เลี้�ยงพระ สวดมนต์์ ทำ�ำ วััตร ฟัังเทศน์์ไปด้้วย ในระยะแรก” ต่่อมาจึึงมีีสิ่่�งปลููกสร้้าง และอาคารอื่่�นๆ เกิิดขึ้�นตามความ จำ�ำ เป็็นในการใช้้สอย โดยมุ่�งเน้้นใน การออกแบบให้้อาคารและสิ่ง� ปลููกสร้้าง เหล่่านี้้�กลมกลืืนสวยงามท่่ามกลาง ธรรมชาติิ 46

พุทุ ธทาสจัักอยู่่�ไปไม่่มีีตาย นอกจากอาคารและสิ่�งปลููกสร้้างต่่างๆ ที่�่มีีความสวยงามและกลมกลืืนกัับ ธรรมชาติแิ ล้้ว อาคาร แผ่น่ ป้า้ ยคำ�ำ สอน แม้้แต่ป่ ระตููทางเข้้า และสิ่ง� ปลููกสร้้างที่ส�่ ำ�ำ คัญั ในสวนโมกข์์จะมีีลักั ษณะพิิเศษคืือจะมีีเสา ๕ เสาปรากฏอยู่�ด้านบน ซึ่ง� เสา ๕ เสานี้้� ท่่านอาจารย์์พุุทธทาสได้้รัับแรงบัันดาลใจมาจากการไปเยี่�่ยมชมอมราวดีี ทุุกวิิหาร ในอมราวดีี แม้้ที่่�บููชาพระพุุทธรููปจะมีี ๕ ขีีด อยู่�ด้ านหลััง ท่่านอาจารย์์พุุทธทาส ชอบคำ�ำ ว่่า ๕ ท่่านจึึงนำ�ำ มาประยุุกต์์เป็็นเสา ๕ เสา ดัังคำำ�กล่่าวของท่่านที่�่ว่่า “...เสา ๕ เสา เป็น็ สัญั ญลักั ษณ์อ์ ย่า่ งหนึ่่ง� แทนได้้หลายอย่า่ ง ละเสีีย คืือ นิวิ รณ์์ ๕ ประพฤติิ ๕ คืือ พละ ๕ อิินทรีีย์์ ๕ ได้้ผล ๕ คืือ มรรคผล ๔ นิิพพาน ๑ เป็น็ ๕ ยัังมีี ๕ อื่่�นๆ อีีกแยะ เป็็นเรื่�่องความพอใจส่่วนตััว เก็็บอยู่�ในใจ คนอื่่�นจะ ตีีความอย่า่ งไรก็็ตามใจเขา เรานึกึ ๆ อยู่�ในใจของเราว่่า อินิ ทรีีย์์ ๕ พละ ๕ จะตรง ที่�่สุดุ ที่่ใ� นอิินเดีียสมัยั โน้้นเขาอาจจะหมายถึึงพระพุุทธเจ้้า ๕ องค์์ก็็ได้้” 47

สวนโมกข์์ทุกุ ที่่� พุทุ ธทาสทุกุ คน Everywhere Suanmokkha, Everyone Buddhadasa นอกจากนี้้�ยัังมีีอาคารเรืือ ๒ ลำำ� ที่่�ท่่านอาจารย์์พุุทธทาสนำำ�แนวคิิดมาจาก เรืือโนอาขนสััตว์์ข้้ามฟากเป็็นแบบพุุทธที่�่เลีียนแบบคริิสต์์ คำ�ำ ว่่าเรืือ เป็น็ อุุปมาของ ธรรมะ ธรรมะเหมืือนกับั เรืือหรืือแพ คืือ เครื่อ� งข้้ามฟาก แต่ไ่ ม่ค่ วรยึดึ ถืือตัวั เรืือตัวั แพ ให้้ยึดึ ถืือว่า่ เป็น็ เครื่อ� งข้้ามฟาก ยึดึ ถืือตัวั เรืือก็ไ็ ม่ข่ึ้น� จากเรืือก็ต็ ิดิ อยู่�ในเรืือ ทำ�ำ อะไรไม่ไ่ ด้้ เอาเรืือเป็น็ เพีียงเครื่อ�่ งข้้ามฟากและเห็น็ ว่า่ ชีีวิิตนี้้ต� ้้องข้้ามฟาก พููดอย่า่ งวัตั ถุุก็อ็ ย่่าง ที่่�เรีียกว่่าข้้ามวััฏฏสงสารเหมืือนที่่�เขาพููดกััน พููดอย่่างภาษาคนในด้้านจิิตใจก็็คืือว่่า จิติ ใจต้้องสููงขึ้น� ข้้ามพ้้นจากความทุกุ ข์ท์ ี่ม่� ันั มารบกวนจิติ ใจ นี่เ่� รืือข้้ามฟากอยู่่�ภายใน จิิตใจแล้้วไม่่ต้้องออกไปที่่�ไหน ธรรมะ - พระธรรมเหมืือนกัับเรืือ จััดให้้เป็็นเครื่�่อง ข้้ามฟากจากความทุุกข์์ไปสู่่�ความไม่่มีีทุุกข์์ พููดอย่่างภาษาคนก็็ข้้ามวััฏฏสงสารไปสู่่� นิพิ พาน อย่า่ งภาษาธรรมก็ข็ ้้ามฟากจากความโง่ไ่ ปสู่่�ความฉลาด ภายในจิติ ใจของเรานี้้� เป็็นเหมืือนกัับทะเลกว้้างใหญ่่ ในจิิตใจของเราจะมีีมหาสมุุทรทะเลกว้้างกว่่า 48

พุทุ ธทาสจักั อยู่่�ไปไม่่มีีตาย มหาสมุทุ รหรืือทะเลที่ม�่ ีีอยู่�ในโลกด้้วยซ้ำำ�� ไป มีีธรรมะเป็น็ เรืือเป็น็ แพสำำ�หรับั ข้้ามฟาก แล้้วก็ต็ ้้องข้้ามได้้แน่น่ อน เมื่อ�่ เห็น็ เรืือก็น็ ึกึ ถึงึ เรืือข้้ามฟากไว้้เสมอ อย่า่ หลงเรืือติดิ เรืือ หาความสบายจากเรืือ พอเห็น็ เรือื แล้้วให้้นึกึ ถึงึ เครื่อ� งมือื ข้้ามฟากเสมอ จากความ มีีปััญหามีีความทุุกข์์นานาประการ ออกไปสู่่�ที่�ที่�่ไม่่มีีปััญหา ไม่่มีีความทุุกข์์ ถ้้าถืือเอาความตายเป็น็ ทะเลเป็น็ มหาสมุทุ รก็อ็ ย่า่ ได้้ต้้องตาย ตายโดยร่า่ งกายก็ด็ ีี โดย ทางจิิตใจก็็ดีี คืือว่่าภาษาคนก็็ดีี ภาษาธรรมะก็็ดีี ขอให้้สามารถข้้ามจากสิ่�งเหล่่านี้้� แล้้วจะไม่เ่ สีียทีีที่�่เกิิดมา ไม่่จมอยู่�ในทะเลข้้ามฟากได้้ ทั้้�งนี้้�ท่่านอาจารย์์พุุทธทาสกล่่าวถึึงความเชื่�่อเรื่่�องเรืือความเชื่่�อของคนใน ยุคุ ก่อ่ นประวัตั ิศิ าสตร์ว์ ่า่ “...หลุมุ ศพคนโบราณก่อ่ นประวัตั ิศิ าสตร์์ บางศพพบหินิ สลักั เป็็นรููปเรืือเล็ก็ ๆ วางไว้้ข้้างศพ เดาเอาเองว่า่ คนโบราณก่่อนประวััติิศาสตร์เ์ หล่่านั้้�น 49

สวนโมกข์์ทุกุ ที่�่ พุทุ ธทาสทุุกคน Everywhere Suanmokkha, Everyone Buddhadasa รู้้�จักั ว่่าเรืือมีีความหมายข้้ามฟากข้้ามทะเล คนที่ต่� ายแล้้วไม่่มีีเรืือข้้ามฟากจึงึ ต้้องทำำ� เรืือให้้ ใส่ไ่ ว้้ในหลุมุ ศพ เรืือข้้ามฟากข้้ามความทุกุ ข์์ ที่ท�่ ้้ายเรืือจะมีีภาพ “หงส์ด์ ำ�ำ หงส์ข์ าว” หงส์์ดำ�ำ เข้้ามาจากทางนี้้� หงส์์ขาวเข้้ามาจากทางนี้้� พอมาถึึงจุุดกลาง ก็็มีีวงกลมคืือ ว่่าง กุุศลหรืืออกุุศลก็็ตาม เมื่่�อเข้้ามาถึึงจุุดหนึ่่�ง สุุญญตาก็็คลายความว่่าง เสมอกัันหมด นี่�่ธรรมะที่ล�่ ึึกธรรมะหลุุดพ้้นธรรมะปรมัตั ถ์์ นอกจากนี้้�สวนโมกข์์ยัังได้้สื่�่อถึึงความเชื่่�อพื้้�นถิ่่�น แต่่เดิิมผู้�้คนในแถบอำำ�เภอ ไชยาได้้รัับอิิทธิิพลจากพุุทธศาสนามหายานก่่อนที่่�จะถืือเอาพุุทธศาสนาเถรวาท ดัังหลัักฐานที่�่ปรากฎคืือในอดีีตชาวไชยาแทบทุุกบ้้านจะมีีรููปเคารพพระโพธิิสััตว์์ อวโลกิเิ ตศวร ดังั คำ�ำ กล่า่ วของท่า่ นอาจารย์พ์ ุทุ ธทาสที่ว่� ่า่ “...เป็น็ ที่เ่� ชื่อ�่ ได้้ว่า่ ประชาชน สมััยศรีีวิิชััยใช้้รููปนี้้�เป็็นที่่�บููชาทั้้�งในวััดและในบ้้าน พระพุุทธรููปสมััยศรีีวิิชััยหายาก แต่่รููปอวโลกิิเตศวรกลัับมีีมาก ขนาดเล็็กไว้้ตามบ้้านเรืือน ขนาดใหญ่่สำำ�หรัับวััด สำำ�หรับั ปููชนีียสถาน ทำำ�จากคติมิ หายาน พบทั่่ว� ไปในอินิ เดีีย ในประเทศไทยดููเหมืือน จะขุุดพบหลายจัังหวััด ในทิิเบตก็็มาก ในเมืืองจีีนก็็เป็็นกวนอิิม ที่�่อิินเดีียโดยมาก เป็็นรููปสลัักหิิน เขาไม่่หล่่อสััมฤทธิ์� เพราะดีีบุุกทองแดงของเขาหายาก ภาพนี้้� นัักโบราณคดีีไทยถืือกัันว่่าเป็็นภาพยุุคปาละ แต่่เมื่�่อผมเอารููปถ่่ายไปให้้ พวกนัักโบราณคดีีอิินเดีียดููเขาร้้องออกมาว่่าคุุปตะ และเป็็นแบบชั้�นยอดเสีียด้้วย สายตาผมเห็น็ พ้้องกับั พวกที่ว�่ ่า่ เป็น็ ยุคุ คุปุ ตะ เพราะเหมืือนกับั คุปุ ตะทั้้ง� หลายในอินิ เดีีย โดยเฉพาะคุุปตะที่�่ถ้ำ�ำ� อีีลิิแฟนต้้าของฝ่่ายฮิินดูู ที่�่นั่่�นเขาสวยมากเหมืือนกัันไม่่ว่่า ฝ่า่ ยฮินิ ดููหรืือฝ่า่ ยพุทุ ธเขาคงใช้้ช่า่ งแบบเดีียวกันั มืือเดีียวกันั โดยเฉพาะเค้้าหน้้านิยิ ม แบบนั้้�น ที่ถ�่ ้ำำ�� อชันั ตานี้้�มีีรููปอวโลกิเิ ตศวรแยะ หน้้าสวยเหมืือนกันั แต่่รู้ส�้ ึึกว่่าไม่่สวย เท่า่ องค์ท์ ี่พ�่ บในบ้้านเรา” ทั้้ง� นี้้� “พระโพธิิสัตั ว์อ์ งค์์นี้้�ถืือกันั ว่่าดีีเลิิศในศิิลปะ ฝีมี ืือเก่ง่ ที่่�สุุด สร้้างโดยชาวอิินเดีีย เป็็นศิิลปะชั้น� สููง ที่่�อิินเดีียมักั สร้้างด้้วยหิินไม่่ค่่อยพบว่่า 50

พุุทธทาสจักั อยู่่ไ� ปไม่่มีตี าย สร้้างจากสำำ�ริดิ นับั ว่า่ เป็น็ ศิลิ ปะชั้น� สููงสุดุ ของอินิ เดีีย เป็น็ ที่ภ�่ ููมิใิ จของพิพิ ิธิ ภัณั ฑ์ส์ ถาน แห่ง่ ประเทศไทย หากไปจััดแสดงที่่ใ� ดต้้องตีีราคาประกันั ไว้้ที่ส�่ ามล้้านบาท” อย่่างไรก็็ตามท่่านอาจารย์์พุุทธทาสกล่่าวว่่าพระโพธิิสััตว์์สื่�่อถึึงธรรมะของ ผู้เ�้ สีียสละ ผู้้�ไม่เ่ ห็็นแก่ต่ น เตรีียมตัวั จะเป็็นพระพุุทธเจ้้า เตรีียมทำำ�ลายตน ทำำ�ลาย ความเห็็นแก่่ตน หมดตััวตนเมื่�่อไรก็็เป็็นพระอรหัันต์์เป็็นพระพุุทธเจ้้า โพธิิสััตว์์คืือ สััตว์์ที่่�กำ�ำ ลัังปลููกเพาะโพธิิ โพธิิคืือโพธิิปััญญาสำ�ำ หรัับจะตรััสรู้�้ นั่่�นเป็็นเหมืือนกัับ เมล็ด็ พืืชที่่�ติิดมาในจิิตใจของทุกุ คน นอกจากนี้้�ท่่านอาจารย์์พุุทธทาสและนายธรรมทาสได้้ศึึกษาและเผยแผ่่เรื่่�อง พระอวโลกิเิ ตศวรอยู่�มาก จึงึ เห็น็ ควรสร้้างรููปปั้้น� เพื่อ่� เผยแผ่ด่ ้้วย ท่า่ นจึงึ ให้้ท่า่ นโกวิทิ ช่่วยปั้้�นให้้ ๒ ขนาด ขนาดเล็็กเอาไว้้ตามบ้้านเรืือนได้้ ขนาดกลางไม่ต่ ้้องปั้้น� จำ�ำ ลอง ก้้อปปี้้จ� ากของเดิมิ ขนาดใหญ่ม่ ากคืือองค์ท์ ี่อ่� ยู่�บนเสาสููงกลางสนามหญ้้าใกล้้โรงฉันั นี่แ�่ จกไม่ไ่ ด้้ ติดิ ตายตัวั อยู่่�ที่น� ี่�่ ขนาดเท่า่ ของเดิมิ ท่า่ นขอจำำ�ลองจากพิพิ ิธิ ภัณั ฑ์ท์ ี่ไ่� ชยา อีีกทีีหนึ่่�ง ซึ่�งจำ�ำ ลองมาจากของจริิงที่่� กรุุงเทพฯ เมื่�่อครั้�งที่�่กรมพระยาดำ�ำ รงฯ ท่่านมาพบที่่�วัดั พระธาตุุไชยาฯ แล้้วนำำ�ขึ้้�น ไปไว้้ที่่ก� รุุงเทพฯ ท่า่ นอาจารย์พ์ ุุทธทาสได้้สรุุปธรรมะ สำ�ำ คััญๆ ของพระโพธิิสััตว์์ คืือ สุุทธิิ ปัญั ญา เมตตา ขันั ติิ โพธิสิ ัตั ว์ต์ ้้องมีีสุทุ ธิคิ ืือ จิิตบริิสุุทธิ์� เจตนาบริิสุุทธิ์� จิิตบริิสุุทธิ์� ไม่่หลงใหลในกามารมณ์์ ไม่่หลงใหลใน เหยื่อ�่ ล่อ่ ทั้้ง� หลาย ปัญั ญา หมายถึงึ มีีปัญั ญา 51

สวนโมกข์์ทุกุ ที่่� พุทุ ธทาสทุุกคน Everywhere Suanmokkha, Everyone Buddhadasa รู้�สิ่�งที่�่ควรจะรู้� รู้�สิ่�งที่�่เกี่�่ยวกัับความดัับทุุกข์์ รู้้�หมดรู้้�ไม่่มีีเหลืือรู้�้ครบถ้้วนแยบคาย โพธิิสััตว์์มีีปััญญารอบรู้้�เพีียงพอที่่�จะตรััสรู้้� เมตตา ไม่่เห็็นแก่่ตััว เมตตารัักผู้�้อื่�่น เพื่่�อนเกิิดแก่่เจ็็บตาย คำ�ำ ว่่า เมตตา เห็็นทุุกคนที่่�มีีชีีวิิตเป็็นเพื่่�อน ไม่่มีีศััตรูู เป็็นเพื่่�อนเกิิด เพื่่�อนแก่่ เพื่�่อนเจ็็บ เพื่�่อนตายทั้้�งนั้้�น เมื่่�อมีีเมตตาก็็จะมีีกรุุณา มีีความเป็น็ มิติ ร รักั ใคร่เ่ อ็น็ ดูู พร้้อมที่จ่� ะช่ว่ ยเหลืือ ตามมาด้้วยมุทุ ิติ า คืือ เมื่อ�่ รักั แล้้ว ก็็พลอยยิินดีีด้้วยเมื่่�อเขาเป็็นสุุขสบาย อุุเบกขาก็็มีีอยู่�ในนั้้�น เมื่่�อช่่วยไม่่ได้้ก็็คอย เพ่ง่ ดููหาโอกาสช่่วยเมื่่�อช่่วยได้้ ขันั ติิ หรืือขัันตีี หมายถึึง อดทน อดกลั้น� ซึ่�งสำำ�คััญ ที่ส�่ ุดุ ถ้้าไม่ม่ ีีขันั ตีีทำำ�อะไรไม่ไ่ ด้้ ปัญั ญาก็เ็ ป็น็ หมันั เหมืือนกันั เมื่อ�่ คิดิ จะช่ว่ ยพอไปช่ว่ ย เกิิดความลำ�ำ บากก็็เลิิก จึึงต้้องมีีขัันตีีรั้้�งท้้าย อดทนจนกว่่าจะประสบความสำำ�เร็็จ นอกจากนี้้ข� ันั ตีีตามตัวั หนังั สืือยังั หมายถึงึ เหมาะสมหรืือสมควร ถ้้าไม่ม่ ีีความอดทน ก็็ไม่่สมควรที่�่จะได้้รัับมรรคผล ต่่อเมื่�่ออดทนจึึงสมควรที่่�จะได้้บรรลุุธรรมะ หรืือมรรคผล ขัันตีีนี่�่แปลว่่าอดทนก็็ได้้ แปลว่่าควร สมควรก็็ได้้ รวมๆ เข้้าเสีีย ด้้วยกัันก็็ว่่าอดทนจนกว่่าจะประสบผล อดทนอย่่างถููกต้้องเรื่�่อยๆ ไปจนสมควร ที่่จ� ะได้้รัับผล จะเห็น็ ได้้ว่า่ พระโพธิสิ ัตั ว์อ์ วโลกิเิ ตศวรนอกจากจะมีีความงามระดับั ช่า่ งฝีมี ืือเอก ในยุคุ คุปุ ตะแล้้ว เมื่อ�่ มองที่พ�่ ระพักั ตร์ย์ ังั ทำำ�ให้้เกิดิ ความสงบ และหากขบคิดิ คติธิ รรม ของพระโพธิิสััตว์์ก็็จะทำ�ำ ให้้เกิิดปััญญาตามมา นอกจากความสวยงามของ พระโพธิิสััตว์์แล้้ว ความเป็็นอยู่�ในสวนโมกข์์ก็็มีีความเฉพาะตััวที่�่น่่าสนใจอยู่�ไม่่น้้อย เช่่นกันั 52

พุทุ ธทาสจัักอยู่ไ่� ปไม่่มีตี าย 53

สวนโมกข์์ทุกุ ที่�่ พุทุ ธทาสทุกุ คน Everywhere Suanmokkha, Everyone Buddhadasa เป็็นอยู่ �อย่่างต่ำ�ำ� ความเป็็นอยู่�ในสวนโมกข์์นั้้�น เป็็นอยู่�ตามคติิของสวนโมกข์์ คืือ เป็็นอยู่� อย่่างต่ำ��ำ มุ่�งกระทำ�ำ อย่่างสููง ซึ่�งเป็็นอยู่�อย่่างต่ำ��ำ นี้้�หมายถึึงเป็็นอยู่�อย่่างเรีียบง่่าย ใกล้้ชิิดธรรมชาติิ ส่่วนมุ่่�งกระทำำ�อย่่างสููงหมายถึึงมุ่�งทำำ�เพื่�่อความหลุุดพ้้น เพื่�่อประโยชน์์ตนและประโยชน์์ท่่าน ดัังคำ�ำ กล่่าวของท่่านอาจารย์์พุุทธทาสใน การอบรมพระวิิปััสสนาจารย์์ ว่่า “บรรพชิิตอยู่�ให้้ต่ำ�ำ� จิิตมัันสููงเอง อยู่�ให้้ต่ำ�ำ� ด้้วยการอยู่�ต่ำ�� ทางกาย ทางวััตถุุ นี้้�ให้้ต่ำ�ำ� แล้้วทางจิติ มัันสููงเองแหละ ถ้้าอยู่�ทางกาย อยู่่�ดีีกิินดีีสนุุกสนานหอมหวนชวนอร่่อย แล้้วจิิตมัันต่ำำ��เองแหละ จิิตมัันทรามเอง ไม่ต่ ้้องสงสัยั ถ้้าอยากให้้จิติ สููงก็เ็ ป็น็ อยู่�ทางกายให้้มันั ต่ำ��ำ พระพุทุ ธเจ้้าประสููติกิ ลางดินิ ตรัสั รู้้�กลางดินิ สอนกลางดิิน เอานั่่�นแหละเป็น็ หลักั เป็็นอุุทาหรณ์์...อย่่าไปหวัังนั่่�น หวัังนี้้�ให้้มัันกลายเป็็นเรื่�่องของฆราวาสไปเสีีย ไม่่ใช่่บรรพชิิต ของบรรพชิิตต้้องอยู่� กัันต่ำ�ำ� ๆ ไม่่แปลก ความต่ำำ��ๆ นั่่�นแหละกลายเป็็นมีีประโยชน์์ มัันไม่่สร้้างฐานของ กิิเลส” ทั้้�งนี้้�สวนโมกข์์มีีอาคารและสถานที่่�ที่�่มุ่�งแสดงให้้เห็็นถึึงความเป็็นอยู่่�ที่�่ เรีียบง่า่ ย ใกล้้ชิดิ ธรรมชาติิ ดัังจะได้้กล่่าวถึงึ พอสังั เขป ดังั นี้้� 54

พุุทธทาสจัักอยู่่�ไปไม่่มีตี าย กลุ่�มกุุฏิิท่่านอาจารย์์พุทุ ธทาส ความเป็็นอยู่่�ของท่่านอาจารย์์พุุทธทาสมีีความเป็็นอยู่�อย่่างเรีียบง่่าย ท่า่ นเข้้ามาอยู่่�ที่ส� วนโมกข์์ในปีี พ.ศ. ๒๔๘๗ จนถึึงปีี พ.ศ. ๒๕๓๖ ปีีที่�่ท่า่ นมรณภาพ ท่า่ นอาจารย์์พุุทธทาสมีีกุุฏิิทั้้�งสิ้�น ๖ หลััง ดังั นี้้� กุุฏิิหลัังแรก : เป็็นกุุฏิิที่�่อยู่่�ติิดกัับโรงฉััน ท่่านอาจารย์์พุุทธทาสกล่่าวว่่า “...ทำำ�เป็น็ สองชั้�น หลังั คามุุงจากก่่อน ทำำ�ปรุุงมาเสร็็จจากวัดั ชยาราม พื้้น� ทำำ�ด้้วยไม้้ กระดาน ทำ�ำ เสา ทำำ�รอด ทำ�ำ ขื่�อ่ ทำ�ำ แป ทำำ�อะไรเสร็็จครบหมดแล้้วขอแรงชาวบ้้าน แถวนี้้� ๓๐ กว่่าคนไปทููนกัันมา มาซื้�อไม้้ฝาเพิ่่�มที่�่นี่่� ก็็ทำำ�กัันปุุงปัังๆ เดี๋�ยวเดีียวก็็ อยู่�ได้้ในวัันเดีียวนั่่�นแหละ ก็็อยู่่�กุุฏิินั้้�นเรื่่�อยมา” กุุฏิิหลัังแรกในปััจจุุบัันไม่่ปรากฏ หลัักฐาน คาดว่า่ จะผุุพัังไปตามกาล และได้้สร้้างอาคารอื่น�่ ขึ้้น� ทดแทน กุุฏิิหลัังที่�่ ๒ : กุุฏิิหลัังนี้้�ท่่านอาจารย์์พุุทธทาสกล่่าวว่่า “ตอนแรกหลัังคา มุุงด้้วยจาก ต่่อมาก็็เปลี่่�ยนเป็็นสัังกะสีี สร้้างเป็็นทรงง่่ายๆ ใช้้งานสะดวก เรีียกว่่า แบบทรงไทย ใช้้เป็็นที่�่รัับแขก เช่่น เจ้้าคุณุ ลัดั พลีีฯ ก็เ็ คยมาพักั หลัังนี้้”� กุฏุ ิหิ ลัังที่�่ ๓ : กุฏุ ิิหลัังนี้้�เป็น็ กุุฏิิตึกึ ที่ท�่ ่า่ นอาจารย์ก์ ล่า่ วว่า่ โยมโป้ห้ ้้วยสร้้างให้้ โดยท่า่ นระบุเุ หตุผุ ลที่ย�่ อมให้้สร้้างเนื่อ่� งจาก “...เพราะอยากมีีที่เ่� ก็บ็ หนังั สืือที่ถ�่ าวรที่่� ปลอดภััย หนัังสืือเริ่�มมีีมากขึ้น� ผมก็็นอนตรงไม้้กระดานริิมหน้้าต่่าง” กุุฏิิหลัังนี้้�จึึง 55

สวนโมกข์์ทุกุ ที่�่ พุทุ ธทาสทุกุ คน Everywhere Suanmokkha, Everyone Buddhadasa เป็น็ กุฏุ ิทิ ี่ท�่ ่า่ นอาจารย์พ์ ุทุ ธทาสใช้้เป็น็ ที่เ�่ ก็บ็ หนังั สืือ และเพื่อ�่ ป้อ้ งกันั ไม่ใ่ ห้้ปลวกเข้้ามา ในอาคารท่่านจึึงลงมืือเทปููนเอง โดยท่่านคอยระวัังไม่่ให้้เกิิดรููที่�่พื้้�นเพื่�่อมิิให้้ปลวก ขึ้น� มาทำำ�ลายหนังั สืือได้้ อีีกทั้้ง� ยังั มีีการป้อ้ งกันั ปลวกด้้วยการทำ�ำ บ่อ่ น้ำ�ำ�ล้้อมอาคารทั้้ง� ๓ ด้้าน อีีกทางหนึ่่�งด้้วย กุุฏิหิ ลัังที่่� ๔ : เป็น็ กุฏุ ิิที่ท่� ่า่ นอาจารย์์พุทุ ธทาสพักั หลังั จากการป่่วยเมื่่�อปีี พ.ศ. ๒๕๑๘ โดยท่า่ นกล่า่ วว่า่ “เป็น็ ที่พ่� ักั เล็ก็ ๆ เกิดิ จากไม่ส่ บาย มาจากโรงพยาบาล เกืือบเดิินไม่่ได้้ ห้้องนี้้�มัันมีีเตีียงคนเจ็็บอยู่�แล้้ว กลัับจากโรงพยาบาลครั้�งหลััง ก็็มา พักั ห้้องนี้้� มานอนพัักฟื้น�้ มัันเป็น็ ห้้องน้ำ�ำ�ห้้องส้้วมอยู่�ในตัวั จึงึ สะดวก ตอนนั้้น� ค่ำ�ำ� คืืน ถ่่ายปััสสาวะไม่่เป็็นเวลา” อีีกทั้้�งนายแพทย์์นิิธิิพััฒน์์ เจีียรกุุล ได้้กล่่าวถึึงสภาพใน ห้้องพักั ของท่า่ นเพิ่่ม� เติมิ ว่า่ “ห้้องที่ท่� ่า่ นอาจารย์พ์ ักั อยู่�นั้น� เป็น็ ห้้องเล็ก็ ๆ ขนาดพื้้น� ที่�่ ประมาณ ๙ ตารางเมตร มีีเตีียงเหมืือนกัับที่�่ใช้้ในโรงพยาบาลตั้�งอยู่� ๑ เตีียง ปลายเตีียงมีีโถส้้วม อ่า่ งน้ำ�ำ� และโต๊ะ๊ ตัวั เล็็กๆ อีีกตัวั อยู่�ข้างๆ เตีียง มีีโคมไฟสำ�ำ หรัับ อ่่านหนังั สืือ และกองสมุดุ หนังั สืือ ๒ - ๓ เล่ม่ กองตั้ง� อยู่�” 56

พุทุ ธทาสจักั อยู่ไ่� ปไม่่มีตี าย กุฏุ ิิหลัังที่�่ ๕ : มีีลัักษณะเช่่นเดีียวกัับกุุฏิิหลังั ที่่� ๔ คืือ เป็น็ ห้้องน้ำำ��ของอาคาร เดีียวกััน อยู่�คนละฝั่�งของอาคาร ภายในมีีสภาพเช่่นเดีียวกัับกุุฏิิหลัังที่่� ๔ แต่่มีี ความสำ�ำ คัญั คืือเป็น็ กุฏุ ิทิ ี่ท่� ่า่ นอาจารย์พ์ ุทุ ธทาสได้้มรณภาพ หลังั จากการปัจั ฉิมิ อาพาธ จนต้้องนำ�ำ ท่่านไปเข้้ารัับการรัักษาที่่�โรงพยาบาลศิิริิราช กรุุงเทพฯ และเมื่่�อแพทย์์ ไม่่สามารถยื้�อกายสัังขารของท่่านได้้อีีกต่่อไป จึึงนำำ�ท่่านกลัับมาสู่�สวนโมกข์์ วััดธารน้ำำ�� ไหล เพื่่�อให้้ท่่านได้้ละสัังขารที่�่สวนโมกขพลาราม วััดธารน้ำำ�� ไหล อัันเป็็น สถานที่ท่� ี่่�ท่่านได้้ก่อ่ ตั้�งขึ้น� มา นอกจากนี้้�ยัังมีีกุุฏิิอีีกหลัังหนึ่่�งที่�่ท่่านอาจารย์์พุุทธทาสสร้้างขึ้ �นเองหลัังหนึ่่�ง ท่า่ นกล่า่ วว่า่ “เป็็นศาลาเล็็กๆ นั่่ง� ดููวิวิ มุุงหลังั คาสังั กะสีีใต้้ถุุนเก็็บของได้้ ตอนนั้้�น ชอบไปดููดวงอาทิิตย์์ที่่�นั่่�น ไม่่ได้้นอนที่่�นั่่�น ตอนตีี ๕ ขึ้�นไป ไปดููดวงอาทิิตย์์ ไปถ่่ายรููป ตอนเย็็นไปนั่่�งดููวิิว ตอนนั้้�นต้้นไม้้ยัังไม่่บััง บางทีีก็ต็ ัดั แต่่งกิ่�งก้้านไม้้เล็็กๆ ที่�่บังั วิวิ บ้้าง” ทั้้ง� นี้้�ด้้านนอกของกุฏุ ิิที่พ�่ ััก ๓ - ๔ - ๕ เป็น็ บริเิ วณที่�ท่ ่า่ นอาจารย์์พุุทธทาสใช้้ ทำำ�งาน เป็น็ ที่�ท่ ำ�ำ งานที่่�เรีียบง่่ายไม่่มีีความหรููหราหรืือสะดวกสบาย มีีเพีียงแท่่นปููน ขนาดใหญ่่วางบนฐานปููนเท่่านั้้�น แต่่ท่่านก็็ยัังสามารถผลิิตผลงานที่่�ทรงคุุณภาพ ออกมาได้้อย่่างมากมาย สมกัับคติิของสวนโมกข์์ที่�่ว่่า “กิินอยู่�อย่่างต่ำ�ำ� มุ่�งกระทำำ� อย่่างสููง” อย่า่ งแท้้จริงิ 57

สวนโมกข์์ทุุกที่่� พุทุ ธทาสทุุกคน Everywhere Suanmokkha, Everyone Buddhadasa โบสถ์แ์ บบสวนโมกข์์ โบสถ์แ์ บบสวนโมกข์ม์ ีีจุดุ เด่น่ ที่ค�่ วามเรีียบง่า่ ย ตั้ง� อยู่�บนยอดเขาพุทุ ธทอง พื้้น� โบสถ์์ เป็็นลานดิินทรงกลม มีีพระประธานอยู่�ตรงกลางด้้านหลััง มีีต้้นไม้้เป็็นผนััง มีีท้้องฟ้า้ เป็น็ หลังั คา มีียอดไม้้เป็น็ ช่อ่ ระกา เป็น็ โบสถ์ท์ ี่ใ�่ ช้้ประโยชน์ไ์ ด้้จริงิ และยังั ถููกต้้อง ครบถ้้วนตามพุุทธบััญญััติิ ทั้้�งนี้้�ท่่านอาจารย์์พุุทธทาสไม่่คิิดและไม่่ทำ�ำ โบสถ์์วิิหาร ที่่�สวยงาม เนื่อ�่ งจากยังั ไม่่เห็น็ ความจำ�ำ เป็็น โดยท่่านมีีแนวคิดิ ในการสร้้างโบสถ์์ ดัังนี้้� “เพื่�่อให้้ง่่ายและประหยััด คล้้ายครั้�งพุุทธกาลมากที่�่สุุด ในสมััยพุุทธกาลไม่่มีีอาคารโบสถ์์แบบที่่�มีีอยู่ �ในปััจจุุบััน ท่า่ นกำ�ำ หนดใช้้ที่ก่� ลางดินิ หรืือว่า่ ใช้้ในวิหิ ารที่พ่� ักั กำ�ำ หนด ว่า่ อยู่�ในวิสิ ุงุ คามสีีมาก็ใ็ ช้้ได้้ วิสิ ุงุ คามสีีมาคืือเขตที่แ่� ยกจาก หมู่่�บ้้าน...ต่่อมาเมื่�่อเป็็นวััดแล้้วก็็ขอวิิสุุงคามสีีมาได้้ ก็็ใช้้ ยอดเขาพุุทธทองนั่่�นแหละเป็็นโบสถ์์ แรกทีีเดีียวตรงนั้้�น 58

พุทุ ธทาสจักั อยู่่�ไปไม่่มีตี าย ใช้้เป็น็ ที่จ�่ ัดั งานเทศน์ป์ ระจำ�ำ ปีขี องสวนโมกข์อ์ ยู่�หลายปี.ี .. จนกระทั่่�งใช้้เป็็นโบสถ์์ ก่่อนได้้วิิสุุงคามสีีมาก็็เคยใช้้เป็็น อรััญสีีมาครั้�งสองครั้�ง เพราะมัันห่่างบ้้านพอ จนขอ วิสิ ุงุ คามสีีมาได้้แล้้วก็ป็ ักั เขตคร่อ่ มฐานเจดีีย์น์ั้้น� คร่อ่ มตอนสููง ของเนินิ นั้้น� ทั้้ง� หมด เป็น็ เขตวิสิ ุงุ คามสีีมา ได้้รับั อนุญุ าตแล้้ว เจ้้าหน้้าที่่�มาปัักเขตเป็็นวิิสุุงคามสีีมาโดยสมบููรณ์์ แต่เ่ รายังั ไม่ไ่ ด้้ผููกพัทั ธสีีมา มันั ไม่จ่ ำำ�เป็น็ ...มันั ทำ�ำ สังั ฆกรรม ได้้แล้้ว” โบสถ์แ์ บบสวนโมกข์น์ ี้้ท� ่า่ นอาจารย์พ์ ุทุ ธทาสยืืนยันั ว่า่ “ตรงตามพุทุ ธประสงค์์ ที่�่สุดุ เป็็นอย่า่ งแบบพุุทธกาลที่ส�่ ุุด และไม่่ทำำ�ลายเศรษฐกิจิ ของประเทศเลย ไม่่ต้้อง ลงทุุนกี่่บ� าทก่ี่�สตางค์์หรอก...” โดยท่า่ นให้้เหตุผุ ลว่า่ “...ครั้ง� พุทุ ธกาลน่ะ่ โบสถ์ไ์ ม่ม่ ีีความหมาย ไม่ไ่ ด้้สร้้างด้้วย ซ้ำ�ำ�ไป คืือ เป็็นที่่�สำ�ำ หรับั นั่่�งทำำ�กลางดิินก็็ได้้ อย่า่ งในบาลีีมีี ว่่าถ้้าฝนตกก็็ต้้องเลิิกทำำ�สังั ฆกรรม มันั ไม่ม่ ีีหลังั คา แต่่ถ้้า มีีโรงมีีเพิงิ มีีที่อ�่ ะไรใช้้ก็ท็ ี่อ�่ ยู่�ที่อ� าศัยั ทั้้ง� นั้้น� วิหิ ารที่อ่� ยู่�อาศัยั บางเวลาก็็ใช้้เป็น็ โบสถ์์ ไม่่สร้้างอีีกหลัังนะ...” ส่่วนพระประธานที่่�โบสถ์์สร้้างขึ้�นตอนสวนโมกข์์มีีอายุุครบ ๕๐ ปีี (พ.ศ. ๒๕๒๕) พระในสวนโมกข์์ร่่วมกัันสร้้าง โดยเป็็นพระพุุทธรููปที่�่รวมความงาม ของพระปางต่่างๆ เข้้าด้้วยกััน 59

สวนโมกข์์ทุกุ ที่�่ พุทุ ธทาสทุุกคน Everywhere Suanmokkha, Everyone Buddhadasa วััดโดยทั่่�วไป พระอุุโบสถ หรืือโบสถ์์ เป็็นสถานที่่�สำำ�หรัับทำ�ำ สัังฆกรรมของ พระสงฆ์์แล้้ว ยัังมีีอาคารสำ�ำ หรัับพระสงฆ์์และอุุบาสกอุุบาสิิกาได้้ประกอบพิิธีีกรรม ร่่วมกัันแยกต่่างหาก เช่่น ศาลาการเปรีียญ ศาลาเอนกประสงค์์ ลานหิินโค้้งของ สวนโมกข์์ก็็ทำำ�หน้้าที่เ�่ ช่น่ เดีียวกับั อาคารเหล่่านี้้� 60

พุทุ ธทาสจักั อยู่�่ไปไม่่มีตี าย ลานหิินโค้้ง ลานหิินโค้้งเป็็นอีีกพื้้�นที่่�ที่่�เป็็นสััญลัักษณ์์ของสวนโมกข์์ เนื่่�องจากมีีลัักษณะ เฉพาะตัวั ที่เ่� น้้นความเรีียบง่า่ ย ใกล้้ชิดิ ธรรมชาติิ มีีความเป็น็ สัดั ส่ว่ น และใช้้ประโยชน์์ ได้้จริงิ ท่่านอาจารย์พ์ ุุทธทาสได้้ระบุแุ นวคิดิ ในการก่อ่ ตั้�งลานหิินโค้้งไว้้ว่่า 61

สวนโมกข์์ทุุกที่�่ พุทุ ธทาสทุกุ คน Everywhere Suanmokkha, Everyone Buddhadasa “ตอนแรกก็็ฉัันกัันที่่�ศาลาโรงธรรม ต่่อมาเกิิดความคิิดที่่� จะนั่่�งฉัันกลางดิินก็็นั่่�งฉัันกัันกลางดิิน ยัังไม่่เป็็นหิินโค้้ง นี่่�หมายถึึงเวลามีีงานพิิเศษซึ่�งต่่อมาเรีียก “ฉัันสาธิิต” ตามปกติฉิ ันั ที่โ�่ รงฉันั แล้้วความคิดิ เรื่อ� งหินิ โค้้งค่อ่ ยๆ เข้้ามา ...เราชอบโค้้ง พระจัันทร์์ครึ่�งซีีกมัันสวยกว่่าศิิลปะทื่่�อๆ และก็ส็ ะดวก ประธานสงฆ์์นั่่ง� ตรงกลางสามารถเห็็นองค์์ อื่น่� ๆ หมด ตอนแรกอยู่�ตรงด้้านหน้้าออกมา ไม่ไ่ ด้้ลึกึ เข้้าไป ใกล้้เชิิงเขาอย่่างปััจจุุบััน แต่่นั่่�งกลางดิินมัันไม่่สะดวก รัักษาความสะอาดยาก ปีีหนึ่่�งมีีคนมาจากกรุุงเทพฯ มานั่่ง� ฟังั เทศน์ต์ รงนั้้น� คันั ไปทั้้ง� ตัวั เชื้อ� คันั คงเป็น็ เรื่อ�่ งของ หมััดสุุนััข ความคิิดที่่�จะยกพื้้�นสููงเป็็นหิินโค้้งก็็ตามมา ใช้้เลี้�ยงพระ เวลาปกติิใช้้ฟังั เทศน์์ฟัังธรรมด้้วย ถ้้าฝนตก ก็ใ็ ช้้โรงธรรมในตอนแรก ต่อ่ มาเมื่อ�่ มีีโรงหนังั มีีเรืือ ฝนตก ก็ใ็ ช้้โรงฉันั ตามปกติิ ฟังั เทศน์ก์ ็ใ็ ช้้ที่เ�่ รืือลำำ�ใหญ่่ มันั ก็เ็ คลื่อ�่ น ของมัันมาเปลี่่�ยนแปลงมาเรื่อ�่ ยๆ” ทั้้�งโบสถ์์แบบสวนโมกข์์และลานหิินโค้้งล้้วนฉายภาพอดีีตในสมััยพุุทธกาล พอให้้ เราสร้้ างจิินตภาพว่่าพระพุุทธองค์์และหมู่่�พระอริิยสงฆ์์เป็็นอยู่ � อย่่างไร แม้้พระพุุทธองค์จ์ ะอยู่่�ติดิ ดินิ ใกล้้ชิดิ ธรรมชาติิ แต่่จิิตของท่่านก็อ็ ยู่�สูงพ้้นไปจากโลก อย่า่ งที่�่ละอองดินิ ที่แ�่ ปดเปื้�อ้ นอยู่่�ที่�ฝ่่าพระบาทไม่่สามารถกระทบจิิตของท่่านได้้ 62

พุทุ ธทาสจัักอยู่ไ่� ปไม่่มีตี าย 63

สวนโมกข์์ทุกุ ที่่� พุทุ ธทาสทุกุ คน Everywhere Suanmokkha, Everyone Buddhadasa มุ่�งกระทำ�ำ อย่่างสููง เป้า้ หมายหลักั ในการถวายตนรับั ใช้้องค์พ์ ระสัมั มาสัมั พุทุ ธเจ้้าของท่า่ นอาจารย์์ พุุทธทาสคืือการเผยแผ่่พระพุุทธศาสนา โดยท่่านได้มุ่�งศึึกษาพระไตรปิิฎกเพื่�่อนำำ� ความรู้้�ที่�่ได้้มาใช้้ในการปฏิิบััติิธรรม เมื่่�อได้้ความรู้�้ที่่�ถููกต้้องจากการตามรอย พระอรหัันต์์แล้้ว ท่่านจึึงนำำ�ความรู้�้นั้้�นมาเผยแผ่่ เมื่�่อความรู้�้ผนวกกัับความคิิด สร้้างสรรค์์ของท่่านจึึงเกิิดเป็็นอุุปกรณ์์ของมหรสพทางวิิญญาณอัันเลื่�่องชื่่�อ ดัังคำ�ำ กล่่าวของท่า่ นอาจารย์์พุทุ ธทาสที่ว�่ ่า่ “ในสวนโมกข์น์ ี้้เ� ราต้้องการสร้้างอะไรชนิดิ ที่ช่� ่ว่ ยให้้สะดุดุ ตาสะดุดุ ใจเพื่อ่� เป็น็ ชนวนสำ�ำ หรัับพิิจารณารู้�้สึึกนึึกถึึงธรรมะขึ้�นมาหลายๆ อย่่าง...เรีียกว่่าอุุปกรณ์์ของ มหรสพทางวิญิ ญาณ” ทั้้�งนี้้�จะขอกล่่าวถึึงอุุปกรณ์์ของมหรสพทางวิิญญาณพอสัังเขป แต่่เพีียง โรงมหรสพทางวิิญญาณและโรงปั้้�น รวมถึึงสระนาฬิิเกร์์อัันเป็็นอุุปมาธรรมะ 64

พุทุ ธทาสจักั อยู่่�ไปไม่่มีตี าย ธรรมะอุุปมา ที่่�ใช้้ธรรมะสอนธรรมะชั้�นสููงจากบทเพลงกล่่อมลููกของชาวไชยา อัันสะท้้อนถึึงภููมิิปััญญาของคนในท้้องถิ่�น และความคิิดสร้้างสรรค์์ของท่่าน อาจารย์์พุุทธทาสได้้เป็น็ อย่า่ งดีี โรงมหรสพทางวิิญญาณและโรงปั้้น� จากการรวบรวมข้้อมููลและการไปเยี่่�ยมชมถ้ำำ��อชัันตาที่่�ประเทศอิินเดีีย ในรััฐมหาราษฎร์์ ท่่านอาจารย์์พุุทธทาสจึึงดำำ�ริิที่�่จะก่่อตั้�งโรงมหรสพทางวิิญญาณ ทั้้ง� นี้้พ� ระพรหมคุณุ าภรณ์์ (ป.อ. ปยุตุ ฺโฺ ต) ระบุวุ ่า่ ถ้ำำ��อชันั ตาเป็น็ หมู่�ถ้ำ�� แรก เกิดิ ในช่ว่ ง พ.ศ. ๔๐๐ - ๑๒๐๐ เป็น็ หมู่�ถ้ำ�� ของพุทุ ธศาสนาทั้้ง� หมด ถ้ำ��ำ อชันั ตาถืือคติใิ นพุทุ ธศาสนา พระภิิกษุุอาศัยั ถ้ำำ��เป็็นเสนาสนะอันั เป็น็ ที่่�อยู่�อาศัยั หนึ่่�งตามพุทุ ธบัญั ญัตั ิิ อีีกทั้้�งวัดั ยังั เป็น็ สถานที่บ่� ำ�ำ เพ็ญ็ กุศุ ลเจริญิ ธรรมของประชาชน การเจาะสลักั ทำ�ำ ถ้ำำ�� จึงึ เป็น็ การสร้้าง 65

สวนโมกข์์ทุกุ ที่�่ พุทุ ธทาสทุุกคน Everywhere Suanmokkha, Everyone Buddhadasa วัดั ถ้ำ��ำ ถ้ำ��ำ รุ่่�นเก่า่ โดยเฉพาะถ้ำ��ำ พุทุ ธที่อ�่ ชันั ตา จึึงแบ่ง่ ได้้เป็น็ ๒ ประเภท คืือ วิิหาร หรืือ ที่่�อยู่่�ของพระ กัับไจตยะ (เจติิยะหรืือ เจดีีย์์) คืือ สถานที่่�อัันเป็็นที่่�เคารพบููชา หรืือที่่�ศัักดิ์�สิิทธิ์� ถ้ำำ��อชัันตาได้้ถููกทิ้้�งร้้าง จนกระทั่่�งในยุุคที่�่อัังกฤษ ได้้เข้้ามา ปกครอง มีีทหารอังั กฤษของบริิษัทั อิี�สต์์ อิินเดีีย (East India Company) มาล่่าสััตว์์ และพบเข้้าโดยบัังเอิิญ ในปีี พ.ศ. ๒๓๖๒ ท่า่ นอาจารย์พ์ ุทุ ธทาสกล่า่ วถึงึ แนวคิดิ หลักั ในการก่อ่ ตั้ง� โรงมหรสพทางวิญิ ญาณ ว่่า “เพื่อ�่ ให้้ผู้�ท้ ี่่�มาเยี่�ย่ มชมได้้รัับความบัันเทิงิ และความรู้ท้� างธรรมะแทนการบันั เทิิง รููปแบบอื่่�น สร้้างเป็็นอาคารสองชั้�นด้้านหน้้ามีีมุุขยื่่�นออกมา บนยอดเสาเหนืือมุุข ประดัับด้้วยล้้อธรรมจัักรสััญลัักษณ์์แห่่งการประกาศธรรม ในการสร้้างไม่่ได้มุ่�งหวััง เพื่อ่� แสดงงานศิลิ ปะหรืือสิ่ง� อื่น�่ ใดนอกจากความประหยัดั รอบนอกประดับั ด้้วยภาพ พุทุ ธประวััติิที่�ส่ ร้้างจากโรงปั้้�น โรงหนัังทางวิญิ ญาณอย่่างนี้้� ไม่ม่ ีีใครเคยทำำ� ไม่ม่ ีีใคร เคยได้้ยินิ ก็ท็ ำ�ำ ให้้มันั มีีขึ้้น� มาเรีียกว่า่ “โรงมหรสพทางวิญิ ญาณ” เป็น็ ความคิดิ ที่แ่� น่ใ่ จ ว่่าคนเรานี้้�ต้้องมีีปััจจััยที่�่ห้้าทางจิิตใจคืือสิ่ �งประเล้้าประโลมใจในทางจิิตวิิญญาณ ปัจั จััยทางวััตถุุ คืือ อาหาร เครื่�อ่ งนุ่�งห่ม่ ที่อ่� ยู่�อาศััย ยารักั ษาโรค ๔ อย่า่ งนั้้�นมันั เป็น็ ปััจจััยของร่่างกาย คนเราอยู่�ไม่่ได้้หากมีีปััจจััยเพีียงทางร่่างกาย จิิตใจไม่่รู้�้จะอยู่� ได้้อย่่างไร จึึงต้้องมีีสิ่่�งพอใจในทางจิิตวิิญญาณ หล่่อเลี้�ยงความรู้้�สึึกด้้านจิิตใจหรืือ 66

พุทุ ธทาสจักั อยู่�ไ่ ปไม่่มีีตาย สติิปััญญา ท่่านอาจารย์์พุุทธทาสจึึงถืือโอกาสเอาธรรมะนี่�แ่ หละเป็็นปััจจััยที่�่ ๕ ให้้ ความประเล้้าประโลมใจในทางจิติ วิญิ ญาณ จึงึ สร้้างโรงหนังั ทางวิญิ ญาณ ท่า่ นกล่า่ วว่า่ “มัันจำ�ำ เป็็นที่่�ว่่าจะต้้องใช้้คำำ�พููดที่�่ดึึงดููดจะเรีียกว่่า “โรงธรรม” คนก็็รู้�สึึกไปอย่่าง เรีียกว่า่ “โรงหนังั ” คนมันั รู้ส�้ ึกึ ไปอีีกอย่า่ ง โดยเฉพาะเด็ก็ ๆ มัันชอบโรงหนัังมากกว่า่ โรงธรรม นี่่แ� หละจึงึ มีีโรงหนังั ทางวิญิ ญาณให้้เกิิดขึ้น� ” โรงมหรสพทางวิิญญาณ : แนวคิดิ หลักั ในการสร้้างโรงมหรสพทางวิิญญาณ ของท่่านอาจารย์์พุุทธทาสคืือท่่านต้้องการเขีียนภาพสอนธรรมะเป็็นเรื่่�องแรก โดยท่า่ นได้้นำ�ำ แนวคิดิ มากจากภาพที่ถ�่ ้ำ��ำ อชันั ตาในประเทศอินิ เดีีย นอกจากสอนธรรมะ ด้้วยภาพแล้้วด้้านในก็ใ็ ช้้เป็น็ ห้้องประชุมุ เพื่่�อไม่่ให้้เสีียประโยชน์์ และท่่านคาดหวััง ว่่าจะสอนกรรมฐานวิิปััสสนาอีีกด้้วย รวมถึึงใช้้เป็็นที่่�ฟัังธรรม ฉายสไลด์์ ฉายภาพยนตร์์อะไรด้้วย 67

สวนโมกข์์ทุุกที่�่ พุทุ ธทาสทุุกคน Everywhere Suanmokkha, Everyone Buddhadasa ซึ่่ง� โรงมหรสพทางวิญิ ญาณนี้้ท� ่า่ นอาจารย์พ์ ุทุ ธทาสกล่า่ วว่า่ “เป็น็ ผลดีีมากใน การเผยแผ่ป่ ระจำำ�วันั ” อีีกทั้้ง� ยังั เป็น็ สิ่่ง� ก่อ่ สร้้างที่ใ่� ห้้ประโยชน์ม์ ากที่ส่� ุดุ แก่ป่ ระชาชน เป็น็ สถานที่�่ที่�่ใช้้เป็น็ ที่่�ศึึกษาธรรมะกัันมากขึ้น� เรื่อ่� ยๆ ภาพวาดในโรงหนััง : ภาพปริิศนาธรรมในโรงมหรสพทางวิิญญาณนั้้�น ท่า่ นอาจารย์พ์ ุทุ ธทาสกล่า่ วว่า่ “ภาพปริศิ นาธรรมเหล่า่ นั้น� มีีทั้้ง� ที่เ�่ ป็น็ ของเดิมิ ที่บ�่ รรพบุรุ ุษุ พุทุ ธบริษิ ัทั เขาคิดิ ขึ้น� แล้้วของใหม่ท่ ี่พ�่ ุทุ ธบริษิ ัทั หรืือไม่ใ่ ช่พ่ ุทุ ธบริษิ ัทั ชั้น� หลังั เขาคิิดขึ้�น มีีทั้้�งอย่่างจีีนอย่่างญี่่�ปุ่่�นซึ่่�งเป็็นคลััง...ใช้้ประโยชน์์มากที่่�สุุด...โดยเฉพาะของเซน เป็็นภาพปริิศนาธรรมทั้้�งนั้้�น ใช้้ในการศึึกษาธรรมะได้้อย่่างดีี” ทั้้�งนี้้�ท่่านอาจารย์์ พุทุ ธทาส อธิบิ ายความหมายของภาพปริศิ นาธรรมไว้้ว่า่ “จะต้้องรู้ค�้ วามหมายว่า่ มันั เป็น็ “รููปภาพ” อย่่างหนึ่่�ง แล้้วก็ม็ ัันเป็็น “ปริิศนา” คืือ มัันมีีความหมายที่ซ่� ่อ่ นอยู่� ในรููปภาพ ก็เ็ รีียกว่า่ “ภาพปริศิ นาธรรม” ข้้อนี้้ด� ีีมาก คืือ รวบรวมเอาความคิดิ ที่ฉ�่ ลาดๆ ของคนโบราณเอามาใช้้มาศึึกษาได้้โดยง่่าย ที่�เ่ ราไม่่ต้้องคิิดเอง มัันลััดมัันเรีียนลััด สะสมสติปิ ัญั ญาอย่า่ งลัดั ที่เ�่ ราคิดิ เองไม่ม่ ีีทางจะทำ�ำ ได้้...ลองสนใจใช้้ภาพเหล่า่ นั้้น� ให้้ เป็็นประโยชน์์ เข้้าใจความหมายของภาพภาพหนึ่่�ง แล้้วก็็รู้้�ธรรมะข้้อหนึ่่�งเสมอไป และอาจจะมากกว่่าหนึ่่�งข้้อก็็ได้้ เพราะมัันตีีแตกออกได้้เป็็นหลายความหมาย” ซึ่ง� ท่า่ นอาจารย์พ์ ุทุ ธทาสยกย่อ่ งการเรีียนรู้จ้� ากภาพปริศิ นาธรรมไว้้ว่า่ “...เรีียนธรรมะ 68

พุทุ ธทาสจักั อยู่�่ไปไม่่มีีตาย ด้้วยภาพ มัันฝึึกความคิิดอย่่างเฉลีียวฉลาดอย่่างยิ่�ง พร้้อมเข้้าไปในตััวโดยไม่่รู้้�สึึก ยัังดีีกว่่านั่่�งเทศน์์จ้้ออยู่�บนธรรมาสน์์ ไม่่เป็็นการลัับสติิปััญญาให้้คมเหมืือนกัับให้้ นึึกคิิดภาพปริิศนาธรรม เราเห็็นประโยชน์์อย่่างนี้้�จึึงเอามาใช้้เขีียนไว้้ที่�่นี่�่ ให้้เป็็น เครื่�อ่ งมืือสำำ�หรัับลับั สมองให้้แหลมคม” ส่ว่ นแนวทางในการหาภาพปริศิ นา ธรรมมาใช้้ในโรงมหรสพทางวิิญญาณนั้้�น ท่่านอาจารย์์พุุทธทาสกล่่าวว่่า “ทำ�ำ ตาม มาเรื่อ่� ยๆ คิดิ มาพลาง ทำ�ำ มาพลาง เพราะ แรกๆ ยัังไม่่รู้้�ว่่าจะได้้ภาพไหนมา พอดีี ภาพชุุดเชอร์์แมนมาก่่อน ก็็เอาชุุดนี้้� เป็น็ หลักั เขีียนเป็น็ ภาพชุดุ ใหญ่ส่ ุดุ นอกนั้้น� เป็็นชุุดเบ็็ดเตล็็ด ภาพคำ�ำ พัังเพยไทยอยู่� ตามเสาร้้อยกว่่าภาพ เป็็นฝีีมืือคุุณโกวิิท ทั้้� ง นั้้� นป ร ะ ดิิ ษ ฐ์์ คิิ ด เขีี ย น ต า ม ที่่� มีี อ ยู่ � . . . คุุณโกวิิทเป็็นผู้้�ร่่างแบบ เป็็นผู้�้ควบคุุม การเขีียนภาพทั้้�งหมดในโรงหนััง เรีียกว่า่ คุุณโกวิิทเป็็นคนริิเริ่�มแล้้วแกก็็ชวนเพื่�่อนของแกมาอีีก ๒ คน ที่�่มาช่่วยมากก็็นาย สัมั พันั ธ์์ ก้้องสมุทุ ร และนายสุเุ ทพ เมืืองคล้้าย...คุณุ สุชุ าติิ (พระสุชุ าติิ ปญฺญฺ าทีีโป อดีีต เจ้้าอาวาสวััดธารน้ำ�ำ� ไหล) ที่ช่� ่ว่ ยวาด (๒๕๒๘) ก็ฝ็ ึึกมาแต่ส่ มัยั นั้้�น” สำ�ำ หรัับภาพชุุดเชอร์์แมนนั้้�น ท่่านอาจารย์์พุุทธทาสให้้ข้้อมููลเพิ่่�มเติิมว่่า “ภิกิ ษุเุ ชอร์แ์ มน แต่เ่ ดิมิ เป็น็ ศิลิ ปินิ จัดั ฉากละครที่ม�่ีีชื่อ�่ เสีียง...จัดั ฉากแสดงหนังั ที่อ�่ เมริกิ า มีีความฉลาดเป็็นต้้นทุุนมาศึึกษาพุุทธศาสนา ไปเมืืองจีีน ไปญี่่�ปุ่่�น ไปธิิเบต... 69

สวนโมกข์์ทุกุ ที่�่ พุทุ ธทาสทุุกคน Everywhere Suanmokkha, Everyone Buddhadasa แล้้วตั้�งใจจะมาที่�่สวนโมกข์์นี่่� อาจารย์์ประเดิิมก็็ดึึงไปอยู่่�ที่�่เกาะพะงัันไปหลงติิดอยู่� ที่น�่ั่่น� พักั ไม่เ่ ท่า่ ไรก็ต็ ายเสีีย ไม่ไ่ ด้้มาสวนโมกข์…์ ภาพที่เ�่ ชอร์แ์ มนเขีียนไว้้ทุกุ ภาพน่ะ่ ลึกึ ลึกึ ขนาดที่�ว่ ่่าคนโง่ว่ ่่าไม่่มีีความหมายอะไร” แม้้ว่า่ ภิกิ ษุเุ ชอร์แ์ มนจะมรณภาพ แต่ภ่ าพชุดุ เชอร์แ์ มนก็ม็ าถึงึ มืือท่า่ นอาจารย์์ พุุทธทาสในที่่�สุุด ดัังที่่�ท่่านเล่่าให้้ฟัังว่่า “ภาพชุุดเชอร์์แมน...ดููเหมืือนคุุณชำำ�นาญ ลืือประเสริิฐ จะเอาภาพฝีีมืือเชอร์์แมนที่�่เขาแจกกัันที่่�กรุุงเทพฯ ส่่งมาให้้ดูู ภาพ “พ้้นแล้้วโว้้ย” นั่่น� แหละเราเห็น็ เข้้าท่า่ ดีี...ภาพทุกุ ภาพมีีความหมาย เขีียนไว้้ให้้คิดิ เมื่่�อได้้ข่่าวว่่าเขาตาย ผมก็็ขอร้้องไปว่่ามีีสมบััติิอะไรในทางนี้้�ให้้ส่่งมาที่�่นี่�่ เขาก็็ส่่ง ลังั กระดาษมีีรููปภาพเหล่่านี้้�มาให้้ โชคดีีที่่�สุุด ไม่่งั้�นสููญหายไปหมดแล้้ว มีีแมลงสาบ เต็็มลัังแล้้ว เขาแกะไม้้เป็็นแบบพิิมพ์์ เรีียกภาพพิิมพ์์ไม้้” โดยท่่านอาจารย์์อธิิบาย ภาพพิมิ พ์ไ์ ม้้เพิ่่ม� เติมิ ว่า่ “...เขาเขีียนเป็น็ ภาพ (แล้้วแกะเป็น็ แม่พ่ ิมิ พ์)์ ภาพเขาเรีียกว่า่ ภาพแกะไม้้ แล้้วพิิมพ์์ลงกระดาษสา ภาพนี้้�มีีค่่ามากที่่�สุุด ภาพเหล่่านี้้�อยู่�ในลัังนม เต็ม็ ไปด้้วยขี้แ� มลงสาบ เมื่อ�่ เขาเอามาให้้ ถ้้าเผอิญิ ว่่า่� ใครเอาไปทิ้้ง� เสีีย หรืือไปเผาเสีีย มัันก็็สููญหายไปไม่่ได้้มาที่่�นี่�่ มัันบัังเอิิญที่่�เขาเอามาให้้ผม อาจารย์ป์ ระเดิิม (โกมโล) วัดั เพลงอุตุ ส่่าห์เ์ อามาให้้ ซึ่ง� แกก็็ไม่ร่ ู้�้ว่่ามัันว่่าอะไร ภาพอะไรก็็ไม่ร่ ู้้� เรามาคัดั เลืือก... รู้ค�้ วามหมายก็เ็ อามาเขีียนไว้้ที่น�่ ี่�่ รักั ษาไว้้ ที่ว�่ ่า่ โชคดีีคืือมันั ไม่ส่ ููญหายไปเสีียพร้้อมกับั เจ้้าของที่�ต่ ายไปแล้้ว มัันมาอยู่่�ที่น� ี่�่ ใช้้เป็็นประโยชน์์ทุุกภาพ นี้้�เรีียกว่่า “ภาพปริศิ นา ธรรมใหม่่” ใหม่ย่ ุุคปัจั จุุบันั เลย” ท่า่ นอาจารย์พ์ ุทุ ธทาสได้้อธิบิ ายความหมายของบางภาพไว้้ดังั นี้้� “ภาพแรกสุดุ ซ้้ายมืือเข้้าไปประตููนี้้� ภาพที่ว�่ ่า่ “พระพุทุ ธเจ้้าอยู่�ที่ห� ลังั ม่า่ น” แหวกม่า่ นแห่ง่ ความโง่่ ม่่านอวิิชชาของคุุณออกสัักนิิดหนึ่่�งสัักหน่่อยหนึ่่�ง คุุณจะพบว่่าพระพุุทธเจ้้านั่่�งอยู่� ตรงนั้้�น พบพระพุุทธเจ้้านั่่�งอยู่�ตรงนั้้�น ไม่่ต้้องไปหาพระพุุทธเจ้้าที่�่วััดหรืือที่�่อิินเดีีย 70

พุทุ ธทาสจัักอยู่่�ไปไม่่มีตี าย เสีียค่่าเรืือบิิน แหวกม่่าน ความโง่ข่ องคุณุ ออกไปหน่อ่ ย จ ะ พ บ กัั บ พ ร ะ พุุ ท ธ เ จ้้ า นั่่ง� อยู่่�ที่�ตรงนั้้�น” นอกจากนี้้�ท่่านยััง อธิิบาย “ภาพคนตีีระฆััง แ ล้้ ว ก็็ เ ขีี ย น ไ ว้้ อ นัั น ต ะ “จากอนัันตะ สู่�อนัันตะ” จากความไม่ม่ ีีที่ส่�ิ้น� สุดุ ไปสู่่� ความไม่่มีีที่�่สิ้�นสุุด ก็็เป็็น ภ า พที่่� ดีีข อ ง เ ช อ ร์์ แ ม น แสดงลัักษณะของปััจจััย การปรุุงแต่่งสัังขตะมาจาก สัังขตะ เป็็นสัังขตะไม่่มีีที่่� สิ้น� สุดุ มีีความหมายลึกึ ทางปรมัตั ถธรรม แต่ว่ ่า่ ผู้อ�้ ธิบิ ายจะอธิบิ ายได้้หรืือไม่ก่ ็ไ็ ม่ท่ ราบนะ ก็็ขอสารภาพว่่ายัังไม่่ได้้รัับการอบรมสั่ �งสอนให้้ผู้�้อธิิบายภาพนั้้�นเข้้าใจอย่่างถููกต้้อง ทุกุ ภาพและอธิบิ าย อธิบิ ายกันั ตามพอใจ ถ้้าเข้้าใจ อธิบิ ายกันั ผิดิ ๆ ก็ค็ งจะมีีแน่่ เพราะ มันั ลึกึ ตั้�งใจอยู่่�ว่า่ จะอบรมกัันสัักทีีหนึ่่�ง อธิิบายภาพปริศิ นาธรรมให้้มันั ถููกต้้องสักั ทีี แต่ก่ ็็ยัังไม่ไ่ ด้้ทำ�ำ นี่�่ข้้อนี้้�เรีียกว่่าศึึกษาภาพปริิศนาธรรมในโรงมหสพทางวิิญญาณ” นอกจากภาพชุดุ ของเชอร์แ์ มนแล้้ว ยังั มีีภาพอื่น�่ ๆ ที่น�่ ่า่ ศึกึ ษา ดังั ที่ท�่ ่า่ นอาจารย์์ พุุทธทาสกล่่าวว่่า “ภาพแต่่ละภาพถ้้าสนใจก็็ต้้องใช้้เวลา โดยเฉพาะภาพสำำ�คััญ ภาพยัักษ์์ใหญ่ป่ ฏิจิ จสมุุปบาท ไปศึึกษากัันถ้้าศึึกษาให้้ดีีกิินเวลาเป็น็ ชั่่ว� โมง” 71

สวนโมกข์์ทุุกที่�่ พุทุ ธทาสทุุกคน Everywhere Suanmokkha, Everyone Buddhadasa ส่่วนภาพชั้้น� บนที่�แ่ สดงโลภะ โทสะ โมหะนั้้�น ท่า่ นอาจารย์พ์ ุทุ ธทาสกล่า่ วว่า่ “…เลีียนแบบภาพอินิ เดีีย สมุดุ ภาพอินิ เดีียเล่ม่ หนึ่่ง� ทำำ�นองนั้้น� แต่เ่ ราดัดั แปลงให้้เข้้า กัับคนไทย มีีอยู่�หลายภาพที่่�ได้้จากสมุุดภาพเล่่มนี้้� ด้้านล่่างตั้�งแต่่ภาพธรรมจัักร ภาพเจรจาสันั ติภิ าพ ได้้จากเล่ม่ นี้้ท� ั้้ง� นั้้น� มันั ฟลุคุ ไม่ร่ ู้ว�้ ่า่ ใครเขาส่ง่ มาให้้ ความคิดิ มันั เฉีียบแหลม” ภาพปริิศนาธรรมที่่�โรงมหรพสทางวิิญญาณนอกจากภาพปริิศนาธรรมใหม่่ ภาพปริิศนาธรรมจากต่่างประเทศแล้้ว ยัังมีีภาพปริิศนาธรรมไทยที่่�ท่่านอาจารย์์ พุทุ ธทาสภิกิ ขุชุ ื่น่� ชมว่า่ มีีความลึกึ ซึ้ง� อย่า่ งหาที่จ่� ับั มิไิ ด้้ เป็น็ ผลงานจากความพากเพีียร ของท่่านในการรวบรวมภาพเหล่่านี้้� ดัังคำำ�กล่่าวของท่่านที่�่ว่่า “ไปค้้นที่�่พิิพิิธภััณฑ์์ ที่ก�่ องสมุดุ ข่อ่ ย ที่เ�่ ขาไม่ร่ ู้ว�้ ่า่ เรื่อ่� งอะไร ไม่ร่ ู้จ้� ะใช้้อย่า่ งไร ขอค้้น เห็น็ ภาพปริศิ นาธรรม ไทย ถ่่ายมาทั้้�งหมด คุุณระบิลิ (บุุนนาค) ไปช่ว่ ยถ่า่ ย มาศึึกษา มาลำำ�ดับั ภาพเอง... ของเราเองมีีอยู่�เล่่มหนึ่่�งชุุดกายนครนั่่�นแหละ ท่่านพระครููสุุธนฯ พบที่่�วััดสโมสร 72

พุทุ ธทาสจัักอยู่�ไ่ ปไม่่มีตี าย หยิิบดููไม่่รู้�้ว่่าอะไร ก็็เอามาดููเล่่นกััน ดููไปมัันเหมืือนรููปหนัังตะลุุงผมก็็เอามาศึึกษา ได้้ชุดุ นี้้ม� าเขีียนภาพใหญ่ๆ่ ในโรงหนังั ไปแล้้ว ก็เ็ ลยไม่ม่ ีีที่เ่� ขีียน เลยเขีียนไว้้มุมุ ใต้้บันั ได ถ้้าได้้มาก่อ่ นอาจจะเขีียนแทนชุดุ เชอร์แ์ มนก็ไ็ ด้้” นอกจากนี้้ท� ่า่ นอาจารย์ย์ ังั ให้้ข้้อมููล เพิ่่ม� เติมิ ของภาพไทยชุดุ อื่น่� อีีก “ของไทยเราก็ม็ ีีชุดุ ที่เ�่ รีียกว่า่ “กายนคร” อีีกชุดุ หนึ่่ง� ก็็ “หนวดเต่่าเขากระต่า่ ย” มีีอยู่� ๒ ชุุด มันั เผอิญิ นะ มีีสมุุดชนิดิ นี้้�เหลืืออยู่� เอามา เขีียนสืืบทอดไว้้ไม่่ให้้สููญไปเสีีย เรื่�่องหนวดเต่่าเขากระต่่ายนั้้�นได้้มาด้้วยความยาก ลำำ�บาก ต้้องไปค้้นที่่�หอสมุดุ แห่่งชาติิ มัันกระท่่อนกระแท่่น สมุุดข่่อยที่ข่� าดเป็น็ ชิ้้�นๆ ไม่ส่ มบููรณ์์ ต้้องไปถ่า่ ยเอามาทั้้ง� หมดนั้้น� ...อยากอวดว่า่ ไม่ม่ ีีชาติไิ หนจะทำ�ำ ได้้ดีีเท่า่ กับั บรรพบุรุ ุษุ ของเราชุดุ นี้้� เป็น็ ภาพปริศิ นาที่จ่� ะใช้้ให้้รู้ธ้� รรมะ ไม่ม่ ีีใครทำ�ำ ที่ไ่� หนได้้ลึกึ ซึ้ง� เหมืือนกับั ชุดุ นี้้� ชุุดของไทยเรานี้้�อวดได้้ทีีเดีียวแหละ” เมื่�่อได้้แนวคิิดในการใช้้พื้้�นที่�่ภายในโรงมหรสพทางวิิญญาณแล้้ว ด้้านนอก อาคารท่า่ นอาจารย์์นึกึ ถึงึ ภาพหินิ สลัักพุุทธประวััติทิ ี่อ�่ ิินเดีีย จึึงจำ�ำ เป็น็ ต้้องมีีสถานที่่� เพื่�่อการปั้้�นภาพพุุทธประวััติิ โรงปั้้�นจึึงเกิิดตามมา กล่่าวคืือโรงหนัังเริ่�มสร้้างราว พ.ศ. ๒๕๐๕ ปลายปีี พ.ศ. ๒๕๐๖ จึงึ เกิิดโรงปั้้�นตามมา 73

สวนโมกข์์ทุกุ ที่�่ พุทุ ธทาสทุุกคน Everywhere Suanmokkha, Everyone Buddhadasa โรงปั้้�น : เป็็นสถานที่�่สำ�ำ หรัับใช้้ปั้้�นภาพพุุทธประวััติิในยุุคต้้นพุุทธกาลที่�่ไม่่มีี การแสดงรููปเคารพ ซึ่ง� ไม่ไ่ ด้้แพร่ห่ ลายนอกประเทศอินิ เดีียมากนักั ท่า่ นอาจารย์พ์ ุทุ ธทาส เล่่าว่่า “แรกสุุดเป็็นที่่�ทำ�ำ งานปั้้�นภาพนููนต่ำ��ำ ชุุดพุุทธประวััติิโดยจะจำำ�ลองจาก ภาพหิินสลัักเดิิม” โดยท่่านกล่่าวเพิ่่�มเติิมว่่า “ภาพปั้้�นชุุดนี้้�หมายตาเอาไว้้ก่่อนไป อิินเดีียแล้้ว ตั้�งแต่่อ่่านเจอในหนัังสืือ มัันพิิเศษตรงที่่�เป็็นพุุทธประวััติิที่่�เขายัังไม่่มีี รููปเคารพของพระพุทุ ธเจ้้า พอไปอิินเดีียก็ไ็ ปถ่า่ ยมาเพิ่่ม� เติมิ ตอนหลังั ติดิ ต่่อไปทาง Bristish Museum ที่�่อัังกฤษถ่่ายรููปมาให้้ เราจึึงคุุยได้้ว่่า ภาพพุุทธประวััติิชุุดนี้้� สมบููรณ์์ที่�่สุุดในโลก มัันแสดงถึึง ความเจริิญทางวิิทยาการสมััยนั้้�น ที่่�เขาไม่่บููชารููปเคารพ เขาใช้้เป็็น สััญลัักษณ์์ ไม่่ใช่่รููปสำ�ำ หรับั บููชา” ทั้้�งนี้้�ท่่านอาจารย์์พุุทธทาสได้้ เล่า่ เกี่ย�่ วกับั ภาพนููนต่ำำ��ชุดุ พุทุ ธประวัตั ิิ ไว้้ว่่า “รอบโรงมหรสพทางวิิญญาณ เป็น็ พุทุ ธประวัตั ิยิ ุคุ ก่อ่ นมีีพระพุทุ ธรููป เขาใช้้ที่�ว่ ่า่ งทิ้้�งไว้้ที่�่ว่า่ ง รู้้�เอาเอง หรืือ มิิ ฉ ะ นั้้� นก็็ ใ ช้้สัั ญ ลัั ก ษ ณ์์ อื่่� น แ ท น พุทุ ธประวัตั ิไิ ม่ม่ ีีพระพุทุ ธรููปนี่ว่� ิเิ ศษ... เขามีีหลักั โดยทั่่ว� ๆ ไปว่า่ พระพุทุ ธเจ้้า พระองค์์จริิงแสดงไม่่ได้้ด้้วยรููปภาพ พระธรรมองค์จ์ ริงิ แท้้จริงิ ก็ไ็ ม่แ่ สดงได้้ ด้้วยรููปภาพ พระสงฆ์์องค์์จริิงก็็ไม่่ 74

พุุทธทาสจัักอยู่ไ่� ปไม่่มีตี าย แสดงได้้ด้้วยรููปภาพ” ทั้้�งนี้้� “ก่่อนพุทุ ธกาล ๒ - ๓ พันั ปีี มีีการสร้้างรููปเคารพกันั อยู่� มากมาย มีีการขุุดพบรููปพระเจ้้านานาชนิิดเป็็นพัันเป็็นหมื่�่นเป็็นแสนที่�่ลุ่�มน้ำำ�� สิินธุุ ซึ่�งเคยเจริิญด้้วยเรื่�่องนี้้� ต่่อมาคนมัันฉลาดขึ้�นๆ ไม่่ถืือตััวรููปเคารพว่่าเป็็นพระเจ้้า จนกระทั่่�งมารู้�้ถึึงที่่�สุุดในสมััยพุุทธกาลว่่าพระเจ้้าแท้้ๆ แสดงไม่่ได้้ด้้วยรููป ก็็เลิิกถืือ และเลิกิ ถืือกันั หมดทุกุ ลัทั ธิทิ ุกุ ศาสนา ในอินิ เดีียยุคุ ก่อ่ นพุทุ ธกาลเล็ก็ น้้อย หรืือในยุคุ พุทุ ธกาล จึงึ ไม่ม่ ีีรููปเคารพแห่ง่ ศาสนาใดๆ ในยุคุ นั้้น� ...คำำ�ว่า่ ธรรมะจริงิ พุทุ ธะจริงิ แสดง ไม่ไ่ ด้้ด้้วยรููปภาพ ยุคุ พุทุ ธกาลจึงึ เป็น็ ยุคุ แสงสว่า่ งถึงึ ที่ส่� ุดุ ไม่ม่ ีีรููปเคารพ...ผมต้้องการ จะให้้รููปเหล่า่ นี้้ส� อนความจริงิ ข้้อนี้้� แต่่มัันก็ไ็ ม่่สำ�ำ เร็็จ ไม่ไ่ ด้้ผลตามที่�่ต้้องการ มัันยาก ที่่�จะหาคนอธิิบายได้้ชััด จึึงไม่่ได้้ผลตามต้้องการว่่าพระองค์์จริิงแสดงไม่่ได้้ด้้วยรููป นี่ค�่ืือประโยชน์ข์ องหินิ สลักั ถ้้าศึกึ ษาแล้้วจะย้้อนกลับั ไปหายุคุ ที่ส�่ ว่า่ งไสวในยุคุ พุทุ ธกาล ไม่เ่ อารููปหรืือรููปธรรมเป็็น...องค์์พระพุทุ ธพระธรรมพระสงฆ์์ แต่เ่ อาความหมายคืือ ธรรมะ สิ้น� ไปแห่ง่ กิเิ ลส สิ้น� ไปแห่ง่ ความทุกุ ข์์ รู้ว้� ่า่ ความดับั ลงแห่ง่ ความทุกุ ข์น์ ี่ว�่ ่า่ เป็น็ องค์พ์ ระธรรม...จากภาพพุทุ ธประวััติิเหล่า่ นี้้� ศึกึ ษาในแง่่อื่�น่ ๆ ได้้อีีก คืือ ในแง่ศ่ ิิลปะ 75

สวนโมกข์์ทุุกที่่� พุทุ ธทาสทุุกคน Everywhere Suanmokkha, Everyone Buddhadasa ในแง่่ประวััติิศาสตร์์ของการทำ�ำ ภาพเหล่่านี้้� จะพบว่่าเราได้้รัับมาจากสายอมราวดีี เรื่่�องพระสิิทธััตถะขี่่�ม้้า มีีเทวดาชููกีีบม้้าไม่่ให้้มีีเสีียง ได้้มาจากอมราวดีี ส่่วนสาย ภารหุตุ ไม่ม่ ีีเทวดาชููเกืือกม้้า แต่ม่ ีีเทวดาโรยกลีีบดอกไม้้จนหนาทึบึ เพื่อ�่ ไม่ใ่ ห้้เกิดิ เสีียง ตอนม้้าวิ่�ง อีีกทั้�งลวดลายประพิิมประพายที่่�ใช้้อยู่�ในเมืืองไทย เห็็นได้้ชััดว่่ามาจาก สกุลุ อมราวดีี นี่่เ� ป็็นเรื่่�องทางประวััติศิ าสตร์์ หรืือศิลิ ปะ มีีประโยชน์เ์ หมืือนกัันถ้้ารู้้�” ในเวลาต่่อมา เมื่่�อการปั้้�นภาพพุุทธประวััติิแล้้วเสร็็จ โรงปั้้�นจึึงได้้นำำ�ไปใช้้ ประโยชน์์ในการสอนธรรมะ โดยท่่านอาจารย์์กล่่าวว่่า “ต่่อมาเมื่่�อปั้้�นภาพนููนต่ำ��ำ พุทุ ธประวััติแิ ล้้วเสร็็จหลวงตาไสว (พระไสว สิิวญาโณ) จึึงใช้้โรงปั้้�นในการปั้้น� ตุ๊๊�กตา สอนธรรมะ รวมถึึงเป็็นที่ท�่ ิ้้�งอบายมุุข และเป็น็ ที่เ�่ ลิกิ สิ่ง� เสพติดิ ” ช่า่ งเขีียนและช่า่ งปั้้น� : ท่า่ นอาจารย์พ์ ุทุ ธทาสกล่า่ วว่า่ “ตอนเริ่ม� ทำ�ำ ได้้คุณุ ไสว (พระไสว สิิวญาโณ) เป็็นช่่างเขีียน พระหลายรููปเป็็นช่่างปั้้�น ตอนนั้้�นมีีคุุณโกวิิท (อดีีตพระโกวิทิ เขมานนฺทฺ ะ) พระนาคเสนจากอินิ เดีียพอทำ�ำ ได้้บ้้างมาช่ว่ ยให้้หน้้ารููปปั้้น� เหมืือนอินิ เดีีย แรกๆ หน้้าออกไทยไปหมด...แกะดินิ เหนีียวมีีปลุกุ ปล้ำ��ำ อยู่� ๒ - ๓ องค์์ 76

พุทุ ธทาสจัักอยู่่ไ� ปไม่่มีตี าย ท่่านทองสุุข (พระทองสุุข ธมฺฺวโร) มีีฝีีมืืออย่่างนี้้�อยู่�แล้้ว แต่่ไม่่ได้้แกะภาพอย่่างนี้้� เป็็นคนมีีฝีีมืือละเอีียด เคยเป็็นช่่างตััดผม ก็็สมััครเป็็นช่่างแกะดิิน ในที่่�สุุดทำ�ำ ได้้ นำำ�หน้้าใครหมด ภาพสวยๆ กลมๆ ฝีีมืือท่่านทองสุุขทั้้�งนั้้�น ภาพเชิิญพระเกศา ขึ้�นสวรรค์์ ภาพช้้างนาฬาคีีรีี ภาพนางสุุชาดาถวายข้้าวมธุุปายาส เป็็นฝีีมืือ ท่่านทองสุุข เป็น็ ภาพละเอีียดที่ส�่ ุุด ดีีที่ส�่ ุุดคืือภาพเชิิญพระเกศาขึ้�นสวรรค์์ ใช้้เวลา แกะดิินเหนีียว ๓ เดืือน ภาพอื่่�นๆ โดยมากหยาบๆ ก็็ ๑๕ วััน ๑๐ วััน ทำ�ำ ดีีขึ้้�นๆ จนภาพสุุดท้้ายถึึงสามเดืือนก็็น่่าพอใจ...นอกจากท่่านทองสุุข ก็็มีีคุุณโกวิิท และ พระอื่่น� ๆ ร่ว่ มสิิบองค์์ ครููสอนหััตถศึึกษาที่�เ่ ขาพนมแบกก็ม็ าช่่วย คนแกะทั้้ง� หมดดูู เหมืือนจะมีี ๑๐ - ๑๕ คน ทีีนี่ก�่ ลุ่�มกรรมการก็ม็ ีีคุณุ เดช (พระเดช ชิติ จิติ ฺโฺ ต) เป็น็ ผู้ห�้ ล่อ่ หล่อ่ ไปหล่อ่ มาและบดดินิ เหนีียว ดินิ เหนีียวต้้องขุดุ ขึ้น� มาจากดินิ ชั้้น� ลึกึ ตั้ง� ๕๐ - ๖๐ เซน จึงึ จะพบดิินเหนีียวที่�ด่ ีีที่่�จะเอามาใช้้ได้้” จะเห็็นได้้ว่่ากว่่าโรงมหรสพทางวิิญญาณจะแล้้วเสร็็จมาเป็็นอุุปกรณ์์ของ มหรสพทางวิญิ ญาณอันั ทรงคุณุ ค่า่ ได้้นั้้น� ต้้องผ่า่ นการศึึกษา การรวบรวมข้้อมููลทั้้�ง จากภายในและต่า่ งประเทศ อีีกทั้้ง� ศรัทั ธาต่อ่ พระพุทุ ธองค์แ์ ละท่า่ นอาจารย์พ์ ุทุ ธทาส ที่�่ช่่างเขีียนภาพและช่่างปั้้�นต่่างทุ่ �มเทอุุทิิศตนเพื่�่อการเผยแผ่่พระพุุทธศาสนา อย่า่ งไม่่เห็น็ แก่่เหน็็ดแก่เ่ หนื่อ�่ ย นอกจากโรงมหรสพทางวิญิ ญาณแล้้ว สระนาฬิเิ กร์์ หรืืออุุปมาธรรมะ ธรรมะอุุปมา ของท่่านอาจารย์์พุุทธทาสก็็เป็็นอีีกสถานที่่� ที่�ค่ วรศึกึ ษาเช่่นกััน 77

สวนโมกข์์ทุุกที่่� พุทุ ธทาสทุกุ คน Everywhere Suanmokkha, Everyone Buddhadasa สระนาฬิิเกร์์ ท่า่ นอาจารย์์พุุทธทาสกล่่าวว่า่ สระนาฬิิเกร์์ “เป็น็ อุปุ มาธรรมะ ธรรมะอุปุ มา ใช้้ประกอบการศึึกษา ที่่�ในการศึึกษาปััจจุุบัันเขาเรีียกว่่าบทเรีียนด้้วยตนเอง เรีียนด้้วยหนัังสืือก็็เรีียนไป แต่่จะเรีียนด้้วยสิ่�งของยัังมีีประโยชน์์ลึึกมากนี้้� อยู่�ใน ประเภทที่่�เรีียนด้้วยสิ่�งของ บทเรีียนด้้วยสิ่�งของ ควรจะมีีกันั ให้้มากๆ เช่น่ เราแกล้้ง ทำ�ำ ตึกึ หลังั นั้้�นให้้เป็น็ รููปเรืือ ที่่�ตึกึ อาคัันตุกุ ะพัักท้้ายโรง ทำ�ำ ให้้เป็น็ รููปเรืือก็็เพื่�อ่ ใช้้เป็็น สิ่ง� ของ ให้้เห็็นว่่าเรืือ พาหนะข้้ามจากฝั่ง� นี้้�ไปสู่่�ฝั่่ง� โน้้น ตีีรััง (ฝั่�งนี้้� ฝั่ง� โลกีียะ) ปารััง (ฝั่�งโน้้น ฝั่�งพระนิพิ พาน)” แนวคิิดในการก่่อสร้้างสระนาฬิิเกร์์นั้้�นท่่านอาจารย์์พุุทธทาสนำำ�มาจาก บทกล่อ่ มลููกของคนปัักษ์ใ์ ต้้ โดยเฉพาะที่ไ�่ ชยาที่่�มีีความหมายลึกึ ในทางโลกุตุ รธรรม 78

พุุทธทาสจักั อยู่�่ไปไม่่มีตี าย ดัังที่�่ท่่านอาจารย์์พุุทธทาสกล่่าวว่่า “เราให้้สร้้างสระนี้้�เพื่่�อเป็็นที่่�ระลึึกถึึงความเอา จริงิ เอาจังั ในทางธรรมของปู่่�ย่า่ ตายายสมัยั นั้้น� ในบทกล่อ่ มลููกประมาณ ๕๐๐ - ๖๐๐ บทนี้้� มีีบทธรรมะสููงสุุดในทำำ�นองโลกุุตระอยู่� ๓ - ๔ บท เราเลืือกเอาบทนี้้� มัันมีี ความหมายว่า่ “นิพิ พานนั้้น� อยู่�กลางวัฏั ฏสงสาร” เราสอนกันั ตามโรงเรีียนนักั ธรรม เราสอนว่่าโลกีียะกัับโลกุุตตระต้้องแยกกัันอยู่ �คนละทิิศคนละทางเหมืือนฟ้้ากัับดิิน ทั้้ง� นี้้เ� พราะเราพากันั ลืืมเสีีย ตามที่พ่� ระพุทุ ธเจ้้าตรัสั ว่า่ มีีทุกุ ข์ท์ ี่ไ่� หนต้้องดับั ทุกุ ข์ท์ ี่น�่ ั่่น� นิพิ พานคืือดับั ทุกุ ข์์ที่�ส่ ุุด มันั ก็ต็ ้้องอยู่�ตรงกลางที่ม�่ ีีความทุุกข์ท์ ี่่�สุุดนั่่�นแหละ ท่่านอาจารย์์พุุทธทาสจึึงนำ�ำ บทกล่่อมลููกนี้้�มาสอนธรรมะ ดัังที่่�ท่่านกล่่าวว่่า “ตั้�งใจว่่าจะทำ�ำ ให้้เป็็นเกาะกลางสระ ปลููกมะพร้้าว ซึ่�งต้้นมะพร้้าวก็็มีีมาแต่่เดิิม จึงึ ไถกั้�นรอบๆ ให้้เป็็นน้ำำ��” การขุดุ สระนาฬิเิ กร์น์ี้้จ� ึงึ เป็น็ อุปุ มาธรรมะ ธรรมะอุปุ มา ดังั ที่ท�่ ่า่ นอาจารย์ก์ ล่า่ วว่า่ “เราก็็ได้้พยายามที่่�จะทำ�ำ อะไรขึ้�นสนัับสนุุนการเข้้าใจธรรมะที่�่ลึึกซึ้�ง...ต้้นมะพร้้าว กลางสระอยู่�ทางทิศิ ใต้้โน่น่ เจตนาทำ�ำ ขึ้้น� แทนทะเลขี้ผ�ึ้ง� มีีมะพร้้าวนาฬิเิ กร์อ์ ยู่�กลางสระ ใช้้รถแทรคเตอร์.์ ..ทำำ�อยู่�หนึ่่ง� เดืือนเต็ม็ จึงึ ได้้สระอันั นั้้น� ขึ้้น� มา สระนาฬิเิ กร์ก์ ลางทะเล ขี้�ผึ้�ง นี้้�เพื่่�อจะรัักษาความหมายของบทเพลงกล่่อมลููกของเมืืองนี้้�ไว้้ให้้เป็็นหลัักฐาน เขาเชื่่�อว่่าพระพุุทธศาสนาได้้มาที่่�นี่่�พัันกว่่าปีีแล้้ว ประชาชนจำ�ำ นวนหนึ่่�งรู้�้ธรรมะดีี รู้ธ� รรมะลึกึ จนรู้ส�้ ึกึ ว่า่ นิพิ พานอยู่่�ท่ามกลางวัฏั ฏสงสาร จะไปหานิพิ พานที่ท�่ ่า่ มกลาง วััฏฏสงสาร หาความดัับทุุกข์ท์ ี่ต่� ััวความทุกุ ข์์ หาความดัับไฟกัันที่ต่� ัวั ไฟ ถ้้ามันั ดับั ไฟมัันต้้องมีีที่่�ตััวไฟ ต้้องหาดัับที่�่ตััวไฟ อย่่างนี้้�เป็็นต้้น ก็็เลยแต่่งให้้เป็็นบทเพลง สำำ�หรับั กล่อ่ มลููกให้้นอน ลึกึ ถึงึ เรื่อ่� งนิพิ พาน มีีอยู่�หลายบท แต่บ่ ทที่น�่ ่า่ จับั ใจที่ส่� ุดุ คืือ บทว่่า 79

สวนโมกข์์ทุกุ ที่่� พุทุ ธทาสทุกุ คน Everywhere Suanmokkha, Everyone Buddhadasa มะพร้้าวนาฬิิเกร์์ ต้้นเดีียวโนเน กลางทะเลขี้ผ�ึ้ง� ฝนตกไม่่ต้้อง ฟ้้าร้้องไม่่ถึงึ กลางทะเลขี้ผ�ึ้ง� ถึึงได้้แต่ผ่ ู้�้พ้้นบุญุ เอยฯ ทั้้ง� นี้้�ท่า่ นอธิิบายบทเพลงกล่อ่ มลููกเพิ่่ม� เติิมไว้้ว่่า “ฝนตกไม่ต่ ้้อง ฟ้้าร้้องไม่่ถึงึ หมายถึงึ ไม่ม่ ีีความทุกุ ข์เ์ ลย มะพร้้าวนาฬิเิ กร์อ์ ยู่�กลางทะเลขี้ผ�ึ้ง� มะพร้้าวคืือนิพิ พาน อยู่�กลางทะเลขี้ผ�ึ้�งที่่�กลางวััฏฏสงสาร เดี๋ �ยวเป็็นกุุศล เดี๋�ยวเป็็นอกุุศล เดี๋�ยวเป็็นบุุญ เดี๋ย� วเป็น็ บาป เดี๋ย� วเป็น็ บวก เดี๋ย� วเป็น็ ลบ กลางทะเลขี้�ผึ้ง� หมายถึงึ วััฏฏสงสารแห่ง่ ความทุุกข์์นั้้�นมัันมีีพระนิิพพาน” ทั้้�งนี้้�ท่่านอาจารย์์พุุทธทาสกล่่าวเพิ่่�มเติิมว่่า “สระหมายถึึงทะเลขี้�ผึ้�ง ขี้�ผึ้�งถ้้าร้้อนก็เ็ ป็็นของเหลว ถ้้าเย็น็ ก็็เป็น็ ของแข็ง็ นั่่�นแหละ คืือกุุศลและอกุุศล สิ่�งเดีียวกัันมัันเพีียงแต่่ต่่างกัันนิิดเดีียว เพีียงแต่่ว่่าเมื่�่อร้้อนหรืือ เมื่อ�่ เย็็นเท่่านั้้น� คืือ สิ่ง� เดีียวกันั ยึดึ ถืือไม่่ได้้เหมืือนกันั ทั้้�งกุุศลทั้้�งอกุศุ ล พระนิพิ พาน ก็อ็ ยู่�กลางทะเลขี้ผ�ึ้ง� แต่ม่ ันั ไม่ใ่ ช่ต่ ัวั ทะเลขี้ผ�ึ้ง� มันั ไม่เ่ กี่ย่� วข้้องกันั ความทุกุ ข์ท์ ี่เ�่ กิดิ จาก ทะเลขี้�ผึ้ง� มันั ถึึงต้้นมะพร้้าวไม่ไ่ ด้้ ถึงึ นิิพพานไม่่ได้้อย่่างนี้้� ไปนั่่�งเพ่ง่ สมาธิิ ไปนั่่ง� เพ่ง่ วิปิ ััสสนากัันที่ต�่ รงนั้้น� น่ะ่ ” เป็น็ ที่น่� ่า่ เสีียดายว่า่ ต้้นมะพร้้าวนาฬิเิ กร์ต์ ้้นแรกสร้้างสระนาฬิเิ กร์ไ์ ด้้ล้้มลงจาก ลมพายุุในช่่วงมรสุุมของปีี พ.ศ. ๒๕๖๔ และพระภาวนาโพธิิคุุณ (โพธิ์์� จนฺฺทสโร) ได้้นำ�ำ มาปลููกใหม่่ในวัันที่่� ๘ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๕๖๔ ซึ่�งตรงกัับวัันมรณภาพ ของท่่านอาจารย์์พุุทธทาส การปลููกสิ่�งใหม่่เพื่�่อระลึึกถึึงการดัับสัังขารของ ท่า่ นอาจารย์พ์ ุทุ ธทาส สะท้้อนให้้เห็น็ ว่า่ การเกิดิ และการดับั อันั เป็น็ เรื่อ่� งของสิ่ง� ที่เ�่ ป็น็ คู่่�กััน เมื่�่อยัังต้้องเวีียนว่่ายอยู่�ในวััฏฏสงสาร ก็็ไม่่สามารถพ้้นไปจากความเป็็นคู่่�นี้้�ได้้ 80

พุทุ ธทาสจักั อยู่ไ�่ ปไม่่มีีตาย ดังั คำ�ำ กล่า่ วของท่า่ นที่�ว่ ่า่ “ผู้�้ใดเห็็นธรรม ผู้้�นั้้น� จะเห็น็ โลกนี้้� ว่่าไม่่มีีอะไรนอกไปกว่า่ การเกิิดๆ ดับั ๆ อยู่่�ทุุกขณะ ไม่่มีีอะไรในโลกนี้้�ที่�ไ่ ม่่เป็น็ การเกิิดดัับ” 81

สวนโมกข์์ทุุกที่�่ พุทุ ธทาสทุุกคน Everywhere Suanmokkha, Everyone Buddhadasa 82

พุุทธทาสจักั อยู่่ไ� ปไม่่มีีตาย พุทุ ธทาสจัักไม่ต่ าย พุุทธทาสจัักไม่ต่ าย พุทุ ธทาส จักั อยู่�ไป ไม่่มีีตาย แม้้ร่า่ งกาย จะดััั�บไป ไม่ฟ่ ังั เสีียง ร่า่ งกายเป็น็ ร่่่า� งกายไป ไม่่ลำำ�เอีียง นั่่�นเป็็นเพีียง สิ่่�งเปลี่�ย่ นไป ในเวลา พุุทธทาส คงอยู่ �ไป ไม่ม่ ีีตาย ถึงึ ดีีร้้าย ก็จ็ ะอยู่่� คู่่�ศาสนา สมกับั มอบ กายใจ รับั ใช้้มา ตามบััญชา องค์์พระพุทุ ธ ไม่่หยุุดเลย พุทุ ธทาส ยังั อยู่�ไป ไม่่มีีตาย อยู่�รับใช้้ เพื่อ�่ นมนุุษย์์ ไม่ห่ ยุุดเฉย ด้้วยธรรมโฆษณ์์ ตามที่�ว่ าง ไว้้อย่า่ งเคย โอ้้เพีื่่�อนเอ๋๋ย มองเห็็นไหม อะไรตายฯ 83

สวนโมกข์์ทุุกที่�่ พุทุ ธทาสทุกุ คน Everywhere Suanmokkha, Everyone Buddhadasa วิิธีีทำำ�ไม่่ให้้ฉันั ตาย แม้้ฉันั ตาย กายลับั ไปหมดแล้้ว แต่เ่ สีียงสั่�ง ยัังแจ้้ว แว่่วหููสหาย ว่า่ เคยพลอด กันั อย่่างไร ไม่่เสื่่�อมคลาย ก็เ็ หมืือนฉันั ไม่่ตาย กายธรรมยััง ทำำ�กับั ฉันั อย่า่ งกะฉััน นั้้�นไม่่ตาย ยัังอยู่่�กัับ ท่า่ นทั้้ง� หลาย อย่า่ งหนหลััง มีีอะไร มาเขี่่�ยไค้้ ให้้กันั ฟััง เหมืือนฉันั นั่่�ง ร่่วมด้้วย ช่ว่ ยชี้�แจง ทำำ�กับั ฉันั อย่า่ งกะฉััน ไม่่ตายเถิิด ย่่อมจะเกิิด ผลสนอง หลายแขนง ทุุกวัันนัดั สนทนา อย่่าเลิกิ แล้้ง ทำำ�ให้้แจ้้ง ที่�่สุุดได้้ เลิกิ ตายกันั ฯ 84

พุุทธทาสจักั อยู่ไ�่ ปไม่่มีีตาย ท่่านอาจารย์์พุุทธทาสได้้ถวายตััวเป็็นทาสรัับใช้้พระพุุทธเจ้้าถึึง ๖๗ พรรษา สิิริิอายุุ ๘๗ ปีี ตลอดอายุุขััยของท่่านท่่านได้้เผยแผ่่พุุทธศาสนาผ่่านผลงานต่่างๆ ทั้้�งงานเขีียน งานแสดงธรรมกถา หรืืออุุปกรณ์์ของมหรสพทางวิิญญาณ รวมถึึง อุุปมาธรรมะ ธรรมะอุุปมาต่่างๆ และที่่�สำ�ำ คััญท่่านทำำ�เป็็นแบบอย่่างให้้เห็็นว่่าผู้้�ที่�่ เข้้าถึึงธรรมนั้้น� อยู่�เย็น็ และเป็น็ ประโยชน์์ ดังั ที่�่ พระภาวนาโพธิคิ ุุณ (โพธิ์์� จนฺสฺ ทโร) กล่า่ วในการบรรยายธรรมอยู่�เสมอว่า่ “ท่า่ นอาจารย์พ์ ุทุ ธทาสไม่เ่ คยโกรธ ตำำ�หนิิ หรืือ ต่อ่ ว่า่ หากทำ�ำ การงานผิดิ พลาด ท่า่ นกลับั เข้้ามาช่ว่ ยแก้้ไข เพื่อ�่ ไม่ใ่ ห้้ทำ�ำ ผิดิ เหมืือนเดิมิ อีีก” แม้้ในยามอาพาธและมรณภาพ ท่่านอาจารย์์พุุทธทาสยัังคงแสดงให้้เห็็นถึึง ความอยู่�เย็น็ และเป็น็ ประโยชน์ใ์ ห้้เป็น็ ที่ป�่ ระจักั ษ์์ ท่า่ นมีีมุมุ มองต่อ่ ความเจ็บ็ ป่ว่ ยและ ความตายของท่่านว่่ามััน “เป็็นเช่่นนั้้�นเอง” หาใช่่สิ่�งที่�่เราจะต้้องหวาดหวั่�น ทุกุ ทรมาน หรืือต้้องดิ้น� รน “หอบสังั ขารหนีีความตาย” อีีกทั้้ง� ท่า่ นยังั ใช้้ความเจ็บ็ ป่ว่ ย นำำ�ไปสู่่�ปัญั ญา ดังั คำ�ำ ท่า่ นที่ว�่ ่า่ “ความเจ็บ็ ไข้้มาเตือื นให้้ฉลาด” และ “ไม่ส่ บายทุกุ ทีี ก็็ฉลาดขึ้้�นทุุกทีี” ทั้้�งนี้้�ในการอาพาธหนัักด้้วยโรคหััวใจวายในเดืือนตุุลาคม พ.ศ. ๒๕๓๔ นั้้�น นายแพทย์์นิธิ ิพิ ัฒั น์์ เจีียรกุุล อายุรุ แพทย์โ์ รคระบบการหายใจและ ภาวะวิิกฤต ได้้รัับราชการด่่วนให้้ไปรัับท่่านอาจารย์์พุุทธทาสขึ้�นมากรุุงเทพฯ เพื่่อ� เข้้ารัับการรัับถวายการรัักษาที่่โ� รงพยาบาลศิิริริ าช ราชการด่ว่ นครั้�งนั้้น� แม้้ว่า่ จะ ไม่่สำ�ำ เร็็จตามวััตถุปุ ระสงค์์แต่่นายแพทย์น์ ิธิ ิพิ ััฒน์์กลัับได้้เรีียนรู้�้เกี่่�ยวกัับการเจ็็บป่่วย และการตายของมนุุษย์์ในทรรศนะที่�่ไม่่เคยมีีการเรีียนการสอนในระบบการแพทย์์ แผนปัจั จุบุ ันั กล่า่ วถึงึ ท่า่ นอาจารย์พ์ ุทุ ธทาสในฐานะคนไข้้ของคุณุ หมอว่า่ “...ในยาม ที่ท�่ ่า่ นอาจารย์ต์ ้้องเผชิญิ กับั ความเจ็บ็ ไข้้อันั รุนุ แรง หรืือแม้้ในยามที่ช�่ ีีวิติ หมิ่น� เหม่ก่ ับั ความตายนั้้น� ท่า่ นก็ย็ ังั คงความเป็น็ “ท่า่ นอาจารย์พ์ ุทุ ธทาส” ผู้ก้� ้้าวเดินิ ตามรอยบาท แห่่งพระบรมศาสดาอย่่างหนัักแน่่นมั่่�นคง โดยไม่่มีีสิ่่�งใดๆ ที่่�จะมาขััดขวางการเป็็น 85

สวนโมกข์์ทุกุ ที่่� พุทุ ธทาสทุกุ คน Everywhere Suanmokkha, Everyone Buddhadasa ผู้ป้� ฏิบิ ัตั ิธิ รรมในทุกุ ๆ ขณะจิติ ของท่า่ นได้้เลย ไม่ว่ ่า่ จะเป็น็ ความเจ็บ็ ไข้้หรืือความตาย อันั เป็น็ ทุกุ ข์ท์ ี่แ�่ สนสาหัสั ของมนุษุ ย์โ์ ดยทั่่ว� ไปก็ต็ าม” ครั้ง� แรกที่ค�่ ุณุ หมอนิธิ ิพิ ัฒั น์พ์ บ ท่่านอาจารย์์พุุทธทาสนั้้�นท่่านกำำ�ลัังอาพาธหนััก สัังเกตได้้จากมีีสายให้้ออกซิิเจน ซึ่�งเป็็นสายยางเล็็กๆ จ่่อเข้้าจมููกเพื่่�อช่่วยการหายใจของท่่าน อาการภายนอกของ ท่า่ นพบว่่าท่่านหายใจหอบปานกลาง แต่่ท่า่ นไม่่ได้้แสดงออกถึึงอาการทุกุ ข์ท์ รมาน แต่ก่ ลับั มีีท่ว่ งท่า่ ที่ย่� ังั ดููสงบ ราวกับั ว่า่ ไม่ใ่ ช่เ่ รื่อ่� งทุกุ ข์ร์ ้้อนอะไร ซึ่ง� นายแพทย์น์ ิธิ ิพิ ัฒั น์์ ไม่เ่ คยพบเห็น็ ในผู้ป�้ ่ว่ ยทั่่ว� ไป แม้้ว่า่ ท่า่ นจะอาพาธด้้วยโรคหัวั ใจวายและมีีการติดิ เชื้อ� ในทางเดิินหายใจส่่วนบน ซึ่�งแพทย์์แนะนำ�ำ ให้้ท่่านไปรัักษาตััวในโรงพยาบาลที่�่มีี อุุปกรณ์์พรัักพร้้อม แต่่ท่่านอาจารย์์พุุทธทาสกลัับตอบกลัับอย่่างนุ่�มนวลว่่า ท่่านอยากให้้ทำำ�การรักั ษาอยู่่�ที่�วััดจะเหมาะสมกว่่า โดยท่่านให้้เหตุุผลว่่า “อาตมาอยากให้้การอาพาธและการดููแลรัักษานั้้�นเป็็นไปแบบธรรมชาติิ ธรรมดาๆ เหมืือนกัับการอาพาธของพระสงฆ์์ทั่่�วไปในสมััยพุุทธกาล และขอใช้้ แผ่่นดิินนี้้�เป็็นโรงพยาบาล” 86

พุุทธทาสจักั อยู่่ไ� ปไม่่มีตี าย แม้้ว่่าท่่านอาจารย์์พุุทธทาสจะเข้้าใจกระบวนการรัักษาที่�่แพทย์์แผนปััจจุุบััน แนะนำ�ำ แต่่ที่่�ท่่านปฏิิเสธกระบวนการรัักษาที่่�ว่่าขััดกัับทััศนะและหลัักการที่�่ท่่าน เชื่อ่� ถืืออยู่� และแม้้ว่า่ คณะแพทย์ท์ ั้้ง� หลายจะโน้้มน้้าวหรืือเสนอแนวทางรักั ษาอย่า่ งไร ท่า่ นอาจารย์พ์ ุทุ ธทาสก็ย็ ังั คงปฏิเิ สธ โดยท่า่ นได้้ให้้เหตุผุ ลเพิ่่ม� เติมิ ว่า่ “การรักั ษาตัวั เอง ตามธรรมชาติิเป็็นสิ่่�งที่�เ่ หมาะสม อาตมาถืือหลักั นี้้ม� าแต่่ไหนแต่่ไรแล้้ว ให้้ธรรมชาติิ รัักษา ให้้ธรรมะรัักษา ส่่วนคุุณหมอก็็ช่่วยผดุุงชีีวิิตให้้มัันโมเมๆ ไปได้้ อย่่าให้้ตาย เสีียก่อ่ น ขอให้้แผ่น่ ดินิ นี้้เ� ป็น็ โรงพยาบาล แล้้วธรรมชาติกิ ็จ็ ะรักั ษาการเจ็บ็ ป่ว่ ยต่า่ งๆ ได้้เอง ได้้เท่่าไรก็็เอาเท่่านั้้�น ไม่่ควรมีีอายุุมากกว่่าพระพุุทธเจ้้า ธรรมชาติิจะเป็็น ผู้�ร้ ักั ษา ทางการแพทย์์หยููกยาต่า่ งๆ ช่่วยเพีียงอย่า่ เพิ่่ง� ตาย” และ “การเรีียนรู้ช้� ีีวิติ ใกล้้ตาย ทำำ�ให้้มีีปััญญาที่�ส่ มบููรณ์ข์ึ้�น เราจะศึกึ ษาความเจ็็บ ความตาย ความทุุกข์ใ์ ห้้ มันั ชัดั เจน “ไม่่สบายทุกุ ทีีก็็ฉลาดขึ้้�นทุุกทีีเหมือื นกััน” 87

สวนโมกข์์ทุุกที่�่ พุทุ ธทาสทุุกคน Everywhere Suanmokkha, Everyone Buddhadasa เมื่อ่� ท่า่ นอาจารย์พ์ ุทุ ธทาสอาการทุเุ ลาลงแล้้ว ท่า่ นให้้ข้้อคิดิ เกี่ย�่ วกับั การรักั ษา ของแพทย์์แผนปััจจุุบัันไว้้ว่่า “การแพทย์์สมััยใหม่่ควรที่�่จะหาทางทำำ�ให้้เกิิด การประสานกัันระหว่่างวิิทยาศาสตร์์ในปััจจุุบัันที่่�มุ่ �งเน้้นในเรื่�่องกายกัับเรื่�่องธรรมะ อันั เกี่ย่� วข้้องกับั จิติ และเป็น็ เรื่อ�่ งของสังั ขาร ถ้้าทำ�ำ ได้้จริงิ เมื่อ่� ไรก็จ็ ะเป็น็ ประโยชน์ต์ ่อ่ ประชาชนที่เ่� จ็บ็ ป่ว่ ยอย่า่ งแท้้จริงิ ” ทั้้ง� นี้้ท� ่า่ นอาจารย์พ์ ุทุ ธทาสใช้้วิธิ ีีการทางธรรมชาติิ ผนวกกัับการรัักษาทางการแพทย์์แผนปััจจุุบัันเท่่าที่�่จะทำำ�กัันในวััด แต่่กลัับได้้ผลดีี เกินิ คาด ท่า่ นใช้้เวลาเพีียง ๗ วันั อาการก็ฟ็ ื้น�้ ตัวั จนพ้้นขีีดอันั ตรายมาได้้ แต่ห่ ลังั จากนั้้น� เพีียง ๔ เดืือน ท่า่ นอาจารย์พ์ ุทุ ธทาสก็ป็ ่ว่ ยเป็น็ โรคเลืือดแข็ง็ ตัวั และอุดุ หลอดเลืือด ในสมองเป็็นหย่่อมๆ ซึ่�งท่่านอาจารย์์พุุทธทาสกล่่าวว่่าเป็็นการอาพาธที่่�รุุนแรง ที่�่สุุดเมื่่�อเทีียบกัันการอาพาธครั้�งอื่�่นๆ ที่�่ผ่่านมา เนื่�่องจากท่่านไม่่สามารถใช้้ สติิสััมปชััญญะของท่่านควบคุุมสิ่�งต่่างๆ ได้้เหมืือนกัับการอาพาธที่�่เกิิดกัับอวััยวะ สำ�ำ คัญั ส่ว่ นอื่น�่ ๆ อย่า่ งไรก็ต็ ามหนึ่่ง� เดืือนหลังั จากการรักั ษาของคณะแพทย์์ ความทรงจำ�ำ ส่่วนใหญ่่ของท่่านก็็กลัับคืืนมา ท่่านสามารถใช้้ความคิิดเพื่�่อเขีียนหนัังสืือได้้ครั้�งละ นานๆ ขึ้น� และสามารถแสดงธรรมได้้ตามสมควร อย่า่ งไรก็ต็ ามท่า่ นยังั มีีอาการเพลีีย ไม่่อยากอาหาร และไม่่สามารถใช้้ความคิิดได้้เต็็มที่�่เหมืือนก่่อน ทั้้�งนี้้�ก่่อนปััจฉิิม อาพาธ ท่่านอาจารย์์พุุทธทาสรู้้�สึึกว่่าสัังขารท่่านไปไม่่ไหวแล้้ว ท่่านมัักพููดถึึงเรื่่�อง พระนิิพพานบ่่อยขึ้�นกัับทุุกคนที่่�มาพบท่่าน โดยท่่านเน้้นเรื่�่องที่่�สุุดแห่่งทุุกข์์ อีีกทั้้�ง ท่า่ นมีีการเตรีียมการเรื่อ่� งมรณภาพของท่า่ น ทั้้ง� การทำ�ำ พินิ ัยั กรรมเพื่อ�่ สั่ง� เสีียเรื่อ�่ งการ จัดั การศพ พร้้อมทั้้ง� ให้้เริ่ม� สร้้างที่เ�่ ก็บ็ ศพของท่า่ นในบริเิ วณด้้านหลังั ศาลาธรรมโฆษณ์์ ตั้�งแต่่เดืือนมีีนาคม พ.ศ. ๒๕๓๖ อีีกทั้้�งเจ็็ดเดืือนก่่อนมรณภาพท่่านได้้ยุุติิเรื่่�อง ทางโลกทั้้ง� หมด ต่อ่ มาในวันั อังั คารที่�่ ๒๕ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๕๓๖ ท่า่ นอาจารย์พ์ ุทุ ธทาส อาพาธด้้วยโรคเส้้นโลหิติ ในสมองแตก ท่า่ นได้้ถููกส่ง่ ตัวั ไปรักั ษาที่โ�่ รงพยาบาลศิริ ิริ าช 88

พุุทธทาสจัักอยู่ไ่� ปไม่่มีตี าย และในวัันพุุธที่่� ๗ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๕๓๖ ท่่านติิดเชื้�อในกระแสโลหิิตขั้�นรุุนแรง จนประมาณ ๒ นาฬิกิ า ของวันั ที่�่ ๘ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๕๓๖ คณะแพทย์จ์ ึงึ ตัดั สินิ ใจนำ�ำ ท่า่ นอาจารย์พ์ ุทุ ธทาสกลับั สวนโมกข์์ ท่า่ นอาจารย์พ์ ุทุ ธทาสเดินิ ทางมาถึงึ สวนโมกข์์ เวลา ๑๐.๓๐ นาฬิิกา ในเวลา ๑๑.๒๐ นาฬิิกา ของวัันพฤหััสบดีีที่�่ ๘ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๕๓๖ ชีีพจรของท่า่ นหยุดุ เต้้นและท่า่ นอาจารย์พ์ ุทุ ธทาสได้้มรณภาพโดยสงบ แม้้ว่า่ สังั ขารของท่่านอาจารย์พ์ ุุทธทาสจะดับั ขัันธ์ล์ งไปแล้้ว แต่่ผลงานที่่ท� ่า่ นทิ้้ง� ไว้้ก็็ ยัังทรงคุุณค่่าอย่่างมิิเสื่่�อมคลาย และสิ่�งที่่�ท่่านได้้ทำ�ำ ไว้้กัับโลกก็็ยัังผลิิดอกออกผล อยู่่�จนถึึงทุุกวัันนี้้� ท่่านได้้ทำำ�หน้้าที่่�ของท่่านอย่่างสมบููรณ์์และเป็็นต้้นแบบสำ�ำ หรัับ การเป็็นพุุทธทาสให้้เราได้้เดิินตาม อีีกทั้้�งท่่านยัังมีีความกล้้าหาญในการเผชิิญ วาระสุุดท้้ายอย่่างสมกัับที่�่เป็็นทาสของพระพุุทธองค์์ ทั้้�งนี้้�เพราะท่่านได้้สร้้างเหตุุ ที่�่ดีีไว้้แล้้วผลที่่�ตามมาย่่อมดีีอย่่างไม่่สามารถหลีีกเลี่�่ยงได้้ ดัังคำำ�กล่่าวของท่่านที่�่ว่่า “ถ้้าวัันนี้้ถ� ููกต้้องก็ไ็ ม่ต่ ้้องกลัวั พรุ่่�งนี้้�” ทั้้�งนี้้� ท่า่ นได้้อธิิบายเพิ่่ม� เติิมไว้้ดัังนี้้� “โลงศพของอาตมาคืือความดีีที่่�ทำำ�ไว้้บนโลกด้้วยการ เผยแผ่่พระธรรม ป่่าช้้าสำำ�หรัับอาตมาก็็คืือบรรดา ประโยชน์แ์ ละคุณุ ทั้้ง� หลายที่ท่� ำ�ำ ไว้้ในโลกเพื่อ�่ ประโยชน์แ์ ก่่ เพื่อ่� นมนุษุ ย์์ และขอชักั ชวนให้้ท่า่ นทั้้ง� หลายถืือหลักั เกณฑ์์ อย่า่ งเดีียวกันั ว่า่ โลงศพของเราก็ค็ ืือความดีีที่ท�่ ำ�ำ ไว้้บนโลก ป่า่ ช้้าของเราก็ค็ ืือประโยชน์ท์ ั้้ง� หลายที่เ่� ราได้้ช่ว่ ยกันั ทำ�ำ ไว้้ เพื่�อ่ ประโยชน์แ์ ก่่เพื่่อ� นมนุษุ ย์”์ 89

สวนโมกข์์ทุุกที่�่ พุทุ ธทาสทุุกคน Everywhere Suanmokkha, Everyone Buddhadasa ฌาปนสรีีระสถานสถููป ท่่ า น อ า จ า ร ย์์ พุุ ท ธ ท า ส ภิิ ก ขุุ มรณภาพอย่า่ งสงบ ณ สวนโมกขพลาราม เมื่�่อวัันที่�่ ๘ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๕๓๖ โดยงานบรรจุุศพของท่่านนั้้�นเป็็นไป อย่่างเรีียบง่่ายดัังที่�่ระบุุไว้้ในพิินััยกรรม ไม่่มีีการขอพระราชทานโกศ ไม่่มีี พิิธีีรดน้ำ�ำ� ศพ ไม่่มีีพิิธีีสวดศพ มีีเพีียง การแสดงธรรมกถาก่่อนการบรรจุุศพ ร่่างของท่่านบรรจุุลงหีีบไม้้รองด้้วย 90