สาํ นกั งานทรัพยสินสว นพระมหากษตั รยิ ก ับบทบาทการลงทนุ ทางธรุ กจิ โดย รองศาสตราจารย ดร.พอพนั ธ อุยยานนท สาขาวิชาเศรษฐศาสตร มหาวทิ ยาลัยสโุ ขทัยธรรมาธริ าช โครงการเมธวี ิจัยอาวโุ ส สกว. ศ.ดร.ผาสุก พงษไพจิตร เรื่อง โครงสรางและพลวัตทนุ ไทยหลังวกิ ฤตเศรษฐกจิ 29 มถิ ุนายน 2549
2 บทที่ 1 : ความเบ้ืองตน บทคัดยอ งานวิจัยชิ้นนี้ศึกษาคือบทบาทของสํานักงานทรัพยสินสวนพระมหากษัตริย ในฐานะหนวยงานจัดการ รายไดและบริหารทรัพยสินและเงินลงทุนของสถาบันพระมหากษัตริยในการ “การสะสมทุนทางเศรษฐกิจ” นับ แตอ ดตี จนถึงปจ จบุ ัน โดยครอบคลุมถงึ ปจจยั สําคัญทีม่ ผี ลให “ทุน” ของสํานักงานทรัพยสินฯ กลายเปนทุนชั้นนํา ของสังคมไทย โดยศึกษาในประเด็นท่ีสําคัญ คือ (1) พัฒนาการทางประวัติศาสตร (2) ลักษณะพิเศษของ พ.ร.บ. จัดระเบียบฝายพระมหากษัตริย ปจจัยทางสถาบัน และการบริหารจัดการ (3) แรงจูงใจทางเศรษฐกิจหรือยุทธ ศาสตรอ่ืน ๆ สําหรับการลงทุน (4) ความสัมพันธและเครือขายระหวางสํานักงานทรัพยสินฯ กับกลุม “ทุน” ตางๆ (5) การเติบโตของธุรกิจในเครือของสํานักงานทรัพยสินฯ (6) การปรับตัวของสํานักงานทรัพยสินฯ และธุรกิจใน เครือภายหลังวิกฤตการณป 2540 และ (7) การขยายตัวของรายไดของสํานักงานทรัพยสินฯ และการเจริญเติบโต ทางธุรกิจและการลงทุนของบริษัทในเครือฯ ภายหลังวิกฤตการณป 2540 ผลการศึกษาพบวา แมวาจะมีหลาย ปจจัยท่ีมีผลตอ “การสะสมทุน” ของสํานักงานทรัพยสินฯ ที่กลายเปนทุนชั้นแนวหนาของสังคมไทย อาทิเชน การเจรญิ เติบโตทางเศรษฐกิจของประเทศและเมืองกรุงเทพฯ ลักษณะของการเปนผูผูกขาดนอยรายของบริษัทใน เครือ การเกาะกลุมทางเศรษฐกิจในรูปของการถือหุนระหวางบริษัทและการควบคุมการบริหารและการเกาะกลุม กรรมการแตท วา ปจ จยั ทนี่ า จะมีบทบาทสําคญั คอื การเปน “หนวยงาน” ของสถาบันพระมหากษัตริยท่ีมีสถานภาพ พิเศษและไดรับการคุมครอง โดย พ.ร.บ.จัดระเบียบฝายพระมหากษัตริย (ฉบับท่ี 3) พ.ศ. 2491 รวมท้ังปจจัย ทางการเมอื งและสถาบันอนื่ ๆ ท่เี กย่ี วของ วตั ถุประสงคของงานวิจยั งานวิจัยมีวัตถุประสงค 3 ประการ ประการแรก ศึกษาถึงการลงทุนทางเศรษฐกิจตาง ๆ ของสํานักงานทรัพยสินฯ โดย ครอบคลุมถึงการครอบครองที่ดินและทรัพยสินอื่น ๆ รวมทั้งการลงทุนทางธุรกิจ โดยเฉพาะการ ลงทุนระยะยาวของบริษัทในเครือ รวมทั้งผลตอบแทนทางธุรกิจ เชน กําไร เงินปนผล คาเชา ทั้งน้ี เพื่อเห็นความเชื่อมโยงของความสัมพันธระหวางสํานักงานทรัพยสินฯ กับกลุม “ทุน” ตาง ๆ ของ เศรษฐกิจไทย นอกจากนี้ศึกษาถึงพัฒนาการทางประวัติศาสตรในดานการสะสมทุนทางเศรษฐกิจ 8 ม.ิ ย.2549
3 และการมีบทบาททางเศรษฐกิจและการเมืองเพิ่มข้ึนของสํานักงานทรัพยสินฯ และสถาบัน พระมหากษตั ริยภ ายหลังป 2491 ประการท่ีสอง ศึกษาถึงลักษณะพิเศษหรือสถานภาพของสํานักงานทรัพยสินฯ ในทาง กฎหมาย ตลอดจนศึกษาภมู หิ ลงั ของคณะกรรมการและผอู ํานวยการสํานกั งานทรัพยส ินฯ ประการที่สาม ศึกษาถึงผลกระทบของวิกฤตการณป 2540 กับการปรับบทบาทของ สาํ นกั งานทรพั ยสนิ ในแงนโยบาย กลยุทธการลงทนุ และการปรับบทบาทธุรกิจในเครือฯ เพื่อความ อยรู อดและกลับมาเปนกลุม “ทุน” ชน้ั แนวหนาของสังคมไทย ลําดับของงานวิจยั หลังจากบทที่ 1 ความเบอ้ื งตน แลว ลําดับของงานวิจยั คือ บทท่ี 2 : ภมู หิ ลังของสาํ นกั งานทรัพยส ินฯ : พัฒนาการของการสะสมทุนในอดตี บทที่ 3 : การลงทนุ ทางธุรกจิ ของสํานกั งานทรัพยสินฯ พ.ศ. 2491 – 2540 บทที่ 4 : สถานภาพพิเศษ การบริหารและการจดั การของสํานกั งานทรพั ยสนิ ฯ บทที่ 5 : วิกฤตการณป 2540 และการปรบั ตวั ของสํานักงานทรัพยสินฯ บทที่ 6 : การเจริญเติบโตทางธุรกจิ และรายไดของสํานักงานทรพั ยสนิ ฯ ภายหลงั วกิ ฤต การณป 2540 8 ม.ิ ย.2549
4 บทท่ี 2 ภมู ิหลงั ของสาํ นักงานทรพั ยสนิ : พัฒนาการของการสะสมทนุ ในอดตี พัฒนาการทางประวัติศาสตรของสํานักงานทรัพยสินสวนพระมหากษัตริย1 (หรือชื่อใน อดีตคือ กรมพระคลังขางที่) สามารถแบงออกเปนชวงใหญ ๆ เปน 3 ชวง คือ ชวงที่ 1 : พ.ศ. 2433 – 2476 ; ชวงท่ี 2 : พ.ศ. 2476 – 2491 และ ชวงท่ี 3 : พ.ศ. 2491 – ปจจุบัน สํานกั งานทรพั ยสินฯ : 1890 – 1933 สํานักงานทรัพยสินสวนพระมหากษัตริย (หรือตอไปจะเรียกวา สํานักงานทรัพยสินฯ) หรือชื่อเดิมคือ กรมพระคลังขางที่ (The Privy Purse Bureau) ไดกอตั้งอยางเปนทางการในฐานะ เปนกรมอสิ ระในสงั กัดกระทรวงพระมหาสมบตั ิ ในป 2433 โดยกรมพระคลงั ขางที่ทําหนาที่ในการ บริหารตลอดจนการลงทนุ พระราชทรัพยข องสถาบนั พระมหากษัตริย โดยไดรับงบประมาณเทากับ รอ ยละ 15 ของรายไดแผน ดนิ ในสมยั รชั กาลที่ 5 (ทวศี ิลป 2528 : 124) จุดมุงหมายท่ีสําคัญของการกอตั้งกรมพระคลังขางท่ี มิเพียงแตจะเปนสวนหนึ่งของการ ปฏิรูปการปกครองแผนดินในสมัยรัชกาลที่ 5 การรวมศูนยอํานาจสูสวนกลาง การปฏิรูปการคลัง โดยการดึงอํานาจควบคุมบริหารงบประมาณแผนดินและพระราชทรัพยสวนพระองคจากกลุม บุนนาค แตทวามีบทบาทสําคัญหรือเปนหนวยงานที่สรางความม่ันคงทางเศรษฐกิจการเงินของ สถาบันพระมหากษตั รยิ (The Principal arm of the monarchy’s financial strength) บุคคลท่ีดํารงตําแหนงอธิบดีกรมพระคลังขางที่คนแรก คือ พระเจานองยาเธอกรมพระ นราธิปประพันธพงษ ซ่ึงดํารงตําแหนงในชวงป 2433 – 2435 หลังจากนั้นก็มีผูดํารงตําแหนงอีก หลายคน แตผ ูท่ีมีบทบาทในแงการสรางรายไดโดยผานการลงทุนตาง ๆ ใหแกกรมพระคลังขางท่ีที่ สําคัญท่ีสุดคือ พระเจานองยาเธอกรมหมื่นสมมตอมรพันธซ่ึงดํารงตําแหนงในชวงป 2435 – 2454 ขอบเขตงานของการจัดการลงทุนและจัดหาผลประโยชนไดเพิ่มข้ึนอยางมากมาย มีผลใหการ บรหิ ารงานของกรมพระคลังขางท่ีไดมีขาราชการเพิ่มข้ึนจากเพียง 3 คน ในป 2435 และเพ่ิมข้ึนเปน ท้ังหมด 26 คน ในป 2438 (ชลลดา 2529 : 19) และตอมาในสมัยรัชกาลที่ 6 กรมพระคลังขางท่ีได ขยายหนว ยงานรบั ผิดชอบออกไปอีก โดยมี ฝายเวรบัญชาการ กรมการผลประโยชน กรมการโยธา กรมการบัญชี กรมการคลัง และหุนสวน โดยมีขาราชการและพนักงานกวา 200 คน และในสมัย รชั กาลท่ี 7 ไดเ พ่ิมหนว ยงานในสังกัดกรมการผลประโยชนในเขตตางจงั หวดั คอื จงั หวัดฉะเชงิ เทรา 1 งานศึกษาเกีย่ วกับสาํ นกั งานทรพั ยส ินฯ ในแงของภมู ิหลัง บทบาท และการลงทุนทางธุรกิจที่นาสนใจคือ ทวี ศลิ ป (2528) ; ชลลดา (2529) ; Tasaka (2003) 8 มิ.ย.2549
5 นครปฐม และราชบรุ ี (ชลลดา 2529 : 20) ซ่งึ แสดงถงึ บทบาทหนา ทม่ี ิเพียงจาํ กัดอยูเฉพาะกรุงเทพฯ เทานน้ั แตทวาครอบคลมุ ไปถึงภูมิภาคอื่น ๆ ดวย การเจริญเตบิ โตของกรงุ เทพฯ และการรวมศูนยอาํ นาจสูสว นกลาง : จุดกําเนดิ ของอาํ นาจและความ เขมแข็งของกรมพระคลังขางที่ อํานาจและความเขม แขง็ ของกรมพระคลังขางทีไ่ ดเพ่มิ ขน้ึ อยางรวดเรว็ โดยเฉพาะในชว งป 2433 ถงึ 2453 ปจจยั สาํ คญั ทีม่ ผี ลตอ การเพ่ิมขึ้นของอํานาจและความเขมแขง็ คือ (1) การ เจรญิ เตบิ โตของกรุงเทพฯ และ (2) การรวมศูนยอ าํ นาจสสู วนกลาง การเจรญิ เตบิ โตของกรงุ เทพฯ โดยเฉพาะภายหลังสนธิสัญญาเบาริงในป 2398 สงผลให กรงุ เทพฯ มีความสําคญั ตอ พฒั นาการของเศรษฐกิจไทย และเศรษฐกจิ ของเอเชียตะวันออกเฉยี งใต โดยเฉพาะบทบาทของเมอื งทาเพอื่ การสง ออกและนาํ เขา เพราะสนิ คา สงออกและนาํ เขาเกอื บ ทงั้ หมดตองสง ผา นเมอื งทา กรุงเทพฯ ขาวไดก ลายเปนสินคาสงออกทีส่ ําคญั ท่ีสุดของไทย (สัดสวน การสงออกขาวมีมลู คา เทา 3 ใน 4 ของมูลคาการสง ออกทงั้ หมด) ไดขยายตวั เพมิ่ ขนึ้ จากประมาณ 10,000 ตันตอ ปใ นชวง 2403 – 2412 โดยเพมิ่ เปน 500,000 ตันตอปใ นทศวรรษชว ง 2433 - 2432 และกวา 1,000,000 ตนั ตอ ปในชว ง 2463 – 2472 การขยายตัวของการคา ระหวางประเทศจึงมี ผลกระทบตอกจิ กรรมทางเศรษฐกจิ ในกรงุ เทพฯ เชน การเดินเรือ โรงสีขาว โรงเล่ือย โกดงั สินคา การขยายตวั ของสะสมทุนทางเศรษฐกิจรวมทงั้ การพัฒนาเทคโนโลยีและท่ีสําคัญคอื การอพยพเขา มาของแรงงานชาวจนี แรงงานอพยพชาวจนี ทีท่ า เรือกรงุ เทพฯ เทากับ 16,000 คนตอ ปในชว งป 2423 – 2432 25,000 คนตอ ปใ นชว ง 2433 – 2442 60,000 คนตอปชวง 2433 - 2463 และมากกวา 100,000 คนตอปใ นชวง 2463 – 2472 (Skinner 1957) คนจนี มบี ทบาทสาํ คัญในทางเศรษฐกจิ การ พาณชิ ย และนอกการเกษตรอ่ืน ๆ ในกรงุ เทพฯ ซ่งึ ไดป ระกอบอาชพี เปน พอ คา นายทนุ แรงงาน รับจาง เปน ตน การขยายตวั ของการเจริญเตบิ โตของการคา ขาว หลังทศวรรษ 2410 มีผลสําคัญอยางยงิ่ ตอ การเจริญเติบโตของเศรษฐกจิ กรุงเทพฯ เพราะการเติบโตของการคาขาวไดสรา งโอกาสแกกาํ ไรและ การสะสมทุนทส่ี ําคญั คอื การคา โรงสีขาว ธุรกิจสง ออก พอคาคนกลาง การประกันภยั การ เดนิ เรอื การขุดคลอง และกิจกรรมทางเศรษฐกจิ อ่นื ๆ และกจิ กรรมเหลาน้ไี ดส ง ผลตอ ภาคการ กอ สรา งตาง ๆ ในกรุงเทพฯ ไดขยายตวั อยา งรวดเรว็ ซ่งึ สง ผลตอ การลงทุนของพระคลงั ขางท่อี ยา ง กวา งขวาง การสรางถนนภายในกรุงเทพฯ ก็มีผลสําคัญตอการขยายตวั ทางเศรษฐกิจของกรงุ เทพฯ และสงผลตอการเปลยี่ นแปลงองคประกอบทางกายภาพจาก “เมอื งนา้ํ ” มาสู “เมืองบก” ซึง่ มผี ลตอ 8 มิ.ย.2549
6 การขยายตวั ของเศรษฐกิจตลาดเพ่ิมขึ้น การสรา งถนนเจริญกรงุ ในป พ.ศ.2404-2406 ซ่ึงมรี ะยะทาง ประมาณ 10 กโิ ลเมตรจากพระบรมมหาราชวัง โดยว่งิ ขนานแมนํา้ เจา พระยาไปทางดา นตะวนั ออก และผานยานธรุ กจิ สําคญั ของชาวจีนคือ ยา นสาํ เพ็งและเยาวราช และเลยไปถงึ บางรัก ยา นการคา ขยายตวั ตามถนนเจริญกรุงและถนนเจริญกรุงกก็ ลายเปน ถนนท่ีเปนศนู ยก ลางการคา ท้งั ขายปลกี และขายสง นับแตน นั้ เปน ตนมาจนถึงชวงสงครามโลกคร้ังท่ี 2 และภายหลงั รชั กาลที่ 5 ขึน้ ครองราชย การขยายตวั ของกจิ กรรมทางเศรษฐกจิ ในกรงุ เทพฯ ไดม ผี ลตอ ความตองการในการตดั ถนนเพ่อื อาํ นวยความสะดวกในการคาและการลงทุนเปนอันมาก ดงั นน้ั ในชวงป 2433 - 2443 ไดมี การตัดถนนในกรุงเทพฯ เพม่ิ ขึน้ อกี หลายสาย รวมท้ังสน้ิ ถงึ 130 สาย ทสี่ ําคญั คือ หลานหลวง กลมุ ถนนราชดําเนนิ สามเสน สโุ ขทัย ถนน 18 สายบริเวณอาํ เภอสําเพง็ และอื่น ๆ โดยท่งี บประมาณ บางสว นจากการสรา งถนนมาจากกรมพระคลังขา งทด่ี วย ผลของการสรา งถนนมเิ พียงแต เปลีย่ นแปลงการตั้งถ่นิ ฐานของชุมชนบริเวณริมแมน ้ําเจาพระยาและลาํ คลองนอยใหญม าสูชุมชน รมิ ถนนโดยมกี ารกอสรางบานเรือนโดยเฉพาะตกึ แถว แตทวา ยงั มีผลตอ การขยายตัวของการ คมนาคมขนสง ทางบก อาทิเชน รถราง รถไฟ รถยนต รวมท้ังการขยายตวั ของสาธารณปู โภค เชน ไฟฟา ประปา เปน ตน เศรษฐกจิ ของเมืองขยายตวั ซ่งึ หมายถงึ การขยายตัวของตลาดนนั่ เอง การเจรญิ เติบโตของกรงุ เทพฯ ของกรงุ เทพฯ จากปลายทศวรรษ 2430 เปน ตนมา จึงมีผล ตอ การขยายตวั ของการลงทุนทางเศรษฐกจิ ของกรมพระคลังขา งทน่ี น่ั เองโดยเฉพาะการลงทนุ การ สรา งตึกแถวซงึ่ ขยายตวั ไปตามถนนทตี่ ดั ใหมในกรงุ เทพฯ การครอบครองทีด่ นิ ในยานทส่ี าํ คัญทาง เศรษฐกิจ รวมท้ังการเขา ไปรว มลงทนุ ในกจิ การตา ง ๆ ของชาวจีน และชาวตะวนั ตกทีส่ ําคญั เชน โรงสีขาว โรงแรม รถราง รถไฟ (โปรดดูในสยมพร 2527) ปจจัยทางการเมอื งกม็ ผี ลตอการเจริญเติบโตของกรุงเทพฯ คือ การรวมศูนยอาํ นาจสู สวนกลางในชว งรัชสมยั รชั กาลท่ี 4 และ 5 ภยั ท่ีคุกคามประเทศสยาม (รวมทัง้ ประเทศในเอเซียอนื่ ๆ) คอื การลาอาณานคิ ม ซึง่ หลายประเทศโดยเฉพาะประเทศเพอื่ นบา นไดต กเปน อาณานิคมของ มหาอาํ นาจองั กฤษและฝรง่ั เศส ในชวงรชั สมยั รชั กาลที่ 5 ไดมกี ารปฏริ ูปการปกครองดานตาง ๆ โดยเฉพาะการรวมศูนยอ าํ นาจทางการเมอื งและการบริหารเขาสสู วนกลางนนั่ เอง สถาบันพระมหากษตั รยิ ไ ดม ีพระราชอาํ นาจเพม่ิ ขึน้ (สว นหนึ่งขนุ นางตระกลู บุนนาคเริ่มมี อํานาจนอ ยลง) ในฐานะเปน ระบอบสมบูรณาญาสทิ ธริ าชย ในทางการบรหิ าร มกี ารปฏริ ปู ระบบ ราชการโดยแบง สว นราชการเปน แบบกระทรวง ทบวง กรม รวมท้งั มีบริหารสว นภมู ภิ าค/จงั หวดั ตามแบบประเทศตะวนั ตก จากตน ทศวรรษ 2410 อํานาจของกษตั รยิ และสว นราชการไดเพ่ิมขนึ้ แทนทอี่ ํานาจของเจา ผูครองนครตา ง ๆ ในภมู ภิ าคตา งจงั หวัด การกอ ตั้งหอรัษฎากรในป พ.ศ.2416 ไดสงผลใหอ าํ นาจการจดั เกบ็ ภาษมี คี วามเปน เอกภาพและรวมศูนยอยทู เี่ มืองหลวง (ซง่ึ กอนหนานน้ั 8 มิ.ย.2549
7 ขึ้นอยูกับเจา ภาษีนายอากรและกระจดั กระจายอยตู ามหนว ยงานตา ง ๆ) และสงผลกษตั ริยและพระ บรมวงศานุวงศสามารถควบคุมอาํ นาจทางการคลงั ไดเ พม่ิ มากข้ึน (Chaiyan 1994: 85) นอกจากนใี้ น ทศวรรษ 2410 รัชกาลที่ 5 ไดพ ยายามบั่นทอนอาํ นาจการปกครองของภูมิภาคอ่นื ๆ ซึ่งขึน้ ตรงตอ เจาผคู รองนคร โดยแตง ต้งั เจา เมืองหรอื ผวู าราชการจังหวัดไปปกครองเมอื งเชยี งใหม ซ่งึ สง ผลให อาํ นาจการปกครองของกรุงเทพฯ ไดเ พม่ิ ขน้ึ และขยายตวั สภู ูมภิ าคอ่นื ๆ (Tej 1977: 61-3) ในป พ.ศ.2430 ไดม กี ารแตงต้ังเจา เมืองจากกรงุ เทพฯ หรือในบางกรณีไดส ง เจา เมืองจากรัฐบาลกลางใน กรงุ เทพฯ เพื่อปกครองและบริหารเมอื งตาง ๆ คอื เชยี งใหม ภเู ก็ต พระตะบอง หนองคาย การ เปลย่ี นแปลงคร้ังใหญคอื การปฏริ ปู การปกครองและระบบราชการในป พ.ศ.2435 ซ่งึ มกี าร จดั รปู แบบการบรหิ ารประเทศในรปู ของเสนาบดี (หรอื คณะรฐั มนตร)ี ซึ่งมีหนาทก่ี ารบริหาร กระทรวงตาง ๆ และแบงหนา ทโ่ี ดยชัดเจน ซึง่ ณ ขณะนน้ั มกี ระทรวงทง้ั ส้นิ 12 กระทรวง ดว ย ลกั ษณะการบริหารประเทศดงั กลา ว จงึ มผี ลตอ การเพมิ่ ข้นึ ของการรวมศนู ยอ าํ นาจสสู วนกลาง นอกจากนี้ในทศวรรษ 2430 ไดมกี ารปฏิรูประบบการปกครองสวนทองถิน่ และการปกครองสวน ภมู ิภาคโดยการควบคุมจากกรุงเทพฯ ภายใตก ารนําของกรมพระยาดาํ รงราชานุภาพ เสนาบดี กระทรวงมหาดไทย การสรางทางรถไฟเช่อื มกรุงเทพฯ และภูมภิ าคอนื่ ๆ จากป 2433 ก็มีผลตอการ สรา งการเติบโตของกรงุ เทพฯ ทั้งทางดานเศรษฐกิจและการเมือง ในฐานะ “เมอื งหลวง” การเตบิ โตของสถาบนั พระมหากษัตรยิ ป ระกอบกบั การเตบิ โตทาง เศรษฐกิจของกรงุ เทพฯ กรงุ เทพฯจึงเปน ศนู ยกลางการบรหิ ารราชการ รวมท้ังเศรษฐกิจของประเทศ ในป 2435 ไดมกี ารจดั ตง้ั กระทรวงนครบาลเพอื่ ดแู ลการบรหิ ารการปกครองตนเองของกรุงเทพฯ สาเหตุสําคัญของการจัดต้งั กระทรวงนครบาล เพราะเพอ่ื รองรบั การเตบิ โตของประชากรหลงั ทศวรรษ 2420 การเปลย่ี นแปลงทางเศรษฐกิจและการคา จาก “เมืองนา้ํ ” ไปสู “เมอื งบก” รายได และภาษีของกรงุ เทพฯ กเ็ พม่ิ ขึน้ ประกอบกับการเปลย่ี นแปลงทางการเมอื งของประเทศ ซงึ่ แสดง ถงึ บทบาทของกรงุ เทพฯ ในฐานะเมอื งหลวงแหง ความทนั สมยั ของประเทศ รวมทงั้ ศูนยก ลาง การเงินและการคลงั ของประเทศ จงึ มคี วามจาํ เปนตอ งปฏิรปู และเปล่ยี นแปลงการบรหิ ารเมอื ง การ กอ ตั้งกระทรวงนครบาลจึงเปน องคก รจัดการบรหิ าร “กรงุ เทพฯ” เพอื่ สนองตอบกับผลประโยชน ของรัฐและสถาบันพระมหากษตั รยิ (โดยความรวมมือของกรมพระคลังขางท่)ี บทบาทของกรม พระคลังขา งท่ใี นทางเศรษฐกจิ จึงไดเพ่มิ ขนึ้ อยา งรวดเรว็ เพราะนอกจากจะมีรายไดและรายจา ยใน สดั สว นของงบประมาณแผน ดินที่สูงแลว งานของกรมพระคลังขา งทีไ่ ดเกย่ี วของกบั งานของ กระทรวงนครบาลอยา งใกลช ิด โดยเฉพาะการซอื้ ขายแลกเปลย่ี นการถอื ครองทดี่ ินและการลงทนุ ตา ง ๆ ทางดา นทรพั ยสนิ เชน การตดั ถนนและการสรางหอ งแถว รวมท้ังการเปลีย่ นแปลงดานอน่ื ๆ ในกรงุ เทพฯ (ทวีศิลป 2528 ชลลดา 2529 Porphant 1999) ดงั นนั้ จึงกลาวไดวา การเจริญเตบิ โต 8 ม.ิ ย.2549
8 ของกรงุ เทพฯ จงึ มีความสัมพันธอยา งใกลชิดกับสถาบนั พระมหากษัตริยโดยการลงทุนของกรม พระคลังขา งทแี่ ละการบริหารราชการของกระทรวงนครบาล จดุ ทอ่ี ยากจะเนนในงานวิจยั ฉบบั นี้คอื อํานาจและหนา ท่ีของกระทรวงนครบาลมีบทบาทสาํ คัญกบั การเตบิ โตทางเศรษฐกจิ ของกรมพระ คลงั ขา งทีแ่ ละเศรษฐกิจของกรุงเทพฯ เพราะฐานะของกระทรวงนครบาลมฐี านะเปน ทปี่ รึกษาของ สถาบันพระมหากษัตรยิ มากกวา จะเปน รัฐบาลสว นทอ งถิ่นท่ีเปน อสิ ระจากอํานาจกษตั รยิ ซ ึ่งดาํ รง อยูในประวตั ิศาสตรย ุโรป เชน กรุงลอนดอน และดว ยเหตุท่ีการปกครองของสยามอยภู ายใต ระบอบสมบูรณาญาสทิ ธิราชย ระบอบสมบูรณาญาสทิ ธริ าชยจงึ มนี ยั ยะสาํ คญั ตอ การเปล่ียนแปลง กรงุ เทพฯ และประเทศสยามโดยรวม ดงั นั้นความเชอื่ มโยงของการบรหิ ารกรุงเทพฯ กบั ผลประโยชนข องกษตั รยิ จ งึ มีผลตอ การเปลี่ยนแปลงทางเศรษฐกจิ และกายภาพ รวมทัง้ การพฒั นา กรงุ เทพฯ ดานอนื่ ๆ (Porphant 1997) อํานาจและความเขม แข็งของกรมพระคลังขา งที่ การกอ ตัง้ กรมพระคลงั ขา งทภ่ี ายใตกระทรวงพระคลังมหาสมบัติ มหี ลกั การท่ีสําคญั คือ การพยายามแบงแยกฐานะทางการคลงั หรอื รายไดรวมทง้ั ผลประโยชนอืน่ ๆ ระหวาง พระมหากษตั รยิ กับรฐั โดยเด็ดขาด (แมใ นทางปฏบิ ัตอิ าจจะไมสามารถแบง แยกโดยเดด็ ขาดก็ตาม) อาํ นาจ งบประมาณ และความเปน อสิ ระของกรมพระคลังขา งที่ไดเรมิ่ ปรากฏอยางจรงิ จงั จาก ทศวรรษ 2430 พรอ ม ๆ กับการขยายตวั ของเศรษฐกิจในกรงุ เทพฯ ความเขมแข็งทางเศรษฐกิจของ กรมพระคลงั ขางที่หรือแหลงท่ีมาของรายไดห รือพระราชทรัพยม าจาก 2 แหลงใหญค ือ (1) รายได จากการจดั สรรงบประมาณรายจายประจําปจ ากรัฐบาล และ (2) รายไดจ ากคา เชา กาํ ไร และ ผลประโยชนจากการลงทุนในกจิ การตาง ๆ ของกรมพระคลงั ขางท่ี เชน ทด่ี นิ คา เชา หอ งแถว ตลาด สด โรงสขี าว ธนาคาร สายการเดนิ เรอื โรงงานผลิตปูนซีเมนต รถราง เปนตน ศาสตราจารย Suehiro Akira มีความเหน็ วา “กรมพระคลังขางท่ีเปรียบเสมือนธนาคารเพอื่ การลงทนุ (proto- investment bank) ซึ่งเปน องคกรหลักในการดําเนินธรุ กจิ ในนามของพระมหากษตั รยิ ” (Suehiro 1989: 92) ในปลายทศวรรษที่ 2440 พระคลังขางท่ีมเิ พียงแตเ ปน เจา ของที่ดนิ รายใหญท ่ีสดุ ของ ประเทศและครอบครองพ้นื ที่ ๆ สําคัญทางเศรษฐกิจของกรุงเทพฯ แตท วายังมีฐานะเปนกลมุ “ทนุ ” ทที่ รงพลังของสงั คมไทยดว ย (ดงั จะไดก ลาวตอไป) ตัวเลขจากตารางที่ 1 ขา งลา งน้ีแสดงถงึ รายไดของกรมพระคลงั ขางทท่ี ไ่ี ดรับจาก งบประมาณแผนดินโดยผา นกระทรวงพระคลังมหาสมบตั เิ พ่ิมขนึ้ จาก 1.49 ลานบาทในป 2435 และ เพิม่ เปนเทา กบั 6.1 ลานบาทในป 2445 และเพ่ิมเปน เทากบั 9.0 ลานบาทในป 2465 ในบางป เชน 8 ม.ิ ย.2549
9 ในป 2434-2435 รายไดของกรมพระคลงั ขา งทเี่ พม่ิ ขึ้นถงึ รอ ยละ 20 ของภาษอี ากรของประเทศที่ จดั เก็บไดท ้ังหมด (ทวศี ิลป 2528: 129 และชลลดา 2529) ตารางที่ 1 รายไดของกรมพระคลังขางทที่ ่ีไดร บั การจัดสรรจากกระทรวงพระคลังมหาสมบตั ิ พ.ศ.2435-2478 ป ค.ศ. รายได (ลานบาท) 2435 1.49 2445 6.1 2455 8.7 2465 9.0 2475 .479 2478 .409 แหลง ท่มี า: ชลลดา (2529: 38) นอกจากรายไดทไ่ี ดร บั การจดั สรรจากงบประมาณแผน ดนิ ในแตละปแ ลว รายไดสวน สาํ คัญของกรมพระคลังขางท่มี าจาก คาเชา หองแถว ตลาดสด กาํ ไรและเงนิ ผลตอบแทนจากการ ลงทุนในกจิ กรรมทางเศรษฐกจิ ตา ง ๆ รายไดส วนนน้ี าจะเปนสว นสําคญั ของกรมพระคลังขา งที่ นบั แตป 2433 เปน ตน มา เพราะมีการขยายตวั อยา งขนานใหญของการลงทนุ ใหม ๆ ของกรุงเทพฯ ท้งั เปนการลงทนุ โดยตรงของกรมพระคลังขา งที่ เชน การกอ สรางตึกแถวและตลาดสด หรือการรว ม ลงทุนในกจิ การการผลิตการคาและอุตสาหกรรมของชาวจีน ชาวยโุ รป และชาวตะวันตกอืน่ ๆ กรมพระคลังขา งท่ีกับบทบาท “เจาท่ดี นิ ” รายใหญที่สุดของประเทศ การเติบโตของเศรษฐกิจกรงุ เทพฯ สงผลใหการเพม่ิ ขึ้นของราคาทีด่ นิ กรมพระคลงั ขา งทไ่ี ด เขาครอบครองทด่ี ินยา นทส่ี ําคัญในกรุงเทพฯ อยางขนานใหญใ นปลายทศวรรษ 2440 พระคลงั ขา ง ที่ไดกลายเปน ผูถอื ครองทด่ี ินทีใ่ หญท ่ีสดุ ของประเทศ และท่ีดินไดก ลายเปน “ทนุ ” ทางเศรษฐกจิ ท่ี สําคัญเพอื่ การลงทุนทางธรุ กิจของกรมพระคลงั ขา งทแ่ี ละสาํ หรบั เช้อื พระวงศใ นการลงทุนดา น อสังหารมิ ทรัพยแ ละกิจกรรมทางเศรษฐกจิ อื่น ๆ กรมพระคลังขางที่สามารถจับจองหรอื ครอบครองท่ดี นิ ไดห ลายวธิ ี อาทเิ ชน ครอบครอง ทด่ี นิ สาธารณะอันประกอบไปดวย ทวี่ างเปลา หรือท่ที เ่ี ปน ของกระทรวงตา ง ๆ หรือทที่ ่ีเปน ทตี่ ั้ง ของวงั และพระราชวงั รวมทั้งสามารถรับจํานองจากเอกชน โดยทกี่ รมพระคลงั ขางทใี่ หเ งนิ กูแกผู 8 มิ.ย.2549
10 เอาอสงั หาริมทรพั ยม าจํานอง ลูกคา สวนใหญ ไดแ ก พอ คา ชาวจนี เจา ภาษีนายอากร ขุนนาง และ เจานายชน้ั ผูใหญ ถาหากวา ลูกคาสว นใหญไมสามารถชาํ ระหนี้ไดตามกําหนดเวลา ทรัพยสนิ ยอ ม ตกอยแู กก รมพระคลังขางที่ นอกจากนกี้ รมพระคลงั ขางทไี่ ดซ อ้ื ทด่ี นิ จากราษฎรทวั่ ไปโดยตรง และ ดวยเหตทุ ก่ี รมพระคลงั ขางทีม่ ีขอมลู เก่ยี วกบั การตดั ถนน ราคาทด่ี นิ และขอไดเ ปรยี บในเรอ่ื งแหลง ทตี่ ัง้ และทําเลการคา สงผลใหก รมพระคลงั ขางท่ีไดส ะสมซื้อท่ีดนิ ในเขตพ้นื ที่เขตธรุ กิจทีเ่ หมาะแก การลงทุนและคา ขาย ผลท่ีตามมากค็ ือ กรมพระคลังขา งท่ีไดค รอบครองพืน้ ท่ที ่ีเหมาะแกก าร พาณชิ ยกรรมในกรงุ เทพฯ นบั แตท ศวรรษ 2440 เปนตนมา กรมพระคลังขางทไ่ี ดสะสมที่ดนิ เปน จํานวนมากโดยเฉพาะกรงุ เทพฯ เขตช้นั ใน ในป 2445 กรมพระคลังขางทไี่ ดค รอบครองพื้นทธ่ี ุรกิจทสี่ ําคัญในกรงุ เทพฯ เทา กบั 4,083 ไร โดย กระจายอยูทย่ี า นธุรกิจในสําเพง็ 1,831 ไร) บางรกั (458 ไร) ดุสิต (4,083 ไร) และภายในประตู เมอื ง หรอื ยานวดั ชนะสงคราม ยานพระราชวงั ยานสําราญราษฎร และยา นพาหรุ ัด (86 ไร) อําเภอ ดุสติ (1,708 ไร) (กจช. ร.5 กระทรวงเกษตรฯ 6/6153 (2456)) ในขณะที่เอกสาร ร.5 นครบาล 41.1/221 (2442 – 2444) ระบวุ า กรมพระคลังขางทม่ี ที ่ดี ินรวมกนั เทา กบั 1,850 ไร ในชว ง พ.ศ. 2442 - 2444 หรือเทา กับรอ ยละ 22.2 ของพ้นื ทีก่ รุงเทพฯ ทง้ั หมดในชว งเวลาเดยี วกัน (Tasaka 2003) โดยท่ีการกระจายตวั ของการถือครองทด่ี ินในยานที่สาํ คัญของกรุงเทพฯ คอื อาํ เภอดุสติ (กระจกุ ตวั ยานสามเสน – บางขนุ พรม) 1,615.5 ไร อําเภอสําเพ็ง (กระจกุ ตวั ยา นสามแยก – ตลาด นอย) 63.57 ไร อําเภอบางรกั (กระจุกตวั ยานถนนสี่พระยา) 172.97 ไร ตามลาํ ดบั (Tasaka 2003) ทด่ี ินจงึ กลายเปน แหลงทีม่ าของรายไดท ีส่ ําคัญของกรมพระคลงั ขางที่ เพราะกรมพระคลงั ขา งทไ่ี ดสรา งตึกแถวและตลาดสดเปน จํานวนหลายรอยหอ งเพอ่ื เกบ็ คาเชา โดยเฉพาะริมถนนสาย สาํ คัญตามยา นทีส่ าํ คัญทางธุรกิจ เชน เจรญิ กรุง จกั รวรรดิ เยาวราช ราชวงศ หัวลําโพง สี่พระยา สามเสน ซางฮีน้ อก ดวงเดอื นนอก ดาวขาง เปน ตน ตึกแถวน้ันใชส ําหรับเปนทอ่ี ยอู าศยั หรอื ใช ดาํ เนินธรุ กิจคา ขาย ตลอดจนเปนทต่ี ้งั ของสํานกั งาน บริษทั หา งรา นตา ง ๆ อัตราคา เชา ของหอ ง แถวจะแตกตา งกนั ตามชนดิ ของหอ งแถว และยานธุรกจิ ในป 2450 อตั ราคา เชา ของหอ งแถวรมิ ถนนบาํ รุงเมืองและริมถนนเจรญิ กรุงอยูประมาณ 20 – 30 บาทตอ เดือน และหากเปน หอ งแถวทที่ าํ ดวยไม อัตราคา เชาจะตํา่ ลงไปอกี ประมาณ 3 – 10 บาทตอ เดอื น (กจช. ร.5 คลงั 9.4 ค/65 (2450)) อาคารทอี่ ยรู มิ ถนนราชวงศเ ก็บคาเชาในอตั ราเดือนละ 10 บาท สวนที่อยูหวั มุมจะเกบ็ ในอัตรา 40 – 60 บาทตอ เดอื น ในขณะท่ตี กึ ถนนสี่พระยาที่สรา งเพอื่ ใหช าวยโุ รปเชานัน้ ราคาต่ําสุดอยูที่ 100 บาท ตอเดอื น รายไดจากการดาํ เนนิ การเกบ็ คา เชา ตึกแถวนา จะเปน แหลงรายไดใ นการดาํ เนินธรุ กจิ ของ กรมพระคลงั ขางที่ในขณะนนั้ แมว าอัตราคาเชา จะคอนขา งต่ําและตอ งใชระยะเวลานานถงึ จะไดเงนิ 8 มิ.ย.2549
11 ลงทุนกลบั คนื เชนเปน ระยะเวลาถึง 10 ป นอกจากนแ้ี มว าการเกบ็ คาเชา ในอัตราทตี่ า่ํ จะไมม ีผลให ระดบั กําไรอยใู นระดบั สูง แตทวากส็ ามารถมรี ายไดจ ากคาเชาไดระยะยาวนนั่ เอง การถือครองที่ดนิ ขนาดใหญข องกรมพระคลังขางที่มิเพยี งแตมผี ลตอ การสะสมทนุ ของ กลมุ ทุนศกั ดนิ า แตทวายังมีผลตอการเปลย่ี นแปลงทางกายภาพและการเจรญิ เติบโตของกรงุ เทพฯ ในทศวรรษ 2440 และหลงั จากนัน้ เพราะการเจรญิ เติบโตของกรุงเทพฯ ภายหลงั จากทศวรรษ 2440 น้นั เกดิ จากการตัดถนนและเปดพ้ืนท่ีใหม ๆ สง ผลใหกรุงเทพฯ ไดเ ปลีย่ นบทบาทจากกิจกรรมทาง เศรษฐกิจจาก “เมอื งน้าํ ” มาสู “เมืองบก” และมผี ลใหกจิ กรรมทางเศรษฐกิจในแงศ นู ยการคา และ ยานพาณชิ ยกรรมขยายตัวอยางรวดเรว็ กระบวนการเปลีย่ นแปลงทางกายภาพและการเจริญเตบิ โต ของกรุงเทพฯ สวนหนง่ึ กเ็ กดิ จากการตัดสนิ ใจในการตดั ถนนและลงทนุ ทางดานอสังหาริมทรัพย คอื หอ งแถวและตลาดสดของกรมพระคลงั ขางทน่ี ั่นเอง กรมพระคลงั ขางทก่ี บั บทบาทการลงทนุ ทางเศรษฐกจิ การสะสมทุนอยางตอเนือ่ งของกรมพระคลังขางทีส่ งผลใหก รมพระคลงั ขางที่มิเพียงแต เปน หนว ยงานการลงทุนทางเศรษฐกจิ ของและนาํ รายไดม าสรู าชสํานัก แตท วายงั มบี ทบาททส่ี ําคญั ในฐานะเปนกลมุ ทนุ ของคนไทยที่ใหญทสี่ ดุ ในปลายทศวรรษ 2440 การลงทนุ ในกิจการทาง เศรษฐกิจตา ง ๆ ของกรมพระคลงั ขา งที่มีบทบาทสาํ คัญเพ่ือสรา งความเขมแขง็ ทางเศรษฐกจิ แกก ลมุ ทนุ ศกั ดนิ า ซงึ่ ประกอบไปดวยพระมหากษตั ริย ขุนนาง และพระบรมวงศานุวงศ กลุมศกั ดนิ ามี บทบาทสําคญั ในการลงทุนทางเศรษฐกจิ ทั้งการลงทนุ โดยตวั เองและในฐานะหนุ สว นทางเศรษฐกจิ การสะสมทนุ เพมิ่ ขน้ึ และขยายตวั ซงึ่ มิเพยี งแตท่กี รงุ เทพฯ แตท วา ยงั ขยายตวั ไปสภู ูมิภาคอืน่ ๆ บนั ทึกฉบับหน่งึ ของผูทํางานในบรษิ ัทบอรเนยี ว ในป 2437 ซ่ึงแสดงถงึ การขยายตวั ของการสะสม ทางเศรษฐกจิ ของกลุมศกั ดนิ าดงั ตอ ไปน้ี “ในระยะปสองปท ผี่ านมา การลงทนุ ทีน่ ยิ มกันมากของพระราชโอรส และขนุ นางทกี่ รงุ เทพฯ และฉะเชิงเทราคอื โรงสขี า ว ทงั้ ทเี่ ปน เจา ของ ดาํ เนินการเองและรับจาํ นอง พระราชโอรสผมู ั่งค่งั มกั จะเกีย่ วของ กบั การคาระหวางประเทศ ภายหลงั จากการลงนามสนธิสัญญา เบาริงและสนธิสัญญาทางการคา ฉบบั อน่ื ๆ พระราชโอรสเหลาน้ี มกั จะรว มลงทุนกบั พอ คา ชาวจนี ในการดําเนนิ การคาอยา งขนานใหญ” (Leckie 1894 : 652) ในฐานะเปน กลมุ ทนุ ของคนไทยกลมุ ทใ่ี หญที่สุด กรมพระคลงั ขา งทมี่ ีบทบาทท่สี ําคัญใน การพฒั นาภาคอตุ สาหกรรม ธุรกิจการเงนิ และการธนาคาร รวมทัง้ กจิ การการผลิตทางเศรษฐกจิ 8 ม.ิ ย.2549
12 อ่นื ๆ กรมพระคลงั ขางทีไ่ ดกอ ตั้งธนาคารสยามกัมมาจลหรือธนาคารไทยพาณิชย ในป พ.ศ.2449 ซ่ึงถอื วาเปน ธนาคารของคนไทยแหงแรก โดยกรมพระคลังขางที่ไดถ ือหุนรายใหญท ีธ่ นาคารไทย พาณชิ ยม เิ พียงแตมบี ทบาททส่ี าํ คัญตอ การเปน แหลงเงนิ ทุนสําหรบั กรมพระคลังขางทีเ่ พ่ือใชในการ ลงทุนทางธุรกิจ แตทวามบี ทบาทสาํ คัญตอการเปน แหลง เงินกู และหรือรวมลงทุนกับธุรกิจอ่ืน ๆ ท้งั ชาวไทย ชาวจนี และชาวตะวนั ตกอน่ื ๆ ในแงน จ้ี งึ กลา วไดว า กรมพระคลงั ขางทม่ี บี ทบาท สาํ คญั ตอ การพัฒนาธุรกจิ และมผี ลตอการเจริญเตบิ โตของกลุมทุนทางเศรษฐกจิ เพราะบทบาทท่ี สําคัญของธนาคารซ่ึงกอ ตั้งโดยกรมพระคลังขา งที่คอื นาํ มาซงึ่ เงนิ ทนุ เพื่อการประกอบการทาง ธุรกิจน่นั เอง บทบาทของพระคลงั ขา งที่ยังเปน ผบู ุกเบกิ และพัฒนาอตุ สาหกรรมการผลิตใน ภาคอตุ สาหกรรมคือ ปนู ซเี มนต เมือ่ การขยายตวั การกอสรา งในกรงุ เทพฯ กาํ ลงั ขยายตวั เพราะการ ขยายตวั ทางเศรษฐกจิ ในกรุงเทพฯ กรมพระคลังขางท่นี อกจากจะไดลงทนุ สรางหองแถวและตลาด ข้นึ ในยา นที่มเี ศรษฐกจิ ใหมแ ละกําลงั เจรญิ แลว ซ่งึ มผี ลตอการขยายตวั ของความตอ งการปูนซเี มนต สงู ขึ้น กรมพระคลงั ขา งท่ไี ดก อ ตัง้ บริษทั ปนู ซีเมนตไ ทย ในป พ.ศ. 2456 โดยลงทนุ เปนจาํ นวนเงนิ หาแสนบาทจากจํานวนเงนิ 1 ลานทตี่ องการใชในการกอ ตัง้ (ผาสุก 2542 : 178) อุตสาหกรรม ปูนซเี มนตไทยซ่ึงดาํ เนนิ การโดยกรมพระคลังขา งท่เี ปน อุตสาหกรรมท่ผี ูกขาดรายเดยี วมาเนน่ิ นาน จนกระท่ังทศวรรษ 2490 และมบี ทบาทตอ การกอ สรา งและการเจริญเตบิ โตของเศรษฐกจิ ไทยจนถึง ปจจุบัน ดวยลกั ษณะพเิ ศษทก่ี รมพระคลงั ขา งทท่ี ี่เปน ทุนของราชสํานกั รวมทงั้ เปน หนว ยราชการที่ เปนอสิ ระไมไ ดข้นึ อยกู บั เสนาบดีโดยตรง หากแตขึ้นอยกู บั พระมหากษตั รยิ รวมทงั้ การไดร บั เงนิ รายไดข องแผน ดนิ ในสดั สว นคอ นขางสูง การลงทุนของกรมพระคลงั ขางท่จี ึงขยายตัวอยางรวดเรว็ และนาํ มาซง่ึ ความมง่ั ค่ังของราชสาํ นัก ในชว งป 2430 - 2466 กรมพระคลังขางที่ไดใชเ งนิ 11.5 ลา น บาท จากเงนิ ลงทนุ ทงั้ หมด 33.6 ลา นบาท ลงทนุ ในโครงการเอกชนถงึ 13 โครงการ โดยเปนการ รวมทนุ กับชาวยโุ รปและชาวจีน ในกิจการรถไฟ 13 โครงการ โดยเปน การรวมทุนกับชาวยโุ รปและ ชาวจนี ในกจิ การรถไฟ รถราง ธนาคาร ปูนซีเมนต การคาสนิ คานําเขา การทําเหมอื งแร และธุรกจิ เรอื กลไฟ (Suehiro อางใน ผาสุก 2542 : 178) บทบาทของการลงทุนของกรมพระคลังขางทมี่ ิเพยี งจํากดั อยใู นกรุงเทพฯ ดังไดกลาว มาแลว แตท วามีบทบาทสาํ คญั ในการลงทนุ ในภมู ิภาคตา งจังหวดั ดว ย โดยเฉพาะกิจการทางดาน อสังหาริมทรพั ย คอื การตึกแถว ตลาด รวมท้งั ท่ดี ินใหเชา จากหลักฐานทางประวตั ิศาสตร พระคลัง ขางท่ไี ดจ ัดหาผลประโยชนด ังกลา วจากทอ งที่ตา ง ๆ คือ ภเู กต็ สระบรุ ี นครศรีธรรมราช ราชบุรี 8 ม.ิ ย.2549
13 ปต ตานี กาญจนบรุ ี อบุ ลราชธานี นครปฐม เพชรบรุ ี พษิ ณุโลก นครสวรรค สงขลา (ชลลดา 2529 : 135 – 137) อาํ นาจและความเขม แข็งของกรมพระคลังขางทีเ่ ร่ิมถกู ทาทายโดยเฉพาะในสมยั รัชกาลท่ี 6 การใชจา ยอยางเกนิ ตวั โดยเฉพาะของราชสาํ นกั ตลอดรัชกาล ภาวะฟา ฝนแลงสงผลตอวิกฤตกิ ารณ การผลิตและสง ออกในป 2458 (และกอนหนานน้ั ) วกิ ฤติการณด านการเงินและการคลงั (ในป 2463 - 2468) ปญ หาวิกฤติเงนิ คงคลัง การขาดทนุ ในอัตราแลกเปลยี่ นเงนิ ตราระหวา งประเทศภายหลัง สงครามโลกครั้งที่ 1 (2457 – 2461) รวมทงั้ การขาดทุนของธนาคารจนี สยาม (ในป 2454-2455) และการขาดทนุ ของบรษิ ัทเดนิ เรอื สยาม (Siam Steamship Company) ในป 2462 – 2467 ปญ หา ดังกลาวสง ผลซ่งึ กนั และกนั ภาวะวกิ ฤตกิ ารณด งั กลา วขา งตนสง ผลตอการขยายตวั ของรายไดแ ละ การลงทนุ ของกรมพระคลังขา งทเี่ ปน อนั มาก (โปรดดใู น สนุ ทรี 2533 ; Greene 1999 ; Porphant 1999) ไมปรากฏวามีการขยายตวั ในกิจการการลงทนุ ในอสังหาริมทรพั ย คอื ทด่ี นิ ตลาด และ ตกึ แถว ในชว งระยะเวลาดังกลา ว วิกฤติการณท างเศรษฐกจิ ที่ถอื วาบ่ันทอนอาํ นาจและความเขมแขง็ ของพระคลงั ขางท่ีมาก ท่สี ุด คือ การลม ละลายของธนาคารจีนสยาม (Chino – Bank) ซ่ึงเปนพันธมิตรของธนาคารสยามกมั มาจล และการขาดทุนของบริษัทพาณชิ ยนาวีสยามเกดิ จากการยกั ยอกเงนิ ของ นายฉลอง ไนยนารถ หรอื นาย ซ. ยเุ สง (ซง่ึ เปนผูบริหารของธนาคารสยามกมั มาจลและธนาคารจีนสยาม) รวมทัง้ ปญหา น้เี สยี และตัว๋ ปลอมของธนาคารดังกลา วไดส งผลตอความเสียหายของธนาคารสยามกัมมาจล โดย คดิ เปนมลู คา ถงึ 5,747,000 บาท ในป 2454/55 (นพพร เรอื งสกุล อา งใน ญิบพนั 2547 : 178) ความ เสียหายดังกลา วมากจนรัชกาลที่ 6 มพี ระราชดํารจิ ะยบุ ธนาคารสยามกมั มาจลเปน ธนาคารชาติ อยางไรกต็ ามในที่สุดรชั กาลท่ี 6 มีพระบรมราชานญุ าตใหพ ระคลงั ขา งท่ขี อยมื เงนิ จาํ นวน 1,634,000 บาท จากกระทรวงพระคลังมหาสมบตั ิเพอ่ื ค้ําจุนธนาคารสยามกัมมาจล ทาํ ใหธ นาคาร สามารถดาํ เนนิ กจิ การตอ ไปได (ญบิ พนั 2547 : 179) ในกรณีของบริษทั พาณิชยน าวสี ยาม กรมพระ คลงั ขาวท่ีไดถ อื หุน รอยละ 50 จากทนุ จดทะเบยี นท้งั สนิ้ 1,000,000 บาท (Suehiro 1989 : 56) ภายหลังจากการเปด ดําเนนิ การในป 2461 บรษิ ทั มีกําไรทั้งส้ิน 435,700 บาท แตในชวงป 2462 – 2467 ไดป ระสบกบั ปญหาขาดทุนมาโดยตลอดซง่ึ มยี อดรวมของการขาดทุนท้ังส้นิ ถงึ 2.6 ลา นบาท (พจนา 2523 : 1930) วิกฤติการณท างเศรษฐกจิ ทเี่ ผชิญโดยธนาคารสยามกมั มาจล การขาดทนุ ของบรษิ ทั พาณิชย นาวสี ยาม ดงั ไดก ลา วมาแลว ประกอบกับความออนแอของสถานะการเงนิ การคลงั ของประเทศ การใชจา ยอยา งเกินตวั ของราชสาํ นักมผี ลใหกรมพระคลงั ขา งทปี่ ระสบกับปญ หาหนส้ี นิ อยาง รนุ แรง หนส้ี ินของกรมพระคลังขางทใ่ี นป พ.ศ. 2468 ประมาณ 15 ลานบาท (กจช. 8 ม.ิ ย.2549
14 ร.7 การคลงั 19/6 2468/69) เมื่อรัชกาลท่ี 6 เสด็จสวรรคตในเดือนพฤศจิกายน 2468 หนีส้ นิ สว น พระองคเ ทากบั 5.5 ลานบาท นอกเหนอื จาก 4.6 ลา นบาทจากที่เคยกูจากพระคลงั มหาสมบัติ (Green 1999 : 169) ความออ นแอฐานะทางการเศรษฐกิจและการเงินของพระคลงั ขางที่ยงั คงดํารงอยูแมจ ะ ลวงเขา สูรัชสมยั รัชกาลที่ 7 เนอ่ื งจากภาวการณเ ศรษฐกจิ ตกตา่ํ ทวั่ โลก ไดสงผลตอการขยายตวั ของ รายไดจากงบประมาณแผน ดนิ และการลงทนุ ของพระคลังขางที่ ดังจะเหน็ วา รายไดของพระคลัง ขา งทีท่ ่ีไดรบั จากการจัดสรรจากงบประมาณแผนดนิ ประมาณ 7 ลานบาท ในชว งป 2468 – 2473 (ในขณะทใ่ี นป 2467 กรมพระคลงั ขา งท่ไี ดร ับการจัดสรรสงู ถึง 11 ลานบาท) และลดลงประมาณ 4 ลานบาท ในป 2474 (Batson 1984 : 92) ภายหลงั การเปล่ียนการปกครองในป 2475 จนถึงป 2480 กรมพระคลังขา งทไ่ี ดร บั การจัดสรรเฉลยี่ เพยี งปล ะ 440,000 บาทเทานนั้ (ชลลดา 2529 : 38) สํานกั งานทรพั ยส นิ ฯ : พ.ศ. 2476 – 2491 การเปลี่ยนแปลงการปกครองเดือนมิถุนายน 2475 ภาวะเศรษฐกิจตกตํ่าในทศวรรษ 2470 ความขัดแยงทางการเมืองระหวางคณะราษฎรกับราชสํานักไดมีผลตอการลดบทบาทของกรมพระ คลังขางท่ีเปนอันมาก ในป 2476 รัฐบาลไดเขาไปจัดการทรัพยสินของกรมพระคลังขางที่ โดยใน เบื้องตนการแบงทรัพยสินของกรมพระคลังขางท่ีออกเปน 2 สวน คือ ทรัพยสินสวนพระองค และ ทรัพยสินสวนพระมหากษัตริย โดยที่ทรัพยสินสวนพระองคตองเสียภาษี สวนทรัพยสินสวน พระมหากษตั ริยน นั้ ใหมีการยกเวน ภาษอี ากร คณะรัฐมนตรไี ดต ั้งคณะกรรมการขึ้นมาชุดหน่ึงโดยมี พระยานิติศาสตรไพศาลยเปนประธานกรรมการเพื่อพิจารณาเรื่องทรัพยสินอะไรบางท่ีเปนของ พระมหากษัตริย (สกุณา 2543 : 84) รัฐบาลในขณะน้ันพยายามที่จะลดบทบาทและอํานาจของกรมพระคลังขางท่ี โดยท่ีสําคัญ คือ ในป 2476 รัฐบาลไดตราพระราชบัญญัติการจัดต้ังกระทรวง ทบวง กรม โดยมีจุดมุงหมาย ประการสําคัญเพ่ือการยุบรวมกรมหรือหนวยงานท่ีเกี่ยวของกับการบริหารสถาบันพระมหากษัตริย หรือราชสํานักเขาดวยกันภายใตช่ือใหมวา “ศาลาวาการพระราชวัง” ซึ่งกรมท่ีเกี่ยวของกับการ บริหารราชสํานักมีท้ังส้ิน 10 กรม คือ (1) กรมพระคลังขางที่ (2) กรมราชเลขานุการในพระองค (3) กรมปลัด (4) กรมวัง (5) กรมพระราชพิธี (6) กรมโขลน (7) กรมวังนอก (8) กรมมหาดเล็ก หลวง (9) กรมราชพาหนะ และ (10) กรมทหารรักษาวัง อยางไรก็ตาม ในเดือนธันวาคมปเดียวกัน นั้นไดมีการตั้งกระทรวงวังขึ้นมาใหม (หลังจากยุบเลิกไปเดือนมิถุนายน 2475) กรมพระคลังขางท่ี จึงไดยายมาสังกัดกระทรวงวัง และในป 2478 ภายใตพระราชบัญญัติปรับปรุงกระทรวง ทบวง 8 มิ.ย.2549
15 กรม (แกไขเพ่ิมเติม เดือนสิงหาคม 2478) กระทรวงวังไดถูกลดสถานภาพลงเปน “สํานักงานพระ คลังขางที่” ซึ่งอยูภายใตสังกัดสํานักพระราชวังซึ่งเปนทบวงการเมือง ภายใตการดูแลของ นายกรัฐมนตรี ดังน้ัน ทรัพยสินสวนพระมหากษัตริยที่เคยถูกจัดการและอยูในมือของราชสํานักจึง ถูกโอนยา ยถา ยเทมาสกู ารกํากับของนายกรัฐมนตรีในทีส่ ุด (Tasaka 2003) ในป พ.ศ. 2480 ไดมีการจัดตั้งสํานักงานทรัพยสินสวนพระมหากษัตริย (ตาม พระราชบัญญัติจัดระเบียบทรัพยสินฝายพระมหากษัตริย พ.ศ. 2479) ซึ่งการเปลี่ยนแปลงดังกลาว ไดล ดบทบาทของกรมพระคลงั ขางท่ีในทางเศรษฐกจิ ในฐานะเปน แหลงที่มาของรายไดท ่สี าํ คัญของ ราชสํานัก และเชื้อพระวงศตอไปอีก เพราะทรัพยสินของราชสํานักซึ่งเคยขึ้นอยูกับกรมพระคลัง ขางที่ในชวงกอนการเปลี่ยนแปลงการปกครองในป พ.ศ. 2475 บางสวนไดถูกโอนและถายเทมาสู สาํ นักงานทรัพยสินสวนพระมหากษัตริย และในหลาย ๆ กรณี มีความพยายามจะยึดพระราชทรัพย และอสังหาริมทรัพยจากราชสํานักมาเปนของรัฐบาล นอกจากน้ีอํานาจการดูแลทรัพยสินฝาย พ ร ะ ม ห า ก ษั ต ริ ย ก็ ถู ก โ อ น ไ ป จ า ก สํ า นั ก น า ย ก รั ฐ ม น ต รี ไ ป อ ยู ใ น ก า ร ค ว บ คุ ม ดู แ ล ข อ ง กระทรวงการคลัง โดยปรึกษาคณะกรรมการคณะหนึ่งประกอบดวยรัฐมนตรีวาการ กระทรวงการคลังเปนประธานและกรรมการอีก 4 นาย ซึ่งจะไดจัดต้ังข้ึนโดยพระบรมราชานุมัติ (ประวตั ิสงั เขปสาํ นกั งานทรพั ยสินสว นพระมหากษตั ริย ม.ป.ด.) ในขณะท่ีอํานาจของกรมพระคลัง ขางที่หรือที่เปลี่ยนชื่อใหมเปนสํานักงานพระคลังขางท่ี ในป พ.ศ. 2478 มีเพียงหนาท่ีจัดการดูแล ทรัพยสินของบรรดาวัดในพระบรมราชานุเคราะหและเจานายบางพระองค และหลังจากน้ันในรัช สมัยรัชกาลที่ 8 ไดยุบตัวเอง จากฐานะเทียบเทากรมเปนฐานะกองหน่ึงในสังกัดสํานักพระราชวัง และดําเนนิ การอยจู นถงึ ปจ จบุ นั โดยที่บญั ชที รพั ยส นิ ท่อี ยใู นการปกครองของพระคลังขา งทีม่ ีอยู 10 บัญชี คอื (1) วดั พระศรรี ัตนศาสดาราม (2) วดั ราชประดษิ ฐ (3) วดั ราชบพิตร (4) วัดเบญจมบพิตร (5) วัดราชาธิวาส (6) วัดเทพสิรินทร (7) มูลนิธิวัดมหาธาตุ (8) สมเด็จพระนางเจาสุวัฒนาฯ (ทรง โปรดเกลาฯ มอบหมายใหจัดการ) (9) เจาฟาเพชรรัตนราชสุดา (ทรงโปรดเกลาฯ มอบหมายให จัดการ) (10) โรงเรียนวัดชิราวุธ (มหาดเล็กหลวง) (สกุณา 2543 : 85) สํานักงานพระคลังขางท่ีเปน หนวยงานที่ไดรับเงินจากงบประมาณจากรัฐบาลซ่ึงเปนงบสําหรับ “หนวยงานอุดหนุน พระมหากษตั รยิ ” น อ ก จ า ก จ ะ มี ก า ร แ บ ง แ ล ะ นิ ย า ม ที่ ม า ข อ ง ท รั พ ย สิ น ข อ ง ร า ช สํ า นั ก ห รื อ ส ถ า บั น พระมหากษตั ริยคอื (1) ทรัพยส นิ สวนพระองค และ (2) ทรัพยสินสวนพระมหากษัตริยแลว อํานาจ ของราชสํานักยังไดถูกลดทอนตอไปอีก ซึ่งรัฐบาลในขณะนั้นไดแยกทรัพยสินของราชสํานัก เพิ่มเติมไปอีก คือเปน “ทรัพยสินสวนสาธารณสมบัติ” ซ่ึงหมายถึง สินทรัพยท่ีใชเพื่อผลประโยชน สวนของแผนดิน โดยเฉพาะอยางยิ่งวังตาง ๆ (นิยามของสํานักงานทรัพยสินสวนพระมหากษัตริย 8 ม.ิ ย.2549
16 ทรัพยสินสวนพระองค และทรัพยสินสวนสาธารณสมบัติ จะไดกลาวตอไปในบทหนา) การแบง ทรัพยสมบัติของราชสํานักดังไดกลาวมาแลว ไดแสดงถึงอํานาจการจัดการทรัพยสินของไดมี อํานาจนอยลง รวมทั้งทรัพยสินบางสวนไดโอนไปแกรัฐบาลและกลุมคนบางสวนของรัฐบาลใน สมัยนั้นในหลาย ๆ กรณี เรื่องการจัดการทรัพยสินสวนพระมหากษัตริยไดกลายเปนเร่ืองอ้ือฉาว และสงผลตอเสถียรภาพของรัฐบาล เชน ในป 2480/81 นายเลียง ไชยกาล สมาชิกสภาผูแทน ราษฎรจังหวัดอุบลราชธานี ไดย่ืนกระทูถามรัฐบาลเม่ือปรากฏวามีการขายท่ีดินอันเปนทรัพยสิน สวนพระมหากษัตริยใหกับผูกอการบางคนกับพรรคพวก ดวยราคาท่ีถูกอยางผิดปรกติ บุคคลท่ีซ้ือ ที่ดินเหลานี้มีหลวงพิบูลสงคราม หลวงยุทธศาสตรโกศล นายวิลาส โอสถานนท พระดุลยธารณ ปรชี าไวท เปน ตน ซงึ่ บรรดาพวกท่ีซือ้ ท่ีดินเหลานส้ี ว นใหญอยูกลุมหลวงพิบูลสงคราม ผลของการ ตั้งกระทูและการเปดอภิปรายท่ัวไปก็คือ รัฐบาลพระยาพหลฯ ตองลาออกในวันที่ 9 สิงหาคม 2480 และคณะผูสําเร็จราชการแทนพระองคซึ่งรูเห็นยินยอมในการซื้อขายท่ีดินสวนนี้ตองถูกประฌามอ ยางหนักจนตอ งลาออกในที่สดุ (สุพจน 2545 : 42) ความขัดแยงทางการเมืองระหวางคณะรัฐบาลกับราชสํานักไดเพิ่มข้ึนตามลําดับ นอกจาก จะพยายามริดรอนอํานาจทางการเมืองและการบริหารประเทศจากพระมหากษัตริย รัฐบาลใน ขณะนั้นไดต้ังคนเขาไปควบคุมการเงินและการใชจายของสํานักงานทรัพยสินอีกดวย อาทิเชน การ แตงตั้งนายชุณห บินณทานนท นาวาเอก หลวงกาจสงคราม พันตรีเผา ศรียานนท ไปเปน ผูอํานวยการสํานักงานทรัพยสินฯ ซึ่งในบางกรณีไดนําสํานักงานทรัพยสินฯ ไปรวมลงทุนใน กิจการรัฐวิสาหกิจของคณะราษฎรและเปนผูถือหุนรายใหญดวย ทั้งน้ีเพื่อเปนฐานทางเศรษฐกิจแก คณะราษฎรดว ย อํานาจทางเศรษฐกิจของสํานักงานทรัพยสินฯ ไดลดลงตอไปอีกเมื่อรัฐบาลไดตรวจสอบ ทรัพยสนิ สวนพระมหากษัตริย และพบวา เงนิ จํานวนถึง 4.19 ลา นบาทในบญั ชีของกรมพระคลงั ขาง ทีไ่ ดถ ูกสั่งจายไปโดยพระบาทสมเดจ็ พระปกเกลาเจาอยหู วั กอ นท่จี ะสละราชสมบัติในป พ.ศ. 2475 – 2477 และเม่ือการตรวจสอบเสร็จส้ินลงในป พ.ศ. 2482 กระทรวงการคลังก็ไดมอบเรื่องราวให อัยการเปนโจทยยื่นฟองพระบาทสมเด็จพระปกเกลาเจาอยูหัววาไดทรงโอนทรัพยสินฝาย พระมหากษัตริยไปเปนของสวนพระองค โดย “ไมมีอํานาจท่ีจะทําไดโดยชอบดวยกฎหมายและ โดยไมมีผูลงนามรับสนองพระบรมราชโองการ” (สุพจน 2545 : 72) คดีนี้ใชเวลา 2 ปเศษ และใน วันท่ี 30 กันยายน พ.ศ. 2484 ศาลก็ไดตัดสินใหพระองคทรงแพคดี พระองคจะตองคืนเงิน 4.19 ลานบาท รวมทงั้ ดอกเบี้ยซึง่ เปนเงนิ ทั้งสิน้ เทากบั 6.2 ลา นบาท ใหก ับรฐั บาล (สุพจน 2545 : 75) หากพิจารณาถึงบทบาทของสํานักงานทรัพยสินฯ ในแงของกลุมทุนหลักกลุมหน่ึงของ เศรษฐกิจไทย ในชวงป 2475 จนถึงป 2491 กลุมทุนศักดินาไดเริ่มมีความสําคัญนอยลงในฐานะ 8 ม.ิ ย.2549
17 เปนกลุมทุนหลัก เพราะหลังเปล่ียนแปลงการปกครองใน พ.ศ. 2475 ทุนที่สําคัญไดเริ่มกอต้ังขึ้นคือ ทุนนิยมแหงรัฐ ภายใตแนวนโยบายรัฐนิยม (โดยเฉพาะหลังป 2481) สงผลใหกลุมทุนใหม โดยเฉพาะทุนคนจนี เริ่มขยายตัวและมีบทบาทสําคัญในเศรษฐกิจไทยเพ่ิมข้ึนเร่ือย ๆ และเขาแทนท่ี บทบาทของทุนศักดินาหรือ “ทนุ ” จากสาํ นักงานทรัพยสนิ สว นพระมหากษตั รยิ น ่ันเอง สาํ นกั งานทรพั ยสนิ ฯ : พ.ศ. 2491 - ปจ จุบัน นับแตป พ.ศ. 2491 เปน ตน มา บทบาทและอาํ นาจทางเศรษฐกิจของสํานกั งานทรพั ยส นิ ใน ฐานะเปน หนว ยงานการลงทุนและหารายไดของราชสํานักตลอดจนเปนกลมุ ทุนทท่ี รงอทิ ธพิ ลของ ไทยไดเ พิ่มข้นึ อยางตอ เนื่อง ปจจยั สาํ คญั อยา งนอยสองประการ ซ่งึ มีความสัมพนั ธซ ่งึ กันและกนั ไดสง ผลตอ การ เจรญิ เตบิ โตในทุก ๆ ดา นของสาํ นกั งานทรัพยสินฯ ทง้ั ในแงร ายไดแ ละทรัพยส ิน ตลอดจน กลายเปนกลุมทนุ ชั้นนาํ ทางธรุ กิจของเศรษฐกิจไทย คือ (1) การเปลี่ยนแปลงแกไ ขพระราชบัญญตั ิจดั ระเบยี บทรพั ยสินฝา ยพระมหากษตั รยิ (2) ความเขม แขง็ ของสถาบันพระมหากษตั รยิ (3) การเปลยี่ นแปลงทางเศรษฐกจิ และการเมอื งหลงั สงครามโลกครง้ั ทสี่ อง (จะไดกลาว ตอไปในบทหนา) การเปลยี่ นแปลงแกไขพระราชบญั ญตั จิ ัดระเบียบทรพั ยส ิน ในชวงเดือนพฤศจกิ ายน 2490 – เมษายน 2491 เปน ระยะเวลาที่ฝายอนรุ ักษ – กษัตรยิ ซ่ึงมี แกนกลางอยทู พี่ รรคประชาธิปตยไ ดก ลบั ข้ึนมามอี ํานาจอกี ครั้งไดมกี ารเสนอแกไ ข “พระราชบัญญตั จิ ดั ระเบยี บทรพั ยสนิ ฝายพระมหากษัตรยิ พ.ศ. 2479” และตอ มาไดก ลายเปน พระราชบญั ญตั จิ ดั ระเบยี บฝา ยพระมหากษตั ริย (ฉบับที่ 3) พ.ศ. 2491 ซึ่งไดมกี ารแกไข พ.ร.บ. ฉบับเกาหลายมาตราซึง่ สง เสรมิ และสนับสนุนใหอาํ นาจของสถาบนั พระมหากษตั ริยเขม แขง็ ขึ้น โดยเฉพาะอยา งยิง่ การแกไ ขใหส าํ นกั งานทรัพยส นิ มีสภาพเปน นติ ิบคุ คลทเ่ี ปน อสิ ระจากรัฐบาล เพราะการที่องคก รเปนนติ ิบคุ คลตามกฎหมาย จึงมีอาํ นาจกระทํานติ กิ รรมตา ง ๆ ดวยตวั เองได และ อาํ นาจในการกระทาํ นิตกิ รรมตา ง ๆ ของเจาหนา ทข่ี องสาํ นักงานทรัพยสนิ สวนพระมหากษตั ริย กระทาํ ไดโดยผอู าํ นวยการสาํ นักงานทรัพยส นิ สว นพระมหากษัตรยิ ม อบอาํ นาจสมบรู ณผ ูกพัน สาํ นักงานทรพั ยส ินสวนพระมหากษตั ริยไ ด (สกณุ า 2543 : 70) นอกจากนส้ี ํานักงานทรพั ยส นิ สว น พระมหากษตั รยิ ย ังสามารถเปน โจทยฟอ งคดเี อง หรอื ถูกฟองในคดีตา ง ๆ ได โดยเฉพาะอยา งยงิ่ 8 ม.ิ ย.2549
18 กรณีที่ดิน ซึง่ มีอยูเปน จํานวนมากท่ีมที ง้ั เปน โจทยแ ละเปนจําเลยได ในขณะเดียวกันการเปนนติ ิ บุคคลตามกฎหมายยอ มมีความคลองตัวในการบรหิ ารจดั การและลงทนุ ในกจิ การทางเศรษฐกิจตาง ๆ เพือ่ นํามาซง่ึ การแสวงหารายไดแ ละผลประโยชนอื่น ๆ อาทเิ ชน โดยการใหเชา อสังหารมิ ทรพั ย (ทีด่ ิน และ/หรืออาคาร) และการลงทุนซอื้ หุนตาง ๆ เชน บริษัทปนู ซเี มนตไทย และธนาคารไทย พาณชิ ย เปน ตน (สกณุ า 2543 : 17) ลักษณะของความเปนนติ ิบคุ คลและความคลอ งตัว ตลอดจนเปนการคนื อาํ นาจใหกับ กษตั ริย ดังจะเหน็ ไดจ ากในมาตราท่ี 4 ท่ีให “สาํ นกั งานทรัพยส นิ สว นพระมหากษัตริยเ ปน นิติบุคคล และเปนอิสระจากรฐั บาล โดยต้ัง “คณะกรรมการทรัพยส ินสวนพระมหากษัตรยิ ” ทาํ หนา ท่ีบริหาร กิจการ ซ่ึงมรี ฐั มนตรวี าการคลงั เปนประธาน โดยตาํ แหนง และกรรมการอีกไมน อยกวา 4 คน ซึง่ ไดรับการแตง ต้งั จากพระมหากษัตริย” นอกจากนัน้ ผอู ํานวยการสํานกั งานฯ ยงั มีหนา ท่ไี ดร บั มอบหมายจากคณะกรรมการ ซึ่งคณะกรรมการของสาํ นักงานฯ ก็ไดรบั การแตงตงั้ จาก พระมหากษัตริยเ ชนเดยี วกนั ในขณะท่ี พ.ร.บ.จดั ระเบยี บทรัพยสินพระมหากษตั รยิ ฉ บบั พ.ศ. 2479 ในสมยั คณะราษฎรเรอื งอํานาจน้นั ไดใ ชค าํ วา “พระบรมราชานุมัติ” คณะกรรมการท่ีปรกึ ษาจดั ระเบยี บทรัพยส ินสวนพระมหากษตั รยิ เ ทานน้ั (พ.ร.บ. ทรัพยส นิ ฝายพระมหากษัตรยิ 2479) การเปล่ยี นแปลงทีส่ ําคญั อีกประการหน่งึ ของพระราชบญั ญตั ิจัดระเบยี บทรัพยสินฝา ย พระมหากษตั รยิ พ.ศ. 2491 ซง่ึ มผี ลตอ การเพมิ่ อาํ นาจทางเศรษฐกิจของสถาบนั พระมหากษัตรยิ คอื การโอนทรัพยส นิ ตาง ๆ จากกระทรวงการคลังมาอยูในความดแู ลของสํานกั งานทรพั ยส นิ สวน พระมหากษัตรยิ โดยเฉพาะอยา งยงิ่ การโอนเปล่ียนชอ่ื โฉนดที่ดนิ จากสํานกั งานพระคลงั ขา งท่มี า เปน สํานักงานทรพั ยสนิ สวนพระมหากษัตริย (สกณุ า 2543 : 87) ในขณะเดียวกนั ในมาตราที่ 3 ของ พ.ร.บ. จัดระเบียบทรัพยส ินฝายพระมหากษตั ริย พ.ศ. 2491 ไดม ีการแกไ ขและเปล่ียนคําจํากดั ความ ของ “ทรัพยส นิ สวนพระองค” โดยใหม คี วามหมายและขอบเขตกวา งขวางขึน้ เม่อื เทยี บกบั ใน พ.ร.บ. จดั ระเบียบทรัพยสินฝา ยพระมหากษัตริย พ.ศ. 2491 ดังจะเปน วา “ทรพั ยสินสวนพระองค” นน้ั หมายรวมถงึ “ทรัพยส นิ ที่รัฐบาลทูลเกลา ถวาย” ดวย นอกจากนัน้ ทรพั ยส นิ ทไ่ี ดม านอกจากที่ ไดมาในฐานะท่ีเปนพระมหากษัตรยิ ก ม็ กี ารเปลย่ี นแปลงใหเปน “ทรัพยส นิ น้นั เปน สว นของ พระองค” ซึ่งทรงไดม าไมว าในทางใดและเวลาใด นอกจากนน้ั ตามมาตราที่ 6 และท่ี 7 ของ พระราชบญั ญตั ฉิ บับน้ยี งั กลา ววา การดแู ลผลประโยชนของ “ทรัพยส นิ สวนพระองค” ใหเ ปน ไป ตามเห็นชอบโดยอิสระของพระมหากษตั รยิ (พ.ร.บ. ทรัพยสนิ ฝา ยพระมหากษตั รยิ 2491) และ เพ่อื ใหม กี ารบริหารจัดการทรัพยสินสวนนยี้ ังไดมกี ารจัดต้งั “สาํ นักงานทรัพยส นิ สว นพระองค” ขนึ้ มาเพ่อื ควบคุมทรพั ยสินสวนนอี้ กี ดว ย ผอู าํ นวยการสํานกั งานนแี้ ตง ต้งั โดยพระมหากษัตรยิ ผูอาํ นวยการคนปจ จบุ นั คอื พลตรี หมอ มหลวงอสั นี ปราโมช 8 ม.ิ ย.2549
19 การเพิม่ ขน้ึ ของอํานาจของสถาบันพระมหากษตั ริยมิเพยี งแตก ระทําโดยผานการแตง ต้งั ผอู าํ นวยการและคณะกรรมการทรัพยสินสว นพระมหากษตั ริย เพอ่ื ใหป ฏิบัตภิ ารกจิ ในอนั ท่ีจะ สนองนโยบายการลงทุนและเพ่ิมรายไดข องสํานักงานทรพั ยสนิ สวนพระมหากษตั ริยใ นฐานะนิติ บคุ คลแลว ในทางกฎหมายพระมหากษัตรยิ ส ามารถจะใชพ ระราชอํานาจในการใชร ายไดห รือ ทรพั ยากรอื่น ๆ ของสํานักงานทรัพยส นิ ฯ ไดตามพระราชอัธยาศยั เพราะจากการแกไ ข พ.ร.บ. จดั ระเบยี บทรพั ยส นิ ฝายพระมหากษัตรยิ พ.ศ. 2479 น้ัน ในมาตราท่ี 6 ของ พ.ร.บ. ฉบบั แกไ ข พ.ศ. 2491 (ฉบบั ท่ี 3) ระบุวา “รายไดจ ากทรัพยสินสว นพระมหากษตั รยิ ทก่ี ลา วในมาตรา 5 วรรค 2 นนั้ จะจา ยไดก ็แตเ ฉพาะในประเภททีต่ อ งจายตามขอผกู พัน รายจายทจ่ี า ยเปน เงินเดือน บําเหน็จ บาํ นาญ เงินรางวลั เงนิ คาใชส อย เงินการจร เงนิ ลงทุน และรายการในพระราชกุศล เหลา นี้เฉพาะทไ่ี ดรบั พระราชทานพระบรมราชานุญาตแลว เทานน้ั รายไดซ ง่ึ ไดหกั รายจายตามความในวรรคกอ นแลว จะ จาํ หนายใชส อยไดก แ็ ตเฉพาะพระมหากษตั รยิ ต ามพระราชอธั ยาศัย ไมว ากรณใี ด ๆ หรอื โดยคณะ ผสู าํ เร็จราชการแทนพระองคเ ฉพาะในกรณเี กยี่ วกับพระราชกศุ ลอันเปน การสาธารณะหรอื ในทาง ศาสนาหรอื ราชประเพณีบรรดาที่เปน พระราชกรณยี กจิ ของพระมหากษัตรยิ เทานน้ั (ประชมุ กฎหมายประจาํ ศก พ.ศ. 2491, เลม 61 หนา 137 – 141) การเปล่ยี นแปลง พ.ร.บ. ดงั ทีก่ ลาวมาแลวขางตน มเิ พยี งแตไ ดส งผลตอ การคลองตวั และ การบริหารจัดการสนิ ทรพั ยแ ละการลงทุนของสาํ นกั งานทรัพยส ินฯ ท่ีเพมิ่ ข้นึ เปน อนั มาก แตท วายงั เปน การไดม กี ารถา ยเทการบรหิ ารจดั การทรัพยากร ซง่ึ ในอดตี ทรพั ยส นิ เกือบทงั้ หมดของสถาบัน พระมหากษัตรยิ อ ยใู นความดแู ลของกรมพระคลงั ขา งท่ี (ท้งั ทรัพยสนิ สว นพระมหากษตั ริย และ สว นพระองค) ไปสูก ารบริหารจัดการของสาํ นกั งานทรพั ยส นิ สว นพระมหากษตั รยิ และสํานกั งาน ทรพั ยสนิ สวนพระองค ตามลาํ ดับ ซึ่งมฐี านะเปนอสิ ระและคลอ งตวั มากกวาการดแู ลรักษา และจัด ผลประโยชนข องกรมพระคลังขา งที่ (และตอมาคือ สาํ นักงานพระคลังขา งท)่ี ซ่ึงมฐี านะเปนหนว ย ราชการและมขี อ จาํ กดั ในการดแู ลรักษาและจัดการผลประโยชนของทรพั ยสินทเ่ี ปน ของสถาบัน พระมหากษตั ริยและสวนพระองค อนั เทยี บเทากับทรัพยส นิ ของเอกชนนน่ั เอง กลา วโดยสรุปนบั แต ป พ.ศ. 2491 เปน ตน มาจึงถอื วาเปน การเตบิ โตอยา งแทจริงของการเพ่มิ ขนึ้ ของอาํ นาจทางเศรษฐกจิ ของพระมหากษตั ริยเพราะมีการปรบั ปรุงกฎหมายเพอื่ สรางอาํ นาจและผลประโยชนใ หแ กสถาบนั พระมหากษตั รยิ โดยผานการบรหิ ารสํานักงานทรัพยสนิ ฯ (และสาํ นกั งานทรพั ยส นิ สวนพระองค) โดยผา นการใชพ ระราชอํานาจของพระมหากษัตริย รวมท้ังการโอนทรัพยส ินของสถาบนั พระมหากษตั ริย ซง่ึ อยใู นความดูแลของรฐั บาลและหนว ยงานราชการ (โดยเฉพาะในชวงทีพ่ ระราช อํานาจของสถาบันพระมหากษัตรยิ ไ ดล ดลงหลังการเปลย่ี นแปลงการปกครองในป พ.ศ. 2475 ถึงป พ.ศ. 2490) สาํ นักงานทรัพยส นิ ฯ (และสํานกั งานทรัพยส นิ สวนพระองค) จึงสามารถใชป ระโยชน 8 ม.ิ ย.2549
20 จากกฎหมายในการเพ่ิมความมั่งค่ังในรปู แบบการลงทุนและสะสมทนุ จากสนิ ทรพั ยท เ่ี พม่ิ ขึ้นโดย ปราศจากการแทรกแซงของคณะราษฎร ซง่ึ ในหลาย ๆ กรณีไดพยายามบน่ั ทอนอาํ นาจของ พระมหากษตั รยิ การเจรญิ เตบิ โตของสาํ นักงานทรพั ยส ินฯ จงึ เกดิ ขนึ้ พรอ ม ๆ กบั การมอี ํานาจของ พระมหากษตั ริย โดยเฉพาะอยางยง่ิ ภายหลงั จากการรฐั ประหารของจอมพลสฤษด์ิ ธนะรชั ต ในป 2500 ท่อี าํ นาจทางการเมืองภายใตรัฐบาลเผด็จการและประชาธปิ ไตยหลงั ป 2516 สง เสริมและ สนบั สนุนใหส ถาบนั พระมหากษตั รยิ มีอาํ นาจเขมแขง็ ซง่ึ มีผลตอการเตบิ โตของการลงทนุ ของ สาํ นกั งานทรพั ยสนิ ฯ และตอมาไดกลายเปน กลุมทุนทท่ี รงอิทธพิ ลที่สดุ กลมุ ทนุ หนงึ่ ของเศรษฐกิจ ไทยนบั แตน น้ั เปนตน มา การเปลี่ยนแปลงแกไขกฎหมายจัดระเบยี บทรัพยสินฝา ยพระมหากษตั ริยดังไดก ลาวมาแลว ตลอดจนการเปลย่ี นแปลงสถานภาพจากกรมพระคลังขา งท่ี (ตอ มาสํานกั งานพระคลังขางท่ี) ทม่ี ี สถานภาพเปนหนว ยงานราชการ และเปล่ยี นสภาพเปน สํานกั งานทรพั ยสินสวนพระมหากษตั รยิ ใ น ฐานะนติ บิ ุคคล ในป พ.ศ. 2491 ยอมมผี ลตอ การระดมทุนของกษตั ริย เพราะมีการเปลี่ยนแปลงท่ี สําคัญคือ จากกลมุ ทนุ ทมี่ ีขอบเขตการลงทุนจาํ กดั ในเฉพาะขา ราชบริพาร ผูประกอบการชาวจีน ฯลฯ มาสกู ารประกอบการทีเ่ ปน มหาชน และใชการจดั การบริหารแบบเอกชนและสากลท่วั ไป รวมทั้งมที ศิ ทางการบริหารที่เนนผลกาํ ไรจากการลงทนุ มากขึ้น และในฐานะท่ีสํานกั งาน ทรพั ยส นิ ฯ มกี ารสะสมทนุ และสะสมความมง่ั ค่งั นับแตท ศวรรษ 2430 เปนตนมา จึงไดเ ปรยี บกวา กลมุ ทุนอ่ืน ๆ ในประเทศไทย ดังน้นั เม่อื เศรษฐกิจไทยไดม ีการเปล่ยี นแปลงครง้ั สําคัญหลัง สงครามโลกครงั้ ท่ีสองยุตลิ งจึงเปด โอกาสให “ทุน” ของพระมหากษตั รยิ เ จรญิ เติบโตเพม่ิ ขนึ้ ตามลาํ ดบั ความเขมแขง็ ของสถาบนั พระมหากษัตริย นับแตต น ทศวรรษ 2490 เปนตนมา สถาบนั พระมหากษตั รยิ ไดม ีอํานาจเพมิ่ ขนึ้ โดยเฉพาะ ภายหลงั ป 2500 แมวา ภายหลงั เปลย่ี นแปลงการปกครองในป 2475 บทบาทและพระราชอํานาจ ของพระมหากษัตริยจ ะมีขอ จาํ กัดภายใตก ฎหมายรัฐธรรมนูญ แตท วาในทางปฏิบตั ิพระราชอาํ นาจ ท่ดี าํ รงอยูจรงิ มิไดถกู ทาํ ลาย ในงานของ ธงทอง จันทรางศุ ชี้ใหเ หน็ วา “แมวา พระราชอํานาจ ดงั กลา วจะมิไดบัญญัตเิ ปน ลายลกั ษณอ กั ษรไวในรัฐธรรมนูญฉบับใดกต็ าม แตธ รรมเนียมปฏบิ ัตทิ ี่ เขา ใจตรงกันทุกฝา ยทเ่ี กยี่ วขอ งวาเปน พระราชอาํ นาจทมี่ อี ยูจ ริง และอาจกลาวไดวา เปนพระราช อาํ นาจสวนทสี่ ําคญั ทส่ี ุดในทางกฎหมายรฐั ธรรมนูญเทา ทป่ี รากฏในปจ จุบนั ” (อางใน ชนิดา 2547 : 373) ภายหลงั จากพระบาทสมเด็จพระเจาอยหู วั รัชกาลที่ 9 เสด็จนวิ ตั ปิ ระเทศไทยในป 2493 ณ ขณะนนั้ ยังทรงพระเยาวและมีพระราชอาํ นาจจาํ กดั (limited monarchy) นอกจากนี้พระองคม ไิ ด 8 ม.ิ ย.2549
21 ควบคมุ กองทพั รวมท้ังมิไดม ีอํานาจอธิปไตยในทางการเมืองและการปกครอง แตเมอ่ื เวลาผานไป สถานการณท างการเมืองภายหลังสงครามโลกครง้ั ท่ี 2 บทบาทของกลมุ พลงั ทางการเมืองท่ี สนบั สนนุ สถาบันพระมหากษัตรยิ ที่นําโดยพรรคประชาธิปตย และ ม.ร.ว. คึกฤทธิ์ ปราโมช เร่ิมมี ความเขม แขง็ มกี ารผลักดันอุดมการณ เชิดชูพระมหากษตั รยิ เพอ่ื ชใี้ หเ ห็นวา บทบาทความสําคัญ ของพระมหากษตั รยิ ใ น “การปกครองแบบไทย” (ท้ังระบอบเผดจ็ การหรือประชาธปิ ไตย) คือ พระมหากษตั รยิ ทรงเปนแบบอยางในอดุ มคตขิ องคุณธรรมและความเปน ไทยในดานตาง ๆ และ พระมหากษัตริยทรงควบคมุ กดี ขวางการใชอ ํานาจของ “ผนู าํ แบบไทย” หรอื รฐั บาลมใิ หเ กดิ ความ ไมเปน ธรรมและความผิดพลาดบกพรองตาง ๆ ขนึ้ แทนประชาชนและรฐั สภา (สายชล สตั ยานรุ กั ษ อา งใน เกษียร มตชิ น 17 ส.ค. 2548) พระราชอาํ นาจของพระมหากษตั รยิ ไ ดเพ่มิ พูนข้ึนเรอ่ื ย ๆ โดยเฉพาะภายหลงั ป 1957 เมือ่ รฐั บาลจอมพล สฤษด์ิ ธนะรชั ต ไดเ ขา มีอาํ นาจ เพราะดวยแนวทาง การพัฒนาประเทศทเ่ี ทิดทนู สถาบนั พระมหากษตั รยิ อ ยา งเขม แขง็ รวมทง้ั สนับสนนุ โครงการตา ง ๆ ของกษัตริยในดานตา ง ๆ เปน จํานวนมาก (ในประเดน็ นี้โปรดดูใน ทกั ษ (2548)) นอกจากนี้ ความสําเร็จทย่ี ่งิ ใหญของสถาบันพระมหากษตั รยิ ใ นรชั กาลปจ จุบนั คือ การสถาปนาอํานาจนํา (Royal Hegemony) โดยผา นการใช “พระราชอํานาจโดยทัว่ ไป” ในดานตา ง ๆ ทั้งในทางการเมือง การปกครอง และการพัฒนาประเทศ พระราชอํานาจทท่ี รงพฒั นาดวยความอุตสาหะและวิริยะและ สรา งความเขมแข็งใหแ กส ถาบันพระมหากษัตรยิ มากท่สี ดุ ประการหนงึ่ “โครงการอันเนื่องมาจาก พระราชดาํ ร”ิ โครงการอันเนือ่ งมาจากพระราชดํารไิ ดมกี ารขยายตวั อยางตอเน่ืองโดยเฉพาะนับแตต น ทศวรรษ 2520 เปนตน มา (ในประเดน็ เกยี่ วกับความเปน มาพฒั นาการประเภทโครงการและ กิจกรรม ตลอดจนกระบวนการสถาปนาพระราชอาํ นาจนาํ ของพระมหากษตั รยิ โดยผา น “โครงการ อนั เน่ืองมาจากพระราชดาํ ริ โปรดอาน ชนดิ า ชิตบณั ฑิตย (ชนิดา 2547)) ในปจ จบุ ันโครงการอนั เนอ่ื งมาจากพระราชดําริอันหมายถงึ โครงการทพี่ ระบาทสมเด็จพระเจาอยูหวั พระบาทสมเดจ็ พระ นางเจาพระบรมราชินีนาถ รวมทง้ั พระบรมวงศานวุ งศไดทรงมพี ระราชดาํ ริจดั ทาํ ขนึ้ มจี าํ นวน มากกวา 3,000 โครงการ มีงบประมาณใชจ ายเทากับ 11,400 ลานบาท ซ่งึ ราษฎรทไี่ ดรับประโยชน จากการดาํ เนนิ งานของโครงการดังกลา วมากกวา 7 ลานคน (ชนิดา 2547 : 1) โดยมรี ปู แบบตาง ๆ 4 ลกั ษณะ ไดแ ก (1) โครงการตามพระราชประสงค (2) โครงการหลวง (3) โครงการตาม พระราชดาํ ริ และ (4) โครงการในพระบรมราชานุเคราะห หรือกลาวอกี นยั หนงึ่ งบประมาณ รายจา ยของโครงการพระราชดําริมรี ายจา ยเฉลี่ยปละ 570 ลานบาท และในรอบ 20 ป ในชวงป 2525 – 2544 งบประมาณรายจา ยดังกลาวเพ่มิ ข้ึน 6 เทาในระยะเวลา 20 ป (ชนิดา 2547 : 271) โดยที่ งบประมาณมาจากงบประมาณแผนดนิ และนายกรัฐมนตรีจะเปน ผรู บั สนองพระราชดําริ 8 ม.ิ ย.2549
22 การสถาปนาพระราชอาํ นาจนาํ ท่ีกลาวมาแลว ขา งตนสงผลให สถาบนั พระมหากษตั รยิ มี ความเขมแขง็ อยา งตอ เนอื่ ง และกลายเปนสถาบนั หลักของรัฐบาลไทย ตลอดจนเปน ศนู ยร วมจิตใจ ของคนในชาติ รวมทง้ั อยูเ หนือการวิพากษวจิ ารณท างการเมือง และท่สี ําคัญคือ สามารถสราง อุดมการณก ารพฒั นาประเทศ (เชน เศรษฐกจิ พอเพยี ง) ไดก ลายเปนเศรษฐกจิ ทางเลือกแกประเทศ ในระยะเวลาตอ มา ความเขมแข็งของสถาบันพระมหากษัตริย ไดก ลายเปน ปจ จยั สาํ คญั ใหเกดิ ความเขมแขง็ ทางเศรษฐกจิ ซึง่ ผานการสะสมทุนทางเศรษฐกจิ โดยสาํ นกั งานทรพั ยสินสว นพระมหากษัตริย เพราะในดานหนึ่งพระมหากษตั รยิ สามารถเลือกใชบ คุ คลท่ีเขามาดาํ รงตําแหนง ผูอาํ นวยการของ สํานกั งานทรพั ยสนิ ฯ หรอื คณะกรรมการทรพั ยสินฯ เพ่ือบริหารกิจการของสํานักงานทรัพยส นิ ฯ ไดอยางมปี ระสิทธภิ าพ โดยเลือกจากองคมนตรี ขา ราชการหรือผบู ริหารระดบั สงู ทง้ั ในภาครฐั บาล และเอกชนท่มี คี วามเชีย่ วชาญ นอกจากน้ดี ว ยลกั ษณะของความเปนองคก รของสํานักงาน ทรัพยส นิ ฯ ทม่ี ภี าพพจนใ นเรอ่ื งความเปนกลางทางการเมอื ง และมคี วามมน่ั คงทางการเงินสงู ภาค ธุรกิจท้งั ภายในประเทศและตางประเทศตา งใหค วามสนใจในการรวมลงทนุ ดว ย สาํ นักงาน ทรัพยส ินฯ จงึ มีเครอื ขายที่กวา งขวางในทางธรุ กิจ อํานาจทางเศรษฐกจิ ของ “สถาบนั พระมหากษตั ริย” โดยผา นการลงทนุ ของสํานกั งานทรัพยส นิ ฯ จึงเพิ่มขน้ึ มาโดยลาํ ดับและกลายเปน กลุม “ทุน” ที่ทรงอิทธพิ ลตอการพฒั นาเศรษฐกิจและสงั คมไทยนบั แตท ศวรรษ 2500 เปน ตน มา 8 มิ.ย.2549
23 บทที่ 3 การลงทุนทางธุรกจิ ของสํานกั งานทรพั ยสนิ ฯ พ.ศ. 2491 – 2540 ในชวง พ.ศ. 2491 – 2540 การเจริญเติบโตทางเศรษฐกิจอยางรวดเร็ว การเปล่ียนแปลง โครงสรางทางเศรษฐกิจจากภาคเกษตรกรรมมาสูอุตสาหกรรมและบริการ การเติบโตของเมืองกรุง เทพฯ การหันเหแนวทางการพัฒนาประเทศตามแนวทางเสรีนิยมของจอมพลสฤษดิ์ ธนะรัชต (ภายหลังป 2502) บทบาทของสังคมเวียตนามตอการพัฒนาเศรษฐกิจไทย (ป 2503 - 2515) การ เพิ่มขึ้นของพระราชอํานาจของสถาบันพระมหากษัตริย ตลอดจนลักษณะพิเศษของการบริหาร จัดการของสํานักงานทรัพยสินฯ ภายใตพระราชบัญญัติการจัดระเบียบของสํานักงานทรัพยสินฯ (พ.ศ. 2491) เปนปจจัยสําคัญตอ “การสะสมทุน” ของสํานักงานทรัพยสินฯ และ “ทุน” ของ สํานักงานทรัพยสินฯ ไดกลายเปน “ทุน” ที่ทรงอิทธิพลและช้ันแนวหนาตอการเศรษฐกิจและ สังคมไทย นิตยสารฟอรบส ไดระบุวา พระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัวฯ รัชกาลที่ 9 มีทรัพยสินมาก ถึง 2,000 ลานดอลลาร โดยประเมินจากที่ดินในเขตกรุงเทพฯ และตางจังหวัด อีกท้ังหลักทรัพยใน บริษทั ตา ง ๆ (Corporate Thailand, December 2003 : 30) ทศวรรษ 2500 เปนจุดเปล่ียนสําคัญตอ “การสะสมทุน” ของสํานักงานทรัพยสินฯ โดยเฉพาะการเตบิ โตของเมอื งกรงุ เทพฯ ท่ีเปน ฐานทางเศรษฐกจิ ทสี่ าํ คัญยงิ่ ของการสะสมทนุ ประชากรของกรงุ เทพฯ ไดเพมิ่ ขนึ้ อยา งรวดเร็วนับแตป 2503 เปน ตน มา ในป 2493 ประชากรของกรุงเทพฯ มีไมถงึ 1 ลานคน (ในป พ.ศ. 2490 ประชากรของกรงุ เทพฯ เทา กบั 781,662 คน) แตในป พ.ศ. 2510 มปี ระชากรเพิ่มขึ้นเปน 2.6 ลานคน ในป พ.ศ. 2523 ประชากรของ กรุงเทพฯ มีเทา กับ 5.3 ลานคน และในป พ.ศ. 2531 ประชากรของกรงุ เทพฯ มีมากกวา 6 ลานคน และปลายทศวรรษ 2530 ประชากรของกรงุ เทพฯ มีมากกวา 9 ลานคน เมือ่ เทียบกบั ประชากรของ กรุงเทพฯ กับเมืองอันดบั สองรองลงมาพบวา ในป พ.ศ. 2490 กรุงเทพฯ ใหญก วา เชยี งใหม 20 เทา เพิม่ ขึน้ เปน 32 เทา ในป พ.ศ. 2510 เปน 52 เทา ในป พ.ศ. 2524 และลดลงเปน 30 เทาในป พ.ศ. 2531 กรงุ เทพฯ เปน ศูนยรวมของทกุ สงิ่ ทุกอยา งทั้งทางเศรษฐกจิ สงั คม และเปน ทตี่ ั้งของรฐั บาล และศนู ยก ลางธรุ กิจ เปน ท่ปี ระทับของประมุขของชาติ เมืองทา การคา ระหวางประเทศ ในทศวรรษ 2520 กรงุ เทพฯ มีสดั สวนของประชากรเทากับรอยละ 60 ของประชากรในเขตเมอื ง รอ ยละ 32 ของ ผลิตภัณฑม วลรวมภายในประเทศ รอ ยละ 55 ของโรงงานอตุ สาหกรรมทงั้ หมด รอยละ 75 ของ เครือ่ งโทรศพั ทท ้งั ประเทศ รอ ยละ 95 ของการคาระหวา งประเทศของไทย การเจริญเติบโตของภาคเศรษฐกิจ “กรุงเทพฯ” อนั เปน ภาพสะทอนของการเปลย่ี นแปลง โครงสรา งทางเศรษฐกจิ จากภาค “เกษตรกรรม” มาสภู าค “อุตสาหกรรมและบรกิ าร” การเตบิ โต 8 ม.ิ ย.2549
24 ของเมอื งยอมแสดงถงึ การเตบิ โตของกิจกรรมและขนาดทางเศรษฐกิจทีม่ ีความหลากหลาย การ บริโภค การกอ สรา ง และการลงทนุ เปนตน กิจกรรมทางเศรษฐกิจโดยเฉพาะการผลติ ใน ภาคอุตสาหกรรม การกอสรางและภาคบรกิ าร เชน โรงแรม มักจะกระจกุ ตวั อยใู นกรุงเทพฯ ปจ จยั สําคญั ทีม่ ีผลตอการเจริญเตบิ โตดงั กลาวโดยเฉพาะนับแตต น ทศวรรษ 2500 เปนตน มา คอื นโยบาย ของรฐั บาลจนถึงป 2515 ที่สง เสรมิ และสนบั สนนุ การพัฒนาอตุ สาหกรรมทดแทนการนาํ เขา หลงั จากนน้ั สนบั สนนุ การพฒั นาอตุ สาหกรรมทเ่ี นน การสง ออก ซ่ึงมผี ลตอ การกระจุกตวั ของ โรงงานอุตสาหกรรมไทยในกรุงเทพฯ ประกอบกบั โครงสรา งพ้ืนฐานของกรุงเทพฯ ทม่ี คี วาม พรอมกวาทีอ่ นื่ ไมว าจะเปน ทาเรือและถนนเชอ่ื มภูมิภาค ตา งจงั หวดั มผี ลใหตน ทนุ ทางการ ดําเนนิ การทางธุรกจิ ในกรงุ เทพฯ ถกู กวา ทีอ่ ืน่ ประโยชนจากการกระจุกตัวของภาคการคา และ อตุ สาหกรรมกอ ใหเ กิดการประหยดั ในการผลติ และการซื้อขายแลกเปลีย่ น ภาคอตุ สาหกรรม ขยายตวั อยใู นระดบั สงู มากกวา รอยละ 10 ตอ ปใ นชว ง พ.ศ. 2503 – 2523 นอกจากนผี้ ลของสงคราม เวยี ตนามกม็ ผี ลตอ การไหลเขา ของเงนิ ทนุ จากตางประเทศ คา ใชจา ย “สุทธิ” ของทหารอเมริกันและ โครงการอ่ืน ๆ ในประเทศไทยในระยะสงครามระหวา งป พ.ศ. 2508 – 2515 โดยเฉลย่ี แลว สงู ถึง รอยละ 4 ของมวลรวมผลติ ภัณฑป ระชาชาตภิ ายในประเทศ หรอื ประมาณรอ ยละ 26 ของมลู คา สินคา สงออกในระยะเดยี วกนั (บญุ คง 2518 : 11) และเงินทุนจํานวนมหาศาลไดเ ขามาอัดฉีดใน ระบบเศรษฐกจิ จึงมผี ลตอ การขยายตัวตอความหลากหลายของกิจกรรมทางเศรษฐกจิ ของกรุงเทพฯ ทศวรรษ 2500 – 2530 จงึ เปนทศวรรษแหง การขยายตวั ของกรงุ เทพฯ อยา งแทจ รงิ ในแงก าร กอสรางมกี ารสรา งถนนอยางขนานใหญใ นทศวรรษ 2500 โดยการถมคลองเปนจํานวนมาก (ใน ตอนตนทศวรรษ 2490 คลองในกรุงเทพฯ มีประมาณ 100 คลอง ในขณะทใี่ นป 2513 จาํ นวนคลอง ไดล ดลงเหลือเพยี ง 1 ใน 3 และเหลือเพยี งคลองขนาดเล็ก) เทานั้น มกี ารสรางโรงแรมช้นั นาํ เปน จํานวนมากเพอ่ื ตอนรบั นักทอ งเทยี่ วและทหารสหรัฐอเมรกิ าในสงครามเวยี ตนามโรงแรมเหลา น้ี อาทิเชน Rama (1961), Park (1964), Res (1965), Amarin (1965), Federal (1965), Crown (1965), Century (1966), Majestic (1966), Manora (1966), Siam – Inter (1966), Rich (1966), Penisular (1966), Reno (1966), R.S. (19660), Montien (19660, President (1966), Manhattan (19660, Asia (1966), Manora (1966), Chavalit (1966), Rajah (1966), Chaophraya (1966), Continental (1966), Bangkok Town (1966), First (1967), Grace (1967), Siam (1967), Narai (1967) และ Dusit Thani (1970) เปน ตน (Porphant 2001 : 176) ในทศวรรษ 2520 การทอ งเท่ียวนํา รายไดอนั ดบั หน่ึงเขาสปู ระเทศ เพราะการหล่งั ไหลเขา มาของนักทอ งเทีย่ ว ในป 2527 โรงแรมใน กรุงเทพฯ ขนาดใหญม จี ํานวนหองพกั ประมาณเกอื บ 19,000 หอ ง หรือมหี องพักมากกวา โรงแรมท่ี เชยี งใหมถึง 3 เทา การขยายตวั ของผลกาํ ไรของกิจการของโรงแรมสงผลใหมีผปู ระกอบการสรา ง 8 ม.ิ ย.2549
25 โรงแรมท่ีเชยี งใหมถ งึ 3 เทา การขยายตัวของผลกาํ ไรของกจิ การของโรงแรมสงผลใหม ี ผปู ระกอบการสรา งโรงแรมเพม่ิ ขึน้ อกี มากมาย ระหวางป 2529 – 2533 โรงแรมขนาดใหญเพม่ิ จาก 97 แหง เปน 131 แหง (Askew 1993 : 10) การเติบโตของหมบู า นจดั สรรกเ็ ปน ไปอยา งรวดเรว็ ใน 2513 – 2523 มีจาํ นวนบา นท่สี รางโดยหมบู า นจดั สรรเทา กบั 275 หลัง และเพ่มิ ขึ้นเปนเทา กบั 6,655 หลัง ในป 2515 และเทา กบั 25,606 หลงั ในป 2520 และเพม่ิ รวดเรว็ มากในทศวรรษ 2520 และ 2530 นอกจากนี้มกี ารขยายตวั อยางรวดเรว็ ของท่อี ยูอาศยั ประเภทอาคารชดุ คอนโดมเี นียม ซง่ึ เพมิ่ ขนึ้ เทากับรอ ยละ 2.2 เปน รอยละ 6.2 ในชวง 2513 – 2522 และในป 2533 เพ่มิ ข้นึ เทากบั 9.7 สว นบา นทาวเฮาสเ พ่มิ ขนึ้ เทา กับรอยละ 7.3 ในชวงเวลาเดียวกนั เปน ตน การขยายตวั อยา งรวดเร็ว ของภาคการกอ สรา งสง ผลใหการสะสมทนุ เบ้อื งตนในเศรษฐกจิ กรุงเทพฯ เพิม่ ขึ้นอยางรวดเรว็ จาก 4,056.5 ลานบาท ในป 2503 เพม่ิ ขนึ้ เปน 16,244.8 ลานบาท ในป 2513 และมากกวา 70,000 ลาน บาท ในป 2533 (NESDB, Various Issues) พ้นื ท่กี อ สรา งในกรุงเทพฯ เพ่ิม (built – up area) ขึน้ อยา งรวดเรว็ จาก 96 ตารางกโิ ลเมตร ในป 2501 เปน 184 ตารางกโิ ลเมตร ในป 2514 และเทา กบั 330 กิโลเมตร ในป 2524 (Sternstein 1982 : 90 – 91) การเตบิ โตของภาคอตุ สาหกรรมกเ็ ปนไปอยา ง รวดเร็วเพราะกรงุ เทพฯ และปริมณฑลเปน ศนู ยก ลางของการผลิตและการลงทุนใน ภาคอตุ สาหกรรมในทศวรรษ 2510 โรงงานอตุ สาหกรรมที่กระจกุ ตวั อยใู นกรุงเทพฯ และปริมณฑล ถงึ รอยละ 50 – 60 ของโรงงานอุตสาหกรรมทวั่ ประเทศ และในชว งทีเ่ ศรษฐกจิ “บมู ” ในชว งป 2529 - 2533 ซึง่ เปน ผลมาจากการยายฐานการผลติ ของโรงงานอตุ สาหกรรมจากญป่ี นุ และกลมุ ประเทศอุตสาหกรรมใหมใ นเอเชีย กรงุ เทพฯ และปรมิ ณฑล ไดเปน ฐานผลิตอะไหลและประกอบ ช้นิ สวนยานยนต และสนิ คาอตุ สาหกรรมอ่ืน ๆ เพราะประมาณรอ ยละ 60 ของโรงงานท่ีเกิดขนึ้ ใหม ในประเทศไทยในชว งดงั กลา วกระจุกตวั ในเขตกรุงเทพฯ และปริมณฑล การลงทุนทางธรุ กิจและรายไดข องสาํ นักงานทรพั ยสิน การเจรญิ เติบโตทางเศรษฐกจิ โดยเฉพาะภาคอตุ สาหกรรมและบริการรวมท้งั การ เจริญเตบิ โตของเมอื งกรุงเทพฯ มผี ลตอ การขยายตวั ของตลาดและโอกาสในการลงทนุ ของ สํานกั งานทรพั ยส ินฯ เพ่อื แสวงหารายได โดยท่รี ายไดข องสํานักงานทรัพยส นิ มาจาก 2 แหลง ใหญๆ ดว ยกนั คือ (1) รายไดจากการจดั ประโยชนทรัพยสนิ สว นพระมหากษตั รยิ อนั ประกอบไป ดวย ตกึ แถว อาคาร และทด่ี ิน ซง่ึ มอี ยูทง้ั พน้ื ทกี่ รุงเทพฯ ปรมิ ณฑล และตางจงั หวดั โดยไดรายได หรือผลตอบแทนเปนคา เชาและคาธรรมเนยี มจากการเชา และ (2) รายไดจ ากเงนิ ปนผลรายปจาก การเปน ผูถ อื หนุ หุน สามัญจาํ นวนหนึ่งของบรษิ ทั ตา ง ๆ (3) รายไดจ ากดอกเบย้ี จากการบริหาร 8 มิ.ย.2549
26 การเงินโดยนาํ เงนิ คงคลังซึง่ เปน เงินหมนุ เวยี นท่ีเคยฝากบญั ชีกระแสรายวนั ไปซอื้ ตวั๋ ลงทนุ (พนั ธบตั ร หนุ กู ตราสารหนีร้ ะยะปานกลางและระยะยาวของสถาบนั การเงิน) ที่ดนิ กบั การลงทุนทางธุรกจิ ในฐานะทีท่ ่ีดนิ เปน “สนิ ทรัพย” ทีส่ ําคัญทสี่ ุดของสํานักงานทรัพยส นิ ฯ ทัง้ ในแงของ “ขนาด” และศกั ยภาพในการสะสมความม่ังค่งั ในบทนีจ้ ะพจิ ารณาถงึ การขยายตวั ของการลงทุน ของ “ที่ดิน” ของสํานกั งานทรพั ยสินฯ กอ น ภายหลงั พ.ร.บ. จัดระเบยี บทรัพยสนิ ฯ ป พ.ศ. 2491 ประกาศใชแ ละพรอ ม ๆ กับการที่ สถาบันพระมหากษัตรยิ ส ามารถสถาปนาพระราชอํานาจนาํ (Royal Hegemony) ในระบอบ พระมหากษัตริยไ ทยภายใตร ัฐธรรมนญู ซ่ึงมผี ลใหสถาบนั พระมหากษัตรยิ ไดม ีความเขม แขง็ ท้ัง ในทางการเมืองและทางเศรษฐกิจโดยเฉพาะนับแตต น ทศวรรษ 2500 เปนตน มา ในขณะทีก่ าร เปลย่ี นแปลงทางเศรษฐกิจอยา งขนานใหญน บั แตทศวรรษ 2500 เปน ตน มา เปนโอกาสสาํ คญั ของ การลงทุนทางเศรษฐกิจของสาํ นักงานทรพั ยสินฯ นติ ยสาร Investor พรรณนาการ “ลงทุน” ทางดา นทดี่ ินของสํานักงานทรพั ยส ินฯ ตอ การขยายตวั ของเศรษฐกิจในกรุงเทพฯ ในชวง 2503 – 2512 ไดดังตอ ไปนี้ : “ในฐานะเปนเจาของทด่ี ินทีใ่ หญทสี่ ุดในกรงุ เทพฯ และตา งจงั หวดั ซึง่ ประมาณวา 1 ใน 3 ของท่ดี ินในกรุงเทพฯ เปน ของสํานักงานทรพั ยส นิ ในชว งกอ นสงครามโลกคร้งั ท่ี 2 สาํ นักงาน ทรัพยสนิ มีบทบาทสาํ คัญอยางยิง่ ในภาคเศรษฐกิจการกอ สรา ง โดยเฉพาะทีเ่ กยี่ วของกับการเชาซ้อื ระยะยาว ยกตวั อยางเชน ในปลายทศวรรษ 1960 ในพนื้ ทีย่ า นสะพานขาวไดมกี ารทุบทงิ้ และทําลาย ตึกหองแถวทเี่ กา แกแ ละผพุ ัง เพ่อื สรางเปนศนู ยก ารคา เชงิ พาณิชย และท่พี ักอาศยั ทหี่ นาแนน ตอ พ้ืนทเ่ี ปน จาํ นวนมากดวยการสรางตึกสาํ นกั งานสงู 20 ชน้ั หองแถว 356 คหู า แฟลตจาํ นวน 1,156 หนว ย รวมทง้ั 2 โรงภาพยนตร. ...ในยานเฉลมิ โลกซึง่ ตรงขา มกับศูนยก ารคาราชประสงคก็มกี าร สรางตึกอีกมากมาย และไดก ลายเปน ศนู ยก ารคา ช้นั นําดว ย” (Investor, February 1971 : 124) ในทศวรรษ 2500 และ 2520 ไดมกี ารนําเอาทด่ี ินของทรพั ยสนิ ฯ ในยานไพรมโลเคชนั มา ใหโ รงแรมช้ันนําตา ง ๆ เชาเพือ่ ประกอบการธรุ กจิ ท้งั โรงแรมท่ีสาํ นักงานทรัพยส นิ ฯ เขา ไปถือหุน เชน ดุสติ ธานี ราชดาํ ริ รอยลั ออคิด บางกอกอินเตอร คอนตเิ นนตลั รีเจนส ดอนเมืองอนิ เตอร เนชันแนล โอเรียลเต็ล รวมทง้ั ในกลางทศวรรษ 2520 ไดมีการพฒั นาที่ดนิ และทีอ่ ยูอาศัยและ อาคารพาณิชยท ่ีต้ังบนทขี่ องทรัพยส ินฯ ซง่ึ มีพนื้ ที่ทส่ี ําคญั คือ บรเิ วณถนนวรจกั ร แขวงบา นบาตร ปอมปราบ แขวงจักรวรรดิ (925 ตรม.) ถนนพระราม 4 แขวงสลี ม (1,415 ตรม.) ถนนจักรพรรดิ พงษ แขวงบานบาตร ปอ มปราบ (748.7 ตรม.) ถนนเจริญกรงุ แขวงปอ มปราบ (432.5 ตรม.) ถนน 8 มิ.ย.2549
27 สีลม แขวงสีลม (836.4 ตรม.) ซอยหลังสวน ถนนเพลนิ จติ แขวงลุมพนิ ี (774 ตรม.) ถนนพษิ ณโุ ลก แขวงสวนจติ รลดา (4,969.9 ตรม.) ซอยตน สน ถนนเพลนิ จติ (4,484.6 ตรม.) ซอยพพิ ฒั น ถนนสี ลม (4,022 ตรม.) ถนนวิสทุ ธิก์ ษัตรยิ บางขนุ พรหม (197 ตรม.) ซอยสนามคลี ถนนวทิ ยุ (6,135 ตรม.) ถนนสามเสน แขวงวชริ ะพยาบาล (12,876 ตรม.) (วริ ตั น 2530 : 132) นอกจากนใ้ี นตน ทศวรรษที่ 2530 ที่เศรษฐกิจกาํ ลัง “บูม” อยา งขนานใหญ สาํ นักงานทรัพยส ินฯ ไดม โี ครงการพัฒนา ทีด่ ินทมี่ ศี ักยภาพสงู เพ่อื เพ่มิ รายไดเ ปน จาํ นวนมากทั้งในรปู ของธรุ กจิ อาคารเชา ศนู ยก ลางการคา และการเงินโดยการรวมทนุ กบั บริษัทอน่ื ๆ หรือการใหสมั ปทานทส่ี ําคญั อาทเิ ชน โครงการอาคาร ซกิ โก (สนิ อุตสาหกรรม) โครงการสรางตงึ เสริมมติ รเทาเวอร โครงการสามยอด โครงการเทพ ประทาน โครงการตลาดเจริญผล โครงการพฒั นาทจี่ อดรถบรเิ วณบางกอกบาซาร (ดูรายละเอยี ด ใน สปุ ราณี (2535 : 211 – 212)) นอกจากนี้ในตนทศวรรษ 2530 สาํ นกั งานทรพั ยส นิ ฯ ไดลงทนุ สรางอาคารสินธร ถนนวทิ ยุ เพื่อใหเ อกชนไดเ ชาทาํ ธุรกิจ รวมทงั้ การนําเอาทดี่ นิ บริเวณราช ประสงคนํามาใชป ระโยชนแ ละเพมิ่ มูลคาทางธรุ กิจโดยการใหกลมุ ธรุ กจิ ของตระกลู เตชะไพบูลย ใหเชา เพ่อื ทาํ โครงการเวิรล เทรด เซนเตอร นอกจากน้สี ํานักงานทรพั ยส ินฯ ไดเ ปน ผใู หเ ชาท่ีดนิ แก หนวยราชการ รฐั วสิ าหกิจ ประชาชนท่ัวไป ในยานที่สาํ คญั คือ พญาไท เจริญผล เยาวราช แพรง สรรพศาสตร ถนนพระอาทติ ย เปนตน ลกั ษณะการรว มทุนท่สี ําคญั ของสํานักงานทรัพยสินฯ ในกจิ การการลงทุนและ อสังหาริมทรพั ย (รวมทัง้ ธุรกจิ รับเหมากอ สรางและงานบริหารการกอ สราง และการลงทุนในธรุ กิจ ท่เี กยี่ วของกบั งานวิศวกรรม) คอื การรว มทนุ กบั บริษัท คริสเตยี นี แอนด นีลเส็น (ประเทศไทย) ซงึ่ เปนบรษิ ทั จดทะเบยี นเปนบริษทั จาํ กัด เมอื่ ป 2473 โดยรว มทุนของบริษทั คริสเตียนี แอนด นลี เสน็ เอ เอส ประเทศเดนมารค บรษิ ทั อสี ตเอเชียตกิ จาํ กดั พรอ มกับผถู อื หุน รายใหญอนื่ ๆ อีก 7 ราย โดย มีทุนจดทะเบยี นเริ่มแรกเทา กบั 600,000 บาท ในป 2473 โดยทสี่ ํานกั งานทรัพยส นิ ฯ เปน ผถู อื หุน รายใหญมาโดยตลอด ในป 2534 บรษิ ทั ฯ ไดน าํ หนุ ของบริษัทฯ จดทะเบียนเปน หลักทรัพยใ นตลาด หลกั ทรพั ย ตอ มาในป 2535 บริษทั ฯ ไดทําการซื้อกิจการทง้ั หมดจากบรษิ ัทแมใ นประเทศเดนมารค สาํ นักงานทรพั ยสนิ ฯ เปนผูถอื หุนรายใหญท ่สี ดุ มาโดยตลอด โดยมสี ัดสวนเทากบั รอยละ 24.3, 20.7, 20.5, 20.6 และ 20.7 ในป 2535, 2536, 2537, 2538 และ 2539 ตามลาํ ดบั ในป พ.ศ. 2539 ผู ถือหนุ รายใหญท ีส่ ําคญั คอื สํานกั งานทรพั ยสินฯ (20.7%) บรษิ ัท สยามพาณิชยพฒั นา (16.6%) Indochina Investments Limited (9.9%) บรษิ ัท แลนด แอนด เฮา ส จํากัด (มหาชน) (9.96%) (แบบ 56-1) ในทศวรรษ 2530 บริษทั ไดข ยายการลงทุนโดยการเปดบริษทั ยอยเพ่ือดําเนนิ ธุรกจิ กอสรา ง และบริษทั พัฒนาอสังหารมิ ทรัพยอ ีกหลายบริษทั ในหลายภมู ภิ าค เชน ในเยอรมนั เวยี ตนาม มาเลเซยี เปน ตน บริษทั ฯ และบรษิ ทั ยอ ยมีสนิ ทรพั ยร วมเทา กบั 8,104.9, 9,436.5 และ 7,549.8 8 ม.ิ ย.2549
28 ลา นบาท และมีรายไดร วมเทากับ 10,070.8, 13,100.9 และ 12,104.6 ลานบาท ในป 2537, 2538 และ 2539 ตามลําดบั (แบบ 56-1) อยา งไรก็ตามเม่อื ภาวะเศรษฐกจิ ภายในประเทศไทยและเศรษฐกิจ ในภูมภิ าคตาง ๆ ทีบ่ รษิ ัทฯ ไดเขา ไปรวมลงทุนอยใู นภาวะชะลอตัวลง บรษิ ัทจึงประสบกับปญหา การดาํ เนินงานทางธรุ กจิ โดยมผี ลกําไรเพียง 227.7 ลา นบาท ในป 2537 และประสบกับปญหาการ ขาดทนุ เทากบั 954.5 ลา นบาท และ 2,636.4 ลา นบาท ในป 2539 ภาวะเศรษฐกจิ ซบเซา (ประกอบ กับผลกําไรที่ลดตํ่าลง) สง ผลใหบริษทั ยอยและบรษิ ัทรวมหลายแหงไมส ามารถหางานและขยาย งานได และไมมคี วามสามารถเพยี งพอในการดาํ เนินธุรกจิ ตอไปได บรษิ ทั ฯ จึงไดท ยอยขาย เลกิ กิจการ หรือขายโครงการในบรษิ ัทยอ ยและบริษัทรวมออกไป (แบบ 56-1) ท้งั ๆ ที่สํานักงานทรพั ยสนิ ฯ มที ด่ี นิ อยใู นครอบครองนับหมื่นไรท่วั ราชอาณาจกั ร สาํ นักงานทรพั ยสินฯ มีเนอ้ื ท่ที ว่ั ราชอาณาจักรเทากับ 40,105 ไร ประมาณ 8,835 ไร เปนที่ดินใน กรุงเทพมหานคร และ 31,270 ไร เปนทดี่ นิ ในสวนภมู ภิ าค (โพสตท ูเดย 13 เมษายน 2547) และ หลายพนั ไรกระจุกตวั อยใู นยา นธรุ กิจท่สี ําคัญในกรงุ เทพฯ โดยทีจ่ าํ นวนสัญญาเชา ที่สาํ นกั งาน ทรพั ยสนิ ฯ ทาํ กบั ผูเ ชามีประมาณ 35,000 สัญญา (Eric Ellis 10 July 2003) เปนผเู ชาอยใู นกรงุ เทพฯ 22,000 ราย และผูเชา ในเขตตา งจงั หวัด 13,000 ราย ซงึ่ กระจายอยู 9 จงั หวดั คือ อยุธยา สุพรรณบรุ ี นครสวรรค พษิ ณโุ ลก พจิ ติ ร ลําปาง ราชบุรี เพชรบุรี และสงขลา หากพจิ ารณาถงึ รายไดจ าก การใหเชาทดี่ นิ รวมท้ังอสังหารมิ ทรพั ยอนื่ ๆ ของสาํ นักงานทรัพยส นิ ฯ จากอดตี ถงึ ปจ จุบนั ตอ งถอื วารายไดส วนน้ถี ือวาเปน สว นเล็กนอ ยเมื่อเทียบกับรายไดท ีเ่ ปน ผลตอบแทนจากการลงทุนจาก กจิ การทางธรุ กิจอ่ืน ๆ รายไดจ ากการใหเ ชา ท่ดี นิ รวมทง้ั อสังหารมิ ทรพั ยป ระมาณนา จะไมเ กิน 400 ลานตอ ป ในชวงทศวรรษ 2530 หรือคิดเปนไมเ กนิ รอ ยละ 20 ของรายไดท งั้ หมดของสาํ นักงาน ทรัพยสนิ ฯ (ในทศวรรษ 2530 เงนิ ปน ผลจาก บจม. ปูนซีเมนตไทย กบั บจม. ธนาคารไทยพาณิชย รวมกันเทา กับรอ ยละ 60) เหตผุ ลท่ีสําคัญบางประการทส่ี าํ นกั งานทรัพยส นิ ฯ มรี ายไดจากคา เชา ทด่ี ินและผลประโยชนจ ากอสังหารมิ ทรพั ยอ่นื ๆ อยใู นระดับต่ํา เน่ืองจาก : ประการแรก เปนนโยบายของสํานกั งานทรพั ยสินฯ เองที่ตอ งการจัดเกบ็ คา เชาในอตั ราตาํ่ กวา ทองตลาดหรอื ไมต องการใหผ เู ชา ท่ดี ินและอาคารอยูเดมิ เดือดรอน เน่อื งจากผูเชา สวนใหญเ ปน ผูเ ชารายเลก็ รายยอย ท่ีไมไดมฐี านะทางเศรษฐกิจดนี กั รวมทัง้ ไมต อ งการจะเกิดกรณพี ิพาทในเรอ่ื ง การไลท่ีกบั ราษฎร อตั ราคา เชาจึงอยใู นระดับตํา่ มาก ๆ เชน ในป 2535 – 2538 ทด่ี ินบริเวณบางบอน (หา งจากถนนเอกชยั ประมาณ 50 เมตร) สาํ นักงานทรัพยส นิ ฯ คดิ อตั ราคาเชาเมือ่ คิดเปน มูลคา ปจ จบุ ันสุทธิ (Net Present Value) เทากับ .60 บาท ตอตารางวาตอเดือน ในขณะทอี่ ตั ราคา เชา โดยท่ัวไปตามราคาตลาดหรืออตั ราท่เี ชา กนั อยูโดยทัว่ ไปโดยเอกชนซือ้ ขายกันประมาณ 16 บาทตอ ตารางวาตอเดอื น (สิริพร 2539 : 3) หรือกลาวอีกนยั หนง่ึ อตั ราคา เชา ทีด่ นิ ของสาํ นกั งานทรัพยส นิ ฯ 8 มิ.ย.2549
29 ตาํ่ กวา มูลคาตลาด 266.6 เทา ของอตั ราคา เชาในระดบั ตา่ํ มอี ยูโ ดยทว่ั ไป แมแตพนื้ ทีท่ ่ีตงั้ อยูใ นเขต ยา นกลางเมืองกรุงเทพฯ แมว า จะครบสัญญาเชา แลว โดยท่วั ไปผเู ชา สามารถเชาตอไปโดยไมมกี าร บอกเลิกการเชา (สริ ิพร 2539 : 3) ระดบั อตั ราคาเชาท่ตี ่ํามากไมไ ดส ะทอนภาพของคา เสียโอกาส ของทด่ี นิ หรือมลู คา ตลาดนน่ั เอง นอกจากอตั ราคา เชา ทีด่ นิ จะตํา่ มากแลว อัตราคา เชา อาคารพาณิชย ของสาํ นักงานทรัพยส นิ ฯ ทีเ่ ก็บจากผูเชา เอกชนโดยทวั่ ไปกย็ ังอยใู นระดบั ตํ่ามาก อาทเิ ชน อตั ราคา เชา อาคารพาณชิ ยของสาํ นกั งานทรพั ยส นิ ฯ (ตึกแถว 4 ช้นั ดาดฟา รมิ ถนนพาหรุ ดั ) ในทะเลการคา คือ แขวงวงั บรู พาภริ มย เขตพระนคร ซงึ่ จัดใหเอกชนเชา เพอ่ื ประโยชนใ นการพาณิชย และท่อี ยู อาศยั เทากับ 1,150 บาทตอเดอื น (กําหนดอายุเชา 3 ป ม.ค. 2537 – ม.ค. 2540) สว นอัตราคาเชา ตาม ราคาตลาดโดยท่ัวไป (หรอื อตั ราคา เชา ของอาคารเอกชนขางเคียง) เทากับ 30,000 บาทตอ เดือน หรือ แสดงวา อตั ราคา เชาทสี่ ํานักงานทรัพยสนิ จัดเก็บตาํ่ กวา เอกชนหรือราคาตลาดเทา กบั 26 เทา (สิริพร 2539 : 4) การจัดเกบ็ อัตราคาเชา ในระดับต่าํ มากทัง้ ทีด่ ินและอาคารพาณชิ ยม เิ พียงแตส ง ผลใหร ายได ของสํานักงานทรัพยสินฯ อยใู นระดับต่ํามาก แตทวามผี ลตอ การเปลี่ยนแปลงอยางรวดเรว็ ในการใช ทดี่ นิ และเกิดปญ หาทางสังคมตามมา เพราะลกั ษณะของชมุ ชนผูเชาไดเ ปลยี่ นเปนชุมชนแออดั เนอื่ งจากอัตราคา เชา ท่ตี ่าํ ไดด งึ ดดู ใหผคู นพยายามจะใชท ดี่ นิ ใหมากทส่ี ดุ ชมุ ชนจงึ ขยายตวั อยาง รวดเรว็ โดยเฉพาะในทศวรรษ 2520 – 2530 ในปจจบุ ันชุมชนแออดั ทอ่ี ยใู นท่ีดินของสาํ นักงาน ทรัพยส ินฯ สงู ถึง 73 ชุมชน (สิรพิ ร 2539 : 4) นอกจากน้ีผเู ชาบางสวนไดน ําทข่ี องสํานักงาน ทรพั ยส นิ ฯ เขา ไปเก็บกําไรโดยการใหม ีผเู ชาตอ ทําใหส รางปญ หาทางดานรายไดแ กสาํ นักงาน ทรัพยส นิ ฯ เปน อนั มาก เพราะไมสามารถจดั เกบ็ ไดอ ยา งเต็มที่ ประการที่สอง รายไดจ ากการเกบ็ คา เชา ที่ดนิ และอสังหาริมทรัพยอยูใ นระดับตาํ่ เนือ่ งจาก ทดี่ นิ ของทรัพยสนิ ฯ ถึงรอ ยละ 30 ในกรุงเทพฯ ใหเชา กับสถานท่ีราชการซง่ึ คดิ อตั ราคาเชา ตํ่ามาก (โพสตทเู ดย 13 เมษายน 2547) ซง่ึ สถานที่ราชการเหลา น้ีมกั จะอยใู นทําเลทีต่ ัง้ ในยานธุรกจิ แทบ ทงั้ ส้นิ อาทิเชน ถนนพระราม 6 (บริเวณองคการเภสัชกรรม) ถนนราชวิถี (บรเิ วณทงุ พญาไท) ถนน พระราม 1 (ทต่ี ั้งของสํานักงานตาํ รวจแหง ชาต)ิ ฯลฯ งานศกึ ษาของ สริ ิพร สโุ กศล พบวา อัตราคา เชาทอ่ี งคการเภสชั กรรมตอ งจายใหกับสาํ นกั งานทรัพยส นิ ฯ ในชว งป 2535 – 2538 เม่ือคดิ เปน มลู คา ปจ จบุ ันเทากบั .02 บาทตอตารางวาตอ เดอื น ในขณะทีอ่ ัตราคา เชาทีเ่ อกชนในทาํ เลใกลเ คียง กนั หรอื ราคาคา เชา ตามทองตลาดทว่ั ไปเทากบั 156 บาทตอตารางวาตอ เดอื น (สริ พิ ร 2539 : 3) หรือ แสดงวา สาํ นกั งานทรัพยสนิ ฯ เก็บคา เชาตาํ่ กวา ทอ งตลาดถึง 7,800 เทา (สิรพิ ร 2539 : 3) ในฐานะทสี่ าํ นักงานทรพั ยส ินฯ เปนผถู อื ครองที่ดินรายใหญท ่สี ุดในกรุงเทพฯ อัตราคา เชา ทต่ี ่าํ มาก ๆ ยอ มสงผลตอ ประสทิ ธภิ าพการใชท่ดี นิ ในเขตกรงุ เทพฯ เปนอันมาก ตลอดจนการเติบโต 8 มิ.ย.2549
30 ของกรงุ เทพฯ อยางไรทศิ ทาง เพราะผเู ชา จะใชพน้ื ท่ดี นิ อยา งขาดประสทิ ธิภาพ เนือ่ งจากคา เชา ทถี่ ูก เมอื่ เปรียบเทยี บกับทีด่ ินแหลง อืน่ ๆ ในกรงุ เทพฯ สง ผลใหผ ูเชาจะอยูอยา งแออดั เนอื่ งจากได ประโยชนจ ากคาเชา ราคาถูก นอกจากนี้เมอ่ื เมืองขยายตวั ขึน้ และสาํ นักงานทรพั ยส ินฯ ตอ งการนํา ทีด่ ินเพือ่ นาํ มาใชเพ่อื แสวงหาผลประโยชนท างธรุ กิจนั้น ตองประสบกบั ปญหาขอพิพาทเกย่ี วกับ ทด่ี นิ กบั ผูเ ชา เชน การไลท ช่ี ุมชนแออดั การเวนคนื ตลอดจนการยกเลิกสญั ญาเชา เมื่อราคาทดี่ ิน สงู ข้นึ มาก ๆ ในตนทศวรรษ 2530 ไดเ กดิ ขอ พิพาทในเขตตาง ๆ มากมาย เชน บรเิ วณราชวถิ ใี กล อนสุ าวรียช ัยสมรภมู ิ เขตเทพประทานคลองเตย และชมุ ชนแออัดตรงขา มกับศนู ยป ระชุมแหง ชาติ สิรกิ ิตต (Tasaka 2003) ในขณะเดียวกนั ปญ หาเก่ยี วกับการพัฒนาเมืองของกรงุ เทพฯ โดยเฉพาะใน แงของการใชท ดี่ ินก็ประสบกับปญหาในการนํามาปฏิบตั อิ ยา งแทจ รงิ (กฎหมายการจดั ระเบยี บทดี่ ิน และกฎหมายเกยี่ วกับผงั เมอื งเพ่งิ เร่มิ บงั คับใชเมอ่ื กลางทศวรรษ 2530 น้เี อง) นอกจากน้รี ะบบภาษี ท่ีดินเองกไ็ มมกี ารเก็บภาษีมรดก ภาษที ต่ี อ งเสียใหก ับทรัพยสนิ ทไี่ ดรบั มา (donation tax) รวมทง้ั ภาษบี าํ รุงทองท่ที ่ไี ดจากการเกบ็ ภาษคี รอบครองที่ดินก็ยังอยูในอตั ราต่ํา ไมม กี ารบังคับใชร ะเบยี บ ในเร่ืองสดั สวนของพนื้ ที่ใชส อย ฯลฯ ผลทต่ี ามมากค็ อื การพฒั นาเมอื งและการใชท ด่ี นิ เพอ่ื ประสทิ ธภิ าพทางเศรษฐกจิ ในกรงุ เทพฯ จงึ ถกู ปลอ ยไปตามยถากรรม ซ่งึ สํานักงานทรพั ยส ินฯ ใน ฐานะเปน ผูถ ือครองทีด่ นิ รายใหญก็มีสว นรบั ผดิ ชอบในกระบวนการนดี้ ว ย แมว ารายไดประเภทคา เชาและธรรมเนยี มจากทีด่ นิ จะอยใู นระดบั ตํ่ามากแตไมไ ด หมายความวา ทีด่ นิ ไมมีความสาํ คัญตอ การสะสมทุนทางเศรษฐกิจ เพราะภายหลังจากวิกฤตการณป 2540 สํานักงานทรพั ยส นิ ฯ ไดใ ช “ทด่ี นิ ” ในการเพมิ่ สภาพคลอ งและแปลงเปนมลู คา สนิ ทรพั ยเพ่อื มบี ทบาทในการควบคุมการบริหารงานธุรกจิ ในเครอื คอื ธนาคารไทยพาณชิ ย (ดังจะไดก ลา วตอไป ในบทหนา ) การลงทุนทางธุรกิจในภาคอตุ สาหกรรมและบริการอ่ืน ๆ การลงทนุ ทางธรุ กิจอยางขนานใหญของสาํ นักงานทรพั ยส ินฯ มิเพยี งแตจ ํากดั อยใู นเรื่อง ของ “ท่ีดนิ ” แตทวา ไดกระจายไปในการลงทุนในภาคอุตสาหกรรมและบรกิ ารอื่น ๆ โดยเฉพาะ ภายหลังทศวรรษ 2500 “ทุน” ของสาํ นกั งานทรัพยสินฯ มีการกระจกุ ตวั อยสู ูงมากและมอี ิทธิพลตอ เศรษฐกิจและสงั คมไทยอยา งสงู ยิง่ ในป 2522 สํานักงานฯ มีทรพั ยสนิ รวมกนั เทา กบั 288,095 ลา น บาท และมรี ะดับการกระจกุ ตวั ของทรพั ยส ินสูงถึงรอยละ 8.2 ของทรัพยส ินรวมของธุรกิจขนาด ใหญทีส่ ดุ 100 บรษิ ัทแรก และมยี อดขายรวมถงึ รอยละ 9.6 ของยอดขายรวมของธรุ กิจขนาดใหญ ทีส่ ดุ 100 บรษิ ทั แรก แมจ ะประสบกับวกิ ฤตการณทางเศรษฐกิจในป 2540 “ทุน” ของสํานักงานฯ ก็ ยงั คงเปน ทุนทม่ี กี ารกระจกุ ตวั สูงมาก กลา วคอื ในป 2540 การกระจกุ ตวั ทางดา นสนิ ทรัพยเ ทากบั 8 ม.ิ ย.2549
31 รอยละ 6.1 (ซ่งึ ลดลงจากรอยละ 8.2 ในป 2522) และการกระจกุ ตวั ทางดานยอดขายเทากบั รอยละ 10.1) (ซ่งึ เพ่ิมขึน้ จากรอยละ 9.6 ในป 2522) (Suehiro 2003, Table 3 based on เกริกเกยี รติ 2525) ในชวงทศวรรษ 2490 สํานกั งานทรพั ยส นิ ฯ ไดก ระจายการลงทนุ ไปในกจิ กรรมท่ี หลากหลายทางเศรษฐกจิ มากข้นึ ทสี่ าํ คัญคือ กิจการประกนั ภยั ไดมกี ารเขาไปกอตัง้ บรษิ ทั ประกันภยั ไดก อตัง้ บรษิ ทั เทเวศประกนั ภยั ในป พ.ศ. 2490 ดวยการเปน ผูถือหนุ รายใหญแ ละมที นุ จดทะเบยี นเทา กับ 40 ลา นบาท นอกจากการประกนั อคั คภี ยั ทรัพยส ว นพระมหากษตั รยิ ในระยะแรก ๆ แลว ในระยะตอมาบรษิ ทั ยงั ไดข ยายกจิ การรับประกนั อคั คภี ัยทว่ั ไป รับประกนั ภัยทางทะเลและ ขนสง ประกนั ภัยรถยนต และรับประกนั ภยั เบด็ เตลด็ สํานักงานทรัพยส นิ ฯ ไดเ ปน ผถู ือหนุ รายใหญ มาอยา งตอเนอื่ งและกิจการเทเวศประกันภยั กไ็ ดข ยายตัวมาอยางตอเนอ่ื ง เน่ืองจากธรุ กจิ ประกนั ภยั เปนธุรกิจทีม่ ีการแขง ขันนอ ยราย สํานักงานทรัพยสนิ ฯ ไดเปนผถู อื หนุ รายใหญม าโดยตลอด จนกระท่ังปจ จบุ ัน นอกจากบรษิ ัทเทเวศประกนั ภัยแลว สาํ นักงานทรพั ยสินฯ ยังไดเ ปน ผูถือหุน ราย ใหญข องบรษิ ทั ไทยเศรษฐกจิ ประกันภยั ซง่ึ กอ ตง้ั ในป 2485 อีกดว ย สาํ นกั งานทรพั ยส นิ ฯ ไดมี บทบาทสําคญั เปนผูกอ ตัง้ และผถู ือหนุ รายใหญในภาคธุรกจิ การผลิตอนื่ ๆ ทสี่ าํ คัญคือ อตุ สาหกรรม การผลติ และการคา ไดแ ก บรษิ ัทศรีมหาราชา (กอตั้งในป 2490) ซึ่งเปนธรุ กจิ ควบคุมการผลิตและ คา ไมรายใหญข องไทย บรษิ ัทอตุ สาหกรรมทาํ เคร่อื งแกว (2456) ซง่ึ เปน บริษทั ทําธรุ กจิ เกีย่ วกบั โรงงานผลิตแกว บริษัทหนิ ออ น (2499) ดําเนินธุรกิจเปน ผขู ายหนิ ออ น เปน ตน แมวา สาํ นกั งานทรัพยสินฯ จะไดเ ขา ไปเพม่ิ ทนุ และขยายกิจการการลงทุนของธุรกจิ ดงั้ เดมิ อาทิเชน ปูนซีเมนตไ ทย และไทยพาณชิ ย และไดก อ ตงั้ รวมท้งั เขา ไปลงทุนถอื หุน ในกจิ การตาง ๆ ดังไดก ลา วมาแลว แตท วา การขยายตัวในกจิ การดงั กลาวยังอยูในขอบเขตท่จี าํ กดั เพราะวาเศรษฐกจิ ไทยกอนทศวรรษ 2500 ยังคงเปนลักษณะเศรษฐกจิ ทพี่ งึ่ พาภาคการเกษตร ท้ังการผลติ และการ สงออกและตลาดคบั แคบ นบั แตป 2503 การลงทุนของธรุ กจิ ของสาํ นกั งานฯ ไดม กี ารขยายตวั อยางตอเนือ่ งทงั้ ในแง การลงทุนโดยตรงและโดยออ ม ทั้งในฐานะผูถ ือหนุ รายใหญท ี่มีอาํ นาจควบคุมการบริหารและ จดั การ และผถู อื หนุ รายยอ ยในฐานะเปน ผลู งทนุ รายยอ ยและบรษิ ทั ในเครอื หรอื อื่น ๆ มลู คาของการ ลงทนุ ไดเ พิ่มขนึ้ อยางรวดเร็วซึ่งสง ผลใหรายไดจ ากการประกอบการเพมิ่ สูงข้ึนตามไปดว ย ในชวงท่ี เศรษฐกจิ ขยายตวั ในระดับสูงโดยเฉพาะชว งป 2503 – 2540 สาํ นกั งานทรัพยสินฯ ไดก ระจายการ ลงทนุ ไปอยางกวา งขวางตามสาขาเศรษฐกจิ ตา ง ๆ ในป 2540 ประมาณวา สาํ นกั งานทรัพยสนิ ฯ ได เขา ไปถือหุน โดยตรงของบริษัทตา ง ๆ มากกวา 70 บรษิ ทั ซึ่งครอบคลุมในกจิ การตา ง ๆ ทสี่ ําคญั คอื ปนู ซเี มนต ธนาคารพาณิชย โรงแรม พลงั งาน เหมืองแร อสังหาริมทรัพย ประกนั ภัย/ประกัน ชีวติ ชนิ้ สวนรถยนต เปนตน นอกจากการลงทุนโดยตรงในฐานะผูถ ือหนุ ของบรษิ ทั ตา ง ๆ แลว 8 มิ.ย.2549
32 สาํ นกั งานทรพั ยส ินฯ ยงั ไดลงทนุ โดยออมในรปู ของบรษิ ัทในเครอื บริษัทยอยหรือบริษทั รวมทุน ดวย ในป พ.ศ. 2539/40 สํานักงานทรพั ยส ินฯ มีการลงทนุ ในบรษิ ัทตา ง ๆ ทั้งโดยตรงและโดยออม ท้งั สน้ิ เกือบ 300 บรษิ ทั และในจํานวนน้ี 43 บรษิ ัท ไดเขา ไปจดทะเบยี นในตลาดหลกั ทรัพยแหง ประเทศไทย ตารางภาคผนวกท่ี 2A แสดงถึงธรุ กจิ ทส่ี ํานักงานทรัพยส ินฯ ไดเขา ไปลงทนุ ในฐานะผถู อื หุนรายใหญในชว งป 2522 – 2539/40 ซ่งึ ตัวเลขทีแ่ สดงในตารางเปนตัวเลขอาจจะยงั ไมสมบรู ณนกั เน่อื งจากการลงทนุ ของสํานกั งานทรพั ยสนิ ฯ ในหลายกรณไี มไ ดลงทุนผา นตลาดหลกั ทรัพยแ หง ประเทศไทย จงึ เปน การยากลําบากที่จะคนหาขอ มลู ท่สี มบูรณโดยเฉพาะจากกระทรวงพาณชิ ย นอกจากนี้แมว าจะมกี ารลงทนุ โดยผา นตลาดหลกั ทรพั ยฯ ในบางกรณีสาํ นกั งานทรพั ยส ินฯ กไ็ มไ ด เปนผถู อื หุนรายใหญ (เชน 10 อันดบั แรก) เรากไ็ มส ามารถคนหาการลงทนุ ของสํานกั งาน ทรพั ยสินฯ ได ตัวเลขจากตารางที่ 2A มขี อ สรปุ อยา งนอย 5 ประการ ประการแรก หากจาํ แนกประเภทธรุ กจิ ทสี่ าํ นักงานทรัพยส ินฯ เขา ไปลงทุนในป 2539/40 มดี ังนี้ การผลิตอตุ สาหกรรม เทา กบั 37 แหง สถาบันการเงนิ เทา กบั 11 แหง ประกนั ภัย/คลังสนิ คา เทากบั 8 แหง โรงแรม เทากบั 8 แหง พัฒนาท่ดี นิ /กอสราง เทากับ 6 แหง ธรุ กจิ บรกิ าร/สือ่ สารมวลชน เทา กับ 9 แหง รวมทง้ั สิน้ เทา กับ 79 แหง การขยายตวั ของการลงทุนของสํานักงานทรพั ยสนิ สว นใหญใ นกจิ การตาง ๆ สว นใหญจะ กระจกุ ตัวอยใู นทศวรรษ 2530 เปน สําคัญ หากมนิ บั รวมการเปน ผถู ือหนุ รายใหญของบรษิ ทั ปนู ซีเมนต ธนาคารไทยพาณิชย และเทเวศประกนั ภยั แลว สัดสว นของหุน ทีส่ าํ นกั งานทรัพยสนิ ฯ ลงทุนไปในกจิ การเหลานนั้ สว นใหญม ีสดั สว นคอ นขางตํา่ เม่ือเทยี บกบั การลงทุนท้ังหมด แมว า จะมี การลงทนุ ในสัดสวนของผูถือหุนทค่ี อนขา งมากในบางบรษิ ัท เชน บรษิ ัทศรีมหาราชา (รอ ยละ 98.3) บรษิ ัทหินออน (รอยละ 49.9) บรษิ ทั การแรแ ละสากลกิจบรหิ าร (รอยละ 20) แตทวา ธรุ กิจ เหลา นย้ี ังคงเปน ธรุ กิจขนาดเลก็ ท่มี ีทุนทะเบยี นไมม ากนกั ในบางกรณกี ็ประสบกับการขาดทนุ และ ถูกเขาควบคมุ กจิ การหรือเทคโอเวอร เชน กรณีของบรษิ ทั ศรีมหาราชา เปนตน ดงั นั้นแมว า จะมกี ารขยายตวั ของการลงทุนในกจิ กรรมตาง ๆ เปน จาํ นวนมากนบั แต ทศวรรษ 2500 เปนตน มา แตขนาดของการลงทนุ รวมทั้งรายไดและผลตอบแทนในรูปแบบตา ง ๆ 8 มิ.ย.2549
33 ยังคงอยหู า งไกลจากธุรกจิ ดง้ั เดมิ และธรุ กจิ หลกั ของสํานกั งานทรพั ยส ินฯ เปนอนั มาก คอื บรษิ ทั ปนู ซีเมนต และธนาคารไทยพาณิชย สัดสว นของเงนิ ปน ผลของสองบริษัทรวมกนั เทากบั รอยละ 60 ของรายไดร วมของสํานกั งานทรพั ยสนิ ฯ ในชว งกอนป 2540 ในชว งท่ีเศรษฐกจิ ขยายตวั อยใู น ระดับสงู ทศวรรษ 2530 รายไดแ ละผลกําไรจากบรษิ ัทปูนซเี มนตอยใู นระดับที่สงู มาก ในป 2538 รายไดของบรษิ ทั ปูนซเี มนตแ ละบริษทั ในเครอื สูงข้ึนถงึ 114,144 ลา นบาท ซ่งึ เปนรายไดทแี่ ตะหลัก แสนลานบาทเปนครัง้ แรก นับแตต นทศวรรษ 2520 (โดยทีบ่ ริษทั ปนู ซีเมนตแ ละบรษิ ทั ในเครอื ใช เงินลงทุนปห น่ึง ๆ ราว 20,000 ลา นบาท และทะลุขึน้ ไป 30,000 ลานบาท ในบางป โดยเงนิ ทนุ ที่ใช สว นใหญถูกนาํ เขาจากตางประเทศ และประมาณวาในระหวางป พ.ศ. 2538 – 2539 เครอื ซีเมนตม ี หน้ีตางประเทศประมาณรอยละ 80 ของยอดหน้รี วม) สง ผลใหกําไรจากการประกอบการอยูใน ระดับสงู มากประมาณ 5,000 – 6,000 ลา นตอป ในชว งป พ.ศ. 2533 – 2539 ระดบั กาํ ไรอยใู น ระดบั สูงสงผลใหร ายไดจากเงนิ ปน ผลของบรษิ ทั ปูนซเี มนตอ ใู นระดบั สงู ประมาณ 600 – 700 ลาน ตอ ป ชว ง พ.ศ. 2533 – 2539 ประการที่สอง การกระจายตวั ของการลงทุนของสํานักงานทรพั ยสนิ ฯ ในตารางที่ 2A ยัง ไดแสดงถึงการสนองตอบการกระจายตวั ทางดานการผลติ ทางเศรษฐกิจ โดยเฉพาะทางดา นภาค บริการ โรงแรม การทองเทย่ี วในกรุงเทพฯ ธรุ กจิ โรงแรมซ่งึ สํานกั งานทรพั ยสนิ ฯ ไดไปถอื หุนใน กจิ การโรงแรมหลายแหง ในชวงทศวรรษ 2520 และ 2530 เชน รีเจนท สยามอนิ เตอรค อนตเิ นนตัล ฮิลตัล ปรสิ เซส ดสุ ิตธานี และแอรพ อรต เปนตน ในบรรดาโรงแรมเหลานโี้ รงแรมทีป่ ระสบ ความสาํ เร็จมากทีส่ ุด คอื โรงแรมดุสติ ธานี ซ่งึ สํานักงานทรัพยส นิ ฯ ถอื หุน เทา กบั รอ ยละ 16.24 (Thailand Company Information, 1990 – 91) โรงแรมดสุ ิตธานีไดเปดดําเนินการคร้ังแรกในป 2513 โดยมผี ูจดั การใหญคือ คุณหญงิ ชนัตต ปย ะอยุ การดําเนินกิจการธุรกจิ โรงแรมฯ ประสบ ความสําเรจ็ ดมี ากนับแตก อ ต้ัง ดงั จะเห็นจากรายไดห รอื ยอดขายเทา กบั 157 ลา นบาท ในป 2520 เพม่ิ ข้ึนเปน 182 ลานบาท ในป 2521 และ 196 ลา นบาท ในป 2522 หรือมผี ลกําไรเทา กับ 34, 60 และ 45 ลานบาท หรอื มอี ตั รากําไรสงู ถงึ รอยละ 31.33, 32.87 และ 34.65 ในชว งเวลาเดียวกัน การเจริญเตบิ โตของรายไดและกาํ ไรของโรงแรมดสุ ติ ธานี ยอมสะทอ นถึงการขยายตัวของ ภาคบรกิ ารและทองเที่ยวในกรงุ เทพฯ ทขี่ ยายตวั อยา งรวดเร็วนน่ั เอง สว นหนงึ่ มาจากผลของ สงครามเวยี ตนามในทศวรรษ 2500 ซง่ึ สงผลตอการเติบโตของ “ทนุ ” ของสาํ นกั งานทรพั ยส ินฯ ดวย สาํ นักงานทรพั ยสนิ ฯ ไดเปน ผถู ือหนุ รายใหญข องโรงแรมดุสติ ธานีจนกระทั่งป พ.ศ. 2543 (รวมทง้ั ใหด ุสติ ธานเี ชาทีด่ ินในราคาท่ตี าํ่ กวาทองตลาดมากจากสํานกั งานทรัพยส นิ ฯ ดวย) และ ดุสติ ธานไี ดกลายเปน โรงแรมช้ันแนวหนา ของเมอื งไทยนับแตก อ ตัง้ ในป 2513 กิจการของ 8 มิ.ย.2549
34 โรงแรมฯ ขยายตวั อยา งรวดเรว็ ในป พ.ศ. 2536 โรงแรมดุสิตธานไี ดขยายอาณาจักรของโรงแรมทง้ั ในรูปของบรษิ ทั ยอ ยและบริษัทรวมสงผลใหเ ครอื ขายของโรงแรมไดข ยายตวั อยางรวดเร็ว ดงั ตอ ไปนี้ กลุม ดุสิตธานีและรสี อรท, กลุมโรงแรมธานีและรสี อรท รวมทัง้ มกี ลมุ Franchise คอย ชวยดาํ เนินการดวย นอกจากนี้โรงแรมดสุ ติ ธานไี ดร ว มมือกบั โรงแรมตา งประเทศและในประเทศ ในฐานะบรษิ ทั รวม (affiliate company) คอื โรงแรม Best Western (U.S. chain) เพ่อื ที่จะสนองตอบ ทางดา นการตลาดของโรงแรมดสุ ิตธานดี วย ในป 2538 บริษทั กลมุ ดสุ ิตธานีและบรษิ ทั ในเครอื ทง้ั หมดไดข ยายเครอื ขายโดยการเทคโอเวอร (take over) โรงแรม Kempinski จาํ นวน 23 แหง ใน ประเทศตา ง ๆ (Who’s who 1996 : 27) นอกจากน้ีบรษิ ัทฯ ยังไดลงทนุ บรษิ ทั ยอ ยและบรษิ ัทรว ม เพ่ิมอกี ทส่ี าํ คัญคือ Phillipine Hotelier Inc. ซึ่งประกอบธรุ กจิ โรงแรมโดยมีโรงแรมท่ฟี ลลปิ ปน ส บรษิ ัทดสุ ติ ธานี เดลาแวร จาํ กดั ซง่ึ เปนบรษิ ทั Holding Company ถอื หนุ ใน Dusit pacific NV. บริษทั ดสุ ิตธานี อนิ เตอรเนช่นั แนล จาํ กดั ซึง่ เปน บรษิ ัท Holding Company ถอื หุนบริษัทโรงแรม Melrose USA และไดล งทุนในบรษิ ทั รวมคือ บริษทั ดพี เี อ็มเอ็น อนิ ดสั ตรี จํากดั ซ่งึ ประกอบธรุ กจิ รับซักรดี อยทู จี่ ังหวดั สมุทรสาคร และบรษิ ัทดสุ ติ สนิ ธร จํากดั ซง่ึ ลงทุนใน Kempinski AG 83.3% โดยที่ Kempinski AG ประกอบธรุ กิจการโรงแรมและรับบรหิ ารโรงแรม และบริษทั เวิลด คลาส เรนท อะคาร จาํ กัด ซง่ึ ประกอบธุรกิจใหเ ชา (ตลาดหลักทรัพยแ หง ประเทศไทย) การขยายธุรกิจ อยา งรวดเรว็ สง ผลใหมีการเพม่ิ ทนุ จดทะเบียนอยางรวดเรว็ จาก 360 ลา นบาท ในป 2534 เปน 445.5 ลานบาท ในป 2535 และ 600 ลานบาท ในป 2540 (ตลาดหลกั ทรพั ยแ หงประเทศไทย) แมจ ะมีการ ขยายการเพิม่ ทนุ อยางรวดเรว็ เพื่อรองรับการขยายตวั ทางธรุ กจิ ของโรงแรมฯ และบริษัทในเครือแต ทวา สํานักงานทรพั ยสนิ ฯ ยังคงเปน ผถู ือหนุ รายใหญเทา กบั รอยละ 14.7 ในป 2538 และเทา กบั 11.2 ในป 2540 ในชว งป 2513 จนถงึ ป 2537 สาํ นกั งานทรพั ยสินฯ เปน ผูถอื หนุ รายใหญที่สุด ประมาณรอ ยละ 14 – 15 ของหุนท้ังหมด รายไดและผลกําไรของโรงแรมดุสติ ธานแี ละบริษัทใน เครอื ไดข ยายตวั อยา งรวดเรว็ รายไดข องเครอื ดสุ ิตธานีในป 2536 เทากับ 851.9 ลานบาท และเทากบั 994.7 ลานบาท 1,806 ลานบาท และ 1,753 ลา นบาท ในป 2537, 2538 และ 2539 ตามลําดับ (Companies Handbook Various Years) ประการทส่ี าม การลงทุนของสาํ นักงานทรัพยส ินฯ ไมไ ดจ าํ กดั อยกู บั การรว มทุนอยกู บั “ทนุ ภายในประเทศ” เทา นั้น หากแตไ ดข ยายไปรว มลงทนุ กับทุนตา งประเทศท่ีสาํ คญั คือ ญปี่ นุ เชน ในป 2517 ไดร วมทุนกบั กลมุ โอบายาชิ ซ่ึงเปน บรษิ ัทกอ สรา งยักษใหญใ นญี่ปนุ โดยตั้งกิจการรว ม ทุนในนามบรษิ ัท นันทวนั (ตอ มาเปล่ยี นชือ่ เปนบรษิ ทั ไทยโอบายาชิ) ในป 2534 สํานักงาน ทรัพยสินฯ ถือหนุ เทากับรอ ยละ 10 ในขณะทผี่ ูถ ือหนุ รายใหญยงั คงเปนบรษิ ทั ไทยโอบายาชิ นอกจากนใ้ี นป 2522 สํานักงานทรัพยส ินฯ ยังไดถอื หุนรวมกบั บริษทั เซโรกราฟฟค ซิลเต็ม 8 ม.ิ ย.2549
35 (ปจ จุบนั คอื ไทยฟูจิ ซีรอค) ซ่งึ มหี นุ สวนเทา กับรอ ยละ 10 และยงั ไดรว มลงทุนกบั บริษัทไทยโอยา เล็นซ (ถอื หนุ รอยละ 20) สยามคโู บตาดเี ซล (ถอื หุน รอยละ 41) วาย เค เค ซิปเปอร (รอยละ 36) ไว เค เค เทรดด้งิ (รอยละ 36) อยา งไรกต็ าม ในทศวรรษ 2520 ในชว งทบี่ รษิ ัทปนู ซีเมนตไทยในฐานะ ทสี่ ํานักงานทรพั ยส นิ ฯ ถือหนุ รายใหญไดข ยายตวั อยางรวดเรว็ โดยการควบกจิ การหรือเทคโอเวอร และรวมทนุ กบั บรษิ ัทตา ง ๆ นนั้ บรษิ ทั ปนู ซีเมนตไ ทยไดก ลายเปน ผถู อื หุนรายใหญของบรษิ ทั เหลา นี้ และในบางกรณไี ดเ ขา ควบกจิ การ และไดก ลายเปน สว นหนงึ่ ของบรษิ ทั ในเครือของ ปนู ซีเมนตไ ทย เชน ไทยอินดสั เตรียบฟอรจ จวิ (ซึ่งเปนของบริษทั เบอรลี ยุคเกอร ถกู ควบรวม กจิ การในป 2528) และบริษทั สยามคโู บตา ดีเซล ถูกเขา รวมกจิ การในป 2529) ประการที่ส่ี แมวา สาํ นกั งานทรัพยส นิ ฯ จะกระจายการถอื หนุ ไปลงทนุ ในกจิ การตา ง ๆ ใน หลายกรณเี ปน สดั สวนท่ีนอ ย เชน ในกิจการธนาคาร (ในทศวรรษ 2530 รวมทุนกับกสกิ รไทย เทากบั รอยละ 2.5 ไทยทนุรอ ยละ 1.7 กรุงไทย รอยละ.97 – 1.08 นครหลวงไทย รอยละ 3.8 – 4.9 นครธน รอยละ 7.8) แตไมไดห มายความวากิจการดังกลา วจะไมมคี วามสําคัญตอรายไดข อง สํานักงานทรพั ยสนิ ฯ รวมทั้งบทบาทของสาํ นักงานทรพั ยสินฯ ท่มี ีตอ เศรษฐกิจไทย โดยผา นการ รว มลงทนุ ของกจิ การธนาคารเหลานี้ เพราะการพฒั นาเศรษฐกจิ ไทยไดมีผลตอ การกระจกุ ตัวของ ทุนในภาคการเงินและการธนาคารอยางสงู ยิ่ง เพราะในยคุ การพฒั นาเศรษฐกจิ ที่เนนการสงเสรมิ การพฒั นาอตุ สาหกรรมและบรกิ ารเปน สําคญั จงึ ไดมสี วนสาํ คญั ตอการขยายบทบาทของธนาคาร พาณิชยทง้ั ในแงข องการผกู ขาดทางเศรษฐกิจ รวมทัง้ การสง เสริมการคาและการลงทุนขยายตัว นัน่ เอง รวมทงั้ การดงึ เอาสวนเกินจากภาคเกษตรกรรมไปสภู าคการคา และอตุ สาหกรรม ประกอบ กับบรรดานายธนาคารท้ังหลายกไ็ ดต ดิ ตอกบั ทงั้ พอคา และนักธรุ กจิ อุตสาหกรรมอยอู ยางใกลชดิ ใน กรณีของธนาคารกสิกรไทยในทศวรรษ 2520 และ 2530 จัดไดวา เปน ธนาคารพาณิชยทใี่ หญเปน อันดับสามในระบบธนาคารของไทย โดยพิจารณาจากทรัพยส ินและเงนิ ฝาก ในป 2526 ธนาคาร กสิกรไทยมีสนิ ทรพั ยเทากับ 75,331 ลานบาท และเงินฝากเทา กับ 58,560 ลา นบาท (Hewison 1989 : 176) ในป 2523 1980 ธนาคารกสิกรไทยไดมกี จิ การบรษิ ัทเงนิ ทนุ 13 แหง และบรษิ ัทประกนั ภยั 1 แหง (Hewison 1989 : 1981) และธนาคารยังไดมผี ลประโยชนน อกธนาคารมหาศาลโดยรวมทนุ กบั กลมุ ตา ง ๆ มากมาย อาทิเชน บริษทั สรุ ามหาคุณ บรษิ ัทล็อกซเลย (กรุงเทพฯ) บริษัทเสริมสุข บริษทั ปูนซีเมนตไ ทย บริษทั ยางไพรสโตน (ประเทศไทย จํากดั ) บริษัทสรุ ามหาคุณ บรษิ ัทยบิ อนิ ซอย จาํ กัด บริษทั สมบัตลิ ํ่าซํา บริษทั เมอื งไทยประกนั ชวี ติ จํากดั บรษิ ัทเงนิ ทนุ ภัทรธนกิจ จาํ กดั บริษทั คา สากลซเี มนตไทย บรษิ ทั คลังสินคาและแมน ้าํ ประกันภยั (เกริกเกยี รติ 2525, และโปรดดู Suehiro 1989) ดงั น้นั แมวา สาํ นกั งานทรพั ยส ินฯ จะมสี ัดสว นการถือหนุ เพียงรอ ยละ 2.5 แต ผลประโยชนและรายไดอืน่ ๆ จึงอยใู นระดบั ท่สี ูง นอกจากถือหนุ ในธนาคารกสกิ รไทยแลว 8 มิ.ย.2549
36 สาํ นกั งานทรพั ยสินฯ ยังไดถือหุน ในธนาคารของเอกชนอีก 2 แหง คอื ธนาคารนครหลวงไทย (เทากบั รอ ยละ 10.1, 4.9 และ 3.8 ในป 2522, 2534 และ 2539) และธนาคารนครธน (เทา กับรอ ย ละ 11.8, 7.8 และ 7.8 ในชว งเวลาเดยี วกัน) ซ่งึ ผลประโยชนของธนาคารท้งั สองทั้งในและนอก ธนาคารมอี ยูมากมาย ธนาคารนครหลวงไทยมีสนิ ทรัพยเ ทา กบั 17,346 ลานบาท และเงนิ ฝากเทากบั 11,481 ลานบาท ในป 2526 และธนาคารไทยทนุมสี ินทรพั ยเทา กับ 5,720 ลานบาท และยอดเงนิ ฝาก เทากบั 4,201 ลา นบาท ในป 2526 (Hewison 1989 : 176) ในกรณีของธนาคารกรุงไทยซึ่งสาํ นักงาน ทรพั ยส ินฯ ถือหนุ เทากับ 1.08 ในทศวรรษ 2530 มฐี านะเปนธนาคารของรฐั หรือรัฐวิสาหกจิ ก็มกี าร ขยายตวั ทางดา นสินทรพั ย เงินฝากอยางรวดเรว็ และไดกลายเปน ธนาคารท่ใี หญอ นั ดับ 2 รองจาก ธนาคารกรุงเทพมาเนน่ิ นาน สินทรัพยร วมและเงนิ ฝากของธนาคารไดเ พม่ิ ข้ึนอยา งรวดเรว็ สนิ ทรพั ยรวมเพ่ิมขนึ้ จาก 336,734 ลา นบาท ในป 2534 และเพิม่ เปน 640,942 ลา นบาท ในป 2538 ในขณะท่เี งินฝากเพม่ิ ข้ึนจาก 289,109 ลานบาท เปน 500,280 ลานบาทในชว งเวลาเดียวกนั และ สงผลใหก าํ ไรของธนาคารเพมิ่ เปนเทากบั 1,190 ลานบาท และเพ่ิมเปน 10,178.4 ลานบาท ในชว ง เวลาเดยี วกัน (หรือเพม่ิ ขึ้นเกือบ 10 เทาตวั ในระยะเวลาเพียง 5 ปเทานน้ั ) (Listed Company Handbook, 1996) ประการทห่ี า นอกจากจะลงทุนในกจิ การธุรกิจรว มกับเอกชนแลว สาํ นักงานทรัพยส นิ ฯ ยังไดร ว มลงทนุ กบั กิจการการผลติ ขนาดใหญของภาครฐั หรอื รฐั วสิ าหกจิ ขนาดใหญ นอกจาก ธนาคารกรงุ ไทยดังไดกลาวมาแลวที่สาํ คัญคอื ปโ ตรเคมีแหงชาติ ปยุ แหง ชาติ ไทยออยส ซง่ึ ธรุ กิจ เหลา นี้มีกระทรวงการคลังเปนผถู ือหนุ รายใหญ ธรุ กจิ การผลิตเหลาน้ีไดควบคมุ การผลิตที่เปน ปจ จัยการผลติ สําคญั ของประเทศ มูลคาการผลติ นับหลายหมน่ื ลา นบาทและมีการขยายตัวอยาง รวดเรว็ มากเนอ่ื งจากการเติบโตอยา งรวดเรว็ ทางเศรษฐกจิ ของประเทศ บริษทั ปโตรเคมแี หง ชาติ เปน ผูผลิตและจําหนา ยกา ซเอทิลนี และกาซโพรพลิ ีน ซ่ึงรวมเรยี กวา สารโอเลพนิ ส (Olefins) ซ่ึงใช เปน วตั ถดุ บิ ในการผลติ เมด็ พลาสติก ประเภทโพลเิ อทลิ ีน โพลิโฟรพลิ ีน และโพลไิ วนลิ คลอไรด ในป 2538 บรษิ ัทฯ มีสินทรพั ยท ัง้ ส้นิ 14,290 ลานบาท และรายไดจากการขายเทา กบั 5,895 ลา น บาท กําไรสทุ ธเิ ทากบั 419 ลา นบาท สวนผถู อื หุน เทากับ 5,810 ลา นบาท (Listed Company Handbook 1996) ในกรณขี องบริษทั ไทยออยสจดั วา เปน บรษิ ทั กลนั่ นํา้ มนั และผผู ลติ ผลติ ภณั ฑ ปโ ตรเลียมผูกขาดรายเดยี วทใี่ หญท ่ีสดุ ของประเทศไทย ในป 2546 บริษทั มียอดขายสูงถงึ 145,949 ลานบาท และมีกาํ ไรสทุ ธิหลังจากหักภาษสี ูงถงึ 6,750 ลา นบาท (Thailand Company Handbook) ประการที่หก การขยายตวั อยางรวดเรว็ ของการลงทุนทางธรุ กิจดงั กลา วขางตนโดยเฉพาะ ในทศวรรษ 2530 แสดงถงึ สาํ นกั งานทรพั ยส นิ ฯ รวมทั้งธุรกจิ ในเครือและธุรกิจรว มทนุ ไดป รับตวั ทางธุรกจิ เพ่อื รองรับการแขง ขนั การไหลบาของทุนจากตา งประเทศซ่งึ นับวนั จะมกี ารแขง ขันที่ 8 ม.ิ ย.2549
37 รนุ แรงขนึ้ โดยเฉพาะภายหลงั การเปด เสรที างการเงินในป 2535 ดังจะเปนวามลู คาตลาด (market capitalization) ในการซื้อขายหลกั ทรพั ยใ นตลาดหลักทรพั ยแหงประเทศไทยไดเพมิ่ ขึ้นอยา ง รวดเรว็ มูลคา ตลาดคิดเปนเพียงรอยละ 31.4 ของ GDP ในป 2533 และเพมิ่ เปนรอยละ 87.8 ของ GDP ในป 2538 (ตลาดหลกั ทรัพยแ หง ประเทศไทย) ธรุ กิจหลายอยา งของสาํ นักงาน ทรพั ยสินฯ และธุรกจิ ในเครืออ่ืน ๆ ซ่ึงในอดตี ที่ยาวนานสามารถเตบิ โตและขยายตัวไดร วดเรว็ สว นหน่ึงเพราะโครงการทางการตลาดท่มี กี ารผกู ขาดและการไดรบั ความคุม ครองระดบั สูงจาก รฐั บาล แตในทศวรรษ 2530 นัน้ การแขง ขันทรี่ นุ แรงข้นึ ทาํ ใหธ ุรกจิ ดงั กลา วตอ งเผชิญกับการตอง ปรบั ตวั และแสวงหาการลงทุนใหม ๆ เพอ่ื รกั ษารายไดและผลกาํ ไรมากย่ิงขนึ้ นอกจากจะมกี าร กระจายการลงทุนหรือรว มทนุ กบั กลุมทนุ ใหม ๆ เพมิ่ ขึน้ แมแตก ารลงทนุ ในธรุ กิจหลักของ สาํ นกั งานทรพั ยส ินฯ เอง คือ บจม. ปูนซีเมนตไทย และ บจม. ธนาคารไทยพาณชิ ย กม็ ีการขยาย การลงทุนอยางขนาดใหญท ง้ั ในรูปของบริษัทลงทุนหลัก (holding company) และขยายลงทนุ ในรปู ของบรษิ ทั ยอยและบรษิ ัทรว มทุน การเติบโตทางธุรกิจอยา งขนานใหญช ว งทศวรรษ 2530 ทศวรรษ 2530 เปนชวงระยะเวลาของจดุ เรม่ิ ตนของเตบิ โตทางธรุ กิจของบริษทั ปนู ซเี มนต ไทยภายหลังสงครามโลกคร้ังท่ี 2 ส้ินสุดลง สหรัฐอเมริกาในฐานะผูชนะไดผลักดันนโยบายการคา ระหวางประเทศแบบเสรเี ดมิ และพรอ ม ๆ กับการมอี าํ นาจของจอมพล สฤษด์ิ ธนะรชั ต ได สนบั สนนุ กลยุทธก ารพฒั นาเศรษฐกจิ ดงั กลา ว รวมทั้งตอ นรบั การเขา มาของการลงทนุ โดยตรงจาก ตา งประเทศอยางขนานใหญ บทบาทของสหรัฐอเมริกาในเศรษฐกจิ ไทยในฐานะที่นาํ “เงนิ ทนุ ” “เทคโนโลย”ี และการบรหิ ารจดั การธุรกจิ สมยั ใหมเ ขามาเศรษฐกจิ อยางตอ เนื่อง อทิ ธพิ ลภาคทาง การเงนิ ของสหรฐั อเมรกิ าทส่ี าํ คญั ตอเศรษฐกิจไทยนัน้ กวางขวาง โดยมีการกอ ตั้งสถาบนั การเงนิ เพือ่ ชวยพฒั นาธุรกจิ ของไทยทส่ี ําคัญ เชน การเขามาของ Exim Bank (เพอ่ื สนับสนนุ โครงการ อุตสาหกรรมผลิตกระดาษคราฟท) ในป 2508 International Finance Corporation (ใหเงนิ กแู ก ปนู ซีเมนตไ ทยและเขา ถอื หนุ ) ในป 2512 Banker Trust (มสี วนสําคญั ในการกอ ตง้ั Tisco) ในป 2512 บรษิ ัทปูนซเี มนตไ ทยกไ็ ดร บั ประโยชนจ ากการเปลยี่ นแปลงดงั กลาว โดยเฉพาะในแงของ การจัดการธุรกจิ สมยั ใหมและเงินกจู ากตา งประเทศ ธรุ กจิ ปูนซีเมนตไทยอาจจะเปน ธุรกจิ ของไทย ธุรกจิ แรก ๆ ท่ีไดม กี ารจดั โครงสรางทางองคก รในรปู แบบธุรกจิ สมยั ใหมท ่มี กี ารบริหารสมัยใหม หรอื มมี าตรฐานสากล มีการบริหารงานทม่ี ีการแยกอาํ นาจการเปน เจา ของกบั อาํ นาจการบริหารโดย เดด็ ขาด รวมทัง้ ไดมีการกูเงนิ ตา งประเทศเพอ่ื ขยายการลงทนุ ในป 2512 บรษิ ทั ปูนซเี มนตไทยไดก ู เงนิ จาก International Finance Corporation หรือ IRC ซ่ึงอาจถอื ไดวาเปน บริษทั ของไทยท่สี ามารถ 8 มิ.ย.2549
38 เขา ถึงตลาดการเงินระดับโลกได ซ่งึ มีผลตอ การขยายกจิ การการลงทนุ และปรบั ปรงุ โครงสรางการ บรหิ ารและการจดั การนัน่ เอง (วริ ตั น 2543 : 13, วิรัตน 2548 : 19) นอกจากนใ้ี นป 2516 ไดมีการกู เงนิ ตางประเทศเพอ่ื ขยายการลงทนุ ในแหลง อน่ื ๆ นอกจากสหรัฐอเมรกิ าไปสูแ หลง อนื่ ๆ มากขนึ้ โดยเฉพาะในยโุ รปและญ่ปี นุ หรอื กูเ งนิ ในลักษณะหลากหลายไมว า จะเปนระยะสน้ั หรือยาว (วิรตั น 2548 : 19) สถานการณการเมอื งในภมู ภิ าคเอเซยี ตะวนั ออกเฉียงใตใ นทศวรรษ 2500 มสี ว นสนบั สนุน การเจรญิ เติบโตของบรษิ ัทปูนซีเมนตไทยอยางไมหยุดยง้ั ในชว งสงครามเวยี ตนาม (2503 – 2518) นอกจากจะมกี ารขยายตวั ในการกอ สรา งอยางขนาดใหญใ นกรงุ เทพฯ ดงั ท่ีกลา วมาแลว ยังมกี าร สรางถนนทางหลวงเช่ือมกรงุ เทพฯ กับภมู ภิ าคอื่น ๆ อยา งขนานใหญ และเงนิ กอสรางเกอื บทงั้ หมด มาจากเงนิ กูและความชวยเหลือจากตา งประเทศโดยเฉพาะจากสหรัฐอเมริกาเปนสําคญั ถนนทาง หลวงแผนดนิ ทล่ี าดยางแลวเพิม่ ขึน้ จาก 8,466 กิโลเมตร ในป 2503 เพิ่มเปน 12,658 กโิ ลเมตร ในป 2513 (กรมทางหลวง 1915) และการขยายตวั อยา งขนานใหญข องทางหลวงแผน ดนิ รวมท้งั การ กอ สรา ง เชน ทา เรือและการลงทนุ พนื้ ฐานทางเศรษฐกจิ อื่น ๆ ในชวงการเรงรัดการเจรญิ เตบิ โตทาง เศรษฐกจิ ในแผนพฒั นาที่ 1 และที่ 2 ไดมีผลตอ “การสะสมทนุ ” และการขยายการผลิตของการผลติ ปูนซีเมนตอยา งขนานใหญ สินทรพั ยของบริษัทเพ่มิ ข้ึนจาก 444 ลา นบาท ในป 2503 และเพ่ิมเปน 3,018 ลานบาท ในป 2513 และ 5,813 ลานบาท ในป 2518 โดยยอดขายเพิ่มจาก 1,421 ลา นบาท ใน ป 2513 เปน 4,620 ลา นบาท ในป 2518 (Suehiro 1989 : 240) โดยท่ีบริษทั ไดมีการขยายการผลิต ไปสกู จิ การการผลติ แนวดง่ิ (Metrical Integration) มากขึน้ โดยมกี ารผลติ กระเบื้องมงุ หลังคาและ เหลก็ รวมท้ังมกี ารขยายไปสูกิจการเหล็กหลอ รปู พรรณ และคอนกรตี ทง้ั ในรปู คอนกรีตสาํ เร็จรปู คอนกรตี เสริมเหลก็ และคอนกรตี อดั แรง (Concrete Products and Aggregate Company : CPAC) เปนตน (ภาวิดา 2548 : 5-3) ภายหลังป 2513 เปนตนมา บริษทั ฯ ไดขยายการผลติ ไปยงั ธุรกจิ หลายประเภท (Diversification) ท้ังในสว นของผลติ ภณั ฑก อ สรา งท่ไี มใ ชป ูนซีเมนตเปน วัตถดุ บิ ในการผลิต เชน อตุ สาหกรรมเหล็กและเหล็กกลา ผลติ ภณั ฑพ ลาสตกิ ที่ใชในการกอสรา ง (ทอ PVC) หลังคาใยแกว แผน ปกู ระเบ้อื งเซรามิก และแผนยบิ ซัม่ สวนอุตสาหกรรมอ่นื ๆ ท่ไี มเ ก่ยี วของกับการกอสรา ง อาทิ เชน อตุ สาหกรรมกระดาษ และเยื่อยานยนต บรษิ ัทการคาระหวางประเทศ ผลติ ภัณฑ เคร่ืองใชไ ฟฟา และปโ ตรเคมี ตามลําดบั (ภาวดิ า 2548 : 5-3) การขยายอาณาจกั รทางธรุ กิจของบริษัทปนู ซเี มนตไทยถอื วาเปน แบบฉบบั “ตาํ นาน” ทาง ธุรกจิ ของไทยในการครอบงาํ ธรุ กจิ อ่ืน ๆ โดยแท หรือทเี่ รียกวา การเทคโอเวอร โดยเฉพาะกจิ การที่ ไมใ ช Core Business นนั่ เอง ดว ยการเปน ธรุ กจิ ของสาํ นกั งานทรพั ยสนิ ฯ ท่ีทรงพลังท้งั ทางดาน 8 ม.ิ ย.2549
39 เงนิ ทุนและธรุ กจิ ขนาดใหญ รวมทง้ั มที ุนขนาดใหญจ ากธนาคารไทยพาณชิ ย และเครือขา ยสัมพันธ ทางธรุ กิจทแี่ นน หนา (ดงั จะไดกลาวตอ ไป) บรษิ ัทปนู ซีเมนตจึงสามารถขยายอาณาจกั รของธุรกจิ ไดอ ยางตอเนอ่ื งโดยการเทคโอเวอร (Takeover) หรอื การเขาซ้อื หุนบรษิ ัทอืน่ ๆ ในสดั สวนขางมาก โดยควบคุมการบรหิ ารงานดว ย ในระหวา งป 2519 – 2518 ซงึ่ อยใู นชว งทนี่ ายสมหมาย ฮุนตระกูล และนายจรัส ชโู ต เปน ผูจ ัดการใหญ ไดมกี ารเขาเทคโอเวอรเ ปน จาํ นวนมาก ดังมกี จิ การ ดงั ตอไปนี้ (วริ ตั น 2543 :57) 2519 เขาครอบกจิ การบรษิ ทั สยามคราฟท ผูผลิตกระดาษ คราฟท รายแรกของเมืองไทย 2522 ตัง้ บริษทั เซรามคิ อตุ สาหกรรมไทย และเขา ซอ้ื กจิ การโรงงานผลติ กระเบอื้ งโมเสค ของบรษิ ัทโรยลั โมเสค เอ็กซสปอรต 2523 เขา ครอบกจิ การบริษทั สยามบรรจภุ ัณฑ ซง่ึ ผลิตกระดาษลกู ฟูก 2525 เขา ครอบกจิ การบริษัท ยางไฟรสโตน (ประเทศไทย) 2526 เขาครอบกิจการบรษิ ัท แพนซัพพลาย ตวั แทนขาย รถขดุ และรถเครน 2527 เขาครอบกจิ การบริษัทอามเิ กจแซงค (กรงุ เทพฯ) ผผู ลติ สขุ ภณั ฑ (ตอ มาเปล่ยี นชือ่ เปน สยาม ซานิตารแี วร) เขาครอบกจิ การ บริษัท อินเตอรเนชั่นแนลแอนยิเนยี ริ่ง (ไอ อี ซ)ี ตัวแทนจาํ หนา ย เครอ่ื งจักรกล สือ่ สาร และโทรคมนาคม ต้งั บริษทั ธารา เขา ซื้อกจิ การผลิตซีเมนตใ ยหินจากบรษิ ทั ทอ ซเี มนตใยหิน ตัง้ บรษิ ทั ไทยวนภัณฑโดยซอ้ื กจิ การไมอัดจากบรษิ ทั ศรมี หาราชา และบริษทั ไทยทักษิณปา ไม ตั้งบรษิ ัทกระเบ้ืองทิพย ซอื้ กจิ การผลิตกระเบอื้ งมุงหลงั คาของบริษทั กระเบอื้ ง ซเู ปอร 2528 าครอบกิจการบริษทั กระดาษสหไทย โรงงานผลิตกระดาษพิมพเขยี น เขาครอบกิจการบรษิ ทั เอส พี แบตเตอรี ผผู ลิตแบตเตอรรี ถยนต เดมิ ชอ่ื บรษิ ัท แอซโซซิเอเต็ค แบตเตอรี แมนแฟคเจอรงิ (ประเทศไทย) ตอมาเปล่ียนช่ืออีกครงั้ เปน สยามฟูรกู าวา เขาครอบกิจการบรษิ ทั ไทยอนิ ดสั เตรยี ล ฟอรจ จิงส ผลิตอะไหลม อเตอรไซต ฯลฯ 8 ม.ิ ย.2549
40 ในปลายทศวรรษ 2520 บริษัทปูนซีเมนตไทยและบริษัทในเครือหรือท่ีเราเรียกวา “เครือ ซีเมนตไทย” มิเพียงแตเปนธุรกิจทางดานอุตสาหกรรมท่ีใหญที่สุดของประเทศไทย แตทวายังเปน ธุรกิจท่ีใหญท ่ีสุดของภาคพืน้ เอเซียตะวนั ออกเฉียงใตอ กี ดวย แมว าสาํ นกั งานทรพั ยส ินฯ ไดกระจายการลงทุนทางธรุ กจิ ไปยงั ธรุ กจิ ตา ง ๆ (รวมท้งั การ ขยายตวั ทางธรุ กิจของธรุ กิจหลัก อนั ประกอบไปดว ย ธุรกิจปูนซเี มนตไทย ธนาคารไทยพาณชิ ย และเทเวศประกันภยั ) นบั แตทศวรรษ 2500 เปน ตนมา แตทวา การเตบิ โตอยา งขนานใหญท าง ธุรกิจจะอยใู นชวงกวาคร่ึงทศวรรษของทศวรรษที่ 2530 เปนสาํ คญั ในกรณีของเครือปูนซเี มนตไ ทยในชว งป 2535 - 2539 มียอดขายเฉลีย่ ประมาณกวา 100,000 ลานบาทตอ ป โดยในป 2539 มยี อดขายสงู ถงึ 182,725 ลานบาท ซ่งึ เปน มูลคา ทส่ี ูงกวา ใน ป 2535 เทา กบั กวา 2 เทา สว นผลกําไรในป 2536 เทากบั 18,609 ลา นบาท ซึ่งเปน ตวั เลขเกือบ 2 เทา ในป 2535 (รายงานประจําปเ ครือซีเมนตไ ทย 2539) การขยายตวั อยางรวดเร็วในแงข องยอดขาย และกาํ ไรสง ผลใหสินทรพั ยข องบริษทั ฯ เพิ่มข้นึ สูงถึง 350,831 ลานบาท ในป 2540 ในชวง 2535 - 2540 บจม.ปูนซีเมนตไทยหรือเครอื ปูนซเี มนตมบี รษิ ทั รวมลงทุนตา ง ๆ มากกวา 130 บริษทั โดยมี การจางงานสงู กวา 35,000 คน โดยท่ใี นชว งเวลาดงั กลา วเครือปนู ซีเมนตก ม็ กี ารกระจายการผลิต ไปสธู รุ กิจอน่ื ๆ (diversification) อยางมากมาย มกี ารแบงการดาํ เนนิ ธรุ กิจออกเปน 9 กลุม อนั ประกอบไปดว ย ปนู ซเี มนต การคา วสั ดกุ อสราง ธรุ กิจเหลก็ และเหล็กกลา เซรามกิ ผลิตภณั ฑ ไฟฟา และโลหะ ชน้ิ สว นยานยนตและอปุ กรณปโ ตรเคมี กระดาษและบรรจภุ ณั ฑ (รายงาน ประจาํ ป เครอื ซีเมนตไ ทยฉบบั ตาง ๆ) แมว าจะมกี ารขยายตวั ในธุรกจิ หลากหลายประเภท (diversification) นบั แตป 2513 เปนตน มา แตการเจรญิ เติบโตทางธรุ กิจอยา งขนานใหญก ลบั กระจกุ ตวั อยใู นชว งทศวรรษ 2530 นอกจากน้ี ทศวรรษ 2530 ยงั เปน จดุ เร่ิมตนของการสง ออกสินคา ปนู ซีเมนตแ ละวสั ดกุ อ สรา งไปยังประเทศ เพือ่ นบา นในกลุม ASEAN และประเทศสหรัฐอเมริกา เม็กซโิ ก และยโุ รป (ในประเด็นเกยี่ วกบั พฒั นาการของเครือซีเมนตไทย และการลงทนุ ทางธุรกจิ ท้ังในและตา งประเทศ โปรดดูใน Suehiro (1989), ภาวดิ า (2548) Pavida (2001) ในชว งป 2536 – 2540 เครือซีเมนตไทยไดประกาศการ ลงทุนในตา งประเทศ 27 โครงการ ซึง่ ครอบคลมุ หลาย ๆ อตุ สาหกรรม ประกอบดวย เซรามกิ ซีเมนตแ ละการคา วสั ดกุ อ สรา ง ปโตรเคมีและกระดาษเย่ือ และเคร่อื งจกั รกลตา ง ๆ อยางไรกต็ าม ตอมาไดประสบกบั ปญ หาและขอ จํากัดทางดานการลงทุนเหลือเพยี ง 12 โครงการ และเมือ่ ประสบ กบั ปญหาวกิ ฤตเศรษฐกิจในป 2540 เครือซเี มนตไ ทยไดลดโครงการเหลอื 3 โครงการเทา น้ันที่มี การดาํ เนนิ การสว นทีเ่ หลือนนั้ ไดมีการชะลอโครงการหรอื หยดุ ดําเนนิ การ (ภาวดิ า 2548, 5-5) 8 มิ.ย.2549
41 ปจจัยที่มผี ลตอ การขยายตวั ของธรุ กจิ ในเครอื ซเี มนตนับแตอ ดตี ถึงปจ จบุ นั คอื ธรุ กิจใน เครือซเี มนตเกอื บทุกธุรกจิ ไดร บั ความคุม ครองจากรัฐบาลมาเน่นิ นานทั้งจากนโยบายคมุ ครอง อุตสาหกรรมทดแทนการนาํ เขา และการสง เสรมิ การลงทุนดานอ่ืน ๆ หากไมม มี าตรการคุมครอง การนาํ เขา เชน การยกเวน อากรขาเขา และภาษีเครื่องจกั ร อปุ กรณ และวสั ดทุ จี่ าํ เปน ตอ การผลิต ประสิทธภิ าพการผลติ จะเปนอยา งไร หากใชระดับราคาทีเ่ ปน จริงในการคํานวณหามูลคาเพม่ิ งาน ศกึ ษาเกย่ี วกบั อัตราการคุมครองทีแ่ ทจ รงิ ในประเทศ (effective protective rates) ในระยะเวลาตา ง ๆ กัน หลายชน้ิ ไดใหค วามคมุ ครองอตุ สาหกรรมทดแทนการนาํ เขา ในอัตราทสี่ ูง (ในขณะท่ีสินคา สงออกหลายประเภทมีอัตราคุมครองที่แทจ รงิ ติดลบ) อัตราการคุมครองสูงยอ มสงผลให อุตสาหกรรมปูนซเี มนตแ ละอตุ สาหกรรมท่ีไดรบั การคมุ ครองไมสามารถปรบั ปรุงประสิทธิภาพ การผลิตเทา ท่คี วร รวมท้ังไมกระตอื รือรน ทีจ่ ะสง ออกเพราะขายในประเทศไดก าํ ไรดกี วา โดยที่ คุณภาพของสนิ คา กไ็ มจ ําเปน ตองดนี ัก การผลิตปนู ซีเมนตจ ึงเปนการผลติ เพอื่ ใชภ ายในประเทศเปน สําคัญ การสง ออกของบรษิ ทั ปูนซเี มนตก เ็ ปนไปอยางเชอื่ งชา ในงานศกึ ษาของ ภาวดิ า (ภาวดิ า 2548 และ Pavida 2001) ไดก ลาวถงึ ปจ จยั สาํ คญั ทม่ี ีผล ตอ การขยายตวั ทางธรุ กิจของเครือปนู ซเี มนตไทยคอื “ดว ยความสัมพันธอันแนบแนน กบั สาํ นกั งาน ทรัพยสนิ ฯ (ในฐานะผถู อื หุน รายใหญดว ย – ผูเ ขียน) ทาํ ใหบรษิ ทั ไดรับการสนองตอบทดี่ ีจาก ขาราชการระดบั สูงและรัฐบาลเสมอมา ในป 2523 เปนชว งท่ีกลมุ สถาบนั ทม่ี คี วามเชี่ยวชาญเฉพาะ ทางหรือกลุม นักวชิ าการตา ง ๆ มบี ทบาทตอการจดั การเศรษฐกิจระดบั มหภาคของประเทศเปน อยา ง มาก มีการจดั ต้งั สภาหอการคา สภาอุตสาหกรรมแหง ประเทศไทย ซงึ่ เครือซีเมนตไ ทยลว นเขาไป มีบทบาทสําคัญในกลมุ สถาบันเหลาน”ี้ นอกจากนย้ี งั มีปจ จัยทีม่ ีผลตอ การขยายตวั ของธรุ กจิ ใน เครือซเี มนตคือ ความไดเ ปรยี บจากการเปน ผมู ากอ น (First Mover Advantage) ในอตุ สาหกรรม วสั ดุกอสรา ง ทักษะทางเทคโนโลยี จุดแขง็ ดานการตลาดและการจดั จาํ หนา ย ความสัมพันธกบั สถาบันการเงนิ ทัง้ ภายในและตา งประเทศ (ภาวดิ า 2548 : 5 – 10) การเตบิ โตของบริษัทปูนซีเมนตไ ทยนอกจากจะมาจากการคมุ ครองของภาครัฐในรปู การ คุมครองดา นภาษีอากรและโครงสรา งการผลิตท่ีเปน ผผู ูกขาดนอยรายแลว และครองสัดสวนของ ตลาดรายใหญป ระมาณรอ ยละ 60 – 65 ในทศวรรษ 2520 และลดลงเทากับรอ ยละ 40 – 50 ใน ทศวรรษ 2530 บรษิ ทั ฯ ยังไดป ระโยชนจากการเปน ผูไดร ับแหลง เงนิ กจู ากธนาคารไทยพาณชิ ยแ ละ แหลงเงนิ ทนุ จากสํานกั งานทรัพยส นิ ฯ และดวยการเปน บรษิ ัททมี่ ฐี านะทางการเงนิ ประวัติความ นาเช่ือถอื มสี งู จึงสามารถกเู งินทงั้ ภายในและตางประเทศเพ่ือขยายกจิ การการลงทนุ ของตนเองได อยา งตอ เนอ่ื ง กจิ การของบรษิ ทั ปนู ซเี มนตจ ึงเตบิ โตอยา งไมห ยดุ ยั้ง และไดข ยายตวั อยางรวดเร็วทง้ั ในแงส นิ ทรพั ย ยอดขาย ปรมิ าณสนิ คา ท่ขี าย การเปน บริษัทขนาดใหญม ีทุนขนาดใหญจึงสามารถ 8 ม.ิ ย.2549
42 เขา ควบรวมกจิ การบริษทั อน่ื ๆ ตลอดจนเขาไปลงทุนในอุตสาหกรรมใหม ๆ และมกี ารกระจายมาก ข้ึน (diversification) อาทเิ ชน อุตสาหกรรมกระดาษ เซรามคิ ปโ ตรเคมี ผลิตภณั ฑเ กยี่ วกับการ กอสรา ง อเี ลคโทรนิคส และยานยนต เปน ตน ปจจัยท่ีมผี ลตอ การขยายตวั ขนานใหญข องเครือซเี มนตไ ทย คือ การกูห นยี้ ืมสินจาก ตา งประเทศ เชน ในป 2539 บริษทั มหี นสี้ นิ ทงั้ สิ้น 137,517 ลานบาท โดยเปนหน้ีสนิ ระยะยาวทง้ั สิ้น 63,312.8 ลานบาท ในจํานวนนเ้ี ปนหนี้สนิ กูย ืมจากตา งประเทศถงึ 61,523.3 ลา นบาท หรือคดิ เปน รอ ยละ 97.2 ของหนสี้ นิ ระยะยาวทง้ั หมด (รายงานประจําป 2539 เครือซเี มนตไ ทย) ซ่งึ อาจจะนบั ได วาเปนธุรกจิ ไทยทมี่ กี ารกูเงนิ จากตา งประเทศเพอ่ื ขยายกจิ การอยา งขนานใหญ รวมท้งั แสดงถึงการ เปนธรุ กจิ ท่มี คี วามเชื่อถอื ในตางประเทศ ดังจะเหน็ ไดจ ากรายงานฉบับหนง่ึ แสดงวา “ธนาคาร พาณชิ ยก ลมุ หนงึ่ ในประเทศและสถาบนั การเงนิ หลายแหง ในตางประเทศไดค ้าํ ประกันการชาํ ระคนื หน้สี นิ ซงึ่ เกดิ จากการซือ้ เครื่องจกั รและอปุ กรณแ ละกูเ งินจากตางประเทศจาํ นวนวงเงนิ ประมาณ 6,980 ลา นบาท (รายงานประจาํ ป 2539, เครอื ซเี มนตไ ทย) อยางไรก็ตามการขยายตวั ทางธรุ กจิ อยา งขนานใหญข องเครอื ซีเมนตไ ทยในทศวรรษ 2530 กลบั ไมทําใหบ รษิ ัทไมสามารถรักษาผลประกอบการเปน ที่นาพอใจในทุก ๆ กิจการ เชน เหลก็ กระดาษ และวสั ดกุ อสรา งอื่น ๆ นอกจากนย้ี อดขายหรอื ผลกาํ ไรจากธรุ กจิ ซเี มนตกลบั ขยายตวั ได อยา งเชื่องชา เนอ่ื งจากการแขงขันท่ีเพิ่มสงู ขึน้ และเมอ่ื เศรษฐกจิ ไทยเผชญิ กับวกิ ฤตการณท าง เศรษฐกจิ ในป 2540 เครือปนู ซเี มนตตอ งเผชญิ กบั ขาดทนุ อยา งขนานใหญ ในป 2540 ผลของการ ขาดทนุ ของเครอื ซีเมนตไทยสูงถึง 52,551 ลานบาท และการขาดทุนจากอัตราแลกเปลี่ยนอยา ง มโหฬารสง ผลใหหนี้สนิ รวมของเครือซีเมนตเ พมิ่ จาก 53,953 ลานบาท ในป 2538 เปน 72,897 ลาน บาท ในป 2539 และเพม่ิ เปน 155,175 ลา นบาท ในป 2540 ตามลาํ ดับ (แบบ 56-1) ธนาคารไทยพาณชิ ย แมว าธนาคารไทยพาณิชยจ ะเปนธนาคารแหงแรกของคนไทยและมีประวัติศาสตรมา ยาวนาน กอนป 2528 การเจริญเติบโตของธรุ กจิ ธนาคารท้ังในแงของสนิ ทรัพย ยอดเงินฝาก สินเช่อื รวมทงั้ การเจรญิ เติบโตของบริษทั ในเครอื ในป 2515 ธนาคารฯ มสี ินทรพั ยร วมเทากบั 3,314 ลา น บาท หรอื คดิ เปนรอ ยละ 4.82 ของสนิ ทรัพยร วมของระบบธนาคารพาณชิ ยไ ทย และเปนธนาคาร พาณิชยท ีม่ ีขนาดใหญเปน อนั ดบั 4 โดยท่ีอันดบั หนงึ่ คอื ธนาคารกรงุ เทพฯ (มีสินทรัพยค ดิ เปนรอ ย ละ 30.86) (เกรกิ เกียรติ 2525 : 62) แมในทศวรรษ 2513 จะมสี ดั สว นสนิ ทรพั ยต อสนิ ทรัพยท ั้งหมด ของธนาคารพาณิชยของไทยเพ่ิมขึน้ จากรอยละ 4.82 ในป 2515 เปนรอ ยละ 5.59 ในป 2522 และ เปน ธนาคารท่มี ที รพั ยส ินใหญเปนอนั ดับที่ 4 แตส ดั สวนของสินทรพั ยยงั หางไกลจากธนาคารใหญ 8 มิ.ย.2549
43 อนั ดบั ท่ี 1 – 3 เปนอันมาก ธนาคารกรงุ เทพฯ มีสัดสว นเพ่มิ จากรอยละ 30.86 เปน รอยละ 35.32 ธนาคารกรุงไทยมีสัดสว นเทา กับรอยละ 14.42 และลดลงเล็กนอ ยเปน 12.69 ธนาคารกสิกรไทย เพม่ิ จากรอยละ 7.17 เปน รอยละ 10.26 ในชวงเวลาเดยี วกัน (เกริกเกยี รติ 2525 : 58) ธนาคารไทยพาณิชยเ ร่มิ เติบโตอยา งรวดเรว็ นับแตป 2527 เมื่อนายธารนิ ทร นมิ มาเหมินทร เขาดํารงตําแหนง เปน กรรมการผูจัดการใหญใ นชว งป 2527 – 2535 โดยธนาคารไทยพาณชิ ยไ ด ขยายตวั ขนึ้ มาเปนธนาคารชน้ั แนวหนาเทียบเทา ไดเทา กบั ธนาคารกรงุ เทพ กรุงไทย กสิกรไทย และศรอี ยธุ ยา สว นแบงการตลาดเพมิ่ ข้นึ จากประมาณรอ ยละ 5 ในทศวรรษ 2510 เปน รอยละ 10 ในป 2532 และมีขนาดใหญเ ปนอนั ดบั ที่ 4 ของระบบธนาคารพาณิชยของไทย (ญิบพนั 2547 : 180) รวมท้งั มีเพ่ิมทนุ จดทะเบียนจาก 529.1 ลานบาท ในป 1984 เปน 1,200 ลา นบาท 1,700 ลานบาท และ 2,900 ลา นบาท ในป 2530, 2532 และ 2533 ตามลําดบั (เกรกิ เกยี รติ 2536 : 81) รวมทั้งการ กาวขึ้นมาเปน ผูนําทางดา นอเี ลค็ ทรอนกิ สแ บงก้ิงแหงหนง่ึ และไดน าํ เครอ่ื ง ATM เขามาใชในการ เบิกถอนเงิน ในป 2517 ธนาคารไทยพาณชิ ยมีบรษิ ัทเงินทุนและหลกั ทรพั ย 3 แหง และมบี รษิ ทั ประกนั ภัยเทากบั 3 แหง เครดิตฟองซิเอร 2 แหง ภายหลังจากท่นี ายธารนิ ทร นมิ มาเหมินทร ได ลาออกจากตาํ แหนงกรรมการผจู ัดการใหญเ พอ่ื ไปรบั ตําแหนงรัฐมนตรวี า การกระทรวงการคลังใน สมยั รัฐบาลชวน หลกี ภยั ในป 2535 นายโอฬาร ไชยประวัติ กเ็ ขา มาดาํ รงตําแหนง แทน (2535 – 2542) ธนาคารไทยพาณชิ ยก ็ไดมีการขยายบทบาทของธนาคารไปอยางมากมาย โดยไดไปทําธุรกจิ ตา ง ๆ มากมายทั้งเกย่ี วขอ งโดยตรงและโดยออม โดยเฉพาะรปู แบบของการตงั้ บริษทั ลงทนุ หลัก และการขยายการลงทนุ ขนาดใหญ กจิ การของธนาคารที่มกี ารเปลย่ี นแปลงและทีม่ ีการขยายการลงทนุ ท่สี าํ คัญในชว งป 2535 – 2540 คือ ธนาคารไดรับอนญุ าตใหประกอบกิจการวเิ ทศธนกจิ (BIBF) เปน แหง แรกของไทย ขยาย การเปด สาขาของธนาคารในตางประเทศ ใชเ ทคโนโลยมี าเชื่อมโยงในการพฒั นาระบบการ ใหบริการและสารสนเทศของธนาคารเปลย่ี นฐานะของธนาคารจากบรษิ ทั จํากดั เปนบริษทั มหาชน มีการขยายการลงทุนอยางขนานใหญในรปู ของบริษัทยอ ยและบรษิ ัทรว ม เชน ขยายเขา สูธุรกจิ มีเดยี (บจม. ไอทีว)ี ธรุ กิจกอ สรางและอสังหารมิ ทรพั ย (บจม. ครสิ เตยี นี แอนด นลี เสน็ ) เปนตน ในป 2540 ธนาคารไทยพาณิชยแ ละธรุ กจิ ในเครือไดครอบคลุมของธุรกจิ ท่ีสาํ คัญ คอื (1) ธุรกิจธนาคาร พาณิชย (2) ธรุ กิจวิเทศธนกจิ (3) ธุรกจิ อืน่ ๆ ทเี่ กย่ี วขอ งกบั สถาบันการเงนิ และธรุ กิจหลกั ทรพั ย (เชน ธุรกิจการจดั หาเงนิ ทนุ ธุรกจิ บรกิ ารดานการลงทนุ ธุรกิจเสรมิ ดา นหลกั ทรพั ย ธรุ กจิ บริหาร กองทุน) (4) ธุรกิจเกษตร (เชน บรษิ ัทนาํ้ ตาลสงิ หบ ุรี) (5) อสังหาริมทรัพย (เชน บรษิ ัท สยามสนิ ธร) (6) เชาซอ้ื (7) ธุรกิจการใหบ รกิ าร (เชน บรษิ ทั สยามนิธวิ ฒั น สยามแอพเพรซลั แอนด เซอรวสิ สยามวานชิ ธรุ กิจ) (8) Holding Company (บรษิ ทั ธนสถาปนา) เปนตน ในป 2540 8 ม.ิ ย.2549
44 ธนาคารไทยพาณชิ ยไ ดม ีการกระจายการดาํ เนินธุรกจิ และการลงทุนของบรษิ ัทในเครือท้งั ในรปู ของ บริษทั ยอย บริษทั ท่ีเก่ียวขอ ง และบรษิ ทั อื่น ๆ จาํ นวน 87 บรษิ ัท โดยมมี ูลคาการลงทุนท้ังสิ้น เทากบั 8,303.3 ลา นบาท (แบบ 56-1) การขยายตวั อยา งขนานใหญในทศวรรษ 2530 มเิ พียงแตแ สดงถึงการปรับตวั และชว งชงิ โอกาสของการลงทุนใหม ๆ ของกลุม ทุนของสํานกั งานทรัพยสนิ ฯ เพ่อื สนองตอบกระแสโลกา ภิวตั นท ี่มีการแขง ขนั ทางธุรกจิ อยางเขม ขน ยังแสดงถงึ ความพยายามสรางและผลกั ดนั แนวคดิ ยูนิ เวอรแซล แบงกิง้ (Universal Banking) หรือธนาคารท่ีใหบ รกิ ารอยา งครบวงจรอีกดว ย ดังจะเหน็ วา รายไดแ ละกิจกรรมตาง ๆ ของธนาคารไทยพาณชิ ยไ ดนอกจากพงึ่ พาการหารายไดแ ละกําไรจาก สวนตางของอัตราดอกเบีย้ เงนิ กูและเงินฝากมาเปนการกระจายไปสูแหลงอื่น ๆ มากขึน้ โดยเฉพาะ รายไดที่มิใชด อกเบ้ีย เชน กาํ ไรการซ้ือขายเงินตราตางประเทศ คาธรรมเนียมและบริการ เปนตน รายไดที่มใิ ชด อกเบยี้ เพมิ่ ขน้ึ จาก 2,254 ลานบาทในป 2535 และเพ่มิ ขน้ึ เปน 3,806 ลานบาท 4,914 ลานบาท 5,122 ลา นบาท และ 6,408 ลา นบาท ในป 2536, 2537, 2538 และ 2539 ตามลําดับ หรอื คดิ เปนรอ ยละ 7, 11.3, 13.0, 10.0 และ 9.0 ของรายไดท ้ังหมด (รายงานประจําป 2539 ธนาคารไทย พาณชิ ย จาํ กดั (มหาชน)) กิจการวิเทศธนกจิ โดยเฉพาะการใหก ยู ืมในตา งประเทศ (Out - Out) และ เพือ่ การกยู ืมในตา งประเทศ (Out – In) ไดขยายตวั อยา งรวดเรว็ ยอดปลอ ยสินเชอื่ รวมของทั้งสอง รายการขา งตน เพม่ิ ขึน้ จาก 1,123 ลานเหรยี ญ US ในป 2537 เพ่มิ ข้นึ เปน 1,290 ลานเหรียญ US, 1,821 ลา นเหรยี ญ US และ 1597 ลา นเหรียญ ในป 2537 ตามลาํ ดับ (แบบ 56-1) นอกจากนใี้ นแง แหลง ทม่ี าของเงินทนุ เพอื่ การดําเนนิ งานทางธรุ กิจ ธนาคารไดพง่ึ พิงแหลง เงนิ ทุนจากเงนิ ตรา ตางประเทศคอ นขา งสงู คอื ประมาณเฉล่ียรอ ยละ 20 ในชวงป 2537 – 2540 ในป 2539 เงนิ ทุนจาก ตางประเทศเทา กับ 94,858 ลานบาท หรือเทากบั รอยละ 20 ของเงนิ ทนุ ท้ังหมด (แบบ 56-1) การเติบโตของเศรษฐกิจไทยในระดับที่สงู มาก การขยายตัวของการลงทนุ ในกจิ การตา ง ๆ การพ่งึ พาเงนิ ทนุ จากตางประเทศในระดบั ท่สี งู เปนปจจยั สําคัญตอการเตบิ โตของธนาคารไทย พาณชิ ยใ นชว งป 2535 – 2539 ในป 2539 สินทรพั ยข องธนาคารเทา กับ 541,231 ลานบาท หรือ เพม่ิ ขน้ึ 1.96 เทา เม่อื เทียบกบั สนิ ทรัพยในป 2535 (ในป 2535 ธนาคารมีสนิ ทรพั ยเ ทากับ 275,084 ลา นบาท) ในป 2539 เงนิ ฝากของธนาคารเทา กับ 399,291 ลานบาท หรือเพ่มิ ขึ้นเทากับ 1.84 เทา เม่อื เทยี บกบั เงนิ ฝากในป 2535 (ในป 2535 เงินฝากของธนาคารเทา กบั 216,079 ลานบาท) ในป 2539 เงินกยู ืมของธนาคารเทา กับ 67,021 ลานบาท หรือเพ่ิมขนึ้ 3.74 เทา เม่ือเทียบกบั เงนิ กยู ืมของ ธนาคารในป 2535 (ในป 2535 เงินกยู ืมของธนาคารเทากบั 17,878 ลานบาท) ในป 2539 รายได จากดอกเบ้ียและเงินปนผลเทา กบั 53,358 ลานบาท หรอื เพมิ่ ขึ้นเปน 2.04 เทา เม่อื เทียบกับป 2535 (ในป 2535 รายไดจากดอกเบ้ียและเงนิ ปนผลเทา กบั 26,091 ลานบาท) ในป 2539 รายไดทไี่ มใ ช 8 ม.ิ ย.2549
45 ดอกเบย้ี (กําไรจากการปรวิ รรต คา ธรรมเนียม คาบริการ และรายไดอ น่ื ) เทากบั 6,408 ลา นบาท หรอื เพิ่มขึน้ เทา กบั 2.8 เทา เมอื่ เทยี บกบั รายไดที่ไมใ ชด อกเบ้ียในป 2535 (ในป 2535 รายไดทไ่ี มใ ช ดอกเบี้ยเทากบั 2,254 ลานบาท) การเจรญิ เติบโตดงั ทีก่ ลา วมาแลวขา งตน สงผลใหใ นป 2539 กาํ ไร สุทธิของธนาคารเทากบั 9,014 ลานบาท ซึ่งเพ่ิมข้ึนจากกาํ ไรสทุ ธใิ นป 2535 ประมาณ 2.16 เทา (ใน ป 2535 กาํ ไรสุทธขิ องธนาคารเทา กับ 4,180 ลา นบาท) หรือธนาคารมีกาํ ไรเพิ่มขนึ้ เฉลีย่ ปละ 6,399 ลา นบาท ในชว งป 2535 – 2539 (คาํ นวณจากรายงานประจาํ ป 2539 ธนาคารไทยพาณิชย จาํ กัด (มหาชน)) การปลอยสินเชอ่ื จาํ นวนมหาศาลใหกับบรษิ ทั ในเครือและบรษิ ทั ท่ีเกยี่ วของรวมท้ังการกู เงนิ จากตา งประเทศอยางขนานใหญในชวงป 2535 – 2540 แมในดา นหน่ึงจะทาํ ใหธุรกจิ ของ ธนาคารและบรษิ ทั ในเครอื ไดขยายตวั อยา งรวดเร็ว แตก ารปลอ ยคาเงนิ ลอยตัวในวนั ท่ี 2 กรกฎาคม 2540 และวกิ ฤตการณทางเศรษฐกิจหลังจากนั้นทําใหธนาคารไทยพาณิชยไปประสบกบั ปญ หาหนี้ ทไ่ี มก อใหเ กดิ รายได (Non Performing Loans : NPL) การขาดทุนจากอัตราแลกเปลยี่ นทําใหภ าระ หน้ีระหวา งประเทศสงู เปน จาํ นวนมาก เพราะหลายบริษัททเี่ ปน ลกู หน้ีของธนาคารประสบกับ ปญ หาการขาดทนุ และการสภาพคลอ ง บางบรษิ ทั ไดปด กจิ การลง เชน บจล. สยามสินธร ไดป ด กจิ การลงเพื่อเฉลีย่ หลกั ทรพั ยคนื บจม. สยามมีเดยี แอนด คอมมูนเิ คชน่ั ไดข ายกจิ การใหก บั กลมุ ชินคอรป และ บจม. ครสิ เตียนี แอนด นิลเสน็ ก็ปรับโครงสรา งหนแี้ ละเขารว มโครงการฟน ฟู กิจการของตลาดหลักทรัพยแ หง ประเทศไทย ผลทตี่ ามมากค็ อื ธนาคารประสพกับปญ หาขาดทนุ อยา งขนานใหญคือเทา กับ 23,233 ลานบาท ในป 2541 และเพิ่มขนึ้ เปน 35,550 ลานบาทในป 2542 (Thailand Company Handbook 2003) การขยายธรุ กจิ ของสาํ นักงานทรัพยสินฯ ในธุรกจิ ปโ ตรเคมใี นทศวรรษ 2530 ทศวรรษ 2530 นอกจากจะเปนการขยายตัวของธุรกิจหลกั อนั ประกอบไปดว ย ธนาคาร ไทยพาณิชย และเครอื ซีเมนตไ ทยแลว สํานกั งานทรพั ยส นิ ฯ ไดกระจายการลงทุนไปในภาคการ ผลิตที่สาํ คัญของประเทศ คอื ปโตรเคมีและพลังงานอื่น ๆ เพิม่ ขน้ึ เร่อื ย ๆ การเติบโตอยา งรวดเร็วของธรุ กิจหลักคือ ปูนซีเมนตนน้ั อาจจะประสบกับปญ หาสภาพ ตลาดอิม่ ตวั หรอื ผลิตเกนิ ความตองการภายในประเทศ ในชว งตน ทศวรรษ 2530 เครือซเี มนตไทย เพ่ิมทนุ สูงถึง 12,900 ลานบาท เพ่อื เพ่มิ ความสามารถการผลติ ซเี มนตจาก 9.4 ลา นตนั ในป 2533 เปน 16.4 ลา นบาท ในป 2536 เพือ่ สนองตอบความตอ งการซีเมนตทเ่ี พิ่มขึ้นอยางรวดเรว็ ในชว ง ดังกลา ว ในขณะเดยี วกันคแู ขง ทส่ี าํ คัญของเครือซเี มนตคือ ซเี มนตน ครหลวงไทยและ อุตสาหกรรมปโตรเคมไี ทย (Thai Petrochemical Industry : TPI) กเ็ พม่ิ ยอดการผลติ ปนู ดว ย รวมทง้ั 8 ม.ิ ย.2549
46 นโยบายของรฐั ยกเลกิ การจํากัดการนาํ เขา ปูนซีเมนตช่วั คราว (FAER 1990 : 66) ดงั น้ัน ผบู รหิ ารขง สํานกั งานทรพั ยส นิ ฯ และเครอื ปูนซีเมนตไทยเห็นวา เครือซีเมนตไทยควรจะขยายไปสธู รุ กจิ ใหม ปโตรเคมี เพราะเปนธุรกจิ ท่ีไทยมีศกั ยภาพและความพรอม รวมทัง้ สามารถสรางผลกําไรไดเ รว็ ภายใตการนาํ ของ ดร.จริ ายุ อศิ รางกรู ณ อยุธยา ผอู าํ นวยการทรพั ยสนิ ฯ คนปจ จบุ นั ซง่ึ กอนหนา ท่ี จะมาดํารงตําแหนง ผูอ าํ นวยการในป 2530 ไดเคยดํารงตาํ แหนง รฐั มนตรชี ว ยวา การกระทรวงอตุ สา กรรมในสมยั รฐั บาลพลเอกเปรม ตณิ สูลานนท ไดผลักดนั ใหม กี ารเขาไปลงทนุ ในธรุ กิจ ปโตรเคมีมากข้ึน ทัง้ ในรูปที่เครือปนู ซเี มนตเ ขาไปรว มลงทุนโดยตรง ทัง้ ผูถอื หุนรายใหญห รอื ราย ยอย หรือสาํ นกั งานทรัพยสนิ ฯ เขาไปลงทนุ ดว ย ในทศวรรษ 2530 สาํ นกั งานทรพั ยส นิ ฯ เขา ไปถือ หุน รอยละ 10 ของบริษทั บางจากปโ ตรเลียม ซึ่งเปน บรษิ ทั ในเครอื ของการปโตรเลยี มแหงประเทศ ไทย รวมท้ังรว มลงทุนกบั การปโตรเลยี มแหงประเทศไทยอีกหลายแหง อาทิเชน รว มลงทนุ ในการ ขนสงกาซธรรมชาตโิ ดยการขนสงทางทอเพื่อสนับสนุนโรงงานอุตสาหกรรม 2,114 แหง ทง้ั ใน และนอกกรุงเทพฯ เงินลงทนุ ทั้งสน้ิ เทากบั 4.4 พนั ลานบาท ซ่ึงลงทุนรวมกบั Tractebel of Belgium และ British Gas (International Gas Report 1996) นอกจากนยี้ ังไดรว มทนุ บริษทั สยามเคมิคลั ใน โครงการปโตรเซนไทยแลนด หรือ Petro Chain (Thailand) เพื่อนาํ แนฟทา (Naphtha) มาใชเ ปน วตั ถุดบิ ในการผลิตโอเลฟน สใ นอตุ สาหกรรมปโ ตรเคมี เปนตน การขยายตวั ของการลงทุนทาง ธุรกจิ ของปโตรเคมีของเครอื ซเี มนตไดเ ปนไปอยา งรวดเรว็ เครอื ซเี มนตไดเขา ไปถอื หุนในบริษทั ไทยพลาสติก และเคมภี ณั ฑ (ทีพซี )ี ของตระกลู เอื้อชูเกยี รติ ผูผลิต PVC รายแรกและใหญท ีส่ ดุ ของไทย ในปลายทศวรรษ 2530 ธุรกิจปโ ตรเคมีที่เกี่ยวขอ งกบั เครอื ซเี มนตไทยมีท้งั หมด 27 บริษัท ทง้ั เปน บริษัทในเครือและเปน การรวมทนุ กับตา งประเทศ (เชน รวมทนุ กบั Mitsui Chemical แหง ญ่ีปุน กับ Dow Chemical แหงสหรฐั (วริ ัตน 2543 : 77) ธุรกจิ ปโ ตรเคมีไดก ลายเปน ธุรกจิ ทีเ่ ติบโตอยางรวดเรว็ ยอดขายรวมเพิ่มขึ้นอยางรวดเร็ว จากเพยี ง 3,867 ลานบาท ในป 2535 และขยายตวั ในอตั ราปละ 10,250 ลา นบาทในชวงป 2535 – 2539 สงผลใหในป 2539 ยอดขายรวมเพ่มิ ขึ้นเปน 18,200 ลานบาท หรือขยายตวั เปน 4.7 เทา เมื่อ เทยี บกบั ป 2535 โดยทก่ี ําไรสทุ ธเิ พมิ่ ขน้ึ จาก 83 ลา นบาท ในป 2535 เปน 727 ลานบาท ในป 2539 (รายงานประจาํ ป 2539 เครอื ซีเมนตไทย) รายไดจ ากธุรกิจปโตรเคมีไดก ลายเปน รายไดหลกั และ สําคญั ของเครือซเี มนตโดยเฉพาะชวงวิกฤตเศรษฐกจิ และหลังจากนั้นทางเศรษฐกิจในป 2544 เปน ตน มา และไดก ลายเปน ธรุ กจิ หลกั Core Business ภายใตร ะยะเวลาอันรวดเรว็ และไดก า วล้าํ หนา ธรุ กจิ ซีเมนตในทศวรรษ 2540 8 ม.ิ ย.2549
47 รายไดจากการลงทุนทางธุรกจิ ของสาํ นกั งานทรัพยสิน แมวา สาํ นกั งานทรพั ยส นิ ฯ จะไดล งทนุ ไปยังกจิ การตา ง ๆ มากมายทง้ั ในภาคอตุ สาหกรรม และการบริการ การกอสราง ทดี่ ิน และอสังหารมิ ทรพั ยตา ง ๆ มากมาย รายไดห ลกั และรายไดส ําคัญ น้ันมาจากเงินปน ผลรายปข องธนาคารไทยพาณชิ ย และเครือซีเมนตไ ทย โดยทร่ี ายไดจากเงินปนผล ทัง้ สามธรุ กิจมสี ดั สว นมากกวารอยละ 60 ของรายไดรวมของสํานักงานทรัพยสนิ ในชว งป 2503 – 2540 (สัมภาษณ ดร.จิรายุ อศิ รางกรู ณ อยธุ ยา ใน Corporate Thailand 2003 : 38) ตัวเลขจากตาราง ท่ี 2 และ 3 แสดงถึง เงนิ ปน ผลของสาํ นักงานทรัพยสินฯ จากการลงทุนในธุรกจิ ตา ง ๆ ทัง้ ธุรกิจหลัก คือ ธนาคารไทยพาณชิ ย เครอื ซีเมนตไ ทย และเทเวศประกันภยั ในชว งป 2528 – 2539 และธรุ กิจ รว มอนื่ ๆ ในป 2533 – 2539 รายไดของสํานักงานทรพั ยส นิ ฯ จากเงนิ ปน ผลจากธนาคารไทย พาณิชยแ ละเครอื ซีเมนตไทยรวมกันมรี ายไดเ ฉลย่ี เทากบั 1,369.8 ตอ ป ตารางท่ี 2 เงนิ ปน ผลของสาํ นักงานทรัพยส ินฯ จากธนาคารไทยพาณชิ ยและเครอื ซเี มนตไ ทย พ.ศ. 2527 – 2540 หนวย : ลา นบาท ป (1) (2) ธนาคารไทยพาณิชย เครือซเี มนตไทย รวม (3) = (1) + (2) 2527 495 478 973 1,183 2533 415 768 1,164 1,233 2534 396 768 1,171 1,404 2535 465 768 1,696 1,738 2536 499 672 1,369.8 2537 648 756 2538 898 798 2539 898 840 เฉล่ยี (2533-2539) 602.7 767.1 แหลง ที่มา : สรุปขอสนเทศ บรษิ ัทจดทะเบยี น, ฉบบั ตา ง ๆ 8 มิ.ย.2549
48 ตารางที่ 3เงนิ ปนผลของสาํ นักงานทรพั ยส ินฯ จากบรษิ ทั ในเครอื และบรษิ ัทรวมทนุ พ.ศ.2536-2537 หนวย : ลานบาท บริษทั 2536 2537 เทเวศประกนั ภยั 20.6 25.6 ไทยเศรษฐกิจประกันภยั 1.7 1.9 นครธน 20.5 25.5 ธ. นครหลวงไทย 22.2 28.9 ธ. กสิกรไทย 73.4 122.4 ธ. กรุงไทย 19.7 22.6 บงล. สยามซนั วาอินดัสเตรียมเครดิต 10.2 10.2 บงล. ธนสยาม 338.0 490.1 บงล. สนิ อตุ สาหกรรม 17.8 10.3 บงล. บุคคลัภย 16.0 16.0 โรงแรมราชดาํ ริ 1.9 1.9 โรงแรมดุสติ ธานี ไมจา ยปน ผล 11.1 บ. สยามเฆมี 2.8 1.9 บ. ไทยอนิ ดสั เตรยี ลแกส 5.2 5.6 บ. ไทยลิฟทอ นิ ดัสตรี 5.7 5.0 บ. อา วขาวไทย ไมจา ยปน ผล ไมจ ายปน ผล บ. ทงุ คารฮ าริเบอร ไมจา ยปน ผล 6.2 บ. อตุ สาหกรรมทาํ เคร่อื งแกวไทย 33.6 28.8 บ. โรงพมิ พตะวนั ออก 3.6 2.4 บ. ผลติ ไฟฟา ไมจา ยปน ผล ไมจ า ยปน ผล บ. คริสเตียนี และ นีลเส็น 33.5 18.6 บ. ยางสยาม 18.7 20.8 บ. เยื่อกระดาษสยาม 8.1 14.6 รวม 653.2 870.4 แหลงทมี่ า :สรุปขอ สนเทศจดทะเบยี น 2538 ฉบับตา งๆ และ Listed Company Handbook ฉบับ ตางๆ 8 มิ.ย.2549
49 โดยมาจากธนาคารไทยพาณชิ ยเทา กับ 602.7 ลานบาท และเครือซีเมนตไ ทยเทากับ 767.1 ลา นบาท ในชว งเวลาเดยี วกนั ในขณะทรี่ ายไดจ ากการลงทนุ รวมของธรุ กิจอื่น ๆ (รวมท้ังเทเวศประกนั ภยั ซึ่ง เปนธรุ กิจหลกั ของสาํ นกั งานฯ) จาํ นวน 23 บริษทั นน้ั ในป 2536 เทากับ 653.2 ลานบาท และในป 2537 เทา กบั 870.4 ลา นบาท หรือคดิ เปนรอยละ 55 และรอ ยละ 61 ของเงนิ ปน ผลจากธนาคารไทย พาณิชยแ ละเครือซีเมนตไ ทยรวมกนั ในชว งป 2536 และ 2537 ตามลาํ ดับ ตัวเลขทีแ่ สดงในตารางท่ี 3 น้นั ตํา่ กวาความเปน จริงเน่ืองจากยังไมไ ดรวมการลงทุนทางธรุ กจิ ของสาํ นักงานทรัพยสนิ ฯ ท่ี ไมไ ดจ ดทะเบยี นในตลาดหลกั ทรพั ยแ หง ประเทศไทย เชน บ. ศรมี หาราชา บ.ทรัพยร วมใจ บ. หนิ ออ น บ. บี เอน็ เอช เมดิคัล เซ็นเตอร บ. บริการแรแ ละสากลกจิ บรหิ าร บ. ฟอทสิ บ. ไทยคอน เทนเนอร ซิสเต็มส บ. เอ ออน รี (ประเทศไทย) บ. เอ ออน คอนซนั ตงิ้ (ประเทศไทย) จาํ กดั บ. สยามดเี อชวี จาํ กดั บ.สหศินีมา บ. ขนสง บ. แสนสุรัตน บ. พชื กสิกรรม บ. บางกอก ไมโครบัส บ. สหโรงแรมและการทอ งเท่ยี ว เปน ตน (สปุ ราณี 2535 : 206 และ Corporate Thailand 2003 : 47) อยา งไรก็ตาม รายไดข องสาํ นกทั รัพยส ินฯ ทีไ่ ดจ ากกจิ การทไี่ มไ ดจ ดทะเบยี นในตลาดหลักทรพั ย ไมนาจะอยใู นระดับสงู มากนกั เพราะหลาย ๆ บรษิ ทั มขี นาดเลด็ และรายไดไ มสูงมากนกั นอกจากนี้ บางบริษัทกป็ ระสบกบั ปญหาการดาํ เนินธรุ กจิ ขาดทุน เชน บรษิ ัท ศรีมหาราชา เปน ตน ในฐานะท่ีสํานกั งานทรัพยส ินฯ เปน “เจา ทีด่ นิ ” รายใหญทีส่ ุดของประเทศ กลบั ปรากฏวา รายไดจาก “คาเชา ” ทด่ี นิ รวมทั้งรายไดจ ากโครงการพฒั นาอสงั หารมิ ทรัพยต าง ๆ เชน คาเชาอาคาร และสถานที่กลบั เพ่มิ ข้นึ อยางเชอ่ื งชา รายไดสวนนี้ยงั ไมมีการบันทกึ อยา งเปน ทางการ แตจากการ สอบถามจากสํานกั งานทรพั ยส ินฯ พบวา ชว งป 2533 – 2540 รายไดส วนนีต้ กอยูประมาณ 300 ลาน บาทตอป (ญบิ พนั 2547 : 68) หรือไมเ กนิ ประมาณ 500 – 600 ลา นตอปเ ปนอยางมาก (สปุ ราณี 2535 : 204) โดยท่ีรายไดจากผลประโยชนข องที่ดินมาจาก “ทดี่ นิ ” ในเขตกรงุ เทพฯ เปน สาํ คญั รายได สว นน้ีจากตา งจังหวดั ของสํานกั งานทรพั ยส ินฯ เชน ในป 2534 มปี ระมาณ 68.3 ลานบาทเทา น้ัน (สุ ปราณี 2535 : 218) โดยท่ีรายไดสวนใหญม าจากจงั หวดั นครปฐม (14.3 ลา นบาท) อยธุ ยา (10.1 ลา นบาท) สงขลา (8.6 ลา นบาท) เพชรบรุ ี (4.7 ลา นบาท) ราชบุรี (4.1 ลา นบาท) และลาํ ปาง (1.1 ลานบาท) เปน ตน (สปุ ราณี 2535 : 218) ระดบั รายไดจากคาเชา และคา ธรรมเนยี มจาก “ทีด่ ิน” ของ สาํ นักงานทรพั ยสนิ ฯ ทอ่ี ยใู นระดับต่ําอาจจะแสดงถึง (1) อาจจะเปน นโยบายของสํานกั งาน ทรพั ยสนิ ฯ ทไ่ี มต อ งการแสวงหารายไดจากคา เชา หรือคา ธรรมเนยี มจาก “ที่ดิน” เพราะผูเชา สว น ใหญเ ปน “รายยอ ย” และมฐี านะไมด ีมากนกั สาํ นกั งานทรพั ยสินฯ จงึ เกบ็ “คาเชา ” ในอัตราต่ํากวา ทอ งตาดมาก (อยางไรก็ตามภายหลงั จากวิกฤตการณป 2540 สํานักงานทรัพยส นิ ฯ ไดแ สวงหา รายไดจ ากทีด่ นิ มากข้ึน โดยมีการปรับอตั ราคา เชามาใกลเคียงกับราคาตลาดมากขน้ึ จะไดกลา ว 8 ม.ิ ย.2549
50 ตอ ไปในบทหนา ) (2) ระดบั รายไดจากการลงทนุ ธรุ กจิ อืน่ ๆ อยูใ นระดบั สงู มาก สํานักงาน ทรัพยสนิ ฯ จงึ ไมม ีแรงจูงใจหรือความจาํ เปนตองพ่ึงพารายไดจากสว นน้ี ประเด็นขอ ถกเถยี ง เกยี่ วกบั สํานกั งานทรพั ยส นิ ฯ เปน องคก รแบบใด? ตอ งการแสวงหากําไรสูงสดุ หรอื ไม? และ สํานักงานทรพั ยส นิ ฯ มวี ธิ กี ารที่รักษาสวนเกนิ ทางเศรษฐกิจหรอื กาํ ไรท่ีไดร ับอยา งมหาศาลในแต ละปเปน อยางไร จะไดก ลา วในบทหนา ในเรื่องการบริหารและการจัดการของสาํ นักงานทรัพยส ินฯ ปจ จยั สําคญั ตอ ความสําเร็จของ “การสะสมทนุ ” อยางขนานใหญของสํานกั งานทรพั ยสนิ ฯ อาจกลาวไดวา สาํ นกั งานทรพั ยส ินฯ ประสบความสาํ เร็จอยา งสูงในการสะสมทุนในป 2503 – 2540 และนับเปน กลุมทุนท่ที รงพลังและมีอทิ ธิพลตอเศรษฐกจิ และสงั คมไทยอยา งตอเนอ่ื ง Robert Horn ประมาณวา สาํ นกั งานทรัพยสนิ ฯ ในฐานะหนว ยงานดแู ลทรัพยสินของ พระมหากษัตริยมสี นิ ทรัพยป ระมาณ 2,000 – 8,000 ลา นเหรยี ญสหรฐั อเมรกิ า ในรปู ของท่ดี นิ และ หนุ (www.time.com/time.asia/magazine) Suehiro และเกริกเกยี รติ ประมาณวา สาํ นกั งาน ทรพั ยสนิ ฯ มสี ินทรพั ยท ล่ี งทนุ ในบริษทั ในเครือเทา กบั 34,912 ลานบาทในป 2538 และเพม่ิ ขน้ึ เปน 474,759 ลานบาท ในป 2540 (Suehiro 2003, และเกรกิ เกียรติ 2525) หรือเพ่ิมขน้ึ ประมาณ 13 เทา ในชวงเวลาเพยี ง 18 ป เทา นนั้ เอง และหากนบั รวมมูลคาของท่ดี นิ และอสังหารมิ ทรัพยอ ืน่ ๆ แลว สินทรัพยอ าจมสี งู ถงึ 600,000 ลา นบาท ในป 2540 จงึ กลาวไดว าสํานกั งานทรพั ยสนิ ฯ เปน สถาบนั การลงทุนทางธรุ กิจและมีสนิ ทรพั ยท ี่ใหญท ี่สดุ แหง หนึง่ ของสงั คมไทยนั่นเอง ปจ จัยสาํ คัญตอ การสะสมทนุ ทางเศรษฐกจิ ของสาํ นักงานทรพั ยส ินฯ นับแตป 2503 เปนตน มา (ดงั ไดก ลา วมาแลว) ทีส่ าํ คัญอาทิเชน การเจรญิ เติบโตทางเศรษฐกจิ และของกรงุ เทพฯ ซ่งึ เปนผล ของสงครามเวยี ตนามและการทอ งเทย่ี วในทศวรรษ 2500 และหลังจากนน้ั ซง่ึ สง ผลตอ การ เจริญเตบิ โตของภาคการกอ สรา งและบรกิ าร การเติบโตของธุรกจิ ในเครอื ภายในภาวะการณก าร ผูกขาดและนโยบายสนบั สนนุ และคุม ครองอุตสาหกรรมจากรฐั ในดานแรงจูงใจและภาษี การ ขยายตวั ของบริษทั ในรูปแบบ holding company ของปนู ซเี มนตไทยและธนาคารไทยพาณชิ ย เปน ตน ในบทนจ้ี ะไดก ลา วถงึ ปจ จยั ทีส่ ําคญั บางประการที่มผี ลตอ ความสําเร็จในการ “สะสมทนุ ” ของ สาํ นกั งานทรพั ยส ินฯ คือ 1. การบรหิ าร “ทนุ ” ของสาํ นกั งานทรพั ยส ินฯ 2. ลักษณะพเิ ศษขององคกรทรัพยส ินสว นพระมหากษตั รยิ 8 ม.ิ ย.2549
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103