ไทยสกลรวมเผ่า รากเหง้าเดียวกัน

ไทสกลรวมเผา่ รากเหงา้ เดียวกนั สพสนั ติ์ เพชรคำ อภนิ นั ทนาการ โดย องคก ารบริหารสวนจงั หวัดสกลนคร

ไทสกลรวมเผา่ รากเหง้าเดียวกัน สพสนั ต์ิ เพชรคำ�

ภาพปก: สตรหี ลากหลายกลุม่ ชาตพิ ันธ์ขุ องเมืองสกลนคร รอรบั เสดจ็ สมเด็จพระเจา้ บรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำ� รงราชนภุ าพ เสนาบดีกระทรวงมหาดไทย เม่อื คราวเสด็จตรวจราชการมณฑลอีสาน โดยประทับ ณ เมอื งสกลนคร ระหวา่ งวนั ที่ 14-16 มกราคม พ.ศ. 2449 ที่มา: สำ� นกั หอจดหมายเหตแุ หง่ ชาติ กรมศิลปากร

คำ� น�ำ หนังสือเล่มนี้ เป็นความมุ่งมั่นอย่างตั้งใจ ของคณะผู้จัดท�ำ ผู้เรียบเรียงเนื้อหา เพ่ือน�ำเสนอความเป็นมาของเส้นทาง และวิถีชีวิต ของ “ไทบา้ น” ตลอดจนชาติพนั ธข์ุ องชาวสกลนครหกชนเผา่ อนั เป็น สิ่งที่ผู้คนสัมผัสได้ แต่มีบางอย่างท่ีขาดหายไปและมีบางอย่างเพ่ิมเติม เขา้ มาตามวิถีของโลกที่เปล่ียนไปตามกาลเวลา ดังนั้น หนงั สอื เลม่ นีจ้ งึ เปน็ การเตมิ เต็มประวตั ศิ าสตร์ทเ่ี พ่ิมเติม และขาดหายไป ตลอดทง้ั เชอ่ื มโยงตง้ั แตอ่ ดตี มาจนถงึ ปจั จบุ นั โดยเนน้ ยำ�้ “ชาตพิ นั ธ”์ุ เปน็ องคป์ ระกอบสำ� คญั เพอ่ื ใหผ้ คู้ นในสงั คมไดเ้ ขา้ ใจถงึ บรบิ ทรากเหงา้ ของเผา่ พนั ธ์ุ “ไทสกล” เพ่ือถักทอสายใยที่ผูกพัน สอดประสานความรัก - ความสามัคคี อันจะเป็นแรง ผลักดันให้ “แผ่นดินเกิด” ได้รับการพัฒนาตามทิศทางที่สอดคล้องกับความเจริญของโลก จบั มือกันดว้ ยความสำ� นกึ ในบุญคุณของแผน่ ดิน และไม่ลืมรากเหง้าของ “ชาตพิ นั ธ์”ุ ของตนเอง หวงั ว่าหนังสือเลม่ น้ี จะเปน็ เสมอื นประกายไฟเล็กๆ ท่ีจะน�ำทางใหเ้ กิดแสงสวา่ งขึ้นใน อนาคต และเกดิ ประโยชนใ์ นความรกั ในเผา่ พนั ธ์ุ - ความสามคั คี เพอ่ื วางรากฐานประวตั ศิ าสตร์ - การศึกษา วิถีชีวิตเพื่อองค์ประกอบในการสร้างคนรุ่นใหม่ ท่ีจะเติบโตมาเป็นพลังของชาติ และพลังของทอ้ งถิ่น แบบมจี ติ สำ� นึกรกั บ้านเกิด เป็นเคร่ืองมือช้นี �ำในทอ้ งถิน่ ท้ายสุดน้ี ขอนอ้ มคารวะผูเ้ รียบเรียง คณะผู้จัดทำ� ตลอดจนผเู้ กยี่ วขอ้ งทุกทา่ น ด้วยความนอบนอ้ มและจรงิ ใจท่ไี ดน้ �ำเสนอสาระดี ๆ ผ่านหนงั สอื เล่มนี้ ดว้ ยจติ คารวะ ชยั มงคล ไชยรบ นายกองค์การบริหารสว่ นจงั หวดั สกลนคร

คำ� น�ำผู้เรียบเรยี ง “ไทสกล” เปน็ คำ� ประสมสองคำ� คือ คำ� วา่ “ไท” หมายถงึ “คน” กับค�ำว่า “สกล” หมายถึง “เมอื งสกลนคร” ไทสกลจึงหมายถึง “คนสกลนคร” หรอื คนท่ีมถี นิ่ อาศยั อยู่ในจังหวดั สกลนคร ทำ� ให้ “ไทสกล” ประกอบดว้ ยผ้คู นทม่ี าจากหลากหลายกลุ่มชาติพันธ์ุ เช่น ไทญ้อ, ไทลาว, ภไู ท (ผูไ้ ท), ไทโส้ (คนบรู), ไทโยย้ , ไทกะเลงิ รวมถึงคนไทยเชอ้ื สายจนี และคนไทย เชื้อสายเวียดนาม ผู้คนเหล่าน้ีต่างพากันอพยพเข้ามาต้ังถิ่นฐานและกระจายตัวออกไปอยู่ อาศัยอย่าง “ปะปนกัน” ตามพื้นที่อ�ำเภอต่างๆ จนเกิดการผสมผสานทาง “วิถีวัฒนธรรม” เปรียบเสมอื นการอยู่รว่ มกนั แบบ “ไทสกลรวมเผ่า รากเหงา้ เดยี วกนั ” สาระสำ� คญั ของหนงั สอื ประกอบดว้ ยเนอ้ื หา “ประวตั ศิ าสตรช์ าตพิ นั ธ”์ุ ของเมอื งสกลนคร เริม่ จากคำ� ถามสำ� คัญวา่ สกลนครมาจากไหน? สกลนครอยทู่ ีไ่ หน? สกลนครมคี วามเป็นมา อยา่ งไร? และ ไทสกลรวมเผา่ รากเหงา้ เดียวกัน ท่ีอธบิ ายถึงความหลากหลายของกลุ่มชาติพนั ธ์ุ เมืองสกลนคร ขอขอบคุณ “องค์การบรหิ ารสว่ นจงั หวัดสกลนคร” ท่เี หน็ ความส�ำคญั ในการเสริมสรา้ ง องคค์ วามรู้ “ทอ้ งถนิ่ ” โดยเฉพาะทางดา้ นประวตั ศิ าสตร์ชาติพนั ธ์ุท้องถิ่นของสกลนคร เนือ่ งจาก ความรแู้ ละความเขา้ ใจทางดา้ น “รากเหงา้ ทางวฒั นธรรม” นนั้ เปน็ “กญุ แจ” สำ� คญั ในการสรา้ ง ส�ำนึกร่วมของท้องถิ่นให้แก่ นักเรียนนักศึกษาและบุคคลทั่วไป เพื่อให้เกิด “พลังของท้องถ่ิน” ทีใ่ ห้ความสำ� คญั เพื่อการพัฒนา “มาตภุ ูมิ” บา้ นเกิดเมอื งนอนของตนเอง เนอื้ หาหนังสือเล่มนผ้ี ู้เขยี นพยายามสรุปความ และเนน้ อธิบายด้วยภาพประกอบมากกวา่ 100 ภาพทง้ั นีเ้ พอื่ ให้เกดิ ความเหมาะสมกบั เด็กนักเรยี นในโรงเรยี นประถมศกึ ษาและมธั ยมศึกษา เปน็ ส�ำคญั และหวงั เป็นอย่างยง่ิ วา่ คงให้ “คุณประโยชนท์ างวิชาการ” ต่องานประวตั ศิ าสตร์ ท้องถ่นิ อันเป็นกญุ แจส�ำคัญในการสร้าง “ส�ำนึกร่วมของท้องถิน่ ” ใหแ้ ก่เดก็ และเยาวชนของเรา ใหค้ งอยู่สบื สานตอ่ ไป. ผศ.ดร. สพสันติ์ เพชรคำ� กันยายน 2562

สารบัญ 1. สกลนครมาจากไหน ? 11............................................................................................................................................................................................................................................................................ ชือ่ เมือง “สกลนคร” มาจากไหน ? 11● ......................................................................................................................................................................................... ● ตำ� นาน “ก�ำเนดิ เมืองหนองหานหลวง” กับ ต�ำนาน “ผาแดงนางไอ”่ : เก่ยี วขอ้ งกบั เมอื งสกลนครอยา่ งไร ? ............................................................................................................................................................................. 15 2. สกลนคร...อยู่ทไ่ี หน ? 21............................................................................................................................................................................................................................................................................ สกลนครอย่ใู นภาคอีสาน 21● .................................................................................................................................................................................................................................. สภาพท่ัวไปสกลนครเป็นอย่างไร ? 24● ........................................................................................................................................................................................... 3. สกลนครมคี วามเป็นมาอย่างไร ? 31................................................................................................................................................................................................................................ สกลนครสมัยกอ่ นประวัติศาสตร์ 31● ...................................................................................................................................................................................................... 1. ศิลปะถ้�ำสมัยก่อนประวัติศาสตรใ์ นสกลนคร 31.................................................................................................................................................... 1.1 ภาพเขียนสผี าผักหวาน ภูผาเหลก็ 31................................................................................................................................................................. 1.2 ภาพสลักถ�ำ้ ผาลาย ภูผายนต์ 32.................................................................................................................................................................................. 1.3 ภาพสลกั ถำ้� มว่ ง ภูก่อ 32............................................................................................................................................................................................................. 1.4 ภาพสลกั ถ้ำ� พระด่านแรง้ ภูดงสามปี ......................................................................................................................................................... 32 2. สมัยวัฒนธรรมบ้านเชยี งในสกลนคร 33.............................................................................................................................................................................. สกลนครสมัยประวตั ศิ าสตร์ 34● ....................................................................................................................................................................................................................... 1. สกลนครยุควัฒนธรรมทวารวดี (ประมาณพทุ ธศตวรรษที่ 14-16) ................................................................ 34 2. สกลนครยุควัฒนธรรมเขมรหรอื ขอม (ประมาณพทุ ธศตวรรษ 16-18) ................................................. 36 3. สกลนครยุควัฒนธรรมลา้ นชา้ ง (ประมาณพุทธศตวรรษที่ 19-24) ................................................................ 40 4. สกลนครสมัยธนบุรี 41........................................................................................................................................................................................................................................... 5. สกลนครสมัยรัตนโกสนิ ทรต์ อนตน้ (รัชกาลที่ 1-3) ........................................................................................................................ 42 6. สกลนครสมยั รตั นโกสินทรย์ ุคปรบั ปรุงประเทศ (รัชกาลท่ี 4-7) ............................................................................ 44 4. ไทสกลรวมเผ่า รากเหง้าเดียวกนั 51................................................................................................................................................................................................................................. ● การอพยพเคลื่อนยา้ ยและการตั้งถ่ินฐานของกล่มุ ชาตพิ ันธ์บุ ริเวณเมืองสกลนคร ...................... 52 ● ความหลากหลายของกลุ่มชาติพนั ธ์ุ “ไทสกล” .................................................................................................................................................... 54 1. กลุม่ ชาติพันธุ์ไทลาว 54......................................................................................................................................................................................................................................... 2. กล่มุ ชาติพันธผ์ุ ู้ไทหรือ “ภไู ท” 54...................................................................................................................................................................................................... 3. กลมุ่ ชาติพันธ์ุไทญ้อ 56.......................................................................................................................................................................................................................................... 4. กลุม่ ชาติพันธ์ุไทโส้ 57.............................................................................................................................................................................................................................................. 5. กลุ่มชาติพันธไ์ุ ทโย้ย 58......................................................................................................................................................................................................................................... 6. กลมุ่ ชาติพันธุไ์ ทกะเลงิ 58................................................................................................................................................................................................................................. 7. กลุ่มชาวไทยเชอื้ สายจนี 59............................................................................................................................................................................................................................. 8. กลุ่มชาวไทยเชอื้ สายเวยี ดนาม 60..................................................................................................................................................................................................... ● วัฒนธรรมการแตง่ กายของกลุ่มชาตพิ นั ธส์ุ กลนคร ................................................................................................................................... 61

สารบญั ภาพ ภาพ 1 หนองหาน เมอื งสกลนคร 11 ภาพ 2 ประตเู มอื งสกลนคร 11 ภาพ 3 สะพานหิน ก่อสร้างในสมัย “วัฒนธรรมขอม” บรเิ วณทางเขา้ เมอื งสกลนคร 12 ภาพ 4 ภาพถ่ายทางอากาศเมอื งโบราณสกลนคร ปี พ.ศ.2495 เปน็ การวางผงั เมอื งแบบ วัฒนธรรมขอมลักษณะเมืองประกอบด้วย คนู �้ำคันดนิ ถนน สะพาน และบาราย (สระพงั ทอง) 12 ภาพ 5 จารึกพระมหาพรหมเทโวโพธสิ ัตว์ (จารกึ วดั บ้านท่าวัด) วดั กลางศรเี ชยี งใหม่ บา้ นท่าวัด ตำ� บลเหล่าปอแดง อ�ำเภอเมืองสกลนคร จงั หวัดสกลนคร 13 ภาพ 6 ซมุ้ รับเสด็จเสนาบดมี หาดไทย ตรวจราชการเมอื งสกลนคร ปี พ.ศ. 2449 13 ภาพ 7 ขบวนแห่เทยี นเข้าพรรษาของ “ไทสกล” เมอื งสกลนคร ปี พ.ศ. 2495 14 ภาพ 8 ประติมากรรมนูนต่ำ� ประตเู มืองสกลนคร แสดง “ขนุ ขอม” ราชนัดดาของกรงุ อินทปฐั นคร พาราษฎรอพยพแยกวงศต์ ระกูลมาสร้างบา้ นแปงเมืองอยู่รมิ หนองน�้ำใหญ่ 15 เรยี กว่าเมอื ง “หนองหานหลวง” ภาพ 9 ประตมิ ากรรมนูนตำ่� ประตเู มืองสกลนคร แสดง “ขนุ ขอม” เจ้าเมอื งหนองหานหลวง 16 ใหก้ ำ� เนิดราชบุตร และเกิดมหศั จรรยม์ ี “น�้ำพ”ุ เกิดขึ้นบรเิ วณท่ีตง้ั เมอื ง จงึ ตั้งชือ่ ราชบตุ รว่า “สรุ ะอุทกกมุ าร” 16 ภาพ 10 ประติมากรรมนนู ต่ำ� ประตูเมอื งสกลนคร แสดง “พญาสรุ ะอทุ ก” แสดงอทิ ธฤิ ทธ์ิ กบั “ธนมลู นาค” 17 ภาพ 11 ประติมากรรมนูนตำ่� บริเวณประตเู มืองสกลนคร แสดงเหล่าทหารและนายพราน ลอ้ มจบั “ฟา่ นด่อน” หรือ อีเกง้ เผือก ที่ “ธนมูลนาค” แปลงร่างมา 18 ภาพ 12 ประติมากรรมนนู ตำ่� บริเวณประตเู มืองสกลนคร แสดง “พญาสุระอุทก” ต่อสกู้ ับ “ธนมลู นาค” เกิดเร่ืองราวในต�ำนานเมืองหนองหานหลวงลม่ 20 ภาพ 13 ประตมิ ากรรมนูนตำ�่ ประตูเมืองสกลนคร แสดง “พญาสุวรรณภิงคาระ” 21 สร้างเมอื งหนองหานหลวงขน้ึ ใหม่บรเิ วณ “ภูน้ำ� ลอด” ท่ีมีรอยพระพทุ ธบาท 22 ณ “วดั พระธาตุเชิงชมุ ” ในปัจจบุ ัน 22 ภาพ 14 แสดงเขตจังหวัดในภาคอสี าน ภาพ 15 ลกั ษณะภมู ิประเทศของภาคอีสาน บรเิ วณแอง่ โคราชและแอ่งสกลนคร 23 ภาพ 16 แผนท่ีแสดงแหลง่ ฟอสซิล (Fossil) ไดโนเสาร์ บรเิ วณเทอื กเขาภูพาน 23 ภาพ 17 ซากบรรพชีวนิ หรือ ฟอสซลิ (Fossil) “กระดูกไดโนเสาร”์ พบเปน็ จำ� นวนมาก 23 บริเวณภเู พก็ เทือกเขาภพู าน จังหวดั สกลนคร ภาพ 18 รอยเท้าไดโนเสาร์ พบเปน็ บริเวณกวา้ งทีอ่ �ำเภอทา่ อเุ ทน จงั หวดั นครพนม 23 ภาพ 19 บริเวณไมก้ ลายเป็นหนิ พบเปน็ บริเวณกวา้ งของภูผาเหลก็ เทอื กเขาภูพาน จังหวัดสกลนคร 24 ภาพ 20 ซากบรรพชีวนิ (Fossil) ของกระดูกไดโนเสารจ์ ำ� นวนมาก บรเิ วณภูเพ็ก เทอื กเขาภูพาน 25 หมูบ่ ้านภเู พก็ ตำ� บลนาหัวบอ่ อำ� เภอพรรณานคิ ม จังหวัดสกลนคร 25 ภาพ 21 แผนท่แี สดงท่ีตง้ั และอาณาเขตจังหวัดสกลนคร 26 ภาพ 22 แผนที่แสดงการแบ่งเขตการปกครอง 18 อ�ำเภอ จังหวัดสกลนคร 27 ภาพ 23 เทือกเขาภพู าน ภาพ 24 ประเพณีแข่งเรือยาวบรเิ วณ “หนองหาน” จังหวดั สกลนคร ภาพ 25 หนองหาน จงั หวดั สกลนคร

ภาพ 26 แม่น�้ำสงคราม ชว่ งฤดูแลง้ 28 ภาพ 27 ลำ� นำ้� ยาม อำ� เภออากาศอ�ำนวย จงั หวัดสกลนคร 28 ภาพ 28 ลำ� น�้ำอนู อำ� เภอนิคมนำ�้ อนู จังหวัดสกลนคร 28 ภาพ 29 ต้นล�ำนำ�้ พงุ อำ� เภอภพู าน จังหวัดสกลนคร 29 ภาพ 30 ลำ� น้�ำก�่ำ ต้นก�ำเนดิ ทหี่ นองหาน จังหวัดสกลนคร ไหลลงสู่แม่น้�ำโขง บริเวณบ้านน�้ำก�่ำ อำ� เภอธาตพุ นม จงั หวดั นครพนม 29 ภาพ 31 บ่อเกลือบา้ นกดุ เรือคำ� อำ� เภอวานรนิวาส จังหวัดสกลนคร 29 ภาพ 32 ป่าเต็งรังเปน็ ปา่ ผลดั ใบภาคตะวนั ออกเฉยี งเหนือ บรเิ วณปา่ เทอื กเขาภพู าน 30 ภาพ 33-34 ภาพเขียนสสี มยั ก่อนประวตั ศิ าสตร์ ณ ผาผักหวาน บ้านภูตะคาม ตำ� บลทา่ ศลิ า 31 อ�ำเภอส่องดาว จงั หวดั สกลนคร ภาพ 35-36 ถ�้ำผาลาย ภูผายนต์ บา้ นนาผาง ตำ� บลกกปลาซวิ อ�ำเภอภูพาน จงั หวดั สกลนคร 32 ภาพ 37 ภาพสลักถ�้ำพระดา่ นแรง้ ณ บา้ นหว้ ยหวด ตำ� บลจานเพ็ญ อำ� เภอเต่างอย จังหวัดสกลนคร 32 ภาพ 38 ภาชนะเครื่องปัน้ ดินเผา และโครงกระดกู มนษุ ย์สมัยวัฒนธรรมบ้านเชยี ง จากแหลง่ โบราณคดีบ้านดอนธงชยั อ�ำเภอสว่างแดนดิน จงั หวัดสกลนคร 33 ภาพ 39 หลมุ ขุดค้นทางโบราณคดี กลุ่มวฒั นธรรมบ้านเชยี ง อายุราว 3,500–1,500 ป ี ณ แหลง่ โบราณคดีวัดชัยมงคล บ้านดอนธงชัย อ�ำเภอสวา่ งแดนดิน จงั หวัดสกลนคร 34 ภาพ 40-41 แสดงใบเสมาหนิ ทราย ศลิ ปะทวารวดี ณ วัดกลางศรีเชียงใหม่ บา้ นท่าวดั ต�ำบลเหลา่ ปอแดง อ�ำเภอเมืองสกลนคร จังหวดั สกลนคร 35 ภาพ 42 พระพุทธรูปหินทรายปางสมาธิ ศิลปะทวารวดี พทุ ธศตวรรษ 14-16 ณ วดั มหาพรหมโพธิราช บา้ นท่าวดั ตำ� บลเหล่าปอแดง อ�ำเภอเมอื งสกลนคร จงั หวัดสกลนคร 35 ภาพ 43 พระพุทธรปู หินทรายปางสมาธิ ศิลปะทวารวดี พุทธศตวรรษ 14-16 พบที่ภายในคหู า องคพ์ ระธาตเุ ชิงชุม วดั พระธาตุเชิงชมุ วรวหิ าร อำ� เภอเมืองสกลนคร จงั หวดั สกลนคร 36 ภาพ 44 ทต่ี ง้ั โบราณสถานวฒั นธรรมขอมในจงั หวัดลกนคร 36 ภาพ 45 สะพานหนิ หรอื “สะพานขอม” ราวพุทธศตวรรษท่ี 16–17 37 ภาพ 46 ภาพถา่ ยทางอากาศเมืองสกลนคร เมื่อพุทธศกั ราช 2498 แสดงคนู ำ�้ คนั ดินลอ้ มรอบเมือง สกลนคร โดยเปน็ รูปแบบคตนิ ยิ มการวางผังเมอื งในวฒั นธรรมขอมโบราณ ราวพทุ ธศตวรรษ ที่ 16–17 37 ภาพ 47-49 พระธาตเุ ชิงชมุ วัดพระธาตุเชงิ ชุม วรวิหาร อำ� เภอเมอื งสกลนคร จังหวดั สกลนคร เปน็ เจดยี ์กอ่ อิฐถอื ปนู ทรงปราสาทยอดศิลปะลา้ นชา้ ง สรา้ งครอบทบั ปราสาทขอม ภายในมีวัสดุโครงสร้างหลกั เปน็ ศลิ าแลง เสากรอบประตทู างเขา้ สอู่ โุ มงคด์ า้ นทศิ ตะวันออก เปน็ หินทราย พบจารกึ อกั ษรเขมรโบราณ กล่าวถงึ การแบ่งเขตการปกครองทดี่ นิ แก่หัวหนา้ หม่บู า้ นแต่ละหมูบ่ า้ น และการกัลปนา ทาส สัตวเ์ ลีย้ ง พืช ทีน่ า 38 ภาพ 50 “พระอศิ วร” บนแทน่ รูปเคารพของศาสนาพราหมณ์-ฮินดู ศลิ ปะขอม ในพุทธศตวรรษ 16–18 พบที่วัดพระธาตเุ ชงิ ชมุ วรวิหาร อำ� เภอเมอื งสกลนคร จังหวดั สกลนคร 39 ภาพ 51 พระพทุ ธรปู ปางสมาธิ ศลิ ปะขอมหรอื เขมร พทุ ธศตวรรษ 16–18 พบทภี่ ายในคหู า องค์พระธาตุเชงิ ชุม วดั พระธาตเุ ชงิ ชุม วรวิหาร อ�ำเภอเมอื งสกลนคร จงั หวัดสกลนคร 39 ภาพ 52 ปราสาทดุม บ้านธาตดุ ุม อำ� เภอเมอื งสกลนคร จังหวัดสกลนคร สรา้ งข้ึนในศาสนาพราหมณ์–ฮนิ ดู ลกั ษณะเป็นปราสาทอฐิ 3 หลงั ตัง้ อยบู่ นฐานศิลาแลง ในแนวทิศเหนอื -ใต้ มีบาราย (สระน้ำ� ) ลอ้ มรอบ 39 ภาพ 53 ปราสาทภเู พ็ก ตำ� บลนาหวั บ่อ อ�ำเภอพรรณนานคิ ม จงั หวดั สกลนคร สร้างข้ึนในศาสนาพราหมณ–์ ฮนิ ดู ก่อด้วยหนิ ทรายขนาดใหญห่ นั หน้าทางทิศตะวนั ออก 39

ภาพ 54 ปราสาทนารายณเ์ จงเวง ณ วดั พระธาตุนารายณ์เจงเวง อ�ำเภอเมืองสกลนคร จังหวัดสกลนคร สร้างในศาสนาพรามหณ์–อนิ ดู กอ่ ดว้ ยหินทรายต้งั อยูบ่ นฐานศิลาแลง หันหนา้ ไปทางทิศตะวนั ออก 40 ภาพ 55 ปราสาทหินบา้ นพนั นา ณ บ้านพันนา ต�ำบลพนั นา อำ� เภอสว่างแดนดิน จงั หวัดสกลนคร สรา้ งขึน้ ในศาสนาพทุ ธนกิ ายมหายาน สมยั พระเจา้ ชยั วรมันที่ 7 ก่อดว้ ยหินศลิ าแลง 40 ภาพ 56 วัดพระธาตุเชงิ ชุม วรวหิ าร จงั หวดั สกลนคร ศาสนสถานอันศกั ดิ์สทิ ธ์ิทสี่ �ำคัญของ ชาวสกลนคร ในวัฒนธรรมลา้ นช้าง 40 ภาพ 57 จารึกธาตรุ า้ งบา้ นแร่ (วดั ธาตุศรีบญุ เรือง) บ้านแร่ ตำ� บลแร่ อ�ำเภอพังโคน จังหวดั สกลนคร 41 ภาพ 58 แผนท่ีแสดงตำ� แหนง่ หวั เมอื งส�ำคญั ในสมัยพระบาทสมเดจ็ พระนง่ั เกลา้ เจา้ อยูห่ ัว รชั กาลที่ 3 43 ภาพ 59 “เพี้ยเมืองสงู ” ไดร้ ับโปรดเกล้าเป็น “พระอรญั อาสา” เจ้าเมืองกุสมุ าลยม์ ณฑล พ.ศ. 2387 ปัจจบุ นั เป็นอำ� เภอสสุ มุ าลย์ จงั หวดั สกลนคร 43 ภาพ 60 อุปฮาด “โหง่นค�ำ” ได้รับโปรดเกล้าเป็น “พระยาประจันตประเทศธานี” เจ้าเมอื งสกลนคร ในปี พ.ศ. 2430 และเป็นตน้ ตระกูล “พรหมสาขา ณ สกลนคร” ในปจั จบุ นั 43 ภาพ 61 “โฮงเจา้ เมอื ง” หรือ “หอขวาง” ใช้ศูนย์บรหิ ารราชการเมืองสกลนครในอดีต 43 ภาพ 62 ราษฎรเมืองสกลนคร รับเสดจ็ กรมหลวงด�ำรงราชานุภาพ เสนาบดีกระทรวงมหาดไทย ณ บริเวณวัดพระธาตุเชงิ ชุม ดา้ นทิศเหนือ แลเห็นพระวิหารและเสนาสนะอย่ดู ้านหลัง โดยใชว้ ิธกี ารเรย่ี ไรบอกบญุ ราษฎรในการกอ่ สรา้ ง ถา่ ยเม่ือพุทธศักราช 2449 44 ภาพ 63 ข้าราชการในหัวเมอื งอสี าน สมยั รชั กาลท่ี 5 45 ภาพ 64 การเสดจ็ ตรวจราชการในภาคอีสาน เมื่อปีพทุ ธศักราช 2449 ของกรมหลวงดำ� รงราชานภุ าพ เสนาบดกี ระทรวงมหาดไทย 46 ภาพ 65 ราษฎรเมืองสกลนครเฝา้ รับเสดจ็ พระเจา้ นอ้ งยาเธอ กรมหลวงดำ� รงราชานุภาพ เสนาบดีกระทรวงมหาดไทย เมือ่ คราวเสด็จตรวจราชการมณฑลอสี าน โดยประทบั ณ เมอื งสกลนครระหวา่ งวนั ท่ี 14 –16 มกราคม พ.ศ. 2449 46 ภาพ 66 ขบวนแห่บ้ังไฟของราษฎรชาวเมืองสกลนคร ณ หนองห้างบ้ังไฟ (สนามแข่งเรือในปัจจุบนั ) ถา่ ยเม่อื ปีพทุ ธศกั ราช 2449 46 ภาพ 67 ราษฎรชาวเมืองสกลนครจุดบั้งไฟ ณ หนองห้างบัง้ ไฟ (สนามแข่งเรือในปจั จุบัน) ใกลท้ ปี่ ระทบั แรมพระเจา้ น้องยาเธอ กรมหลวงดำ� รงราชานภุ าพ เสนาบดีกระทรวงมหาดไทย ถ่ายเมื่อปพี ุทธศักราช 2449 46 ภาพ 68 ราษฎรเมอื งสกลนครหาปลาในพื้นท่ีริมหนองหาน 47 ภาพ 69 การตัดถนนบริเวณเทือกเขาภพู าน จากเมอื งสกลนครไปเมอื งกาฬสินธ์ุ เม่อื ปี พ.ศ. 2455 47 ภาพ 70 หลวงวรนิติปรีชา (วรดี พรหมสาขา ณ สกลนคร) สมาชิกสภาผู้แทนราษฎรคนแรก ของจงั หวัดสกลนคร เมอื่ วันที่ 15 พฤศจกิ ายน พ.ศ. 2476 47 ภาพ 71 รองอ�ำมาตย์ตรี ขุนถิรมยั สิทธกิ าร (กู่แก้ว พรหมสาขา ณ สกลนคร) ปลัดอำ� เภอธาตเุ ชงิ ชุม (นั่งเกา้ อ้ี) นายกเทศมนตรีเทศบาลเมอื งสกลนครคนแรก เมือ่ วนั ที่ 15 กันยายน พ.ศ. 2480 48 ภาพ 72 นายเตยี ง ศริ ิขันธ์ สมาชกิ สภาผูแ้ ทนราษฎรจังหวดั สกลนคร เมื่อวนั ท่ี 7 พฤศจกิ ายน พ.ศ. 2480 และได้รับเลอื กตดิ ต่อกันถึง 5 สมัย เปน็ รัฐมนตรี 3 สมยั ได้รับฉายาวา่ “ขุนพลภูพาน” แกนน�ำสำ� คญั ของขบวนการเสรีไทยภาคอสี าน 48 ภาพ 73 โรงเรยี น “สกลราชวิทยานกุ ลู ” จังหวัดสกลนคร เดิมตง้ั อยู่ ณ วัดกลาง (ตลาดศรีคูณเมืองในปจั จบุ นั ) เรมิ่ ดำ� เนินการเรียนการสอนเมอื่ ปพี ุทธศกั ราช 2454 48 ภาพ 74 พระบาทสมเดจ็ พระเจา้ อยู่หัวภูมิพลอดุลยเดช และสมเด็จพระบรมราชินีนาถ เสด็จพระราชด�ำเนนิ เย่ยี มราษฎรสกลนคร ครง้ั แรก เม่อื ปพี ทุ ธศักราช 2498 49

ภาพ 75 ถนนเจริญเมืองยา่ นเศรษฐกจิ เมอื งสกลนครในอดีต ถา่ ยเม่ือปีพทุ ธศกั ราช 2495 49 ภาพ 76 ถนนเจรญิ เมืองยา่ นเศรษฐกิจเมอื งสกลนครในอดตี ถ่ายเมื่อปีพทุ ธศักราช 2495 49 ภาพ 77 รา้ นขายอาหาร “ก๋วยเตยี๋ ว” บรเิ วณถนนเจริญเมอื ง ถ่ายเมือ่ ปีพุทธศกั ราช 2495 49 ภาพ 78 ศาลากลางจงั หวดั สกลนคร หลงั ท่ี 2 สร้างเมอ่ื ปพี ทุ ธศักราช 2506 ต่อมาทางราชการยกทดี่ นิ และส่ิงปลูกสรา้ งใหจ้ ดั ต้ังเปน็ โรงเรียนฝึกหดั ครสู กลนคร 50 หรอื มหาวทิ ยาลัยราชภฏั สกลนครในปจั จบุ ัน 50 ภาพ 79 เหตกุ ารณไ์ ฟไหมค้ ร้งั ใหญ่ในเทศบาลเมอื งสกลนคร เมื่อพุทธศักราช 2516 ภาพ 80 เหตุการณไ์ ฟไหมต้ ่อเนือ่ งอกี หลายคร้งั ในเทศบาลเมืองสกลนคร 50 ระหว่างพุทธศักราช 2516-2518 50 ภาพ 81 บา้ นเรอื นค้มุ วัดพระธาตุเชิงชมุ ถา่ ยเม่อื ปพี ทุ ธศักราช 2500 ภาพ 82 ผคู้ นหลายกลมุ่ ชาตพิ นั ธ์ุในมณฑลอดุ ร รอรบั เสด็จพระเจา้ น้องยาเธอ 51 กรมหลวงด�ำรงราชานภุ าพ เสนาบดกี ระทรวงมหาดไทย ถา่ ยเม่อื พ.ศ. 2449 ภาพ 83 แสดงการอพยพยา้ ยถนิ่ ฐานของกลุม่ ชาติพันธุจ์ ากฝ่ังซา้ ยแมน่ ้�ำโขงเข้ามาในเมืองสกลนคร 53 ในชว่ งประมาณปี พ.ศ. 2385 เป็นตน้ มา 54 ภาพ 84 สตรกี ลุ่มชาติพนั ธไ์ุ ทลาวในมณฑลอุดร เม่ือ พ.ศ. 2449 55 ภาพ 85-86 สตรีกลุ่มชาติพนั ธุผ์ ู้ไทหรือภไู ท ในมณฑลอดุ ร เมอ่ื พ.ศ. 2449 56 ภาพ 87 ขบวนแห่พานบายศรขี องชาวไทญ้อ ในหนองหาน เมืองสกลนคร เมอ่ื พ.ศ. 2449 56 ภาพ 88 สตรีกลุ่มชาตพิ ันธไ์ุ ทญ้อกบั อปุ กรณ์จับปลาในหนองหาน เมืองสกลนคร 56 ภาพ 89 กลุม่ ชาติพันธ์ไุ ทญอ้ มณฑลอดุ ร เมอ่ื พ.ศ. 2449 ภาพ 90 การเล่นฟอ้ นกลองตุ้ม ฟ้อนผ้าหาง ของไทญอ้ เมอื งสกลนคร ในโอกาสส�ำคัญ 56 เม่อื ปี พ.ศ. 2496 57 ภาพ 91 สตรกี ลุ่มชาติพันธไ์ุ ทโส้ ในมณฑลอดุ ร เมอื่ พ.ศ. 2465 ภาพ 92 การเล่น “สะโลอ๊อ” หรือ “สะลา” ตามความเชอ่ื ของกล่มุ ชาตพิ ันธโ์ุ ส้ 57 ในมณฑลอุดร เมอ่ื พ.ศ. 2449 57 ภาพ 93 ชายกลุม่ ชาติพนั ธุ์โสห้ รอื กระโส้ ในมณฑลอดุ ร เม่ือ พ.ศ. 2449 58 ภาพ 94 ราษฎรกลมุ่ ชาตพิ ันธกุ์ ะเลิง ในมณฑลอุดร เมือ่ พ.ศ. 2465 58 ภาพ 95 ชายกลุ่มชาตพิ ันธกุ์ ะเลงิ ในมณฑลอุดร เมื่อ พ.ศ. 2450 59 ภาพ 96 สตรีกล่มุ ชาตพิ ันธก์ุ ะเลงิ ในมณฑลอดุ ร เมอื่ พ.ศ. 2465 ภาพ 97 การทำ� ทางรถไฟสายกรงุ เทพ–นครราชสีมา ในสมยั รัชกาลท่ี 5 เป็นส่วนสำ� คัญ 59 ทำ� ให้ชาวจีนได้เข้าสูภ่ าคอสี าน 60 ภาพ 98 ยา่ นรา้ นคา้ ของชาวไทยเช้ือสายจนี ในอดตี บริเวณถนนเจริญเมือง 60 ภาพ 99 ชาวญวนในมณฑลอุดร เมอ่ื ปี พ.ศ. 2465 61 ภาพ 100 จ�ำลองการแต่งกายของกลมุ่ ชาตพิ นั ธไุ์ ทลาว 61 ภาพ 101 จ�ำลองการแต่งกายของกลุม่ ชาตพิ ันธุ์ผไู้ ทหรอื ภูไท 62 ภาพ 102 จ�ำลองการแต่งกายของกล่มุ ชาติพนั ธไ์ุ ทญอ้ 62 ภาพ 103 จำ� ลองการแตง่ กายของกลุ่มชาติพันธุไ์ ทกะเลิง 62 ภาพ 104 จำ� ลองการแต่งกายของกลมุ่ ชาติพันธุไ์ ทโส้ 63 ภาพ 105 จำ� ลองการแต่งกายของกลมุ่ ชาตพิ นั ธุ์ไทโยย้ 63 ภาพ 106 จ�ำลองการแตง่ กายของชาวไทยเช้ือสายจนี 63 ภาพ 107 จ�ำลองการแต่งกายพนื้ เมอื งของชาวไทยเชอ้ื สายเวียดนาม

ภาพ 1 หนองหาน เมอื งสกลนคร ที่มา : สพสันติ์ เพชรคำ�

1. สกลนคร..มาจากไหน ? ช่อื เมือง “สกลนคร” มาจากไหน ? “สกลนคร” เปน็ เมอื งโบราณทม่ี พี ฒั นาการและมคี วามสำ� คญั ตงั้ แตส่ มยั กอ่ นประวตั ศิ าสตรจ์ นถงึ ปจั จบุ นั เนอ่ื งจาก บรเิ วณนีม้ ี “เทือกเขาภพู าน” กับหนองน้ำ� ขนาดใหญ่คอื “หนองหาน”1 จงึ มคี วามเหมาะสมในการตั้งถ่ินฐาน อยู่อาศัย เกดิ เป็นชมุ ชนแลว้ พฒั นากลายเป็น “บา้ น” และ “เมือง” ตามลำ� ดบั สกลนครจึงเปน็ “เขตสะสม ทางวัฒนธรรม” จากการสะสมประสบการณ์วัฒนธรรมหรอื “ภมู ปิ ัญญาท้องถิน่ ” ของกล่มุ คนที่หมนุ เวียนไป มาในแต่ละยุคสมัยเป็นเงื่อนไขส�ำคัญ พัฒนาการของช่ือเมืองสกลนครปรากฏอยู่ในต�ำนานและหลักฐาน ทางประวตั ิศาสตรท์ ่เี ป็นลายลักษณอ์ กั ษร ในแตล่ ะสมยั มคี วามสัมพันธ์กับหนองหานทหี่ ล่อเลยี้ งชุมชนมาตงั้ แต่ ครง้ั โบราณกาล ท่ีมาของชอ่ื เมอื งสกลนครมี 4 ช่ือดว้ ยกัน2 ดงั น้ี ภาพ 2 ประตเู มืองสกลนคร ท่มี า : สพสนั ติ์ เพชรคำ� 1 มขี อ้ ถกเถยี งเกยี่ วกบั การเขยี นคำ� วา่ “หนองหาร” หรือ “หนองหาน” ว่าที่ถูกต้องควรสะกดด้วย “ร” หรอื “น” ในพจนานกุ รมฉบบั บณั ฑติ ยสถาน พ.ศ. 2554 พิมพ์ครัง้ ท่ี 2 ใหค้ วามหมายคำ� วา่ “หาร” หมายถึง แบ่งสว่ นเทา่ ๆ กนั และหมาย ถงึ สง่ิ ท่ีเอาไปได้, การน�ำไป, การถือเอา มักใช้ เปน็ สว่ นทา้ ยสมาส เชน่ บรหิ าร, อาหาร เปน็ ตน้ ส่วนค�ำ “หาน” พบในคำ� วา่ “ละหาน” (เทียบ เขมร) หมายถึง ห้วงน�้ำ ส่วนค�ำว่า “ละหาร” (เทยี บมาลายวู า่ Lahar) หมายถงึ ห้วงน้�ำเชน่ กัน ในหนังสือเล่มน้ีใช้ค�ำว่า “หนองหาน” เน่ืองจากตรงกับศิลาจารึกพระมหาพรหม เทโวโพธิสัตว์ พบท่ีบ้านท่าวัด อ�ำเภอเมือง สกลนคร โดยเรยี กชอ่ื เมอื งสกลนครตามชอื่ เมอื ง โบราณในอดตี วา่ “เมืองเชียงใหมห่ นองหาน” 2 สพสันต์ิ เพชรค�ำ. ประวัติศาสตร์ท้องถ่ิน สกลนคร. เชียงใหม่ : หจก.วนิดาการพิมพ์, 2560. หน้า 81

ไทสกลรวมเผ่า ภาพ 3 สะพานหิน ก่อสรา้ งในสมัย “วัฒนธรรมขอม” บริเวณทางเข้าเมอื งสกลนคร ร า ก เ ห ง ้ า เ ดี ย ว กั น ที่มา : สำ� นกั หอจดหมายเหตุแหง่ ชาติ กรมศลิ ปากร 1. เมืองหนองหานหลวง “เมืองหนองหานหลวง” ปรากฏอยู่ใน “ตำ� นานอุรังคนิทาน” วา่ เป็น “เมืองขอม” เดิมจม อยู่ใตผ้ นื น้ำ� ดว้ ยอทิ ธฤิ ทธ์ขิ อง “ธนมูลนาค” ตอ่ มา ถูกสร้างข้ึนใหม่บริเวณเมืองสกลนครในปัจจุบัน ชื่อเมือง “หนองหานหลวง” หมายถึง “เมืองแห่ง หนองน�้ำใหญอ่ ันอุดมสมบูรณ”์ ประกอบด้วยค�ำว่า “หนอง” แปลวา่ แอ่งน�้ำ “หาน” กร่อนมาจากคำ� วา่ “ละหาน” ใน ภาษาเขมร แปลว่า นำ้� “หลวง” แปลว่า ใหญ่ เมืองหนองหานหลวงจึงถูกสร้างขึ้นโดย กลมุ่ คน “วัฒนธรรมขอม” หรอื เขมรโบราณ บาง ครัง้ ผูค้ นจึงรบั ร้ทู ่วั ไปวา่ “สกลนครเมืองขอม” ภาพ 4 ภาพถา่ ยทางอากาศเมอื งโบราณสกลนคร ปี พ.ศ. 2495 เป็นการวางผังเมืองแบบวฒั นธรรมขอม ลักษณะเมืองประกอบดว้ ย คนู ำ�้ คันดนิ ถนน สะพาน และบาราย (สระพังทอง) ทมี่ า : กรมแผนท่ที หาร กระทรวงกลาโหม 12

1 สกลนคร มาจากไหน ? 2. เมอื งเชียงใหม่หนองหาน เมือง “เชยี งใหมห่ นองหาน” ปรากฏอยใู่ น ศลิ าจารกึ พระมหาพรหมเทโวโพธสิ ตั ว์ สมยั อาณาจกั ร ล้านช้างในชว่ งพุทธศตวรรษท่ี 22–23 ศิลาจารึก ดงั กลา่ วอยใู่ นวดั กลางศรเี ชยี งใหม่ บา้ นทา่ วดั ตำ� บล เหลา่ ปอแดง อำ� เภอเมอื งสกลนคร จงั หวดั สกลนคร เมอื งเชยี งใหมห่ นองหานหมายถงึ “เมอื งใหมอ่ นั เปน็ อาณาบริเวณของหนองหาน” ประกอบด้วยค�ำว่า “เชยี งใหม่” แปลว่า อาณาเขตแห่งเมือง “หนองหาน” มาจาก ชื่อแหล่งน้�ำ หนองหาน ดังนั้นเมืองเชียงใหม่หนองหาน ตามหลัก ฐานศลิ าจารกึ พระมหาพรหมเทโวโพธสิ ตั ว์ จงึ ถกู หลอ่ หลอมด้วยกลุ่มคนใน “วัฒนธรรมลาว” หรือ วัฒนธรรมล้านช้าง ภาพ 5 จารึกพระมหาพรหมเทโวโพธิสตั ว์ (จารึกวัดบ้านท่าวัด) วดั กลางศรเี ชียงใหม่ บา้ นทา่ วดั ต�ำบลเหล่าปอแดง อำ� เภอเมอื งสกลนคร จังหวัดสกลนคร ทมี่ า : สพสันติ์ เพชรคำ� 3. เมืองสกลทวาปี “เมืองสกลทวาปี” ปรากฏอยู่ในหลักฐานทางประวัติศาสตร์ยุครัตนโกสินทร์ เม่ือสมัยรัชกาลท่ี 13 ทรงโปรดเกล้าฯ ยกบา้ นธาตเุ ชงิ ชุมขึน้ เป็นเมืองสกลทวาปเี มอ่ื ปีพทุ ธศกั ราช 2329 นามเมือง “สกลทวาปี” หมายถงึ “เมอื งแห่งหนองนำ้� อันหลอ่ เลี้ยงสรรพชีวิตของผ้คู นทัง้ มวล” ประกอบด้วยค�ำวา่ ภาพ 6 ซุ้มรบั เสดจ็ เสนาบดีมหาดไทย ตรวจราชการเมืองสกลนคร ปี พ.ศ. 2449 ท่ีมา : ส�ำนักหอจดหมายเหตุแหง่ ชาติ กรมศิลปากร 3 พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจฬุ าโลก ปฐมกษตั รยิ ์แหง่ ราชวงศ์จักรี 13

ไทสกลรวมเผ่า ร า ก เ ห ง ้ า เ ดี ย ว กั น “สกล” แปลวา่ ใหญ,่ ท้งั หมดทัง้ มวล “ท” (ทะ) แปลว่า ผู้คน “วาปี” แปลวา่ หนองนำ้� หรอื บึง เมืองสกลทวาปีจึงรับเอาขนบธรรมเนียมปฏิบัติจาก “ราชอาณาจักรสยาม” ในยุครัตนโกสินทร์ ตอนต้น ยกเว้นการบริหารราชการเมืองยังคงยึดการปกครองแบบ “อาญาส่ี”4 ตามธรรมเนียมปฏิบัติของ อาณาจกั รลา้ นช้าง 4. เมืองสกลนคร “เมอื งสกลนคร” ปรากฏครั้งแรกในหลักฐานทางประวัติศาสตรย์ ุครัตนโกสนิ ทร์ สมัยรัชกาลที่ 35 ทรงโปรดเกล้าฯ เปล่ียนชื่อเมืองใหมจ่ าก “เมืองสกลทวาป”ี มาเป็น “เมอื งสกลนคร” เมื่อปีพุทธศกั ราช 2381 และเปน็ ชือ่ เมืองทีใ่ ชม้ าจนถึงปัจจบุ นั ดว้ ยยคุ น้นั มกี ารกวาดต้อนผคู้ นทางฝ่ังซา้ ยแมน่ ้�ำโขงเขา้ มาต้ังถนิ่ ฐาในบรเิ วณนเี้ ปน็ จำ� นวนมาก ทำ� ใหม้ กี ารยกชมุ ชนเปน็ “เมอื ง” หลายเมอื งดว้ ยกนั โดยใหข้ น้ึ กบั เมอื งสกลนคร ชอื่ เมอื ง “สกลนคร” จึงหมายถึง “นครแหง่ เมอื งท้ังมวล” ประกอบด้วยคำ� ว่า “สกล” แปลว่า ใหญ,่ ท้ังหมดทัง้ มวล “นคร” แปลว่า เมือง จากล�ำดับเหตุการณ์ดังกล่าวเมืองสกลนคร จึงอยู่ภายในเขตปกครองของราชอาณาจักรสยาม และ ภายหลงั ได้เปล่ยี นแปลงชือ่ เป็น “ประเทศไทย” มาจนถึงปัจจบุ ัน ภาพ 7 ขบวนแห่เทยี นเข้าพรรษาของ “ไทสกล” เมืองสกลนคร ปี พ.ศ. 2495 ทมี่ า : ส�ำนักหอจดหมายเหตุแหง่ ชาติ กรมศลิ ปากร 4 การปกครองของลาวในอดีต ประกอบด้วยต�ำแหน่งส�ำคัญในการปกครอง 4 ต�ำแหน่งประกอบด้วย เจ้าเมือง อุปฮาด ราชวงศ์ และราชบุตร 5 พระบาทสมเดจ็ พระนั่งเกล้าเจ้าอยหู่ ัว แหง่ ราชวงศ์จกั รี 14

1 สกลนคร มาจากไหน ? ตำ� นาน “ก�ำเนิดเมืองหนองหานหลวง” กบั ต�ำนาน “ผาแดงนางไอ”่ เกย่ี วขอ้ งกบั เมอื งสกลนครอย่างไร ? จากความเปน็ มาของเมอื งสกลนคร มพี ฒั นาการมาจากเมอื งหนองหานหลวง, เมอื งเชยี งใหมห่ นองหาน, เมืองสกลทวาปี และเมืองสกลนครในปัจจุบัน ได้เกิดกระแสแสดงความคิดเห็นเกี่ยวกับต�ำนานก�ำเนิดเมือง หนองหานหลวง จนกลายเป็นข้อถกเถียงกนั ว่า ตำ� นานเมอื งหนองหานหลวงใน “ปมู เมืองสกลนคร” หรอื ปรากฏในตำ� นาน “อุรงั คนทิ าน” (ตำ� นานการเกิดพระธาตพุ นม) กับต�ำนาน “ผาแดงนางไอ่”6 ท่นี ิยมเล่ากัน ท่ัวไปวา่ เหมือนหรอื แตกต่างกันอยา่ งไร ? และตำ� นานใด ? เกย่ี วข้องกบั “หนองหานหลวง” อำ� เภอเมือง สกลนคร จงั หวดั สกลนคร ต�ำนานใด ? เก่ยี วขอ้ งกบั “หนองหานน้อย” อ�ำเภอกุมภวาปี จังหวัดอดุ รธานี หรอื “ต�ำนานฟานด่อน” ในอรุ ังคนิทาน กับ “ต�ำนานกระรอกด่อน” ในเรือ่ งผาแดงนางไอ่ มคี วามแตกต่าง กนั อย่างไร ? จากความหมายของ “ต�ำนาน” (Myth) คือ เรื่องราวของอดีตท่ีเล่าสืบต่อกันมา บางอย่างเป็น เร่อื งเลา่ เกย่ี วกบั ส่ิงศักดิส์ ทิ ธิ์ ปรากฏการณธ์ รรมชาติ ความเปน็ มาของบคุ คลส�ำคัญ บทบาทหน้าท่ีของมนุษย์ ตลอดจนขนบธรรมเนียมประเพณี พิธีกรรม อ�ำนาจเหนือธรรมชาติ ตลอดจนอธิบายถึงการก�ำเนิดโลก ก�ำเนิดมนุษย์หรือชาติพันธุ์ต่างๆ7 ดังนั้นต�ำนานจึงเป็น “เร่ืองราวของมนุษย์สร้างข้ึน” และเป็นส่วนหน่ึง ของวฒั นธรรม เพราะมนษุ ยล์ ว้ นแตผ่ กู พนั เชอ่ื มโยงกบั ธรรมชาตแิ ละสงิ่ แวดลอ้ มเหลา่ นน้ั บางครงั้ จงึ ไมส่ ามารถ อธบิ ายปรากฏการณ์ หรือเรอ่ื งราวทเ่ี กิดขึ้นบนโลกไดท้ ง้ั หมด ทำ� ให้ถกู อธิบายผ่านเร่อื งเลา่ จากตำ� นาน ต�ำนานก�ำเนิด “เมอื งหนองหาน” จึงเป็นต�ำนานเกยี่ วขอ้ งกบั “หนองน�ำ้ ” และ “สถานท่ี” (พืน้ ท)่ี อนั เกดิ จากการกระท�ำของ “พญานาค” ที่กลา่ วพาดพิงไว้ 2 เรื่องคือ “ตำ� นานอรุ ังคธาต”ุ (ตำ� นานฟานด่อน) กับ “ตำ� นานผาแดงนางไอ”่ (ต�ำนานกระรอกด่อน) มีเนอื้ หาโดยสรุปได้ดงั น้ี ตำ� นานอุรงั คนิทาน (ตำ� นานฟานด่อน) ผกู ที่ 2 กลา่ วถงึ ขนุ ขอมราชนดั ดาแหง่ กรงุ อนิ ทปฐั นคร ได้พาครอบครัวบ่าวไพร่ของตนมาสร้างเมืองข้ึนท่ี รมิ หนองหานหลวงบริเวณท่านางอาบ จงึ ใหช้ อ่ื เมือง ว่า “เมืองหนองหานหลวง” ขน้ึ กับกรงุ อนิ ทปฐั นคร ขนุ ขอมมรี าชบตุ รคนหน่งึ ชอ่ื “สรุ ะอุทกกมุ าร” เม่อื วันประสูตมิ ีอัศจรรย์บงั เกิดขน้ึ คือ มีนำ�้ พเุ กดิ ขึ้นในท่ี ใกล้กับเมือง บริเวณนั้นมีช่ือเรียกว่า “ซ่งน�้ำพุ”8 ต่อมาเจ้าสุระอุทกมีพระชนม์ครบ 15 พรรษา ขุนขอมผู้เป็นบิดาได้ถึงแก่กรรม ฝ่ายกรมการเมือง ภาพ 8 ประตมิ ากรรมนนู ต่ำ� ประตูเมอื งสกลนคร แสดง “ขุนขอม” ราชนัดดาของกรงุ อนิ ทปัฐนคร พาราษฎร จึงพร้อมกันเชิญเจ้าสุระอุทกข้ึนเป็นเจ้าเมือง ต่อมา อพยพแยกวงศต์ ระกูลมาสร้างบา้ นแปงเมืองอยู่รมิ “พญาสุระอทุ ก” มบี ตุ รชาย 2 องค์ องค์พนี่ ามว่า หนองนำ้� ใหญเ่ รยี กว่าเมือง “หนองหานหลวง” “เจา้ ภิงคาระ” ส่วนองคน์ ้องนามว่า “เจ้าค�ำแดง” ทีม่ า : สพสันต์ิ เพชรคำ� วันหน่ึงพญาสุระอุทกมีค�ำส่ังให้เสนา 6 สพสันติ์ เพชรคำ� . “หนองหานหลวง : จากเมืองขอม…ส่เู ชียงใหมห่ นองหานสเู่ มอื งสกลนคร” ใน ทางอศี าน. กรุงเทพฯ : ชนนยิ ม. ปีท่ี 2 ฉบบั ท่ี 19 เดือนพฤศจกิ ายน 2556, หนา้ 23-32 7 ปฐม หงสส์ ุวรรณ. พระพุทธรูปลา้ นนา : พลังปญั ญาทางความเช่ือและความสมั พันธ์กบั ท้องถิ่น. กรุงเทพฯ : สำ� นักงานกองทุน สนับสนุนการวิจยั (สกว.). 2555, หน้า 81-91 8 ปัจจบุ ันคือ “บา้ นน้�ำพุ” หรือ “บา้ นซง่ น�ำ้ พุ” หมู่ 4 ตำ� บลบ้านแป้น อำ� เภอโพนนาแกว้ จงั หวดั สกลนคร 15

ไทสกลรวมเผ่า ร า ก เ ห ง ้ า เ ดี ย ว กั น ขา้ ราชการ ยกพลโยธาออกตรวจอาณาเขตบา้ นเมอื ง ภาพ 9 ประติมากรรมนนู ต่ำ� ประตเู มอื งสกลนคร ของตน ครน้ั ตรวจไปถงึ ปากนำ�้ “มลู นท”ี 9 เขตตดิ ตอ่ แสดง “ขนุ ขอม” เจา้ เมอื งหนองหานหลวง ใหก้ ำ� เนดิ กับเขตกรุงอินทปัฐนคร เสนาข้าราชการทูลชี้แจง ราชบตุ ร และเกิดมหัศจรรยม์ ี “น�้ำพุ” เกดิ ข้ึนบริเวณ ว่า ท่ีน้ีเป็นที่แบ่งเขตเมืองหนองหลวงกับเมือง อินทปัฐนคร ตามล�ำน�้ำมูลท่ีจรดดงพระยาไฟ10 ท่ีตั้งเมอื ง จงึ ตงั้ ชื่อราชบตุ รวา่ “สรุ ะอทุ กกุมาร” ขุนขอมเจ้ากรุงอินทปัฐนครได้มอบอ�ำนาจให้ ท่มี า : สพสนั ติ์ เพชรคำ� “ธนมูลนาค” เปน็ ผู้รกั ษาอาณาเขตตอ่ ไป ภาพ 10 ประตมิ ากรรมนนู ตำ่� ประตูเมืองสกลนคร พญาสรุ ะอทุ กทรงพโิ รธวา่ ปกู่ บั บดิ าทำ� ไม ? แสดง “พญาสรุ ะอุทก” แสดงอทิ ธฤิ ทธ์กิ บั “ธนมลู นาค” จึงมอบอ�ำนาจให้ธนมูลนาคท่ีเป็นสัตว์เดรัจฉาน รักษาอาณาเขตบ้านเมือง พญาสุระอุทกจึงชัก ท่ีมา : สพสันติ์ เพชรคำ� พระขันธ์คู่ก�ำเนิดออกท�ำฤทธิ์ไต่ไปบนห้วงน�้ำมูลนที และแกว่งพระขันธ์แสดงฤทธ์ิข่มข่ีธนมูลนาค ธนมูล นาคโกรธก็ท�ำฤทธ์ิแสดงตนให้พญาสุระอุทกเห็น อัศจรรย์ต่าง ๆ นานา จากนั้นพญาสุระอุทกก็ ยกไพร่พลกลบั บา้ นเมืองหนองหานหลวง ฝา่ ยธนมูล นาคยังไม่ลืมความโกรธ จึงจัดก�ำลังโยธาเพื่อน งูท้ังหลายจ�ำแลงกายเป็น “ฟานเผือก”11 หรือ “ฟานด่อน” ขาวงามบริสุทธิ์ทุกตัว เดินผ่านเมือง หนองหานหลวงไปท่ีโพธ์ิสามต้น ชาวเมืองท้ังหมด เห็นจงึ นำ� เหตุขึ้นกราบเรียนพญาสรุ ะอุทก พญาสุระอุทกไม่มีตรึกตรองแต่อย่างใด ส่ังให้นายพรานท้ังหลายไปช่วยกันล้อมจับเอาเป็น มาถวาย ถ้าจับเป็นไม่ได้ให้จับตาย นายพรานรับ ค�ำสั่งแล้วก็พร้อมราษฎรท้ังหลายคนติดตามไปถึง “โพธ์สิ ามต้น”12 จึงพบฝงู ฟานดอ่ น นายพรานจดั คนเขา้ ลอ้ มฝงู นาคทส่ี ำ� แดงตวั เปน็ ฟาน ฟานตา่ งหลบ หนกี �ำบังหายตวั ไป พอถงึ “หนองบัวสรา้ ง”13 ฟาน ท�ำทีเป็นเจบ็ ขา นายพรานกับพวกเข้าลอ้ มจะจบั เอา เปน็ ก็ไมไ่ ด้ จึงยงิ ด้วยหนา้ ไมอ้ นั มีลกู หน้าไม้อาบด้วย ยาพิษ ถูกฟานด่อนเข้าที่ส�ำคัญ ธนมูลนาคคิดว่า สู้รบกับไพร่พลไม่รู้เดียงสาก็เสียฤทธิ์ จึงสูบเอา ดวงจติ ออกจากกายให้ฟานดอ่ นถงึ แก่ความตาย พอฟานดอ่ นตายแลว้ พญานาคกท็ ำ� ฤทธใ์ิ ห้ 9 แมน่ �ำ้ มลู 10 เทอื กเขาดงพระยาเย็น 11 ฟาน หรือ อีเก้ง ส่วนคำ� วา่ เผอื ก ในภาษาถน่ิ เรยี กว่า “ดอ่ น” 12 ดอนโพธิ์สามต้น ทางทิศตะวนั ตกเฉียงเหนือของหนองหาน จังหวัดสกลนคร 13 บ้านหนองบวั สร้าง 16

1 สกลนคร มาจากไหน ? ภาพ 11 ประติมากรรมนูนต�ำ่ บริเวณประตเู มืองสกลนคร แสดงเหลา่ ทหารและนายพรานลอ้ ม จบั “ฟา่ นดอ่ น” หรือ อเี ก้งเผอื ก ที่ “ธนมูลนาค” แปลงรา่ งมา ที่มา : สพสนั ต์ิ เพชรคำ� รา่ งของฟานดอ่ นใหญโ่ ตเทา่ กบั ชา้ งสาร ฝา่ ยนายพรานเหน็ ไดท้ กี ใ็ หก้ ำ� ลงั โยธาเขา้ ยกหามเอาซากฟานดอ่ น แต่ ยกไมไ่ หวด้วยความหนักเกินประมาณ นายพรานกจ็ ัดก�ำลงั เข้าลาก14 เอาซากฟานดอ่ นลงมาทางโพธ์สิ ามต้น คร้ันถึงริมหนองหานหลวงจะชักลากซากฟานด่อนสักเท่าใดก็ไปไม่ไหว นายพรานจึงใช้ม้าเร็วน�ำเหตุไปกราบ เรยี นพญาสรุ ะอทุ ก พญาสรุ ะอทุ กจงึ มคี ำ� สง่ั ใหเ้ อาเนอ้ื มาถวาย นายพรานพรอ้ มพลเมอื งจำ� นวนมากเขา้ เถอื เนอื้ ฟานด่อน 3 วัน 3 คนื กไ็ มห่ มด เนอ้ื ฟานยงั งอกทวขี ึน้ เสมอจนคนในเมืองไดร้ บั ประทานท่ัวกัน เมื่อพญาสุระอุทกได้รับประทานเน้ือฟานด่อนก็มีความสุขเกษมส�ำราญ เพราะเป็นเน้ือท่ีมีรสหวาน อย่างดีกว่าเนื้อสัตว์อื่น ฝ่ายพญานาคเม่ือรวบรวมก�ำลังโยธาได้แล้วยังไม่หายความโกรธ พากันท�ำฤทธิ์มุด ลงไปในน�้ำหนองหานหลวง พอเวลากลางคืนเงียบสงัดผู้คนต่างนอนหลับใหล พญานาคกับก�ำลังร้ีพลขุด แผ่นดนิ เมอื งใหล้ ่มลงเปน็ หนอง พญานาคตรงเข้าจับพญาสรุ ะอุทกได้กผ็ ูกดว้ ยบ่วงบาศ พนั ธนาการลากลงไป ท่ี “ธนะนที” หรือแม่น้�ำโขงในปัจจุบัน พญานาคพาร้ีพลชักลากพญาสุระอุทกเล้ียวไปงอมาคดไปอ้อมมา เพื่อทรมานร่างกายให้พญาสุระอุทกถึงแก่ความตายโดยล�ำบากเวทนา พอถึงแม่น้�ำโขงพญาสุระอุทกก็ถึง แกส่ น้ิ พระชนม์ พญานาคจึงเอาศพพญาสรุ ะอทุ กไปถวายเจา้ กรงุ อนิ ทปัฐนครซึง่ เป็นเช้ือสายวงศเ์ ดิม ฝ่ายเมืองหนองหานหลวง เจ้าภิงคาระและเจ้าค�ำแดงพร้อมกับญาติวงศ์ และประชาชนท่ีรู้สึกตัว กอ่ นจมนำ้� ตา่ งคนตา่ งวา่ ยนำ้� ออกไปอาศยั อยตู่ ามเกาะดอนกลางหนองหาน (ชาวบา้ นเชอื่ วา่ คอื “ดอนสวรรค”์ ในปัจจุบัน) ซึง่ เหลือจากก�ำลังนาคท�ำลายไม่หมด เจา้ ภิงคาระได้พาญาตวิ งศแ์ ละบา่ วไพรน่ ่งั แพข้ามมาต้ังเมอื ง อยู่ท่ี “โพนเมือง” ริมหนองหานหลวงข้างทิศใต้ เจ้าภิงคาระและเจ้าค�ำแดงพร้อมเสนาอ�ำมาตย์ไปตรวจหา ชัยภมู เิ พอื่ ตง้ั บ้านสรา้ งเมือง และเหน็ วา่ “ภนู �้ำลอดเชงิ ชมุ ” มีชยั ภูมิดแี ละเป็นท่ีประชุมรอยพระพุทธบาทด้วย เจา้ ภงิ คาระจงึ ตัง้ สัตยอ์ ธิษฐานว่า “ข้าพเจ้าจะพาครอบครวั มาตั้งบ้านสรา้ งเมอื งขึ้นท่ีภนู ำ�้ ลอดน้เี พอ่ื ปฏิบัติ รอยพระพุทธบาทด้วย ขอให้เทพยดาผู้มีฤทธ์ชิ ว่ ยอภิบาลบำ� รุงใหบ้ า้ นเมอื งวฒั นาถาวรตอ่ ไป” ขณะนน้ั มพี ญานาคตวั หนงึ่ ชอ่ื วา่ “สวุ รรณนาค” เปน็ ผรู้ กั ษารอยพระพทุ ธบาททำ� ฤทธเิ์ กลด็ เปน็ ทองคำ� ผุดขึ้นมาจากพ้ืนพสุธาดล อภิเษกให้เจ้าภิงคาระเป็นเจ้าเมืองหนองหานหลวงให้พระนามว่า “พญาสุวรรณ ภิงคาระ” และได้ราชาภิเษกกับ “พระนางนารายณ์เจงเวง” ราชธิดาของเจ้าเมืองกรุงอินทปัฐนครเป็น เอกมเหสี หนทางที่พญาธนมูลนาคชักลากพญาสุระอุทกลงไปหาแม่น้�ำโขงน้ันกลายเป็นคลองน�้ำไหลจาก หนองหานหลวงลงไปแมน่ ำ้� โขง คนทง้ั หลายจงึ เรยี กวา่ “คลองนำ้� กรรม” (ปจั จบุ นั เรยี กกนั วา่ ลำ� นำ้� กำ่� ) เพราะ พญานาคทรมานพญาสุระอุทกให้ถึงแก่มรณกรรมที่น้ัน ส่วนหนทางที่นายพรานกับชาวเมืองชักลากซาก ของฟานดอ่ นลงมา กลายเปน็ คลองนำ้� ไหลลงหนองหานหลวง คนทงั้ หลายเรียกว่า “คลองน�ำ้ ลากหรือคลอง 14 กลายเป็น “คลองชกั ลาก” 17

ไทสกลรวมเผ่า ร า ก เ ห ง ้ า เ ดี ย ว กั น ชักลาก” ฝ่ายเมืองหนองหานน้อยไม่มีผู้ครอง บ้านเมือง เสนาอ�ำมาตย์จึงได้ท�ำพิธีอธิษฐานเสี่ยง ราชรถหาผคู้ รอบครองต่อไป รถอันเทยี มดว้ ยม้าอนั มกี ำ� ลงั กพ็ ามาทเ่ี มอื งหนองหานหลวง ราชรถเกยเขา้ ไปท่ีวังของเจ้าค�ำแดง เสนาอ�ำมาตย์จึงได้ทูลเชิญ เจา้ คำ� แดงไปเปน็ เจา้ เมอื งหนองหานนอ้ ย เมอื งหนอง หานน้อยกับเมืองหนองหานหลวงจึงเป็นไมตรี พ่ีน้องกัน ส่วนอีกต�ำนานที่เกี่ยวข้องคือ “ต�ำนานผา แดงนางไอ่” (ต�ำนานกระรออกด่อน) กล่าวถึง “เมืองสุวรรณโคมคำ� ” หรือ “เมืองเอกธตี า” อยู่ ทางทศิ ใตข้ องเมอื งหนองแส เมืองน้ีมีพญาขอมเปน็ ผู้ปกครองและมีนางจันทร์เป็นมเหสี มีธิดาสาวสวย ภาพ 12 ประตมิ ากรรมนูนต่�ำ บรเิ วณประตเู มอื งสกลนคร คนหน่ึงชอื่ “นางไอค่ �ำ” พญาขอมมีนอ้ งชาย 2 คน แสดง “พญาสรุ ะอุทก” ตอ่ สกู้ บั “ธนมลู นาค” ใหป้ กครองเมอื งเชยี งเหยี นกบั เมอื งสแี กว้ มหี ลาน 3 เกดิ เร่อื งราวในต�ำนานเมอื งหนองหานหลวงล่ม ทีม่ า : สพสันติ์ เพชรค�ำ คนไปครองเมืองฟ้าแดด เมืองหงส์ และเมืองทอง เม่ือนางไอ่ค�ำมีอายุ 15 ปี ความงดงามของนาง โดง่ ดงั ไปทั่วทกุ ทิศ จนขา่ วร้ไู ปถงึ หขู อง “ทา้ วผาแดง” แหง่ เมืองผาโพง ท้าวผาแดงจงึ ข่ีมา้ แอบมาหานางไอ่ และทง้ั คู่ไดส้ มคั รรกั ใครก่ นั แล้วสญั ญากนั ว่า จะทำ� พิธีสขู่ อและแตง่ งานกันตามประเพณี ยังมีเมืองอีกแห่งหนึ่งช่ือ “ศรีสัตตนาคนหุต” มี “สุทโธนาค” ครองเมืองและมีโอรสชื่อ “ภังคี” สุทโธนาคนน้ั อพยพมาจากหนองแส เพราะผิดใจกับ “สวุ รรณนาค” ผเู้ ปน็ สหาย อนั เนอื่ งมาจากการแบ่งเนอ้ื เม่นได้น้อยกว่า จึงเกดิ การทะเลาะกนั เป็นสงครามอันยงิ่ ใหญ่ เดอื นร้อนไปถงึ พระอินทรต์ ้องสง่ เทพบตุ รลงมา ห้ามศึกสงครามและแบ่งเขตให้ท้ังสองอยู่คือ สุวรรณนาคปกครองฝั่งใต้ ส่วนสุทโธนาคครองฝั่งเหนือและ ตะวนั ออก โดยแบง่ ลงไปจรดฝง่ั ทะเล นาคทง้ั สองจงึ ขดุ คลองจากหนองแสลงสทู่ ะเล สวุ รรณนาคขดุ แมน่ ำ้� นา่ น หรือโพระมิงตั้งเมอื งนนั ทบุรี สว่ นสุทโธนาคขดุ แม่น�้ำโขงและตัง้ เมืองศรสี ตั ตนาคนหุต ครั้นถงึ กลางเดือน 6 พญาขอมทำ� บญุ บั้งไฟ จึงมใี บบอกบุญไปยงั หัวเมอื งทเ่ี ป็นบริวาร ท้าวผาแดง ไม่ได้รับใบบอกบุญ แต่ได้ทราบข่าวจึงจัดบ้ังไฟหม่ืนไปร่วมบุญเพ่ือพบนางไอ่ค�ำเป็นคร้ังที่สอง การจุดบ้ังไฟ พญาขอมใหม้ กี ารพนนั วา่ หากบงั้ ไฟของใครชนะจะยกทรพั ยส์ มบตั แิ ละนางไอค่ ำ� ให้ ในเวลาจดุ ปรากฏวา่ บงั้ ไฟ ของเมอื งอ่ืนขึ้นหมด สว่ นของพญาขอมไมข่ ้นึ และของท้าวผาแดงแตกกลางบัง้ แต่พญาขอมก็นิ่งเฉยเสียไม่ทำ� ตามสัญญา เจ้าเมืองต่างๆ จงึ พากันกลบั หมด สว่ นท้าวผาแดงกก็ ลับเมืองของตนพรอ้ มกับความทุกขเ์ พราะ ความรักและบัง้ ไฟไม่ข้ึน งานบญุ บง้ั ไฟนนั้ ทา้ วภังคีลกู ชายของสุทโธนาคไมไ่ ดน้ �ำบง้ั ไฟมารว่ มดว้ ย แต่ได้แปลงกายมาร่วมงาน ด้วยและหลงรักนางไอ่ค�ำเช่นเดียวกัน แต่ไม่มีโอกาสเข้าใกล้นางจึงพกเอาความรักกลับบ้านไป คร้ังถึงเมือง ศรสี ตั ตนาคนหตุ แลว้ กไ็ มเ่ ปน็ อนั กนิ อนั นอน จงึ ลาพอ่ เพอ่ื มาหานางไอค่ ำ� พอ่ ไดห้ า้ มไวแ้ ตไ่ มส่ ามารถหา้ มปราม ได้ เมอ่ื มาถึงเมืองเอกธตี าแล้ว ท้าวภงั คีไดแ้ ปลงกายเป็น “กระรอกดอ่ น” (กระรอกเผือก) แขวนกระดิง่ ทอง ไวท้ ี่คอปีนป่ายกระโดดไปมาตามตน้ ไม้ใกลก้ ับปราสาทนางไอ่ค�ำ นางไอค่ ำ� เห็นกระรอกด่อนกอ็ ยากได้ จงึ ให้ ตามนายพรานมาจับกระรอกด่อน นายพรานได้ยิงกระรอกด่อนด้วยธนู กระรอกด่อนก่อนตายได้อธิษฐาน ว่า “ขอให้เน้ือของข้าจงเอร็ดอร่อยและมีพอกินแก่คนท้ังเมือง” เม่ือกระรอกด่อนตายแล้ว ชาวเมือง จึงแบ่งเน้ือกันกินยกเว้นแม่หม้าย ฝ่ายบริวารของภังคีเห็นเจ้านายตนเสียชีวิตแล้วได้ไปบอกท้าวสุทโธนาค ทา้ วสทุ โธนาคโกรธมากจงึ เกณฑพ์ ลนบั หมนื่ เพอ่ื มาถลม่ เมอื งพญาขอม หากใครกนิ เนอื้ ภงั คตี อ้ งเอาใหต้ ายหมด 18

1 สกลนคร มาจากไหน ? วนั น้ันเองทา้ วผาแดงครู่ กั ของนางไอค่ �ำรอ้ นรนทนอยู่ไม่ได้ รีบข้ึน “ม้าบกั สาม” ออกจากเมอื งผาโพง มาเมืองเอกธีตา พอมาถึงนางไอ่ค�ำก็ต้อนรับด้วยความดีใจ พร้อมจัดอาหารมาเลี้ยง เม่ือท้าวผาแดงรู้ว่า เป็นเนื้อกระรอกก็ไม่กิน แล้วบอกนางไอ่ค�ำว่า กระรอกตัวนี้มิใช่กระรอกธรรมดาเป็นท้าวภังคีแปลงตนมา ใครกินแล้วบ้านเมืองจะถล่มทลาย พอตกกลางคืนกองทัพพญานาคมาถึงเมืองแผ่นปฐพีถล่มโครมครามไปท่ัว ทา้ วผาแดงจงึ พานางไอค่ ำ� ขนึ้ มา้ ซอ้ นตนเองออกจากเมอื งไปทนั ที พญานาครวู้ า่ นางไอค่ ำ� หนไี ปจงึ ตามไปตดิ ๆ แผน่ ดนิ ถล่มไปไม่หยดุ และเมอื่ มา้ บักสามหมดแรงลงท�ำใหพ้ ญานาคตามมาทัน แลว้ ใช้หางตวัดเกี่ยวเอานาง ไอ่ค�ำลงมาจากหลังม้าลงสู่บาดาล บ้านเรือนใครท่ีกินเน้ือกระรอกก็ถล่มทลายเป็นหนองน�้ำไปหมด เหลือแต่ บ้านแม่หม้ายท่ีไม่ไดก้ ิน จึงกลายเปน็ ดอนแมห่ ม้ายจนทกุ วนั น้ี สว่ นท้าวผาแดงเมือ่ กลบั ไปถึงเมอื งผาโพงแลว้ กเ็ สียใจ ท่สี ญู เสยี คนรกั ไปตอ่ หนา้ ต่อตา จึงอธษิ ฐานต่อ เทพยาดาวา่ ขอตายเพอื่ ไปตอ่ สเู้ อานางไอค่ ำ� กลบั คนื มา วา่ แลว้ จงึ กลน้ั ใจตายบนปราสาท แลว้ ไปเกดิ เปน็ หวั หนา้ กองทัพผไี ปต่อสู้กับพวกนาค กองทพั ผกี บั กองทพั นาคต่อสกู้ ันอยนู่ าน จนนำ้� ในบงึ หนองขุ่นขน้ ดนิ บนบกกลาย เป็นฝุ่นตลบไปหมด ร้อนไปถึงพระอินทร์ต้องลงมาระงับศึกให้ผีกลับเมืองผี ส่วนนาคให้ครอบครองบาดาล ตามเดมิ สว่ นนางไอค่ ำ� ใหอ้ ยทู่ เ่ี มอื งบาดาลไปกอ่ น รอจนพระศรอี ารยล์ งมาตดั สนิ วา่ ใครเปน็ สามที แี่ ทจ้ รงิ และ นางไอค่ �ำตอ้ งรอทีเ่ มอื งบาดาลจนกวา่ จะถึงวันนั้น จากเนื้อหาของต�ำนานข้างต้นพบว่า เค้าโครงท้ังสองเรื่องมีเนื้อหาคล้ายคลึงกันคือ การใช้อนุภาพ ของการกนิ “สตั ว์เผือก”15 เป็นการอธบิ ายสาเหตขุ องสภาพหนองน้ำ� ใหญใ่ นปจั จบุ ันคือ “หนองหาน” แม้ว่า ประเภทของสัตว์เผือกอาจแตกต่างกันไปจาก “ฟานด่อน” เป็น “กระรอกด่อน” อันเนื่องมาจากการน�ำ เรอื่ งราวไป “ผลิตซ้�ำ” เพ่อื อธบิ ายสภาพของหนองนำ�้ ในพน้ื ท่ี พบเหน็ ไดท้ ่ัวไปในต�ำนานหรือนิทานพ้นื บา้ นใน ทอ้ งถิน่ ต่างๆ เช่น การกนิ “ปลาไหลเผอื ก” (เอย่ี นด่อน) การกนิ เนื้อเกง้ เผอื ก (ฟานดอ่ น) หรอื การกนิ กระรอก เผอื ก (กระฮอกดอ่ น) และอนุภาพการกินสตั วเ์ ผอื กดังกลา่ วท�ำใหเ้ กิดอาเพศจนบ้านเมืองล่มตามต�ำนาน เพราะ สตั วเ์ ผอื กเปน็ สตั ว์ทีเ่ กิดจากการ “ผิดปกติ”หรือ “ผดิ ธรรมชาติ” ท่ัวไปจงึ มีความพเิ ศษของสผี วิ แตกต่างจาก สัตวป์ กติ การท�ำใหเ้ น้อื หาของเร่ืองถูกนำ� มา “แปลงสาร” เป็นการกนิ กระรอกเผอื ก กวางเผือก อีเก้งเผือก ปลาหมอเผอื กและปลาไหลเผอื ก อาจขนึ้ อยู่กับเจตนาของผูเ้ ลา่ ต�ำนานและนทิ าน เพือ่ วตั ถปุ ระสงคใ์ นการผลติ ซ�้ำของการอธิบายสภาพหนองน้ำ� แหง่ อ่นื ๆ ในท้องถ่นิ รวมทั้งใน “หนองหานหลวง” จงั หวดั สกลนคร และ “หนองหานนอ้ ย” อ�ำเภอกุมภวาปี จังหวัดอุดรธานี เป็นต้น อย่างไรก็ตามเราอาจวิเคราะห์เนื้อหาของต�ำนานท้ังสองเรื่องดังน้ี ประการแรกต�ำนานอธิบายถึง ความรู้เก่ยี วกบั ประวตั ิความเปน็ มาของชอื่ สถานทแี่ ละสภาพทางภูมิศาสตรใ์ นท้องถิ่น เชน่ แมน่ �ำ้ โขง แม่น�ำ้ น่าน แม่นำ�้ มลู หรือการตัง้ เมอื งหนองหานหลวงคราวแรกบรเิ วณ “ทา่ นางอาบ” และบริเวณ “ซ่งน�ำ้ พ”ุ 16 รวมถงึ ชอ่ื “คลองชกั ลาก” ท่ลี ากฟานด่อนไปจนเกดิ เปน็ รอ่ งน�้ำ และ “ลำ� น้ำ� กรรม” (ลำ� น�้ำก่�ำ) ทใี่ หค้ วาม หมายของชอื่ จากวิบากกรรมระหว่างพญานาคกบั พญาสุระอุทก เปน็ ต้น ส่วนประการท่ีสองที่เห็นจากต�ำนานคือ การอธิบายถึงเร่ืองราวประวัติความเป็นมาของบุคคลส�ำคัญ หรอื การกำ� เนดิ ของบคุ คลทมี่ บี ทบาทเกยี่ วกบั ประวตั ศิ าสตรท์ อ้ งถนิ่ เชน่ พญาขอม พญาสรุ ะอทุ ก พญาสวุ รรณ ภงิ คาระ พญาคำ� แดง เปน็ ตน้ ประการทสี่ ามมกี ารอธบิ ายถงึ การกำ� เนดิ ขนบธรรมเนยี มประเพณี เชน่ ประเพณี บญุ บงั้ ไฟ และประการสดุ ท้ายทีส่ ำ� คัญและเปน็ “แก่นเรื่อง” ของตำ� นานท้ังสองคือ ความเชือ่ เก่ียวกบั “นาค” ของผู้คนในลมุ่ แมน่ ้ำ� โขง ความรู้เรอื่ งนาคอาจแบ่งออกเป็น 2 ชดุ สำ� คญั คอื ชดุ แรกเปน็  “ความรทู้ างวทิ ยาศาสตร”์  (Scien- 15 ภาษาไทลาวเรยี กว่า “ด่อน” 16 ปัจจบุ นั คือ บ้านน�้ำพุ ชื่อเดมิ เรียกวา่ บ้าน “ซง่ นำ้� พ”ุ หรอื ทรงน้ำ� พุ ต้ังอย่รู ิมหนองหานทางด้านทศิ ตะวนั ออก 19

ไทสกลรวมเผ่า ร า ก เ ห ง ้ า เ ดี ย ว กั น ภาพ 13 ประติมากรรมนนู ต�่ำ ประตเู มอื งสกลนคร แสดง “พญาสวุ รรณภิงคาระ” สรา้ งเมืองหนองหานหลวง ขนึ้ ใหม่บริเวณ “ภนู ำ้� ลอด” ท่มี ีรอยพระพทุ ธบาท ณ “วดั พระธาตุเชงิ ชุม” ในปจั จุบนั ท่ีมา : สพสนั ต์ิ เพชรค�ำ tific Knowledge) มีการตงั้ คำ� ถามทางวิทยาศาสตรว์ ่า นาคเปน็ สตั วท์ ี่มีตัวตนจริงหรอื ไม่ ? หรือมีข้อค้นพบ ซากดึกดำ� บรรพ์ (Fossil) ของนาค มาต้ังแต่ยุคธรณีกาลจนถึงปจั จบุ ันแล้วหรอื ยงั ? หรือวา่ นาคเป็นสตั ว์ใน จนิ ตนาการของผคู้ นและถูก “สร้างขึ้น” ยกตวั อยา่ งไดว้ า่ หากเราเอางขู นาดใหญ่แล้วสวมใส่มงกฎุ หรือสวมใส่ ชฎาลงบนหวั งจู ะกลายเป็น “พญานาค” ทีเ่ รารู้จกั ความรูป้ ระการท่ีสองเปน็ “ความรทู้ อ้ งถนิ่ ” (Local Knowledge) เกดิ จากการสะสมทางภมู ปิ ญั ญา ของผคู้ นในลมุ่ นำ้� โขงทผี่ สมผสานกนั ระหวา่ ง “ความเชอ่ื จติ วญิ ญาณ และศาสนา” เปน็ ความรเู้ หนอื ธรรมชาติ (Super Nature) ความรู้ชุดน้ี “พญานาคมีตัวตนจริง” เห็นได้จากภาพหลักฐานทางด้านโบราณคดีที่มีมา ต้ังแต่สมยั ก่อนประวตั ิศาสตรจ์ นถงึ ปัจจุบัน ยืนยนั ไดว้ ่า ผูค้ นสว่ นใหญใ่ นลุ่มแมน่ ำ�้ โขงต่างมคี ติความเช่ือหรอื “ลัทธิบูชางูหรอื พญานาค” แทบทั้งสิ้น และไมใ่ ชเ่ รอ่ื งแปลกประหลาดแต่อย่างใด ? เพราะมนุษยชาติในส่วน อ่นื ของโลกเราต่างมี “สตั ว์ศกั ดส์ิ ทิ ธิ์” (Totem) ประจำ� กล่มุ ชาตพิ ันธ์ขุ องตนแทบทง้ั สนิ้ เช่น คนอนิ เดยี แดง ในทวีปอเมรกิ า คนพื้นเมอื งในออสเตรเลียหรอื ในแอฟรกิ าต่างมีการ “สลกั ” รปู สัตวเ์ คารพไว้บนเสาส�ำหรบั บูชาหรือเป็นเครื่องหมายของชนเผ่า รวมถึงคนจีนนับถือ “มังกร” พวกจามนับถือ “จระเข้” หรือแม้แต่ ในปจั จุบนั “กลมุ่ ชาติพันธุ์ส่วย” ในเขตจังหวดั สรุ ินทร์ ศรีสะเกษ ยังมีประเพณบี ูชา “ตะกวด” หรอื “แลน” ทกุ ปีไมเ่ คยขาด เราอาจวิเคราะหค์ วามส�ำคัญของเมืองหนองหานทีป่ รากฏอยใู่ น 2 ต�ำนานคือ ต�ำนานอุรงั คนิทาน (ตำ� นานฟานดอ่ น) กบั ตำ� นานผาแดงนางไอ่ (ตำ� นานกระฮอกดอ่ น) ไดว้ า่ ตำ� นานแรกอาจเรยี กวา่ เปน็ “ตำ� นาน หลวง” กลา่ วถงึ ความเปน็ มาของชอื่ บา้ นนามเมอื ง สถานที่ และชอ่ื บคุ คลสำ� คญั ทม่ี รี ากเหงา้ ทางประวตั ศิ าสตร์ ของเมอื งสกลนคร ตำ� นานแรกจงึ นา่ เกย่ี วข้องกับพ้นื ทีเ่ มอื งสกลนครมากกว่า สว่ นต�ำนานทสี่ อง คอื ต�ำนาน ผาแดงนางไอ่ อาจเรยี กวา่ เป็น “ต�ำนานราษฎร์” มลี กั ษณะกงึ่ “นิทานพ้ืนบา้ น” ชาวบา้ นท้องถ่นิ นิยมเลา่ เพื่อความสนุกสนาน แตแ่ ฝงดว้ ยค�ำสอนและประเพณีในลักษณะ “นทิ านศกั ดส์ิ ิทธิ์” เพ่อื ใชค้ วบคมุ คนในสังคม ด้วยการอธิบายถึงการกินเน้ือสัตว์ที่ผิดธรรมชาติ (เผือก) จนท�ำให้เกิดเมืองถล่มเนื่องจากการไม่รักษาค�ำพูด และไม่เคารพธรรมชาติ และต�ำนานสองผูกเรื่องด้วยความเชื่อหรือลัทธิบูชางู หรือ “พญานาค” เช่นกัน โดยพญานาคถูกยกย่องให้เปน็ สตั วศ์ กั ด์สิ ทิ ธ์ิในลุ่มนำ�้ โขงท่ีสบื ทอดมาจนทุกวันนี้ 20

2 สกลนคร ...อยูท่ ไี่ หน ? 2. สกลนคร..อยู่ท่ีไหน ? สกลนครอยูใ่ นภาค “อีสาน” สกลนครเปน็ จงั หวดั สำ� คญั ในภาคตะวนั ออกเฉยี งเหนอื เรยี กทวั่ ไปวา่ “ภาคอสี าน”17 มเี นอื้ ทป่ี ระมาณ 168,854 ตารางกิโลเมตร หรอื ประมาณ 1 ใน 3 ของประเทศ นอกจากนมี้ ีประชากรมากกวา่ 20 ล้าน คนหรอื 1 ใน 3 ของจำ� นวนประชากรในประเทศเช่นกนั ภาคอีสานประกอบดว้ ย 20 จงั หวัด ไดแ้ ก่ กาฬสนิ ธ์ ุ หนองคาย นครพนม เลย หนองบัวลำ� ภู อดุ รธานี บึงกาฬ สกลนคร ขอนแก่น ชัยภูมิ บุรีรมั ย์ นครราชสีมา ยโสธร มหาสารคาม ร้อยเอด็ ศรสี ะเกษ มกุ ดาหาร อุบลราชธานี สรุ นิ ทร์ และอำ� นาจเจรญิ ภาพ 14 แสดงเขตจงั หวัดในภาคอสี าน ท่มี า : สพสันติ์ เพชรคำ� ลักษณะภูมิประเทศภาคอีสานเป็นแอ่งท่ีราบขนาดใหญ่ มีทิวเขากั้นเป็นขอบสูงชันทางทิศตะวันตก และทิศใต้ แล้วตะแคงลาดไปทางทิศตะวันออกสู่แม่น้�ำโขง การมีทิวเขาเป็นขอบสูงท�ำให้คนเรียกภูมิประเทศ ของภาคอสี านวา่ “ทรี่ าบสูงโคราช” (Khorat Plateau) แนวทิวเขาทางด้านตะวนั ตกประกอบดว้ ย ทวิ เขา เพชรบูรณ์และทิวเขาดงพญาเย็น ส่วนแนวทิวเขาด้านใต้ประกอบด้วย ทิวเขาสันกำ� แพงและทิวเขาพนมดงรัก นอกจากนี้ยังมี “ทิวเขาภูพาน” เป็นทิวเขาเตี้ยๆ ทอดผ่านตอนในของภาค ตามแนวทิศตะวันออกเฉียงใต้ และตะวนั ตกเฉียงเหนอื ทิวเขาภพู านแบง่ ภาคอีสานออกเปน็ 2 ส่วน คือ “แอง่ สกลนคร” (Sakon Nakhon Basin) อยูท่ างตอนเหนอื และ “แอ่งโคราช” (Khorat Basin) อย่ทู างตอนใต้ 17 มาจากภาษาสันสกฤตเขยี นว่า “อีศาน” หมายถงึ ช่ือ พระอศิ วรหรือพระศวิ ะ หรอื เทวดาประจ�ำทิศตะวันออกเฉยี งเหนือ 21

ไทสกลรวมเผ่า ร า ก เ ห ง ้ า เ ดี ย ว กั น ภาพ 15 ลกั ษณะภูมปิ ระเทศของภาคอีสาน บริเวณแอ่งโคราชและแอง่ สกลนคร ทีม่ า : สพสันต์ิ เพชรคำ� ลักษณะธรณีภาคอีสานส่วนใหญเ่ ป็น “ภูเขา ภาพ 16 แผนทแ่ี สดงแหลง่ ฟอสซลิ (Fossil) ไดโนเสาร์ หนิ ทราย” ทำ� ให้เกิดสภาพภูมปิ ระเทศและธรรมชาติ บรเิ วณเทอื กเขาภูพาน แปลกตาไปจากภูมภิ าคอืน่ โดยเฉพาะภเู ขาหนิ ทราย ยอดตดั เรียกว่า “ภู” ได้แก่ ภูกระดงึ ภูหลวง ภเู รือ ที่มา : พพิ ธิ ภัณฑ์เมืองสกลนคร ภูเพ็ก เปน็ ต้น นอกจากนย้ี ังพบว่า ภาคอีสานเป็นดนิ แดนดึกด�ำบรรพ์มีอายุราว 200 ลา้ นปกี ่อน หรอื ตอนปลายของ “มหายุคพาลีโอซิก” (Paleozoic Era)18 ประกอบด้วยพ้ืนที่กว้างใหญ่อุดมสมบูรณ์ มีแม่น้�ำล�ำธารหลายสายไหลจากเทือกเขา รวมท้ัง หนองบึงและทะเลสาบ ช่วงอากาศร้อนมีฝนตกชุก พบพืชและสัตว์นานาชนิด สภาพแวดล้อมเช่นน้ี เหมาะสมต่อการด�ำรงชีวิตของสัตว์ดึกด�ำบรรพ์ท่ี เรยี กวา่ “ไดโนเสาร”์ ตอ่ มาปลายสมยั “ครเี ทเชยี ส” หรือราว 65 ล้านปีท่ีผ่านมา เกิดการสูญพันธุ์ ครงั้ ใหญท่ ำ� ใหส้ ง่ิ มชี วี ติ รอ้ ยละ 94 รวมถงึ ไดโนเสาร์ สูญพันธุ์ไปหมด แต่พบหลักฐานเป็นซากฟอสซิล (Fossil) และรอยเท้าไดโนเสาร์อยู่ในช้ันหินทราย หลายแห่ง มีท้ังไดโนเสาร์กินพืชและกินเนื้อ เช่น อุทยานแห่งชาติภูเวียง จังหวัดขอนแก่น, ภูกุ้มข้าว จังหวัดกาฬสินธุ์ และภูเพ็ก อุทยานแห่งชาติภูพาน จงั หวดั สกลนคร เปน็ ตน้ 18 สง่า พงษ์ภ.ู่ ภูมิศาสตรก์ ายภาพภาคตะวันออกเฉยี งเหนอื . สกลนคร : สถาบนั ราชภฏั สกลนคร. 2542, หนา้ 37 22

2 สกลนคร ...อย่ทู ่ีไหน ? ภาพ 17 ซากบรรพชีวนิ หรอื ฟอสซลิ (Fossil) “กระดูกไดโนเสาร”์ พบเปน็ จำ� นวนมากบริเวณภูเพก็ เทอื กเขาภูพาน จงั หวดั สกลนคร ทม่ี า : สรรค์สนธิ บุญโยทยาน ภาพ 19 บริเวณไม้กลายเปน็ หนิ พบเปน็ บรเิ วณกว้างของ อทุ ยานแหง่ ชาติภูผาเหลก็ เทือกเขาภพู าน จงั หวดั สกลนคร ท่มี า : สพสนั ต์ิ เพชรคำ� ภาพ 18 รอยเทา้ ไดโนเสาร์ พบเปน็ บริเวณกว้าง ท่อี �ำเภอท่าอุเทน จงั หวดั นครพนม ที่มา : สพสันต์ิ เพชรคำ� ภาพ 20 ซากบรรพชีวนิ (Fossil) ของกระดกู ไดโนเสาร์จ�ำนวนมาก บริเวณภูเพ็ก เทือกเขาภพู าน หมบู่ า้ นภูเพก็ ต�ำบลนาหวั บ่อ อ�ำเภอพรรณานิคม จงั หวดั สกลนคร ทีม่ า : สพสนั ต์ิ เพชรคำ� 23

ไทสกลรวมเผ่า ร า ก เ ห ง ้ า เ ดี ย ว กั น สภาพท่วั ไปสกลนครเปน็ อย่างไร ? 1. ทต่ี ้งั และอาณาเขต สกลนคร ต้ังอยู่บริเวณพื้นท่ีต�่ำของแอ่งสกลนคร (Sakon Nakhon Basin) ระหว่างละติจูด ที่ 16 องศา 45 ลิปดาถึง 18 องศา 15 ลปิ ดาเหนอื และลองจิจดู ท่ี 103 องศา 15 ลิปดา ถึง 104 องศา 30 ลปิ ดา ตะวนั ออก สูงจากระดบั นำ้� ทะเลปานกลางประมาณ 172 เมตร หา่ งจากกรงุ เทพมหานคร ทางรถยนต์ประมาณ 647 กิโลเมตร มีเนื้อที่ประมาณ 9,606.764 ตารางกิโลเมตร เป็นล�ำดับที่ 19 ของเน้อื ที่ในประเทศไทย อาณาเขตตดิ ต่อกบั จังหวัดใกล้เคียง ดงั นี้ ทิศเหนอื ตดิ ตอ่ กบั จังหวัดหนองคาย และจังหวดั บงึ กาฬ ทิศใต้ ตดิ ตอ่ กับจงั หวดั กาฬสนิ ธ์ุ และจงั หวดั มุกดาหาร ทิศตะวนั ออก ติดตอ่ กับจงั หวัดนครพนม ทศิ ตะวนั ตก ตดิ ตอ่ กบั จังหวดั อดุ รธานี และจังหวดั หนองคาย ภาพ 21 แผนทแ่ี สดงที่ตั้งและอาณาเขตจังหวดั สกลนคร ท่มี า : สพสันต์ิ เพชรคำ� 2. การแบง่ เขตการปกครองของจงั หวดั สกลนคร จังหวัดสกลนครแบ่งเขตการปกครองออกเป็น 18 อำ� เภอ ได้แก่ 1. อำ� เภอเมืองสกลนคร 2. อำ� เภอวานรนวิ าส 3. อ�ำเภอคำ� ตากล้า 4. อ�ำเภอกดุ บาก 5. อ�ำเภอวาริชภมู ิ 6. อำ� เภอเตา่ งอย 24

2 สกลนคร ...อยูท่ ่ไี หน ? 7. อำ� เภอกุสมุ าลย์ 8. อำ� เภอสว่างแดนดิน 9. อำ� เภอโคกศรสี ุพรรณ 10. อ�ำเภอบา้ นมว่ ง 11. อ�ำเภออากาศอำ� นวย 12. อ�ำเภอเจรญิ ศลิ ป์ 13. อำ� เภอพรรณานคิ ม 14. อ�ำเภอสอ่ งดาว 15. อำ� เภอโพนนาแก้ว 16. อำ� เภอพงั โคน 17. อ�ำเภอนิคมนำ้� อนู 18. อำ� เภอภูพาน ภาพ 22 แผนทีแ่ สดงการแบ่งเขตการปกครอง 18 อ�ำเภอ จงั หวดั สกลนคร ทม่ี า : สพสันต์ิ เพชรค�ำ 3. ลักษณะภูมิประเทศสกลนคร สกลนครมเี นือ้ ทีป่ ระมาณ 9,606.764 ตารางกิโลเมตร หรอื ประมาณ 6,003.603 ไร่ คดิ เป็น ร้อยละ 5.62 ของพ้ืนทภี่ าคตะวันออกเฉยี งเหนือ และขนาดใหญ่เป็นอันดบั 9 ของจังหวัดในภาคตะวนั ออก เฉียงเหนือ ขนาดรปู ร่างส่วนยาวทีส่ ุดจากทิศเหนอื สดุ อยูใ่ นพืน้ ทตี่ �ำบลดงเหนือ อำ� เภอบา้ นมว่ ง ถึงทศิ ใตส้ ดุ พืน้ ท่ีตำ� บล สรา้ งคอ้ อำ� เภอภูพาน ระยะทางประมาณ 175 กิโลเมตร สว่ นกวา้ งที่สดุ จากทศิ ตะวนั ตกสดุ จากพ้ืนท่ีตำ� บล บงเหนอื อ�ำเภอสวา่ งแดนดนิ จนถงึ ตะวันออกสดุ ของพ้นื ท่ีต�ำบลบ้านโพน อำ� เภอโพนนาแก้ว ระยะทางประมาณ 140 กโิ ลเมตร ภาพ 23 เทือกเขาภพู าน ที่มา : สพสันติ์ เพชรคำ� 25

ไทสกลรวมเผ่า ร า ก เ ห ง ้ า เ ดี ย ว กั น ลกั ษณะภมู ปิ ระเทศโดยท่วั ไปของสกลนคร ทางดา้ นทิศใตเ้ ป็นแนวเทอื กเขาภพู าน พืน้ ท่ีจึงสงู แล้วค่อย ลาดเอียงลงไปทางทศิ เหนือและทศิ ตะวันออก ลกั ษณะภูมปิ ระเทศแต่ละพ้นื ท่ีมีดงั นี้ 1) พน้ื ทต่ี อนใต้ เปน็ ทรี่ าบสงู บนเทอื กเขาภพู านและทรี่ าบระหวา่ งหบุ เขา สว่ นใหญม่ สี ภาพเปน็ ทรี่ าบ ลกู คลื่นลอนลาด อยู่บรเิ วณอำ� เภอโคกศรสี พุ รรณ อ�ำเภอเตา่ งอย อ�ำเภอภูพาน อำ� เภอกดุ บาก เกิดตน้ น�้ำและ ลำ� ธารหลายสายจากเทอื กเขาภูพาน รวมทัง้ ปา่ ไม้ดิบแลง้ และทุ่งหญ้า 2) พน้ื ทต่ี อนเหนอื เปน็ ทรี่ าบลกู คลนื่ ลอนลาดทางทศิ เหนอื อำ� เภออากาศอำ� นวย บรเิ วณรมิ ลมุ่ แมน่ ำ�้ สงคราม บางแห่งเป็นทีร่ าบลุม่ นำ้� ท่วมท�ำนาไดบ้ างส่วนเทา่ นั้น มีพวกไมพ้ ุม่ เต้ยี และหญ้าข้นึ ปกคลมุ ท่วั ไป 3) พ้ืนทีต่ อนตะวนั ออก เปน็ เนนิ ทีร่ าบลูกคลน่ื ลอนลาดบรเิ วณอำ� เภอกสุ มุ าลย์ รวมถงึ ที่ราบลุม่ น้�ำ หนองหาน เขตอำ� เภอโพนนาแกว้ 4) พนื้ ทต่ี ะวนั ตก สภาพพน้ื ทสี่ ว่ นใหญเ่ ปน็ ทรี่ าบลกู คลนื่ ลอนลาดตดิ กบั จงั หวดั อดุ รธานี เหมาะสำ� หรบั ทำ� นา พืชไร่และการเลย้ี งสัตว์ 5) พืน้ ทต่ี อนกลาง เป็นแอง่ ท่รี าบลุ่มนำ้� หนองหาน ทะเลสาบนำ�้ จดื ขนาดใหญอ่ ันดบั 2 ของประเทศ รองจากบึงบอระเพ็ด หนองหานรับน้�ำจากล�ำน�้ำหลายสายที่ไหลมาจากเทือกเขาภูพาน มีน�้ำท่วมขังตลอดปี เหมาะสมในการทำ� นา หาปลาและจับสตั ว์นำ้� รวมถึงเทศกาลแข่งเรอื ยาวในบุญประเพณอี อกพรรษา ภาพ 24 ประเพณีแขง่ เรอื ยาวบรเิ วณ “หนองหาน” จงั หวัดสกลนคร ทม่ี า : สำ� นักหอจดหมายเหตแุ ห่งชาติ กรมศลิ ปากร 26

2 สกลนคร ...อยทู่ ีไ่ หน ? 4. ลกั ษณะภูมอิ ากาศสกลนคร สกลนคร อยู่ในภมู อิ ากาศแบบ “มรสมุ เมืองร้อน” มีฤดฝู นตกสลับกับฤดูแลง้ อยา่ งเหน็ ชดั เจน หรือ เป็นลักษณะของภมู ิอากาศแบบ “ทงุ่ หญ้าเมืองร้อน” ช่วงฤดูมรสุมตะวนั ตกเฉียงใตม้ ีอากาศช่มุ ช้ืน และฝนตก ชุกติดต่อกันเกือบ 6 เดือน แต่ในช่วงฤดูมรสุมตะวันออกเฉียงเหนือ มักมีอากาศหนาวเย็นและแห้งแล้ง สว่ นช่วงรอยตอ่ ระหวา่ งฤดูมรสุมเป็นช่วงเวลาที่ดวงอาทิตย์เคล่ือนผา่ นเส้นศนู ยส์ ูตรไปยงั ซกี โลกเหนือ บริเวณ พ้ืนดินได้สะสมความร้อนเอาไว้ ท�ำให้อากาศร้อนอบอ้าวและเกิดพายุฝนฟ้าคะนองเป็นคร้ังคราว โดยทั่วไป สกลนครแบง่ ออกเปน็ 3 ฤดู ดังน้ี 1) ฤดฝู น เริม่ ตั้งแต่ประมาณกลางเดอื นพฤษภาคมถึงต้นเดอื นตลุ าคม รวมระยะเวลาประมาณ 4-5 เดอื น ปรมิ าณนำ�้ ฝนตกชกุ ในชว่ งเดอื นสงิ หาคมถงึ เดอื นกนั ยายน สว่ นใหญเ่ ปน็ ฝนเกดิ จากพายดุ เี ปรสชนั่ เคลอ่ื น ตวั มาจากทะเลจนี ใตเ้ ฉลีย่ ปีละ 2-3 ลกู ถา้ หากปใี ดพายุเขา้ น้อยกว่า 2 ลกู ปีนัน้ มกั แห้งแลง้ แต่ถ้าหากพายุ เข้ามากกวา่ 3 ลูกจงึ ท�ำให้เกิดน�ำ้ ท่วม 2) ฤดหู นาว ตง้ั แตป่ ระมาณกลางเดอื นตลุ าคมถงึ กลางเดอื นกมุ ภาพนั ธ์ รวมระยะเวลาเกอื บ 4 เดอื น ในช่วงต้นเดือนตุลาคมเป็นช่วงเปล่ียนแปลงระหว่างฤดูฝนกับฤดูหนาว อาจท�ำให้มีฝนตกเป็นบางวัน ใน ฤดหู นาวมอี ากาศหนาวเยน็ อยา่ งชดั เจน และเป็นลมมรสุมตะวนั ออกเฉียงเหนอื พัดมาจากประเทศจีน จึงทำ� ให้ เกดิ กระแสลมค่อนข้างหนาวเย็นและแหง้ 3) ฤดรู อ้ น ตงั้ แตป่ ระมาณปลายเดอื นกมุ ภาพนั ธ์ จนถงึ ปลายเดอื นพฤษภาคม รวมระยะเวลาประมาณ 3 เดือน เปน็ ชว่ งลมมรสมุ ตะวนั ตกเฉียงใตจ้ ากทะเลอนั ดามนั และอ่าวไทย ทำ� ใหม้ ีอากาศรอ้ น 5. ทรัพยากรธรรมชาตขิ องจงั หวดั สกลนคร 5.1 แหล่งน�้ำธรรมชาติ ประกอบดว้ ย หนองหาน เปน็ แหลง่ นำ้� ธรรมชาตขิ นาดใหญท่ ส่ี ดุ ในภาคตะวนั ออกเฉยี งเหนอื บรเิ วณทตี่ ง้ั หนอง หาน เป็นจุดต่�ำหรือบริเวณก้น “แอ่งสกลนคร” มีพื้นที่ประมาณ 123 ตารางกิโลเมตร สูงจากระดับน้�ำทะเล ปานกลาง 157.50 เมตร มีความลกึ เฉลย่ี ประมาณ 2.50 เมตร มีลำ� น้ำ� พงุ เป็นสายหลกั ไหลลงสหู่ นองหาน นอกจากน้ียงั มลี ำ� น�ำ้ อื่นไหลลงสหู่ นองหานอีกประมาณ 16 สาย ลำ� น้�ำเหล่านสี้ ่วนใหญม่ ีต้นน�้ำจากเทอื กเขาภู พานและเนนิ สูงทอี่ ยู่โดยรอบ ภาพ 25 หนองหาน จงั หวดั สกลนคร ทม่ี า : สพสันติ์ เพชรคำ� 27

ไทสกลรวมเผ่า ร า ก เ ห ง ้ า เ ดี ย ว กั น แม่น�้ำสงคราม เป็นล�ำน�้ำท่ีมีขนาดใหญ่และยาว ที่สดุ ในแอง่ สกลนคร ยาวประมาณ 420 กโิ ลเมตร อีกท้ังเป็นแม่น�้ำสายเดียวท่ีไม่มีโครงการก่อสร้าง เข่ือนบริเวณปากแม่น้�ำ ท�ำให้ระดับน�้ำมีความ แตกตา่ งกนั อยา่ งชดั เจนระหวา่ งชว่ งฤดฝู นกบั ฤดแู ลง้ แม่น�้ำสงครามมีต้นน�้ำอยู่บริเวณภูผาเหล็กและภูผา หักของเทอื กเขาภพู าน ในเขตอำ� เภอสอ่ งดาว ไหล ผ่านอ�ำเภอสว่างแดนดิน อ�ำเภอค�ำตากล้า อ�ำเภอ บ้านม่วง อ�ำเภอวานรนิวาส อ�ำเภออากาศอ�ำนวย แลว้ ไหลลงแมน่ ำ�้ โขงทป่ี ากนำ�้ ไชยบรุ ี อำ� เภอทา่ อเุ ทน จงั หวดั นครพนม ภาพ 26 แม่น้ำ� สงคราม ชว่ งฤดแู ล้ง ที่มา : สพสันติ์ เพชรค�ำ ล�ำน้�ำยาม เป็นล�ำน�้ำขนาดเล็ก ต้นน�้ำเกิดบริเวณ ภาพ 27 ล�ำน�ำ้ ยาม เทือกเขาภูพานเขตอ�ำเภอวาริชภูมิ ไหลผ่านอ�ำเภอ อำ� เภออากาศอำ� นวย จังหวดั สกลนคร ส่องดาว อ�ำเภอสว่างแดนดิน อ�ำเภอวานรนิวาส อ�ำเภออากาศอ�ำนวย แล้วไหลลงแม่น�้ำสงครามที่ ท่ีมา : สพสนั ติ์ เพชรคำ� บา้ นปากยาม อ�ำเภอศรีสงคราม จงั หวดั นครพนม ภาพ 28 ลำ� น้�ำอนู อำ� เภอนคิ มน้ำ� อูน ลำ� นำ้� อูน เป็นล�ำนำ้� ขนาดกลาง ตน้ น�้ำอยู่ท่ี จังหวัดสกลนคร เทือกเขาภูพานในเขตอ�ำเภอกุดบาก ไหลผ่านอ�ำเภอ ท่ีมา : สพสนั ต์ิ เพชรค�ำ นคิ มน�้ำอูน มี “เขอื่ นล�ำน�้ำอนู ” ขนาดใหญ่ที่สดุ ของ สกลนคร ปรมิ าณเกบ็ กกั นำ�้ 520 ลา้ นลกู บาศกเ์ มตร แล้วไหลผ่านอ�ำเภอพังโคน อ�ำเภอพรรณานิคม ไป บรรจบกับแม่น้�ำสงครามที่บ้านปากอูน อ�ำเภอ ศรีสงคราม จังหวัดนครพนม ล�ำน้�ำอูนได้รับการ พัฒนาเพ่ือให้เกิดประโยชน์ทางการเกษตรมากท่ีสุด เนื่องจากมีปรมิ าณนำ�้ จำ� นวนมาก ไหลผ่านพืน้ ทร่ี าบ ในเขตพื้นที่อำ� เภอพงั โคน อำ� เภอพรรณานคิ ม และ อำ� เภอเมืองสกลนคร ลำ� หว้ ยปลาหาง ลำ� นำ�้ ขนาดเลก็ มตี น้ นำ้� ใน พน้ื ทอ่ี ำ� เภอวารชิ ภมู ิ ผา่ นอำ� เภอสวา่ งแดนดนิ อำ� เภอ พังโคน แลว้ ไหลมาบรรจบล�ำนำ้� อูนทีอ่ �ำเภอพังโคน 28

ลำ� น้ำ� พงุ ต้นนำ�้ อยู่ในเขตอำ� เภอภพู าน ไหล 2 สกลนคร ลง “เขื่อนน้�ำพุง” ของการไฟฟ้าฝ่ายผลิตแห่ง ...อยู่ท่ไี หน ? ประเทศไทย แลว้ ไหลผ่านอำ� เภอเต่างอย และอ�ำเภอ ภาพ 29 ตนั ล�ำน้�ำพุง อ�ำเภอภพู าน จงั หวัดสกลนคร โคกศรสี พุ รรณ และบางสว่ นของอำ� เภอเมอื งสกลนคร ท่ีมา : สพสันติ์ เพชรคำ� แล้วจึงไหลลงสหู่ นองหาน ลำ� นำ้� กำ�่ เปน็ ลำ� นำ�้ ลกั ษณะพเิ ศษมตี น้ นำ�้ อยู่ ท่หี นองหาน เสมอื นหนึ่งทางระบายน�ำ้ ของลุ่มนำ�้ พงุ และน�้ำในหนองหานลงสู่แม่น�้ำโขง ไหลผ่านอ�ำเภอ เมอื งสกลนคร อำ� เภอโคกศรสี พุ รรณ จงั หวดั สกลนคร ผ่านอำ� เภอนาแก ไปลงแมน่ �้ำโขงที่บ้านน้�ำก�ำ่ อำ� เภอ ธาตพุ นม จงั หวดั นครพนม 5.2 ทรพั ยากรธรณีวิทยา ภาพ 30 ลำ� น�้ำก่�ำ ต้นน้ำ� อยทู่ ่ีหนองหาน จังหวดั สกลนคร แลว้ ไหลลงสู่แม่นำ้� โขง บริเวณบ้านน�้ำก�่ำ โครงสร้างธรณีของสกลนครอยู่ในชุดหิน โคราช ประกอบดว้ ย 4 หน่วยหิน คอื หน่วยหินโคก อ�ำเภอธาตุพนม จงั หวดั นครพนม กรวด หน่วยหนิ ภพู าน หนว่ ยหินเสาขรวั และหน่วย ที่มา : สพสนั ต์ิ เพชรค�ำ หนิ มหาสารคาม สำ� หรบั แรธ่ าตสุ ว่ นใหญเ่ ปน็ “แรโ่ พ แทส” หนิ เกลือและทรายแก้วเป็นหลกั โดยเฉพาะใน อำ� เภอบา้ นมว่ ง ประชาชนมกั สบู นำ้� ใตด้ นิ ทม่ี หี นิ เกลอื ขน้ึ มาผลิตเป็นเกลอื สนิ เธาว์ ใช้ท้ังวิธตี ากและต้ม ก่อ ให้เกิดปัญหาดินเค็มในบางแห่งท่ีไม่สามารถใช้เพาะ ปลกู ได้ ภาพ 31 บ่อเกลอื บ้านกุดเรือค�ำ อำ� เภอวานรนวิ าส จงั หวัดสกลนคร ที่มา : สพสันติ์ เพชรค�ำ 29

ไทสกลรวมเผ่า ร า ก เ ห ง ้ า เ ดี ย ว กั น 5.3 ทรัพยากรป่าไม้ พื้นท่ีป่าไม้สกลนคร พบตามแนวเทือกเขาภูพานเป็นส่วนใหญ่ และท่ียังคงความอุดมสมบูรณ์พบใน อ�ำเภอภูพาน อ�ำเภอสอ่ งดาว อ�ำเภอเต่างอย และอ�ำเภอโคกศรสี พุ รรณ สว่ นใหญเ่ ป็นป่าผลัดใบประเภทป่าเตง็ รังและป่าแดง ไมส้ ำ� คญั ได้แก่ เตง็ รัง พลวง ยางประดู่ มะค่าโมง มะค่าแต้ ไมแ้ ดง และไผป่ ่า เปน็ ต้น ภาพ 32 ป่าเต็งรงั เป็นปา่ ผลดั ใบภาคตะวันออกเฉียงเหนอื  บริเวณปา่ เทือกเขาภพู าน ทมี่ า : สพสนั ติ์ เพชรคำ� 30

3 สกลนคร มคี วาม เปน็ มาอย่างไร ? 3. สกลนครมคี วามเปน็ มาอย่างไร ? สกลนครมพี ฒั นาการความเปน็ มาทางประวตั ิศาสตร์และโบราณคดี แบ่งออกตามยคุ สมยั ได้ดังนี้ สกลนครสมัยกอ่ นประวัตศิ าสตร์ สมยั ก่อนประวตั ศิ าสตร์ หมายถงึ ยคุ ทีม่ นุษยย์ ังไมม่ ีการใชต้ วั อักษรในการส่ือสาร แหลง่ โบราณคดี สมยั กอ่ นประวตั ศิ าสตรใ์ นสกลนครมอี ายรุ าว 3,500-15,00 ปที ผี่ า่ นมา สว่ นใหญก่ ระจายอยใู่ นเขตพน้ื ทอ่ี ำ� เภอ สว่างแดนดิน อ�ำเภอพังโคน อ�ำเภอวานรนิวาส อ�ำเภอวาริชภูมิ อ�ำเภอกุสุมาลย์และอ�ำเภอเมืองสกลนคร เท่าทค่ี ้นพบมปี ระมาณ 50 กวา่ แหลง่ มีอายุเก่าสุดถงึ สมัยยุค “หินกลางและหินใหม่” เนอื่ งจากพบหลกั ฐาน เคร่ืองมือหิน ภาชนะเคร่ืองปั้นดินเผาลายเชือกทาบและเขียนสี รวมถึงเคร่ืองมือโลหะประเภทส�ำริด เหล็ก และลูกปดั หนิ สี อีกท้ังพบแหล่งศิลปะถ้�ำบริเวณเทือกเขาภูพาน แสดงให้เห็นวิถีชีวิตและพิธีกรรมของมนุษย์ในสมัย ก่อนประวัติศาสตร์ เช่น ภาพเขียนสีผาผักหวาน บ้านภูตะคาม ต�ำบลท่าศิลา อ�ำเภอส่องดาว ภาพสลัก ถ�ำ้ ผาลาย ภผู ายนต์ บา้ นนาผาง ต�ำบลกกปลาซวิ อำ� เภอภพู าน จงั หวดั สกลนคร ภาพสลกั ถำ�้ มว่ ง ภกู อ่ บ้านบึงสา ต�ำบลจานเพ็ญ อ�ำเภอเต่างอย จังหวัดสกลนคร ภาพสลักถ้�ำพระด่านแร้ง ภูดงสามปี บ้านห้วยหวด ต�ำบลจานเพ็ญ อ�ำเภอเต่างอย จังหวัดสกลนคร เป็นต้น สมัยก่อนประวัติศาสตร์ ในสกลนคร แบ่งออกไดด้ งั น้ี 1. ศิลปะถ้ำ� สมยั ก่อนประวตั ศิ าสตร์ ภาพ 33-34 ภาพเขยี นสสี มัยก่อนประวัตศิ าสตร์ ในสกลนคร ณ ผาผักหวาน บ้านภตู ะคาม ต�ำบลทา่ ศิลา อำ� เภอส่องดาว จังหวดั สกลนคร “ศิลปะถ้�ำ” ใช้เรียกงานศิลปะที่มนุษย์ได้ ทม่ี า : สพสันติ์ เพชรคำ� สรา้ งขนึ้ บนผนงั ถำ�้ เพงิ ผาหรอื กอ้ นหนิ ในภาคอสี าน มกั เรยี กรวมวา่ “ถ้�ำ” ประกอบด้วย “ภาพเขียนสี” และ “ภาพสลัก” หรอื “ภาพจ�ำหลัก” สมยั ก่อน ประวัติศาสตร์ มีวัตถุประสงค์เพ่ือบอกเรื่องราว เก่ียวข้องกับชีวิต ความเชื่อตามจินตนาการของคน สมัยน้ัน ปัจจบุ นั สกลนครพบแหล่งศลิ ปะถ้ำ� 5 แหง่ เป็นแหล่งภาพเขยี นสี 1 แห่งและภาพสลัก 4 แห่ง มีอายุสมัยก่อนประวัติศาสตร์กว่า 3,500 ปีที่ ผ่านมา ดังน้ี 1.1 ภาพเขยี นสีผาผกั หวาน ภูผาเหลก็ อยู่ในพ้ืนท่ีบ้านภูตะคาม ต�ำบลท่าศิลา อำ� เภอส่องดาว จังหวัดสกลนคร ตวั ภาพอยูส่ งู จาก พ้นื ดนิ ประมาณ 4.80 เมตร มพี ืน้ ท่ปี ระมาณ 1.36 ตารางเมตร แบ่งภาพออกเปน็ 2 กลุ่มคอื กลุ่มบน 31

ไทสกลรวมเผ่า ร า ก เ ห ง ้ า เ ดี ย ว กั น เป็นภาพรปู คนยืนชูแขน กลมุ่ ลา่ งเปน็ ภาพคนยืนเรยี งแถวกนั แสดงลกั ษณะคล้ายเตน้ ร�ำในพิธีกรรม 1.2 ภาพสลักถ้ำ� ผาลาย ภูผายนต์ อยู่ในพืน้ ที่บ้านนาผาง ต�ำบลกกปลาซิวอำ� เภอภพู าน จงั หวดั สกลนคร เปน็ ภาพสลักบนผนงั หนิ “สมยั ก่อนประวัตศิ าสตรท์ ใ่ี หญท่ ีส่ ดุ ” ในภมู ภิ าคเอเชียตะวนั ออกเฉยี งใต้ มีพน้ื ท่ีกว่า 55 ตารางเมตร ภาพสลัก ไดแ้ ก่ ภาพคน ภาพมือ ภาพสัตว์ เช่น นก ววั หรือควาย ปลา ภาพตน้ ไม้ ภาพวิถีชวี ิต สง่ิ ของเครื่องใช้ และ ภาพสญั ลกั ษณ์ ภาพ 35-36 ถ้ำ� ผาลาย ภูผายนต์ บ้านนาผาง ต�ำบลกกปลาซวิ อำ� เภอภพู าน จงั หวดั สกลนคร ท่มี า : สพสันติ์ เพชรคำ� 1.3 ภาพสลักถ้�ำม่วง ภูก่อ ภาพ 37 ภาพสลกั ถำ้� พระด่านแร้ง ณ บา้ นหว้ ยหวด ต�ำบลจันทร์เพญ็ อำ� เภอเตา่ งอย จงั หวดั สกลนคร อยู่พื้นที่บ้านจันทร์เพ็ญ ต�ำบลจันทร์เพ็ญ อ�ำเภอเต่างอย ภาพสลักมีพื้นท่ี 3.5 ตารางเมตร ทีม่ า : สพสนั ติ์ เพชรคำ� เป็นภาพลายเส้นตรงและเสน้ โค้ง ยังไม่สามารถแปล ความหมายได้ 1.4 ภาพสลักถ�ำ้ พระดา่ นแรง้ ภูดงสามปี อยพู่ นื้ ทบี่ า้ นหว้ ยหวด ตำ� บลจานเพญ็ อำ� เภอ เตา่ งอย จังหวดั สกลนคร ภาพสลกั บางสว่ นยังคงอยู่ บรเิ วณผนงั หนิ มีพ้ืนที่ 105 ตารางเมตร เปน็ ภาพ ลายเส้นตรง และเส้นโค้ง ยังไม่สามารถแปลความ หมายได้ 32

3 สกลนคร มคี วาม เป็นมาอยา่ งไร ? 2. สมัยวฒั นธรรมบ้านเชยี งในสกลนคร “วฒั นธรรมบา้ นเชยี ง” เปน็ ชอื่ เรยี กรปู แบบวฒั นธรรมสมยั กอ่ นประวตั ศิ าสตรใ์ นพนื้ ทจ่ี งั หวดั อดุ รธานี และสกลนคร จากการศึกษาแหลง่ โบราณคดีบ้านเชยี ง ตำ� บลบา้ นเชียง อ�ำเภอหนองหาน จังหวดั อุดรธานี พบว่า มีอายปุ ระมาณ 35,00–1,500 ปี เปน็ ชมุ ชนสมยั ก่อนประวัติศาสตร์ ทม่ี พี ัฒนาการทางสงั คมและ เทคโนโลยีระดับสูงข้ึนมา พบหลักฐาน เช่น ภาชนะเครื่องปั้นดินเผาหลายลักษณะ ตกแต่งเขียนลายสีแดง รจู้ กั การปลกู พชื และเลยี้ งสตั ว์ ทำ� เครอื่ งมอื เครอ่ื งใชแ้ ละเครอ่ื งประดบั จากสำ� รดิ และเหลก็ การคา้ ขายแลกเปลย่ี น ระหวา่ งชมุ ชน วฒั นธรรมบา้ นเชยี งไมไ่ ดพ้ บเฉพาะในพนื้ ทบี่ า้ นเชยี ง ตำ� บลบา้ นเชยี ง อำ� เภอหนองหาน จงั หวดั อดุ รธานเี ท่าน้นั ยังแพร่กระจายไปยังพื้นท่ตี ่างๆ ตามท่ีราบลุ่มน�้ำในเขตจังหวดั อดุ รธานีและสกลนคร จากการ สำ� รวจในพน้ื ทแ่ี อ่งสกลนคร ต้งั แต่ พ.ศ. 2515 เปน็ ตน้ มา พบแหลง่ โบราณคดสี มยั ก่อนประวัตศิ าสตร์ของ กลุ่มวัฒนธรรมบ้านเชียง ประมาณ 127 แหง่ 19 ภาพ 38 ภาชนะเครอื่ งปน้ั ดินเผาและโครงกระดูกมนษุ ย์สมยั “วัฒนธรรมบา้ นเชยี ง” จากแหลง่ โบราณคดีบ้านดอนธงชยั อ�ำเภอสว่างแดนดนิ จังหวดั สกลนคร ที่มา : กองโบราณคดี กรมศลิ ปากร แหลง่ โบราณคดวี ฒั นธรรมบา้ นเชยี งในสกลนคร พบกระจายอยู่ 3 กลุ่มใหญ่ คือ 1) กลมุ่ ล�ำนำ�้ สงคราม อาทิ แหล่งโบราณคดีโนนบา้ นหนาด แหลง่ โบราณคดีโนนบา้ นบัว ตำ� บลบงเหนือ แหลง่ โบราณคดี บ้านโคกคอน ตำ� บลโคกสี อำ� เภอสวา่ งแดนดิน จงั หวัดสกลนคร เปน็ ต้น 2) กลุ่มลำ� น้�ำยาม–หว้ ยปลาหาง อาทิ แหล่งโบราณคดบี า้ นโคกโพนยาง ต�ำบลค�ำบอ่ อำ� เภอวาริชภมู ิ แหล่งโบราณคดีบา้ นโนนเรือ แหล่ง โบราณคดบี า้ นสรา้ งดู่ แหลง่ โบราณคดโี รงเรยี นแวงพทิ ยาคม ตำ� บลแวง อำ� เภอสวา่ งแดนดนิ แหลง่ โบราณคดี บา้ นพักครตู ลาดพังโคน ต�ำบลพงั โคน อ�ำเภอพังโคน จังหวัดสกลนคร เป็นต้น และ 3) กลุ่มห้วยสานจอดใน บรเิ วณแหลง่ โบราณคดวี ดั ชัยมงคล บ้านดอนธงชยั ตำ� บลสวา่ งแดนดิน จังหวัดสกลนคร เปน็ ต้น 19 พิมพ์นารา กิจโชติประเสริฐ. โบราณคดีลุ่มน้�ำสงคราม ก�่ำ ชีตอนล่าง มูลตอนกลาง. ขอนแก่น : บริษัทเพ็ญพรินติ้งจ�ำกัด 2557, หน้า 2-3 33

ไทสกลรวมเผ่า ร า ก เ ห ง ้ า เ ดี ย ว กั น นอกจากน้ียังพบกระจายในที่ราบลุ่มน�้ำ หนองหาน อ�ำเภอเมืองสกลนคร เชน่ บรเิ วณแหล่ง โบราณคดสี ำ� นกั สงฆพ์ ระศรอี ารยิ ์ บา้ นดอนเหลา่ ทพั ต�ำบลธาตุเชิงชุม อ�ำเภอเมืองสกลนคร จังหวัด สกลนคร และกระจายออกไปแหล่งโบราณคดีโพน ขาว บ้านเมืองเก่า ต�ำบลนาโพธิ์ อ�ำเภอกุสุมาลย์ จังหวัดสกลนคร ภาพ 39 หลมุ ขุดค้นทางโบราณคดี กลุ่มวฒั นธรรมบา้ นเชยี ง อายรุ าว 3,500–1,500 ปี ณ แหลง่ โบราณคดวี ัดชยั มงคล บ้านดอนธงชยั อำ� เภอสว่างแดนดิน จังหวดั สกลนคร ที่มา : กองโบราณคดี กรมศลิ ปากร สกลนครสมยั ประวตั ศิ าสตร์ “สมัยประวัติศาสตร”์ หมายถงึ สมัยที่ผู้คนรจู้ กั ประดิษฐ์ตัวอักษรขน้ึ ใช้ เป็นยคุ ทีม่ กี ารขยายตวั จาก ชุมชนขนาดเล็กเปน็ ชมุ ชนใหญ่หรือชมุ ชนเมอื ง มกี ารตดิ ตอ่ กับชุมชนภายนอกอย่างตอ่ เนอ่ื ง อีกทั้งยงั เป็นยุค สมยั ทม่ี กี ารพฒั นาดา้ นเทคโนโลยที นั สมยั แหลง่ โบราณคดสี มยั ประวตั ศิ าสตรส์ ว่ นใหญพ่ บกระจายอยใู่ นบรเิ วณ ที่ราบเขตพื้นที่อ�ำเภอสว่างแดนดิน และอ�ำเภอเมืองสกลนคร ท�ำให้ทราบว่า พัฒนาการตั้งแต่สมัยก่อน ประวัติศาสตร์ของสกลนคร มีความต่อเน่อื งเขา้ สูย่ คุ ประวตั ศิ าสตร์ พบวา่ แหล่งโบราณคดสี มยั ประวัติศาสตร์ หลายแห่งต้ังทับซ้อนกับพ้ืนท่ีวัฒนธรรมสมัยก่อนประวัติศาสตร์มาก่อน โดยแบ่งสมัยประวัติศาสตร์สกลนคร ออกเปน็ ยุคต่างๆ ดงั น้ี 1. สกลนครยุควฒั นธรรมทวารวดี (ประมาณพุทธศตวรรษท่ี 14–16) เมอ่ื เขา้ สสู่ มัยประวตั ิศาสตร์ ชมุ ชนเริม่ รวมกลุ่มกันข้ึนเปน็ ชุมชนขนาดใหญข่ นึ้ และมกี ารติดต่อคา้ ขาย จากชุมชนภายนอก เม่อื ประมาณปลายพุทธศตวรรษที่ 14–15 ภายหลงั พฒั นาเขา้ ส่สู ังคมทเ่ี ปน็ ชุมชนเมอื ง ได้รับเอาอิทธิพลทางพทุ ธศาสนาในวัฒนธรรมทวารวดเี ข้ามา ดงั ปรากฏสถานทป่ี ระกอบพธิ กี รรมทางศาสนา ใบเสมาหนิ และพระพทุ ธรปู เป็นตน้ “วัฒนธรรมทวารวดี” มีพ้ืนฐานมาจากวัฒนธรรมพระพทุ ธศาสนาจาก อนิ เดยี เจริญรุง่ เรืองในแถบภาคกลางของประเทศไทยมาก่อน แล้วคอ่ ยกระจายตวั มายงั ภาคอสี าน พบหลกั ฐานสำ� คัญในพ้ืนที่จงั หวดั นครราชสมี า ชยั ภมู ิ ยโสธร อุบลราชธานี หนองคาย ขอนแก่น อุดรธานี สกลนคร และนครพนม 34

3 สกลนคร มคี วาม เป็นมาอยา่ งไร ? ภาพ 40-41 ใบเสมาหนิ ทรายศิลปะทวารวดี ณ วดั กลางศรเี ชียงใหม่ บา้ นทา่ วัด ต�ำบลเหลา่ ปอแดง อ�ำเภอเมอื งสกลนคร จังหวัดสกลนคร ทม่ี า : สพสนั ต์ิ เพชรค�ำ หลักฐานทางวัฒนธรรมสมัยทวารวดีใน สกลนคร คอื ใบเสมาหินทราย พบทงั้ แบบแกะสลกั กลีบบัวที่ฐาน แบบสลักรูปสถูปเจดีย์และหม้อน้�ำ ปูรณฆฏะบริเวณกึ่งกลางใบ เช่น ใบเสมาหินวัดพระ ธาตุเชิงชุม และเนินใบเสมาหินทรายกลุ่มใหญ่ท่ีสุด ในวัดกลางศรีเชียงใหม่ บ้านท่าวัด ต�ำบลเหล่า ปอแดง อ�ำเภอเมืองสกลนคร จังหวัดสกลนคร ลักษณะของการปักใบเสมาเป็นคู่ซ้อนกันล้อมรอบ 8 ทศิ จำ� นวน 8 คู่ อกี ทง้ั พบพระพทุ ธรูปหนิ ทราย ปางสมาธิศิลปะทวารวดี ปัจจุบันประดิษฐานไว้ท่ี วัดมหาพรหมโพธิราช บ้านท่าวัด และภายใน คูหาองค์พระธาตุเชิงชุม นอกจากน้ียังพบเคร่ือง ประดับประเภทลูกปัดแก้วทวารวดีในบริเวณริม หนองหาน ทบ่ี า้ นหนองปลานอ้ ย ตำ� บลเหลา่ ปอแดง อ�ำเภอเมอื งสกลนคร ภาพ 42 พระพทุ ธรปู หนิ ทรายปางสมาธิ ศิลปะทวารวดี พุทธศตวรรษ 14–16 ณ วดั มหาพรหมโพธิราช บา้ นทา่ วดั ตำ� บลเหล่าปอแดง อ�ำเภอเมอื งสกลนคร จงั หวัดสกลนคร ทีม่ า : สพสนั ติ์ เพชรค�ำ 35

ไทสกลรวมเผ่า ร า ก เ ห ง ้ า เ ดี ย ว กั น ภาพ 43 พระพุทธรูปหนิ ทรายปางสมาธิ ศลิ ปะทวารวดี พุทธศตวรรษ 16-14 พบท่ภี ายในคหู าองค์พระธาตุเชิงชมุ วัดพระธาตเุ ชงิ ชุม วรวิหาร อ�ำเภอเมอื งสกลนคร จังหวัดสกลนคร ท่มี า : สพสันต์ิ เพชรค�ำ 2. สกลนครในยคุ วัฒนธรรมขอม (ประมาณพทุ ธศตวรรษท่ี 16–18) “ขอม” เปน็ ชอื่ เรยี กอาณาจกั ร เขมรโบราณ ตงั้ อยทู่ างตอนเหนอื ของ โตนเลสาบหรือทะเลสาบเขมรในราช อาณาจกั รกัมพูชา รวมถึงบางพื้นท่ีใน ราชอาณาจักรไทยโดยเฉพาะในภาค อีสาน มีความเจริญรุ่งเรืองเมื่อราว ประมาณพทุ ธศตวรรษท่ี 16–18 หรอื ประมาณ 1,000–800 ปีท่ีผ่านมา อาณาจักรขอมหรืออาณา จักรเขมร โบราณปกครองแบบ “ลัทธิเทวราชา” ไดแ้ ผข่ ยายอทิ ธพิ ลทางสงั คม การเมอื ง การปกครอง ศิลปวฒั นธรรม รวมถงึ ศาสนาพราหมณ–์ ฮินดู และพระพทุ ธ ศาสนาแบบมหายานเข้าสู่ดินแดนใกล้ เคียง เริ่มจากบริเวณอีสานตอนล่าง บรเิ วณ “แอง่ โคราช” ทางดา้ นทิศใต้ ของเทือกเขาภูพาน แล้วค่อยแพร่ กระจายเขา้ “แอง่ สกลนคร” ผา่ นทาง ภาพ 44 ท่ตี ้ังโบราณสถาน ล�ำน�้ำโขง ท�ำให้ชุมชนเดิมสมัย วัฒนธรรมขอมในจงั หวดั ลกนคร วัฒนธรรมทวารวดีพัฒนาข้ึนตามรูป ที่มา : สพสันติ์ เพชรค�ำ แบบของ “วัฒนธรรมขอม” 36

ห ลั ก ฐ า น ส� ำ คั ญ ข อ ง วั ฒ น ธ ร ร ม ข อ ม ใ น 3 สกลนคร มีความ สกลนคร คือ “ปราสาทหิน” ท่ีสร้างข้ึนเพ่ือเป็น เป็นมาอยา่ งไร ? ศาสนสถาน ตามคติความเชื่อในศาสนาพราหมณ์– ภาพ 45 สะพานหินหรือ “สะพานขอม” ฮินดู นอกจากนีย้ งั พบวา่ ปราสาทหนิ บางแห่งสร้าง ราวพุทธศตวรรษที่ 16–17 ข้ึนเพ่ือเป็นศาสนสถานในศาสนาพุทธมหายานด้วย ที่มา : สพสนั ต์ิ เพชรค�ำ รวมแล้วสกลนครมีร่องรอยปราสาทหินแบบขอม ถงึ 5 แห่ง พบมากท่ีสุดเมือ่ เปรียบเทียบกบั จงั หวัด อนื่ ในบรเิ วณแอง่ สกลนคร ประกอบดว้ ย 1) ปราสาท ในองค์พระธาตเุ ชิงชุม 2) ปราสาทดุม 3) ปราสาท นารายณ์เจงเวง 4) ปราสาทภูเพ็ก อยู่เขตอ�ำเภอ พรรณนานิคม 5) ปราสาทหนิ บ้านพนั นา ในเขต อ�ำภอสวา่ งแดนดิน นอกจากน้ยี งั พบ “สะพานขอม” เป็นสะพานโบราณเพียงแหง่ เดียวของประเทศไทย นอกจากน้ีทางทิศใต้ของหนองหานบริเวณเทศบาลนครสกลนคร ตั้งทับซ้อนบนพ้ืนที่เมืองโบราณที่มี คูน้�ำคันดินรูปส่ีเหลี่ยม ตามรูปแบบคตินิยมการวางผังเมืองในวัฒนธรรมขอม สร้างขึ้นราวพุทธศตวรรษที่ 16–17 ขนาดกวา้ ง 1,350 เมตร ยาวประมาณ 1,500 เมตร ประกอบด้วยแนวก�ำแพงคนั ดิน 2 ช้ัน คั่นกลางด้วยคูน้�ำขุดลึกถึงระดับกักเก็บน�้ำ กว้างไม่น้อยกว่า 40 เมตร บางตอนทางทิศใต้และทิศเหนือมี ความกวา้ งถงึ 100 เมตร สว่ นมุมดา้ นทิศตะวันออกเฉียงเหนือมีชอ่ งทางน้�ำเชือ่ มตอ่ กับหนองหาน ทางทิศ ตะวนั ตกมชี ่องทางน�ำ้ เชือ่ มตอ่ กบั หนองสนมและห้วยโมง ทางดา้ นทิศใตม้ ีชอ่ งทางรับนำ้� จากหว้ ยนาหลุมที่ไหล จากทิวเขาภพู าน ภาพ 46 ภาพถ่ายทางอากาศเมืองสกลนคร เม่อื พทุ ธศักราช 2498 แสดงคูน�้ำคนั ดินล้อมรอบเมืองสกลนคร ตามรูปแบบคตนิ ิยมการวางผังเมืองวฒั นธรรมขอม พุทธศตวรรษ 16–17 ที่มา : กรมแผนท่ีทหาร กองบัญชาการกองทัพไทย 37

ไทสกลรวมเผ่า ร า ก เ ห ง ้ า เ ดี ย ว กั น รูปแบบผงั เมืองโบราณแบบวัฒนธรรมขอมพบวา่ เป็น 1 ใน 2 แห่งในแอ่งสกลนคร คือ เมือง หนองหานนอ้ ย อำ� เภอหนองหาน จงั หวดั อดุ รธานี และเมอื งหนองหานหลวง อำ� เภอเมอื งสกลนคร จงั หวดั สกลนคร พร้อมกับมีการสร้างศาสนสถานอยู่ใจกลางเมือง (ปราสาทหินในองค์พระธาตุเชิงชุม) รวมทั้งมี บาราย (ตระพังทอง) หรือ “สระพงั ทอง” เกบ็ กกั นำ�้ ไวส้ ำ� หรับอุปโภคบรโิ ภคภายในชุมชนเมอื ง ภาพ 47-49 พระธาตเุ ชิงชุม วัดพระธาตุเชงิ ชุม วรวหิ าร อ�ำเภอเมืองสกลนคร จังหวัดสกลนคร เป็นเจดีย์ก่ออฐิ ถอื ปูน ทรงปราสาทยอดศลิ ปะลา้ นช้าง สร้างครอบทับปราสาทขอม โครงสรา้ งภายในเปน็ ศลิ าแลง เสากรอบประตูทางเข้าสอู่ โุ มงค์ด้านทศิ ตะวันออกเป็นหนิ ทราย พบจารกึ อกั ษรเขมรโบราณ กลา่ วถงึ การแบ่งเขตการปกครองทด่ี นิ แกห่ ัวหน้าหมู่บา้ นแต่ละหม่บู ้าน และการกัลปนา ทาส สตั วเ์ ลีย้ ง พืช ทนี่ า ที่มา : สพสนั ติ์ เพชรค�ำ 38

3 สกลนคร มคี วาม เปน็ มาอยา่ งไร ? ภาพ 50 “พระอศิ วร” บนแท่นรปู เคารพศาสนา ภาพ 52 ปราสาทดุม บา้ นธาตดุ มุ อ�ำเภอเมืองสกลนคร พราหมณ-์ ฮนิ ดู ศลิ ปะขอมในพทุ ธศตวรรษ จังหวดั สกลนคร สรา้ งขึ้นในศาสนาพราหมณ์–ฮินดู 16–18 พบที่วดั พระธาตเุ ชิงชมุ วรวิหาร อ�ำเภอเมอื งสกลนคร จังหวัดสกลนคร ลกั ษณะเปน็ ปราสาทอฐิ ๓ หลัง ต้งั อย่บู นฐานศลิ าแลง ทม่ี า : สพสันติ์ เพชรคำ� ในแนวทศิ เหนอื -ใต้ มบี าราย (สระน�้ำ) ลอ้ มรอบ ทม่ี า : ส�ำนักหอจดหมายเหตุแหง่ ชาติ กรมศลิ ปากร ภาพ 51 พระพทุ ธรปู ปางสมาธิ ภาพ 53 ปราสาทภูเพ็ก ต�ำบลนาหัวบ่อ ศิลปะขอมหรือเขมร พทุ ธศตวรรษ 16–18 อ�ำเภอพรรณานคิ ม จังหวัดสกลนคร สรา้ งขนึ้ ในศาสนา พบท่ภี ายในคหู าองคพ์ ระธาตุเชิงชุม พราหมณ์–ฮินดู ก่อดว้ ยหินทรายขนาดใหญ่ วดั พระธาตเุ ชิงชุม วรวหิ าร หันหนา้ ทางทศิ ตะวันออก อ�ำเภอเมืองสกลนคร จังหวดั สกลนคร ที่มา: สำ� นักหอจดหมายเหตแุ ห่งชาติ กรมศิลปากร ทีม่ า : สพสันต์ิ เพชรคำ� 39

ไทสกลรวมเผ่า ร า ก เ ห ง ้ า เ ดี ย ว กั น ภาพ 54 ปราสาทนารายณเ์ จงเวง ณ วัดพระธาตุนาราย ภาพ 55 ปราสาทหินบา้ นพนั นา ณ บ้านพันนา ณเ์ จงเวง อำ� เภอเมอื งสกลนคร จังหวัดสกลนคร ตำ� บลพันนา อ�ำเภอสวา่ งแดนดิน สร้างในศาสนาพราหมณ–์ ฮนิ ดู ก่อด้วยหนิ ทราย ต้ังอย่บู นฐานศิลาแลง หันหนา้ ไปทางทศิ ตะวนั ออก จังหวดั สกลนคร สรา้ งขนึ้ ในศาสนาพทุ ธนกิ ายมหายาน ที่มา : สพสันติ์ เพชรคำ� สมยั พระเจา้ ชัยวรมันท่ี 7 ก่อดว้ ยหนิ ศลิ าแลง ท่ีมา : สพสนั ต์ิ เพชรค�ำ 3. สกลนครยคุ วฒั นธรรมล้านชา้ ง (ประมาณพุทธศตวรรษท่ี 19–24) “ล้านช้าง” เป็นช่ือเรียกอาณาจักรใน ลุ่มแม่น้�ำโขง ปัจจุบันคือ ประเทศสาธารณรัฐ ประชาธิปไตยประชาชนลาวและพื้นท่ีบางส่วน ในภาคอีสานของประเทศไทย แต่เดิมอาณาจักร ล้านช้างมีความเจริญรุ่งเรืองทั้งด้านการเมือง การปกครอง ศิลปวัฒนธรรม ตลอดจนพระพุทธ ศาสนา มีพัฒนาการมาพร้อมกับอาณาจักรอื่น เช่น ล้านนา สยาม พม่าและขอม ภายหลังเมื่อ อ า ณ า จั ก ร ข อ ม เ ส่ื อ ม อ� ำ น า จ ล ง ใ น ป ล า ย พุ ท ธ ศตวรรษท่ี 18 อาณาจักรล้านช้างท่ีมีศูนย์กลาง อยูเ่ มอื งดงเชียงทองหรอื “หลวงพระบาง” ไดเ้ ข้ามา สวมทับแทน ด้วยการขยายดินแดนครอบคลุมใน อาณาบริเวณลุ่มน�้ำโขงตอนกลาง โดยเฉพาะราว พทุ ธศักราช 2103 สมัยของพระเจา้ ไชยเชษฐาธริ าช ทรงย้ายเมืองหลวงจากเมืองหลวงพระบางมายัง กรงุ เวยี งจนั ทน์ จนกลายเปน็ ศนู ยก์ ลางของอาณาจกั ร ภาพ 56 วัดพระธาตเุ ชงิ ชุม วรวิหาร จังหวดั สกลนคร ศาสนสถานอันศักดิส์ ทิ ธิ์ท่ีส�ำคัญของชาวสกลนคร ในวัฒนธรรมลา้ นชา้ ง ที่มา : ส�ำนักหอจดหมายเหตแุ ห่งชาติ กรมศิลปากร 40

3 สกลนคร มคี วาม เป็นมาอย่างไร ? ล้านช้างแห่งใหม่ สกลนครจึงเคยเป็นดินแดน สว่ นหนงึ่ ของวฒั นธรรมลา้ นชา้ ง ดงั หลกั ฐานสำ� คญั เช่น พระธาตุเชิงชุม วัดพระธาตุเชิงชุม วรวิหาร อ�ำเภอเมืองสกลนคร รวมถึงหลักฐานจากจารึก พระธาตรุ ้าง20 วดั ธาตุศรีบญุ เรือง บ้านแร่ ตำ� บล แร่ อำ� เภอพังโคน เป็นต้น 4. สกลนครสมยั ธนบรุ ี ปลายพุทธศตวรรษที่ 23 เม่ืออาณาจักร ลา้ นชา้ งออ่ นแอลง ทำ� ใหอ้ ทิ ธพิ ลวฒั นธรรมลา้ นชา้ ง เรมิ่ เส่ือมลงในดนิ แดนภาคอสี านและสกลนคร ขณะ ที่ชาวสยามได้สถาปนากรุงธนบุรีขึ้นเป็นราชธานี แทนกรงุ ศรอี ยธุ ยา ตอ่ มาอาณาจกั รสยามเกดิ ความ ขดั แยง้ กบั นครเวยี งจนั ทนด์ ว้ ยเหตผุ ลหลายประการ21 จึงได้ส่งกองทัพขึ้นมาปราบส�ำเร็จเม่ือปีพุทธศักราช 2322 ท�ำให้นครเวียงจันทน์ตกเป็นประเทศราช ภาพ 57 จารึกธาตุรา้ งบา้ นแร่ (วดั ธาตุศรบี ุญเรือง) ของอาณาจกั รสยาม สง่ ผลใหอ้ าณาจกั รลา้ นชา้ งตก บา้ นแร่ ต�ำบลแร่ อำ� เภอพงั โคน จงั หวัดสกลนคร อยู่ภายใต้อิทธพิ ลของสยาม พร้อมกนั น้ีมกี ารกวาด ต้อนผู้คนเป็นจ�ำนวนมาก จากดินแดนอาณาจักร ท่ีมา : สพสนั ต์ิ เพชรคำ� ลา้ นชา้ งทางฝง่ั ซา้ ยแมน่ ำ�้ โขงเขา้ มาตง้ั ถนิ่ ฐานในดนิ แดนฝง่ั ขวา และตอ่ มาชมุ ชนเหลา่ นน้ั ไดร้ บั การยกขน้ึ ใหเ้ ปน็ เมอื งอย่หู ลายเมือง ส่วนบ้านเมืองริมฝั่งหนองหานและรอบนอกเคยตกอยู่ภายใต้อิทธิพลวัฒนธรรมล้านช้างต่างซบเซาลง และในสมยั ธนบรุ ีน้เี องที่ “อปุ ฮาดเมอื งกาฬสินธ์ุ” ได้รบั คำ� สงั่ ใหพ้ าครอบครวั ไพรพ่ ลตวั เลก มาตัง้ บ้านเรอื น ขน้ึ ทีบ่ รเิ วณ “บ้านธาตุเชงิ ชุม” พรอ้ มทำ� หนา้ ทเ่ี ป็น “ขา้ พระธาต”ุ 22 นอกจากนี้ยังให้มีการอพยพเขา้ มาตงั้ ถ่นิ ฐานของผู้คนเปน็ ชุมชนยอ่ ยในบริเวณใกลเ้ คียงอีกหลายต�ำบล 20 ข้อความจารึกกล่าวถึง การอุทิศที่ดินให้แก่วัดของเจ้านายระดับพระยาแสน หัวหน้าของชุมชนในละแวกนั้น ความส�ำคัญอยู่ใน ข้อความจารกึ บรรทดั ที่ 4 ระบุ จ.ศ. 712 คอื พ.ศ. 1893 ตรงกบั ปีพระเจ้าอู่ทองทรงสถาปนากรุงศรีอยุธยา และก่อนพระเจา้ ฟ้า งมุ้ ครองเมอื งหลวงพระบาง (พ.ศ. 1896) ถึง 3 ปี นับว่า เปน็ จารกึ อกั ษรไทยนอ้ ยอายุเก่าแกท่ สี่ ดุ ในขณะนี้ 21 สาเหตุหนง่ึ มาจากการไมพ่ อใจในตำ� แหน่งทางราชการของพระวรปติ า หรอื พระวอ พระตา ตอ่ ราชสำ� นักเวยี งจันทน์ จงึ พาไพร่พล ราษฎรแตกออกจากเวยี งจนั ทนม์ าตง้ั เมอื งนครเขอื่ นขนั ธก์ าบแกว้ บวั บาน หรอื เมอื งหนองบวั ลมุ่ ภู (ปจั จบุ นั คอื จงั หวดั หนองบวั ลำ� ภ)ู พระเจา้ ธรรมวงศ์ (เจา้ องคบ์ ญุ หรอื เจา้ สิริบญุ สาร) เจ้าผคู้ รองนครเวียงจนั ทน์ ขอทหารพม่าจากพระเจา้ กรงุ อังวะมาปราบ คร้ัง เมอื งนครเข่อื นขันธ์กาบแกว้ บวั บานแตก ฝ่ายพระวรปติ า (พระวอ พระตา) ได้หนไี ปตั้งบ้านเรอื นทด่ี อนมดแดง (ภายหลังยกเปน็ เมอื งอบุ ลราชธานศี รวี นาลยั ประเทศราช) พรอ้ มขอพง่ึ พระบรมโพธสิ มภาร ยอมสวามภิ กั ดติ์ อ่ ราชสำ� นกั ธนบรุ ี จนเปน็ เหตใุ หธ้ นบรุ ี ต้องส่งเจ้าพระยามหากษัตริย์ศึก (ภายหลังปราบดาภิเษกขึ้นเป็น “พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก” ปฐมกษัตริย์ แห่งราชวงศ์จักรี) ขึ้นมาปราบเวียงจันทน์ อีกท้ังส่งผลให้เวียงจันทน์ต้องตกเป็นประเทศราชของธนบุรีและรัตนโกสินทร์ในระยะ ต่อมา 22 ข้าปฏิบัติพระธาตุเชิงชุม ท�ำหน้าที่ปฏิบัติดูแลรักษาท�ำนุบ�ำรุงอาราม และองค์พระธาตุ ต่อมามีต�ำแหน่งนายกองข้าพระธาตุ มีบรรดาศักดิแ์ ละราชทินนามเปน็ “พระพทิ กั ษ์เจดยี ์” 41

ไทสกลรวมเผ่า ร า ก เ ห ง ้ า เ ดี ย ว กั น 5. สกลนครสมยั รตั นโกสนิ ทรต์ อนตน้ (รชั กาลที่ 1–3) ภายหลงั สมยั กรงุ ธนบรุ สี น้ิ สดุ ลง “อาณาจกั รสยาม” ไดส้ ถาปนากรงุ รตั นโกสนิ ทรห์ รอื กรงุ เทพมหานคร ขึน้ เปน็ ราชธานแี หง่ ใหม่ ถือเป็นยุคสมัยแหง่ การฟื้นฟชู าตบิ า้ นเมอื งของสยามทุกด้าน อาทิ งานดา้ นการเมือง การปกครอง การฟนื้ ฟแู ละวางรากฐานด้านเศรษฐกิจ และการฟืน้ ฟูและพฒั นาด้านสังคมวัฒนธรรม สง่ ผลให้ มกี ารยกชมุ ชนตา่ งๆ ขนึ้ เปน็ เมอื ง สว่ นบา้ นธาตเุ ชงิ ชมุ ในขณะนนั้ มผี คู้ นหนาแนน่ พอรวมตง้ั เปน็ เมอื งใหญ่ และ เพื่อความสะดวกแก่การปกครอง พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกจึงทรงโปรดเกล้าฯ ให้ยกบา้ นธาตุ เชิงชุมเป็นเมือง “สกลทวาปี” เมื่อพุทธศักราช 232923 แล้วต้ังให้อุปฮาดเมืองกาฬสินธุ์เป็น “พระธานี” เจา้ เมืองสกลทวาปคี นแรกขนึ้ ต่อกรงุ เทพมหานคร ต่อมาในแผ่นดนิ พระบาทสมเด็จพระนัง่ เกล้าเจ้าอยู่หัว รชั กาลที่ 3 พุทธศกั ราช 2369 เกิดสงคราม ระหวา่ งสยามกับเวียงจนั ทน์ กองทพั หลวงจึงยกทพั ข้นึ มาปราบปราม ในคราวนัน้ เจา้ เมอื งและกรมการเมือง สกลทวาปไี มไ่ ดเ้ ตรยี มกำ� ลงั ปอ้ งกนั บา้ นเมอื ง พระยาราชสภุ าวด2ี 4 แมท่ พั มาตรวจราชการเหน็ วา่ เปน็ การขดั ขนื ราชการศึกจึงส่งั ใหเ้ อาตัวพระธานี ไปประหารชวี ติ ที่หนองทรายขาว25 พรอ้ มให้กวาดต้อนครอบครวั ราษฎร เมืองสกลทวาปีไปอยู่ท่ีเมืองกบินทร์บุรีบ้าง เมืองประจันตคามบ้าง26 คงเหลือผู้คนเพื่อรักษาพระธาตุเชิงชุม แตพ่ วกเพียศรคี อนชุม27 ตำ� บลธาตุเชงิ ชมุ ต�ำบลหนึ่ง กับบา้ นหนองเหียน28 บ้านจานเพ็ญ29 บา้ นอ้อมแกว้ 30 บา้ นธาตเุ จงเวง31 บ้านพาน32 บา้ นนาดี33 บา้ นวงั ยาง34 บา้ นผ้าขาว35 และบา้ นพรรณา36 รวม 10 ตำ� บล ใหเ้ ปน็ ขา้ ปฏบิ ตั พิ ระธาตเุ ชงิ ชมุ เทา่ นนั้ แลว้ สงั่ ใหร้ าชวงศเ์ มอื งกาฬสนิ ธม์ุ าเปน็ ผรู้ กั ษาเมอื งสกลทวาปี ในระหวา่ ง ท่ยี งั ไม่ทรงพระกรณุ าโปรดเกล้าฯ ให้ผใู้ ดเป็นเจ้าเมอื ง ตอ่ มาปพี ุทธศกั ราช 2378 อปุ ฮาด (ค�ำสาย) ราชวงศ์ (คำ� ) ทา้ วอิน แหง่ เมืองมะหาไซกองแก้ว พาบ่าวไพร่เข้ามาพึ่งพระบรมโพธิสมภาร จึงโปรดเกล้าฯ ให้ราชวงศ์ (ค�ำ) และท้าวอิน ตั้งบ้านเรือนอยู่ เมืองสกลทวาปี และภายหลงั ใหข้ ้ามแมน่ ำ�้ โขงไปเกลย้ี กลอ่ มกวาดต้อนครอบครวั เมอื งมะหาไซกองแกว้ มาอยู่ ท่ีเมืองสกลทวาป ี ปพี ุทธศักราช 2381 มีใบบอกตั้งใหร้ าชวงศ์ (ค�ำ) เปน็ “พระยาประเทศธาน”ี เปน็ เจา้ เมอื ง พรอ้ มกับ เปล่ียนนามเมืองจาก “เมืองสกลทวาปี” เป็น “เมืองสกลนคร” ระยะนี้มีการอพยพผู้คนหลากหลายกลุ่ม ชาติพันธุ์จากฝั่งซ้ายแม่น�้ำโขงมาอยู่ฝั่งขวาเป็นจ�ำนวนมาก กระจายต้ังถ่ินฐานในแขวงเมืองสกลนคร อาทิ กลมุ่ ของชาวผไู้ ทหรอื ภไู ท น�ำโดยท้าวโฮงกลาง บุตรเจ้าเมืองวงั และชาวข่ากะโซ่ (ไทโส้) นำ� โดยเพ้ียเมืองสูง ได้พาครอบครัวบ่าวไพร่เข้ามาพึ่งพระบรมโพธิสมภาร ต่อมาปีพุทธศักราช 2387 ได้โปรดเกล้าฯ ให้ท้าว โฮงกลางเป็น “พระเสนานรงค์” ยกบ้านพานพร้าวเป็น “เมืองพรรณานิคม” และโปรดเกล้าฯ ให้เพ้ีย เมอื งสงู เป็น “หลวงอรัญอาสา” ยกบา้ นกดุ ขมาน เปน็ “เมืองกสุ ุมาลย์มณฑล” 23 เติม วิภาคยพ์ จนกิจ. ประวตั ิศาสตร์อีสาน. ครง้ั ที่ 5. กรงุ เทพฯ : ส�ำนกั พิมพ์มหาวทิ ยาลยั ธรรมศาสตร.์ 2557, หนา้ 250 24 ต่อมาไดท้ รงพระกรุณาโปรดเกลา้ ฯ เปน็ เจ้าพระยาบดินทรเ์ ดชานุชิต (สงิ ห์ สิงหเสน)ี 25 สันนฐิ านว่า เปน็ บริเวณพื้นทีส่ วนสาธารณะหนองทรายขาว บา้ นหนองทรายขาว อ�ำเภอเมอื งสกลนคร จังหวัดสกลนคร 26 อำ� เภอกบนิ ทร์บุรี อำ� เภอประจันตคาม จังหวัดปราจนี บรุ ี ในปัจจุบนั 27 เพย้ี ศรคี อนชุม เปน็ ต�ำแหนง่ ขา้ ราชการตามธรรมเนียมการปกครองแบบล้านชา้ ง 28 บ้านหนองเหียน ตำ� บลเหลา่ โพนค้อ อ�ำเภอโคกศรสี ุพรรณ จงั หวัดสกลนคร 29 บา้ นจนั ทร์เพ็ญ ตำ� บลจันทร์เพญ็ อำ� เภอเตา่ งอย จงั หวัดสกลนคร 30 บ้านออ้ มแกว้ ตำ� บลโพน อำ� เภอโพนนาแก้ว จงั หวัดสกลนคร 31 บ้านธาตุนาเวง ตำ� บลธาตุเชิงชมุ อำ� เภอเมอื งสกลนคร จังหวัดสกลนคร 32 บ้านพาน ตำ� บลขมิ้น อ�ำเภอเมืองสกลนคร จังหวดั สกลนคร 33 บา้ นนาดี ต�ำบลนาหวั บอ่ อ�ำเภอเมืองสกลนคร จังหวัดสกลนคร 34 บ้านวงั ยาง ต�ำบลวงั ยาง อ�ำเภอพรรณานคิ ม จังหวัดสลนคร 35 บา้ นผ้าขาว ตำ� บลม่วงไข่ อำ� เภอพังโคน จังหวดั สกลนคร 36 บ้านพรรณา ตำ� บลพรรณา อำ� เภอพรรณานคิ ม จงั หวดั สกลนคร 42

3 สกลนคร มคี วาม เป็นมาอยา่ งไร ? ภาพ 58 แผนทแี่ สดงต�ำแหนง่ หัวเมอื งส�ำคัญ ในสมัย ภาพ 59 “เพย้ี เมืองสงู ” ได้รับโปรดเกล้าเป็น พระบาทสมเดจ็ พระนง่ั เกลา้ เจา้ อยู่หวั รัชกาลที่ 3 “พระอรัญอาสา” เจา้ เมอื งกุสุมาลย์มณฑล ปี พ.ศ. 2387 ที่มา : ส�ำนักหอจดหมายเหตแุ ห่งชาติ กรมศิลปากร ปจั จบุ ันเป็นอ�ำเภอกุสุมาลย์ จงั หวัดสกลนคร ท่มี า : สำ� นกั หอจดหมายเหตุแหง่ ชาติ กรมศลิ ปากร ภาพ 60 “อุปฮาดโหง่นค�ำ” ไดร้ ับโปรดเกลา้ เป็น ภาพ 61 “โฮงเจา้ เมอื ง” หรอื “หอขวาง” “พระยาประจนั ตประเทศธานี” เจา้ เมอื งสกลนคร ปี พ.ศ. เปน็ ศูนย์บริหารราชการเมืองสกลนครในอดีต 2430 และเปน็ ต้นตระกูล “พรหมสาขา ณ สกลนคร” ทม่ี า : ส�ำนกั หอจดหมายเหตแุ ห่งชาติ กรมศลิ ปากร ทม่ี า : สำ� นักหอจดหมายเหตแุ ห่งชาติ กรมศิลปากร 43

ไทสกลรวมเผ่า ร า ก เ ห ง ้ า เ ดี ย ว กั น 6. สกลนครสมยั รัตนโกสินทรย์ ุคปรับปรงุ ประเทศ (รัชกาลท่ี 4–7) ในรัชสมัยแผน่ ดนิ พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจา้ อย่หู ัว รชั กาลที่ 4 ยังมีการจัดต้งั เมอื งต่างๆ ขนึ้ และในช่วงปีพุทธศักราช 2400 ถึงปีพุทธศักราช 2406 ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ยก “บ้านกุดลิง” ขึน้ เปน็ “เมอื งวานรนิวาส” ใหท้ ้าวจารย์ค�ำเป็น “หลวงประชาราษฎรร์ ักษา” โปรดเกลา้ ฯ ยก “บ้านม่วง ริมยาม” เปน็ เมอื ง “อากาศอ�ำนวย” ให้เพีย้ ตวิ ซ้อยเป็น “หลวงผลานุกุล” ขนึ้ ต่อเมอื งนครพนม ภายหลงั กลับมาขึ้นเมืองสกลนคร โปรดเกลา้ ฯ ยก “บ้านโพหวา”37 รมิ น้ำ� เซบั้งไฟเป็น “เมืองภวู ดลสวาง” ใหร้ าชบตุ ร (เหมน็ )38 เปน็ “พระภวู ดลบรริ กั ษ”์ เพอื่ ใหเ้ ปน็ หนา้ ดา่ นปอ้ งกนั ทพั ญวนรกุ ลำ้� เขา้ มาในราชอาณาจกั ร ปเี ดยี วกนั น้ีเองโปรดเกล้าฯ ให้ท้าวเทพกัลยา หัวหน้าไทโย้ยเป็น “พระสิทธิศักดิ์ประสิทธ์ิ” ยก “บ้านโพนสว่าง หาดยาว” รมิ น้ำ� ปลาหาง แขวงเมอื งสกลนคร เปน็ “เมอื งสว่างแดนดิน” เมือ่ เขา้ ส่รู ชั สมยั แผน่ ดนิ พระบาทสมเด็จพระจลุ จอมเกลา้ เจา้ อยู่หัว รชั กาลที่ 5 ภายหลังจาก พระยาประเทศธานี (ค�ำ) ถึงแกก่ รรม ได้โปรดเกล้าฯ ใหร้ าชวงศ์ (ปดิ ) เปน็ พระยาประเทศธานี ด�ำรงต�ำแหนง่ เจ้าเมืองท่ีว่างลง ระยะนี้มีการเข้ามาเผยแพร่คริสต์ศาสนาของคณะบาทหลวงชาวฝร่ังเศส และชาวสกลนคร เข้ารีตนับถือจ�ำนวนหนึ่ง จากนั้นพากันอพยพไปตั้งบ้านเรือนที่ริมหนองหานทางฝั่งทิศเหนือ ปัจจุบันคือ บา้ นทา่ แร่ ตำ� บลทา่ แร่ อำ� เภอเมืองสกลนคร พร้อมกับการเขา้ มาของกลุ่มชาวญวนหรือชาวเวยี ดนาม จนมา ถึงสมัยพระยาประจันตประเทศธานี (โง่นค�ำ) เป็นเจ้าเมือง เมืองสกลนครจัดอยู่ใน “มณฑลลาวพวน” หรอื “หวั เมอื งลาวฝา่ ยเหนอื ” เรยี กวา่ “แขวงเมอื งสกลนคร”39 ตอ่ มาเปลย่ี นจากมณฑลลาวพวนเปน็ “มณฑล อดุ ร” โดยแบง่ เปน็ 5 บริเวณ เรียกแขวงเมอื งสกลนครวา่ “บริเวณสกลนคร” ภาพ 62 ราษฎรเมืองสกลนคร รับเสดจ็ กรมหลวงดำ� รงราชานภุ าพ เสนาบดกี ระทรวงมหาดไทย ณ บริเวณวดั พระธาตเุ ชิงชมุ ด้านทศิ เหนือ แลเหน็ พระวหิ ารและเสนาสนะอยู่ด้านหลงั โดยใช้วิธีการเรยี่ ไรบอกบญุ ราษฎรในการก่อสร้าง ถา่ ยเมอ่ื พุทธศักราช 2449 ที่มา : ส�ำนกั หอจดหมายเหตแุ ห่งชาติ กรมศลิ ปากร 37 บ้านโพหวา ตั้งอยู่ริมเซบั้งไฟ เมืองมะหาไซกองแก้ว ปัจจุบันเป็นบ้านโพหวา เมืองมะหาไซ แขวงค�ำม่วน ประเทศสาธารณรัฐ ประชาธิปไตยประชาชนลาว 38 ราชบุตร (เหมน็ ) เมอื งสกลนคร เป็นบตุ รของ พระพรหมอาสา (จลุ นี) เจา้ เมืองมะหาไซกองแก้ว 39 มีเมืองข้ึนทั้งหมดจ�ำนวน 7 เมือง ได้แก่ เมืองพรรณานิคม เมืองกุสุมาลย์ เมืองวาริชภูมิ เมืองสว่างแดนดิน เมืองวานรนิวาส เมืองโพธไิ พศาล และเมอื งจำ� ปาชนบท 44

3 สกลนคร มคี วาม เป็นมาอยา่ งไร ? นบั แตป่ พี ทุ ธศกั ราช 2434 เปน็ ตน้ มา เมอื งสกลนคร และหวั เมอื งตา่ งๆ เรมิ่ มกี ารปรบั ปรงุ เปลยี่ นแปลง ดา้ นการปกครอง เศรษฐกจิ และสังคมเปน็ อย่างมาก เชน่ การสง่ ข้าหลวงไปกำ� กบั รักษาราชการตามหัวเมอื ง ทกุ เมือง สำ� หรบั เมืองสกลนครมีพระยาสรุ ิยเดชวิเศษฤทธทิ์ ศพธิ วไิ ชย (กาจ สิงหเสน)ี มาเป็นข้าหลวงท่านแรก ต่อมามีการจัดระเบียบราชการใหม่ตามรูปแบบหัวเมืองชั้นในคือ ปีพุทธศักราช 2437 เมืองสกลนครเข้าสู่ ระบบการปกครองแบบ “จตุสดมภ”์ ประกอบด้วย กรมเมอื ง กรมวัง กรมคลัง กรมนา พรอ้ มยกเลิกตำ� แหน่ง การปกครองแบบอาญาสี่ ท่ีเคยปกครองตามธรรมเนยี มล้านชา้ งมาแต่เดิม ต�ำแหน่งเจ้าเมืองเปลี่ยนเปน็ ผูว้ า่ ราชการเมอื ง พุทธศกั ราช 2445 เปล่ียนนามเมอื งเป็นจังหวัดสกลนคร ใหพ้ ระยาประจันตประเทศธานี (โงน่ ค�ำ) จากต�ำแหน่งเจ้าเมืองเป็นผู้ส�ำเร็จราชการเมืองและท่ีปรึกษาราชการเมือง ให้พระบุรีบริรักษ์ (สุภี) เป็นนาย อำ� เภอเมอื งสกลนครคนแรก นอกจากนมี้ กี ารตดั ถนนขน้ึ 5 สาย ในเมอื งสกลนคร ประกอบดว้ ย ถนนเจรญิ เมอื ง ถนนเรอื งสวสั ดิ์ ถนนมรรคาลัย ถนนก�ำจดั ภัย และถนนใจผาสุก ตอ่ มาเพ่ิมเตมิ อกี 3 สายในภายหลังประกอบ ดว้ ย ถนนสขุ เกษม ถนนเปรมปรดี า และถนนใสสวา่ ง พร้อมกบั การพาดสายโทรเลขจากมณฑลอุดรถงึ บรเิ วณ สกลนคร เม่อื ถงึ รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกฎุ เกลา้ เจ้าอยหู่ วั รัชกาลที่ 6 ปพี ทุ ธศกั ราช 2465 มกี ารรวม มณฑลรอ้ ยเอด็ และมณฑลอุดร เรยี กรวมว่า “ภาคอีสาน” ตอ่ มากลับมาใชก้ ารปกครองเป็นระบบมณฑลตาม เดมิ เมอื่ ถงึ ปีพทุ ธศักราช 2469 มีการยุบมณฑลร้อยเอด็ มณฑลอบุ ล และมณฑลอุดร แลว้ เปลีย่ นเปน็ จังหวดั ขึ้นต่อมณฑลนครราชสีมา รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลท่ี 7 ภายหลังจากการ เปล่ียนแปลงการปกครอง มีการยกเลิกระบบมณฑลเทศาภิบาลด้วยการออกพระราชบัญญัติว่าด้วยระเบียบ ราชการบรหิ ารแหง่ ราชอาณาจักรสยาม ปีพุทธศักราช 2476 และจัดระเบยี บการบรหิ าราชการภูมิภาคออก เปน็ จงั หวดั อำ� เภอ และกงิ่ อำ� เภอ โดยจงั หวดั สกลนคร แบง่ การปกครองออกเปน็ 4 อำ� เภอ 1 กง่ิ อำ� เภอ คอื 1. อ�ำเภอธาตเุ ชงิ ชมุ ประกอบด้วย ต�ำบลกุสุมาลย์ ต�ำบลกุดบาก ต�ำบลเต่างอย และต�ำบลโคก ศรีสุพรรณ 2. อำ� เภอพรรณานคิ ม ประกอบดว้ ย ตำ� บลพงั โคน ตำ� บลนคิ มน�้ำอูน 3. อ�ำเภอวานรนิวาส ประกอบด้วย ต�ำบลค�ำตา กลา้ และตำ� บลอากาศอ�ำนวย 4. อ�ำเภอสว่างแดนดิน ประกอบด้วย ต�ำบล ส่องดาว ต�ำบลบ้านม่วง และตำ� บลเจริญศิลป์ 5. กงิ่ อำ� เภอวาริชภมู ิ ตอ่ มามกี ารปรบั ปรบั ปรงุ เปลย่ี นแปลงหลาย ดา้ น เช่น จดั ระเบยี บเทศบาล ใหม้ ีนายกเทศมนตรี และสภาทอ้ งถน่ิ พรอ้ มทง้ั จดั การเลอื กตงั้ สมาชกิ สภา ผู้แทนราษฎรขึ้นเป็นครั้งแรก และสกลนครยังเป็น พนื้ ทส่ี ำ� คญั ของการเคลอื่ นไหวของขบวนการเสรไี ทย ในชว่ งสมยั สงครามมหาเอเชียบูรพาอกี ดว้ ย ภาพ 63 ขา้ ราชการในหัวเมอื งอีสาน สมยั รัชกาลท่ี 5 ท่ีมา : ส�ำนักหอจดหมายเหตุแหง่ ชาติ กรมศิลปากร 45

ไทสกลรวมเผ่า ร า ก เ ห ง ้ า เ ดี ย ว กั น ภาพ 64 การเสดจ็ ตรวจราชการในภาคอีสาน ภาพ 65 ราษฎรเมอื งสกลนครเฝา้ รบั เสด็จ เมือ่ ปีพุทธศักราช 2449 ของกรมหลวงดำ� รงราชานภุ าพ พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหลวงด�ำรงราชานุภาพ เสนาบดีกระทรวงมหาดไทย เมือ่ คราวเสด็จตรวจ เสนาบดีกระทรวงมหาดไทย ราชการมณฑลอีสาน โดยประทบั ณ เมืองสกลนคร ทีม่ า : สำ� นกั หอจดหมายเหตุแห่งชาติ กรมศิลปากร ระหว่างวันท่ี 14 –16 มกราคม พ.ศ. 2449 ทม่ี า : สำ� นกั หอจดหมายเหตแุ หง่ ชาติ กรมศลิ ปากร ในรัชสมัยแผ่นดินพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้า ภาพ 66 ขบวนแหบ่ ง้ั ไฟของราษฎรชาวเมืองสกลนคร เจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 6 มกี ารเรยี กบรเิ วณสกลนครเป็น ณ หนองห้างบงั้ ไฟ (สนามแข่งเรือในปัจจบุ ัน) “เมืองสกลนคร” ตามเดิมพร้อมกับการพัฒนาด้าน สาธารณูปการ ตั้งแต่ปีพุทธศักราช 2455เป็นต้นมา ถ่ายเมื่อปีพุทธศกั ราช 2449 อาทิ การตัดทางเกวียนข้ามภูพานจากสกลนครไป ท่ีมา : ส�ำนกั หอจดหมายเหตุแหง่ ชาติ กรมศลิ ปากร กาฬสินธ์ุ จัดสรา้ งสถานทร่ี าชการภายในเมืองสกลนคร และโรงเรยี น พรอ้ มกนั นพี้ ทุ ธศกั ราช 2459 มกี ารเรยี ก ทัง้ แขวงสกลนครวา่ “จงั หวดั สกลนคร” ส่วนชือ่ อำ� เภอ เมืองเรียกว่า “อ�ำเภอธาตุเชิงชุม” ประกอบด้วย 2 ต�ำบล คือ ต�ำบลธาตุเชิงชมุ กับต�ำบลสะพานหิน ตอ่ มา ในปีพุทธศักราช 2463 มีการจัดสร้างสนามบินขึ้น ณ บริเวณดงบาก และการส�ำรวจท�ำทางรถไฟมา ยังสกลนครเม่ือปีพุทธศกั ราช 2465 ภาพ 67 ราษฎรชาวเมอื งสกลนครจุดบ้งั ไฟ ณ หนองหา้ งบ้ังไฟ (สนามแข่งเรอื ในปัจจุบัน) ใกลท้ ่ีประทบั แรมพระเจา้ น้องยาเธอ กรมหลวงด�ำรงราชานุภาพ เสนาบดกี ระทรวงมหาดไทย ถา่ ยเมื่อปีพทุ ธศกั ราช 2449 ที่มา : ส�ำนกั หอจดหมายเหตแุ ห่งชาติ กรมศิลปากร 46

3 สกลนคร มีความ เปน็ มาอย่างไร ? สกลนครเป็นเมืองส�ำคัญทางเศรษฐกิจและ ภาพ 68 ราษฎรเมืองสกลนครหาปลาในพ้นื ท่รี ิมหนองหาน สงั คมเมอื งหนง่ึ ในภมู ภิ าค ดว้ ยความอดุ มสมบรู ณข์ อง ที่มา : สำ� นักหอจดหมายเหตแุ หง่ ชาติ กรมศลิ ปากร พื้นท่ี ท�ำให้มผี ู้คนภายนอกหรือเรยี กว่า “ไทครัว” จาก ภาพ 69 การตดั ถนนบรเิ วณเทือกเขาภูพาน จังหวัดอุบลราชธานี จังหวัดร้อยเอ็ด และจังหวัด จากเมืองสกลนครไปเมืองกาฬสินธ์ุ มหาสารคาม อพยพเข้ามาตั้งถิ่นฐานอาศัยอยู่หลาย เมอ่ื ปี พ.ศ. 2455 หมู่บา้ น นอกจากนใ้ี นชว่ งระหวา่ งปีพทุ ธศักราช 2469 ทีม่ า : ประสาท ตงศิริ คณะสงฆ์ธรรมยตุ ิเขา้ ส่สู กลนคร เมอ่ื พระอาจารยเ์ สาร์ กันตสีโล และพระอาจารยม์ นั่ ภรู ทิ ัตโต มาพำ� นักจำ� พรรษา ณ บริเวณพื้นที่ดงบาก ด้านทิศใต้ของเมือง สกลนคร จากการเปลี่ยนแปลงระบบการปกครองจาก ระบบสมบรู ณาญาสทิ ธริ าชสกู่ ารปกครองภายใตร้ ะบอบ ประชาธิปไตยเมื่อปีพุทธศักราช 2475 สกลนครมี การจัดการเลือกตั้งสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรเป็นคร้ัง แรกเม่อื ปพี ทุ ธศักราช 2476 สมาชิกสภาผแู้ ทนราษฎร คนแรก คือ หลวงวรนิติปรีชา (วรดี พรหมสาขา ณ สกลนคร) ต่อมาในปพี ทุ ธศักราช 2479 มพี ระราช กฤษฎีกาจัดตง้ั เทศบาลเมอื งสกลนคร จงั หวดั สกลนคร โดยมีรองอ�ำมาตย์ตรี ขุนถิรมัยสิทธิการ (กู่แก้ว พรหมสาขา ณ สกลนคร) เข้าด�ำรงต�ำแหน่งเป็น นายกเทศมนตรีคนแรก ภาพ 70 หลวงวรนิตปิ รชี า (วรดี พรหมสาขา ณ สกลนคร) สมาชิกสภาผ้แู ทนราษฎรคนแรกของจังหวดั สกลนคร เม่ือวนั ที่ 15 พฤศจิกายน พ.ศ. 2476 ท่มี า : พพิ ิธภณั ฑ์เมืองสกลนคร มหาวิทยาลัยราชภัฏสกลนคร 47

ไทสกลรวมเผ่า ร า ก เ ห ง ้ า เ ดี ย ว กั น ภาพ 71 รองอำ� มาตย์ตรี ขุนถิรมัยสทิ ธิการ (กแู่ ก้ว พรหมสาขา ณ สกลนคร) ปลัดอ�ำเภอธาตเุ ชงิ ชุม (นง่ั เกา้ อี)้ นายกเทศมนตรีเทศบาลเมอื งสกลนครคนแรก เม่ือวันท่ี 15 กันยายน พทุ ธศกั ราช 2480 ทม่ี า : หนังสอื อนุสรณ์ครบรอบทำ� บญุ 100 วัน ฟอง นวลมณี ในปีพุทธศักราช 2484 เมื่อเข้าสู่สงคราม มหาเอเชียบูรพา ก่อให้เกิดองค์การต่อต้านญ่ีปุ่นขึ้น ท้ังส่วนกลางและในส่วนภูมิภาคเรียกว่า “ขบวนการ เสรไี ทย” จงั หวดั สกลนคร นำ� โดยนายเตียง ศริ ขิ ันธ์ สมาชิกสภาผู้แทนราษฎรเป็นผู้น�ำส�ำคัญ มีการสร้าง ฐานบญั ชาการและฐานบินขึน้ โดยไดร้ บั การสนับสนุน อาวุธจากฝ่ายสัมพันธมิตร การเข้ามาและการพ่ายแพ้ ของญ่ีปุ่น ส่งผลให้เกิดกรณีพิพาทอินโดจีน ระหว่าง ไทยกับฝรั่งเศส ปีพุทธศักราช 2487 เครื่องบินรบ ฝรง่ั เศสเขา้ มาทง้ิ ระเบดิ ในตวั เมอื งสกลนคร ท�ำใหบ้ ้าน เมืองมีความซบเซาลง ตอ่ มาเมอ่ื ปีพุทธศักราช 2490 เป็นต้นมา สกลนครได้รับการพัฒนาทางด้านระบบ สาธารณูปโภคและสาธารณูปการ อาทิ การจัดตั้ง โรงพยาบาล ประปา ไฟฟ้า ถนนและการคมนาคม ขนส่งเข้าสู่สกลนคร รวมถึงการจัดตั้งโรงเรียนสาย สามญั และสายอาชพี ขน้ึ หลายแหง่ ภาพ 72 นายเตยี ง ศิริขนั ธ์ สมาชิกสภาผแู้ ทนราษฎร จังหวดั สกลนคร เม่ือวนั ท่ี 7 พฤศจิกายน พ.ศ. 2480 และไดร้ บั เลอื กติดต่อกนั ถงึ 5 สมัย เปน็ รฐั มนตรี 3 สมยั ไดร้ บั ฉายาวา่ “ขุนพลภพู าน” เปน็ แกนน�ำส�ำคัญ ของขบวนการเสรไี ทยภาคอสี าน ที่มา : พพิ ธิ ภณั ฑเ์ มอื งสกลนคร มหาวิทยาลัยราชภัฏสกลนคร ภาพ 73 โรงเรยี น “สกลราชวทิ ยานกุ ลู ” จงั หวดั สกลนคร เดิมตงั้ อยู่ ณ วัดกลาง (ตลาดศรคี ณู เมืองในปจั จบุ นั ) เริม่ ด�ำเนินการเรยี นการสอนเมอ่ื ปพี ทุ ธศกั ราช 2454 ทีม่ า : ประสาท ตงศิริ 48

3 สกลนคร มีความ เป็นมาอย่างไร ? ภาพ 74 พระบาทสมเด็จพระเจา้ หัว ภมู ิพลอดลุ ยเดช และสมเด็จพระบรมราชนิ นี าถ เสดจ็ พระราชดำ� เนินเย่ยี มราษฎรสกลนคร ครง้ั แรก เม่ือปีพทุ ธศักราช 2498 ทม่ี า : สุดใจ ศรีดามา ภาพ 75 ถนนเจริญเมืองยา่ นเศรษฐกจิ เมอื งสกลนครในอดีต ถ่ายเมือ่ ปีพุทธศกั ราช 2495 ทม่ี า : ประสาท ตงศริ ิ ภาพ 76 ถนนเจรญิ เมืองยา่ นเศรษฐกิจ เมืองสกลนครในอดตี ถ่ายเม่ือปพี ุทธศักราช 2495 ทม่ี า : ประสาท ตงศริ ิ ภาพ 77 ร้านขายอาหาร “ก๋วยเต๋ียว” บริเวณถนนเจริญเมือง ถ่ายเมื่อปีพุทธศกั ราช 2495 ท่มี า : ประสาท ตงศริ ิ 49