หลักสูตรธรรมศึกษา ชั้นโท

หลักสูตรธรรมศกึ ษา ชัน้ โท ฉบับปรบั ปรงุ พทุ ธศกั ราช ๒๕๕๗ คณะสงฆ์และรฐั บาล จัดพมิ พ์ เพ่อื เผยแผ่พระพุทธศาสนา หนงั สือยืมเรียน

หนงั สอื หลักสตู รธรรมศกึ ษาชน้ั โท ฉบบั ปรบั ปรุง พุทธศกั ราช ๒๕๕๗ พมิ พ์ครง้ั ที่ ๑ จานวน ๓๐๐,๐๐๐ เลม่ ISBN : 978-616-7788-23-4 พิมพท์ ี่ โรงพมิ พส์ านักงานพระพุทธศาสนาแหง่ ชาติ ๓๑๔-๓๑๖ ถนนบำรุงเมือง เขตป้อมปรำบศตั รพู ำ่ ย กทม. ๑๐๑๐๐ โทร. ๐ ๒๒๒๓ ๓๓๕๑, ๐ ๒๒๒๓ ๕๕๔๘ โทรสำร ๐ ๒๖๒๑ ๒๙๑๐ นำยสุรพล วริ ิยะบรรเจดิ ผพู้ มิ พ/์ โฆษณำ

§”ª√“√¿ ·¡à°Õß∏√√¡ π“¡À≈«ß ß“π¥â“π°“√»÷°…“‡ªìπß“π∑Ë’ ”§—≠Õ¬à“ßÀπË÷ߢÕß™“µ‘ ‡æ√“–§«“¡‡®√‘≠ À√◊Õ §«“¡‡ ◊ËÕ¡¢Õߪ√–™“™π„𙓵‘¢÷ÈπÕ¬àŸ°—∫°“√»÷°…“‡ªì𠔧—≠ ªí®®ÿ∫—π¡’ —≠≠“≥∫“ß Õ¬“à ß∑‡’Ë ÀπÁ ‰¥™â ¥— «“à æ≈‡¡Õ◊ ߢÕ߉∑¬∫“ß «à π‡ Õ◊Ë ¡‰ª®“°§≥ÿ ∏√√¡»≈’ ∏√√¡∑“ßæ√–»“ π“ ®÷ß∑”„À⧫“¡ª√–惵‘·≈–®‘µ„®≈àÿ¡À≈ß„πÕ∫“¬¡ÿ¢´÷Ë߇ªì𠓇Àµÿ·Ààߧ«“¡‡ Ë◊Õ¡∑È—ß∑“ß  ¢ÿ ¿“æ√“à ß°“¬·≈– «à π√«¡ Õπ—  àߺ≈∂ß÷ §«“¡‡ ËÕ◊ ¡¢Õߧ√Õ∫§√«—  —ߧ¡ ª√–‡∑»™“µ‘ °“√»÷°…“À≈—°∏√√¡·≈–πâÕ¡π”‰ªªØ‘∫—µ‘„π√Ÿª·∫∫¢Õß°“√»÷°…“ ∏√√¡»÷°…“§◊Õ °“√ √â“ß √√§å§«“¡‡®√‘≠∑“ߪí≠≠“·≈–∑“ß®‘µ„® ´÷Ë߇ªìπµâπ‡Àµÿ¢Õߧ«“¡‡®√‘≠¥â“π Õ◊ËπÊ ∑È—ßÀ¡¥ °“√®—¥°‘®°√√¡°“√‡√’¬π°“√ Õπµ“¡À≈—° Ÿµ√∏√√¡»÷°…“„π ∂“π»÷°…“ πÈ’∂◊Õ‡ªìπ°“√ª≈Ÿ°Ωíߧ«“¡§‘¥∑’Ë∂Ÿ°µâÕß ‡ªìπ —¡¡“∑‘Ø∞‘ ‡ªìπ°“√ à߇ √‘¡§«“¡ª√–惵‘ ¥’ß“¡µà“ßÊ ‚¥¬ Õ¥§≈âÕß°—∫§«“¡¡ÿàßÀ¡“¬·≈–À≈—°°“√¢Õß°“√®—¥°“√»÷°…“µ“¡ æ√–√“™∫—≠≠—µ‘°“√»÷°…“·Ààß™“µ‘ ∑Ë’°”Àπ¥„À⇪ìπ‰ª‡æ◊ËÕæ—≤π“§π‰∑¬„À⇪ìπ¡πÿ…¬å∑Ë’  ¡∫Ÿ√≥å ∑—Èß√à“ß°“¬ ®‘µ„®  µ‘ªí≠≠“ §«“¡√⟠·≈–§ÿ≥∏√√¡ ¡’®√‘¬∏√√¡·≈–«—≤π∏√√¡ „π°“√¥”√ß™’«‘µ  “¡“√∂Õ¬àŸ√à«¡°—∫ºâŸÕ◊Ëπ‰¥âÕ¬à“ß¡’§«“¡ ÿ¢ ¥—ßπÈ—π®÷ߢՄÀâ∑ÿ°¿“§ à«π ∑Ë’‡°¬’Ë «¢âÕß ‰¥™â ૬°—π‡æ◊ÕË „À∫â √√≈«ÿ —µ∂ªÿ √– ß§åπ’„È À≥âÕ¬à“ß ¡∫Ÿ√≥å ¢ÕÕπÿ‚¡∑π“µàÕ°√–∑√«ß»÷°…“∏‘°“√ °√–∑√«ß«—≤π∏√√¡  ”π—°ß“πæ√–æÿ∑∏ »“ π“·Ààß™“µ‘  ”π—°ß“π§≥–°√√¡°“√°“√»÷°…“¢—Èπæ◊Èπ∞“π  ”π—°ß“π§≥–°√√¡°“√ °“√Õ“™’«»÷°…“  ”π—°ß“π§≥–°√√¡°“√°“√Õÿ¥¡»÷°…“ ∑’ˉ¥â· ¥ß‡®µ®”πß∑Ë’®–√à«¡¡◊Õ °—π„π°“√®—¥„Àâ ¡’°“√‡√’¬π°“√ Õπ∏√√¡»÷°…“„π ∂“π»÷°…“ ¢ÕÕ”π«¬æ√„Àâ∑ÿ°Àπ૬ ß“π„π —ß°—¥‰¥â√«¡æ≈—ß·Ààߧ«“¡ “¡—§§’¥”‡π‘π°“√„Àâª√“°Ø‡ªìπ√Ÿª∏√√¡®–𔧫“¡ ÿ¢  ß∫  π— µ‘ ·≈–§«“¡‡®√‘≠¡“ Ÿàª√–‡∑»™“µµ‘ àÕ‰ª

¢ÕÕ“πÿ¿“æ·Àßà §ÿ≥æ√–»√√’ µ— πµ√—¬ ·≈–°ÿ»≈‡®µπ“∑’Ë∑à“π∑—ßÈ À≈“¬‰¥µâ ßÈ— „®„π°“√  à߇ √‘¡§ÿ≥¿“ææ≈‡¡◊ÕߢÕß™“µ‘ „À⇪ìπºâŸ‡æ’¬∫æ√âÕ¡∑—Èߧ«“¡√âŸ§àŸ§ÿ≥∏√√¡„π§√—ÈßπÈ’ ®ßª√–¡«≈‡ªìπæ≈«ªí®®—¬∫—π¥“≈„Àâ∑ÿ°∑à“π ∂÷ߧ«“¡ßÕ°ß“¡‰æ∫Ÿ≈¬å„πæ√–∏√√¡§” Õπ ¢Õß ¡‡¥Á®æ√–º¡Ÿâ ’æ√–¿“§‡®“â ª√– ∫§«“¡‡®√≠‘ √ßàÿ ‡√◊Õßµ≈Õ¥°“≈π“π ‡∑Õ≠. ( ¡‡¥Á®æ√–«π— √µ— ) ·¡°à Õß∏√√¡ π“¡À≈«ß

∫π— ∑÷°¢âÕµ°≈ߧ«“¡√à«¡¡◊Õ „π°“√®—¥°“√‡√¬’ π°“√ Õπ∏√√¡»÷°…“„π ∂“π»÷°…“ √–À«“à ß  ”π°— ß“π·¡°à Õß∏√√¡ π“¡À≈«ß °√–∑√«ß»÷°…“∏°‘ “√  ”π—°ß“π§≥–°√√¡°“√°“√»÷°…“¢—πÈ æÈ◊π∞“π  ”π—°ß“π§≥–°√√¡°“√°“√Õ“™’«»÷°…“  ”π—°ß“π§≥–°√√¡°“√°“√Õ¥ÿ ¡»°÷ …“ °√–∑√«ß«—≤π∏√√¡ ·≈– ”π—°ß“πæ√–æÿ∑∏»“ π“·Àßà ™“µ‘ «π— ∑Ë’ Ò¯ ‡¥◊Õπ  ß‘ À“§¡ æÿ∑∏»°— √“™ Úıı˜ ∫—π∑÷°¢âÕµ°≈ߧ«“¡√à«¡¡◊Õ©∫—∫π’È∑”¢÷Èπ ≥ ÀâÕߪ√–™ÿ¡√“™«—≈≈¿ Õ“§“√ √“™«≈— ≈¿ ™πÈ— Ú °√–∑√«ß»÷°…“∏‘°“√ ‡¡◊ËÕ«π— ∑’Ë Ò¯  ‘ßÀ“§¡ Úıı˜ √–À«“à ß ”π°— ß“π ·¡à°Õß∏√√¡ π“¡À≈«ß ‚¥¬ ¡‡¥Á®æ√–«—π√—µ ·¡à°Õß∏√√¡ π“¡À≈«ß °√–∑√«ß »÷°…“∏‘°“√ ‚¥¬π“ß ÿ∑∏»√’ «ß…å ¡“π ª≈—¥°√–∑√«ß»÷°…“∏‘°“√ªØ‘∫—µ‘√“™°“√·∑π √—∞¡πµ√’«à“°“√°√–∑√«ß»÷°…“∏‘°“√ °√–∑√«ß«—≤π∏√√¡ ‚¥¬»“ µ√“®“√¬åÕ¿‘π—π∑å ‚ª…¬“ππ∑å ª≈—¥°√–∑√«ß«—≤π∏√√¡ ªØ‘∫—µ‘√“™°“√·∑π√—∞¡πµ√’«à“°“√°√–∑√«ß «—≤π∏√√¡  ”π—°ß“π§≥–°√√¡°“√°“√»÷°…“¢È—πæ◊Èπ∞“π ‚¥¬π“¬°¡≈ √Õ¥§≈⓬ ‡≈¢“∏‘°“√§≥–°√√¡°“√°“√»÷°…“¢È—πæ◊Èπ∞“π  ”π—°ß“π§≥–°√√¡°“√°“√Õ“™’«»÷°…“ ‚¥¬π“¬™—¬æƒ°…å ‡ √’√—°…å ‡≈¢“∏‘°“√§≥–°√√¡°“√°“√Õ“™’«»÷°…“ ·≈– ”π—°ß“π §≥–°√√¡°“√°“√Õÿ¥¡»÷°…“ ‚¥¬√Õß»“ µ√“®“√¬å𓬷æ∑¬å°”®√ µµ‘¬°«’ ‡≈¢“∏‘°“√ §≥–°√√¡°“√°“√Õÿ¥¡»÷°…“ ·≈– ”π—°ß“πæ√–æÿ∑∏»“ π“·Ààß™“µ‘ ‚¥¬π“¬πæ√—µπå ‡∫≠®«—≤π“π—π∑å ºŸâÕ”π«¬°“√ ”π—°ß“πæ√–æÿ∑∏»“ π“·Ààß™“µ‘ ¡’‡®µ®”πß√à«¡¡◊Õ°—π „π°“√®—¥„Àâ¡’°“√®—¥°“√‡√¬’ π°“√ Õπ∏√√¡»°÷ …“„π ∂“π»°÷ …“ /§«“¡√à«¡¡◊Õ...

§«“¡√«à ¡¡◊Õ¡’«—µ∂ÿª√– ß§å Ù ª√–°“√ ¥—ßπ’È Ò. ‡æ◊ËÕ„À⺟â‡√’¬π‰¥â‡√’¬π√⟷≈–‡¢â“„®À≈—°æÿ∑∏∏√√¡∑’Ë∂Ÿ°µâÕß  “¡“√∂𔉪 ª√–¬ÿ°µ„å ™â„À‡â °‘¥ª√–‚¬™π„å π™«’ µ‘ ª√–®”«—π Õπ— ¡’º≈µÕà §«“¡‡®√‘≠¡—Ëπ§ß¢Õß ∂“∫π— ™“µ‘ »“ π“ ·≈–æ√–¡À“°…—µ√‘¬å Ú. ‡æ◊ËÕ„ÀâºâŸ‡√’¬π¡’§«“¡√⟧Ÿà§ÿ≥∏√√¡·≈–‡ √‘¡ √â“ß»’≈∏√√¡ ‡ªìπæ≈‡¡◊Õߥ’·≈–¡’ §≥ÿ ¿“æ Û. ‡æ◊ËÕ √â“ß¿Ÿ¡‘§ÿâ¡°—π„ÀâºâŸ‡√’¬πÀà“߉°≈Õ∫“¬¡ÿ¢  Ë‘߇ æµ‘¥  Ë‘ߺ‘¥°ÆÀ¡“¬ ·≈– 𔉪 §àŸ «“¡ ß∫‡√¬’ ∫√âÕ¬¢Õß ß— §¡ Ù. ‡æ◊ËÕ„ÀâÀπ૬ߓπ√“™°“√∑Ë’‡°’ˬ«¢âÕß°—∫°“√®—¥°“√»÷°…“ ‡ªìπÀπ૬ߓπÀ≈—° √—∫º‘¥™Õ∫„π°“√®—¥°“√‡√’¬π°“√ Õπ·≈–°“√ Õ∫∏√√¡»÷°…“ ‚¥¬„Àâ∂◊Õ‡ªìπ à«πÀπ÷Ëß ¢Õß°®‘ °√√¡‡ √¡‘ À≈—° Ÿµ√·≈–°®‘ °√√¡æ—≤π“ºŸ‡â √¬’ π ‡æË◊Õ„Àâ∫√√≈ÿ¢âÕµ°≈ߧ«“¡√à«¡¡◊Õ¥—ß°≈à“« Àπ૬ߓπ¢â“ßµâπ®÷ß¡’¢âÕµ°≈ß√à«¡°—π ¥”‡ππ‘ °“√ ¥—ßµÕà ‰ªπ’È Ò.„ÀÀâ π«à ¬ß“π„π ß— °¥— °√–∑√«ß»°÷ …“∏°‘ “√∑¡Ë’  ’ ∂“π»°÷ …“„π ß— °¥— ¥”‡ππ‘ °“√¥ß— πÈ’ Ò.Ò „Àâ®—¥°‘®°√√¡°“√‡√’¬π°“√ ÕπÀ≈—° Ÿµ√∏√√¡»÷°…“„π ∂“π»÷°…“∑’Ë ®—¥°“√»÷°…“∑—Èß„π·≈–πÕ°√–∫∫°“√»°÷ …“ „π —ß°¥— °√–∑√«ß»÷°…“∏‘°“√ Ò.Ú Õߧå°√À≈—°√—∫º‘¥™Õ∫·≈–¥”‡π‘π°“√®—¥°“√‡√’¬π°“√ Õπ·≈–®—¥ Õ∫ ∏√√¡»÷°…“„π ∂“π»÷°…“ √«¡∑—Èß π—∫ πÿπ  à߇ √‘¡„π à«π¢Õß∑√—欓°√∫ÿ§§≈  ∂“π∑’Ë Õªÿ °√≥å°“√‡√¬’ π°“√ Õπ °“√ Õ∫ ·≈–ÕπË◊ Ê ∑ˇ’ °¬’Ë «¢âÕß ‚¥¬¡ ’ ”π°— ß“π ßà ‡ √¡‘ °®‘ °“√ °“√»÷°…“  ”π—°ß“πª≈—¥°√–∑√«ß»÷°…“∏‘°“√ ‡ªìπÀπ૬ߓπ°≈“ß„π°“√∫Ÿ√≥“°“√ ®—¥∑”§”¢Õß∫ª√–¡“≥·≈–®—¥∑”·ºπªØ‘∫µ— °‘ “√„π¿“æ√«¡¢Õß°√–∑√«ß»÷°…“∏‘°“√ Ò.Û ∫—π∑÷°º≈°“√ Õ∫∏√√¡»÷°…“‰«â„π·∫∫· ¥ßº≈°“√‡√’¬π¢Õß ∂“π »÷°…“ Ò.Ù ¥”‡π‘π°“√®—¥°“√‡√’¬π°“√ Õπ∏√√¡»÷°…“„π ∂“π»÷°…“ √à«¡°—∫  ”π—°ß“πæ√–æÿ∑∏»“ π“·Ààß™“µ‘ ‚¥¬§«“¡‡ÀÁπ™Õ∫®“° ”π—°ß“π·¡à°Õß∏√√¡  π“¡À≈«ß /∫π— ∑°÷ ¢Õâ µ°≈ß...

Ú. „Àâ°√–∑√«ß»÷°…“∏‘°“√ °√–∑√«ß«—≤π∏√√¡ √à«¡°—∫ ”π—°ß“πæ√–æÿ∑∏ »“ π“·Ààß™“µ‘  à߇ √‘¡ π—∫ πÿπ§√Ÿ Õπ∏√√¡»÷°…“  Ë◊ÕÕÿª°√≥å°“√‡√’¬π°“√ Õπ ·≈–ß∫ª√–¡“≥„π°“√¥”‡π‘π°“√·≈–¥”‡π‘π°“√ª√– “πß“π¥â“πÕË◊πÊ ∑Ë’‡ªìπªí®®—¬ ‡°È◊ÕÀπÿπ„Àâ°“√®—¥°“√‡√’¬π°“√ Õπ·≈–°“√ Õ∫∏√√¡»÷°…“„π ∂“π»÷°…“∫√√≈ÿµ“¡ «—µ∂ÿª√– ß§å ‚¥¬°“√·π–π”®“° ”π°— ß“π·¡à°Õß∏√√¡ π“¡À≈«ß ∫—π∑÷°¢âÕµ°≈ߧ«“¡√à«¡¡◊Õ‰¥â®—¥∑”¢÷Èπ ˜ ©∫—∫ ¡’¢âÕ§«“¡µ√ß°—π·≈–‡ÀÁπ™Õ∫ ‡¡◊ËÕ∑È—ß ˜ Àπà«¬ß“π ‰¥âÕà“π·≈–‡¢â“„®µ≈Õ¥·≈â« ®÷߉¥â≈ß≈“¬¡◊Õ™Ë◊Õ‰«â‡ªìπ≈“¬≈—°…≥å Õ°— …√ ∑—ßÈ π„È’ À∫â —π∑°÷ ¢Õâ µ°≈ߧ«“¡√«à ¡¡Õ◊ π’È¡’º≈∫ß— §—∫„™µâ —ßÈ ·µà«π— ∑≈Ë’ ßπ“¡‡ªπì µπâ ‰ª ≈ß™ÕË◊ ....................................... ( ¡‡¥Á®æ√–«π— √µ— ) ·¡°à Õß∏√√¡ π“¡À≈«ß (≈ß™◊ÕË )................................... (≈ß™Õ◊Ë )................................... (π“ß ÿ∑∏»√’ «ß…å ¡“π) (»“ µ√“®“√¬åÕ¿π‘ —π∑å ‚ª…¬“ππ∑å) ª≈¥— °√–∑√«ß»÷°…“∏‘°“√ ªØ‘∫µ— √‘ “™°“√·∑π ª≈¥— °√–∑√«ß«—≤π∏√√¡ ªØ∫‘ µ— √‘ “™°“√·∑π √∞— ¡πµ√«’ “à °“√°√–∑√«ß»°÷ …“∏°‘ “√ √—∞¡πµ√«’ à“°“√°√–∑√«ß«—≤π∏√√¡ (≈ß™◊ËÕ)................................... (≈ß™ÕË◊ )................................... (𓬰¡≈ √Õ¥§≈“â ¬) (𓬙—¬æƒ°…å ‡ √√’ °— …)å ‡≈¢“∏°‘ “√§≥–°√√¡°“√°“√»°÷ …“¢π—È æπ◊È ∞“π ‡≈¢“∏‘°“√§≥–°√√¡°“√°“√Õ“™’«»÷°…“ (≈ß™Ë◊Õ)................................... (≈ß™Õ◊Ë )................................... (√Õß»“ µ√“®“√¬å𓬷æ∑¬°å ”®√ µµ‘¬°«)’ (π“¬πæ√µ— πå ‡∫≠®«—≤π“ππ— ∑å) ‡≈¢“∏‘°“√§≥–°√√¡°“√°“√Õ¥ÿ ¡»÷°…“ ºÕ⟠”𫬰“√ ”π°— ß“πæ√–æ∑ÿ ∏»“ π“·Àßà ™“µ‘

¡µ‘¡À“‡∂√ ¡“§¡ §√ßÈ— ∑’Ë Ú/Úıı˜  ”π—°‡≈¢“∏‘°“√¡À“‡∂√ ¡“§¡ ¡µ‘ ...................... ‡√ÕË◊ ß ∫—π∑÷°¢âÕµ°≈ߧ«“¡√à«¡¡◊Õ„π°“√®—¥°“√‡√’¬π°“√ Õπ∏√√¡»÷°…“„π ∂“π »÷°…“ „π°“√ª√–™ÿ¡¡À“‡∂√ ¡“§¡§√È—ß∑’Ë Ú/Úıı˜ ‡¡Ë◊Õ«—π∑’Ë Ò˘ °—𬓬π Úıı˜ ‡≈¢“∏‘°“√¡À“‡∂√ ¡“§¡‡ πÕ«à“ °√–∑√«ß»÷°…“∏‘°“√‰¥¡â À’ πß—  ◊Õ ∑Ë’ »∏ ÚÛı/ÚÙˆ˜ ≈ß«—π∑’Ë Ù °π— ¬“¬π Úıı˜ ·®ßâ «“à °√–∑√«ß»°÷ …“∏‘°“√ √«à ¡°—∫  ”π—°ß“π·¡à°Õß∏√√¡  π“¡À≈«ß °√–∑√«ß«—≤π∏√√¡ ·≈– ”π—°ß“πæ√–æÿ∑∏»“ π“·Ààß™“µ‘ ‰¥â≈ßπ“¡„π ∫π— ∑÷°¢âÕµ°≈ߧ«“¡√«à ¡¡◊Õ„π°“√®¥— °“√‡√’¬π°“√ Õπ∏√√¡»÷°…“„π ∂“π»÷°…“ ‡¡Ë◊Õ«—π ∑’Ë Ú¯  ‘ßÀ“§¡ Úıı˜ ‚¥¬¡’«—µ∂ÿª√– ß§å‡æË◊Õ„À⺟â‡√’¬π‰¥â‡√’¬π√Ÿâ·≈–‡¢â“„®À≈—° æÿ∑∏∏√√¡∑’Ë∂Ÿ°µâÕß  “¡“√∂𔉪ª√–¬ÿ°µå„™â„À⇰‘¥ª√–‚¬™πå„π™’«‘µª√–®”«—π ·≈–‡æË◊Õ „ÀâÀπ૬ߓπ√“™°“√∑’ˇ°’ˬ«¢âÕß°—∫°“√®—¥°“√»÷°…“‡ªìπÀπ૬ߓπÀ≈—°√—∫º‘¥™Õ∫„π°“√ ®—¥°“√‡√’¬π°“√ Õπ·≈–°“√ Õ∫∏√√¡»÷°…“ ‚¥¬„Àâ∂◊Õ‡ªìπ à«πÀπË÷ߢÕß°‘®°√√¡‡ √‘¡ À≈—° Ÿµ√·≈–°‘®°√√¡°“√æ—≤π“ºâŸ‡√’¬π ·≈–„π°“√ª√–™ÿ¡Àπ૬ߓπ∑’ˇ°Ë’¬«¢âÕ߇¡Ë◊Õ «—π∑’Ë Ú °—𬓬π Úıı˜ ‚¥¬¡’æ√–æ√À¡¡ÿπ’ √Õß·¡à°Õß∏√√¡ π“¡À≈«ß‡ªìπª√–∏“π „π∑ª’Ë √–™¡ÿ ‰¥â¡’¡µ„‘ À â ”π°— ß“πæ√–æ∑ÿ ∏»“ π“·Àßà ™“µ¥‘ ”‡ππ‘ °“√ ¥—ßπÈ’ Ò. π”‡√◊ËÕß∫—π∑÷°¢âÕµ°≈ߧ«“¡√à«¡¡◊Õ„π°“√®—¥°“√‡√’¬π°“√ Õπ∏√√¡»÷°…“„π  ∂“π»÷°…“‡ πÕµàÕ∑’˪√–™ÿ¡¡À“‡∂√ ¡“§¡‡æË◊Õ∑√“∫ ·≈– —Ëß°“√„À⇮ⓧ≥–®—ßÀ«—¥ ¥”‡ππ‘ °“√ Ú. ®—¥∑”„∫ ¡—§√·≈–√—∫ ¡—§√æ√– Õπ∏√√¡»÷°…“∑ÿ°®—ßÀ«—¥∑Ë—«ª√–‡∑»„Àâ·≈â« ‡ √®Á ¿“¬„π‡¥◊Õπµ≈ÿ “§¡ Úıı˜

 ”π—°ß“πæ√–æ∑ÿ ∏»“ π“·Àßà ™“µ‘ ‚¥¬°Õßæÿ∑∏»“ π»÷°…“æ‘®“√≥“‡ÀπÁ «“à ‡æÕË◊ „Àâ°”Àπ¥¥”‡π‘π°“√µ“¡∫—π∑÷°¢âÕµ°≈ߧ«“¡√à«¡¡◊Õ„π°“√®—¥°“√‡√’¬π°“√ Õπ∏√√¡ »°÷ …“„π ∂“π»÷°…“ ”‡√Á®µ“¡«—µ∂ÿª√– ß§å ®÷߇ÀπÁ §«√𔇠πÕ¡À“‡∂√ ¡“§¡‡æËÕ◊ ∑√“∫ ·≈–·®âß„À⇮ⓧ≥–®—ßÀ«—¥∑Ë—«ª√–‡∑»æ‘®“√≥“§—¥‡≈◊Õ°æ√–¿‘°…ÿ∑Ë’¡’§«“¡√Ÿâ§«“¡ “¡“√∂ „π°“√ Õπ∏√√¡»÷°…“·≈–„Àâ°“√ π—∫ πÿπ¥â“πÕË◊πÊ ∑’ˇ°Ë’¬«¢âÕß°—∫°“√®—¥°“√‡√’¬π°“√  Õπ∏√√¡»÷°…“ √à«¡°—∫ ∂“π»÷°…“·≈–Àπ૬ߓπ√“™°“√„π®—ßÀ«—¥ √“¬≈–‡Õ’¬¥µ“¡  ”‡π“∫—π∑÷°¢âÕµ°≈ßœ ∑Ë·’ π∫∂«“¬„π∑’˪√–™¡ÿ (π“¬πæ√µ— πå ‡∫≠®«—≤π“π—π∑)å ‡≈¢“∏‘°“√¡À“‡∂√ ¡“§¡

¡µ¡‘ À“‡∂√ ¡“§¡ §√—ßÈ ∑’Ë Úˆ/Úıı˜  ”π°— ‡≈¢“∏‘°“√¡À“‡∂√ ¡“§¡ ¡µ‘ ...................... ‡√ËÕ◊ ß °“√®—¥ª√–™ÿ¡ ¡— ¡π“‚§√ß°“√ ßà ‡ √¡‘ æ√–æ∑ÿ ∏»“ π“„π ∂“π»°÷ …“ „π°“√ª√–™ÿ¡¡À“‡∂√ ¡“§¡§√ßÈ— ∑Ë’ Úˆ/Úıı˜ ‡¡◊ËÕ«—π∑’Ë Ú¯ 惻®‘°“¬π Úıı˜ ‡≈¢“∏°‘ “√¡À“‡∂√ ¡“§¡‡ πÕ«à“ „π°“√ª√–™¡ÿ §≥–∑”ß“π¥”‡ππ‘ ß“π°“√‡√’¬π°“√ Õπ ∏√√¡»÷°…“„π ∂“π»÷°…“°√–∑√«ß»÷°…“∏‘°“√ ‡¡◊ËÕ«—π∑’Ë Úı 惻®‘°“¬π Úıı˜ ≥ ÀâÕߪ√–™ÿ¡ ”π—°ß“π·¡à°Õß∏√√¡ π“¡À≈«ß «—¥∫«√𑇫»«‘À“√ °√ÿ߇∑æ¡À“π§√ ‚¥¬¡’æ√–æ√À¡¡ÿπ’ «—¥√“™∫æ‘∏ ∂‘µ¡À“ ’¡“√“¡ °√√¡°“√¡À“‡∂√ ¡“§¡ √Õß ·¡à°Õß∏√√¡ π“¡À≈«ß ‡ªìπª√–∏“π ∑Ë’ª√–™ÿ¡¡’¡µ‘„Àâ®—¥ª√–™ÿ¡ —¡¡π“¿“¬„µâ™◊ËÕ ‚§√ß°“√ ç à߇ √‘¡æ√–æÿ∑∏»“ π“„π ∂“π»÷°…“é „π«—πæÿ∏ ∑Ë’ ÚÙ ∏—𫓧¡ Úıı˜ ≥ ÀÕª√–™ÿ¡„À≠àæÿ∑∏¡≥±≈ Õ”‡¿Õæÿ∑∏¡≥±≈ ®—ßÀ«—¥π§√ª∞¡ ºŸâ‡¢â“√à«¡ª√–™ÿ¡ ª√–°Õ∫¥â«¬ ‡®â“§≥–®—ßÀ«—¥∑ÿ°®—ßÀ«—¥ ‡®â“ ”π—°‡√’¬π„π à«π°≈“ß∑ÿ° ”π—° ºâŸ·∑π  ”π—°ß“π·¡à°Õß∏√√¡ π“¡À≈«ß ºŸâ·∑π¡À“«‘∑¬“≈—¬ ß¶å∑È—ß Ú ·Ààß ºŸâÕ”π«¬°“√  ”π—°ß“πæ√–æÿ∑∏»“ π“®—ßÀ«—¥∑ÿ°®—ßÀ«—¥ ºâŸ∫√‘À“√°√–∑√«ß»÷°…“∏‘°“√ ºâŸÕ”𫬰“√  ”π—°ß“π‡¢µæÈ◊π∑Ë’°“√»÷°…“∑ÿ°‡¢µ ·≈–ºâŸ·∑π„π —ß°—¥°√–∑√«ß»÷°…“∏‘°“√∑Ë’¡’ ∂“π »÷°…“„π —ß°—¥ √«¡∑È—ßÀ¡¥ª√–¡“≥ Ò,ı √Ÿª/§π ‚¥¬¡’«—µ∂ÿª√– ß§å„ÀâºâŸ‡¢â“√à«¡ ª√–™ÿ¡ —¡¡π“‰¥â√—∫∑√“∫π‚¬∫“¬¢Õߧ≥– ß¶å·≈–√—∞∫“≈ „π°“√ à߇ √‘¡ π—∫ πÿπ„Àâ  ∂“π»÷°…“„π —ß°—¥°√–∑√«ß»÷°…“∏‘°“√‰¥âπ”À≈—°∏√√¡∑“ßæ√–æÿ∑∏»“ π“‰ªæ—≤π“ ºŸâ‡√’¬π „À⇪ìπºâŸ¡’§«“¡√Ÿâ§Ÿà§ÿ≥∏√√¡ ‡ªìπæ≈‡¡◊Õß¥à’¡’§ÿ≥¿“æ  √â“ß¿Ÿ¡‘§âÿ¡°—π„À⺟â‡√’¬π Àà“߉°≈Õ∫“¬¡ÿ¢  Ë‘߇ æµ‘¥·≈– ‘Ëߺ‘¥°ÆÀ¡“¬ ‚¥¬¡’Àπ૬ߓπ√“™°“√∑’ˇ°Ë’¬«¢âÕß°—∫ °“√®¥— °“√»÷°…“‡ªìπÀπ«à ¬ß“πÀ≈—°„π°“√®—¥°“√‡√’¬π°“√ Õπ·≈–°“√ Õ∫

∑Ë’ª√–™ÿ¡√—∫∑√“∫ ·≈–„Àâ ”π—°ß“πæ√–æÿ∑∏»“ π“·Ààß™“µ‘·®â߇®â“§≥–¿“§ ∑ÿ°¿“§∑√“∫ ·®â߇®â“§≥–®—ßÀ«—¥∑ÿ°®—ßÀ«—¥ ∑È—ß Ú ΩÉ“¬ ∑√“∫·≈–‡¢â“√à«¡°“√ª√–™ÿ¡  ¡— ¡π“¥ß— °≈à“« (𓬰𰠷 πª√–‡ √‘∞) √ÕߺÕ⟠”𫬰“√ ”π°— ß“πæ√–æ∑ÿ ∏»“ π“·Àßà ™“µ‘ ªØ‘∫µ— À‘ π“â ∑Ë’·∑π ‡≈¢“∏‘°“√¡À“‡∂√ ¡“§¡

¡µ‘¡À“‡∂√ ¡“§¡ §√—ßÈ ∑Ë’ ı/Úıı¯  ”π—°‡≈¢“∏‘°“√¡À“‡∂√ ¡“§¡ ¡µ‘ ...................... ‡√◊ÕË ß °“√ à߇ √¡‘  π—∫ πÿπ°“√ªØ∫‘ µ— À‘ π“â ∑¢’Ë Õßæ√– Õπ»≈’ ∏√√¡„π‚√߇√¬’ π „π°“√ª√–™ÿ¡¡À“‡∂√ ¡“§¡§√—Èß∑Ë’ ı/Úıı¯ ‡¡Ë◊Õ«—π∑’Ë Ú °ÿ¡¿“æ—π∏å Úıı¯ ‡≈¢“∏‘°“√¡À“‡∂√ ¡“§¡‡ πÕ«à“ æ√–æ√À¡¡ÿπ’ °√√¡°“√¡À“‡∂√ ¡“§¡ ·≈–√Õß ·¡°à Õß∏√√¡ π“¡À≈«ß ‰¥â¡≈’ ¢‘ µ‘ ∑Ë’ °∏ ÚÚ/Úıı˜ ≈ß«—π∑Ë’ Ú °¡ÿ ¿“æ—π∏å Úıı¯ ·®ßâ «à“ „π°“√ª√–™ÿ¡§≥–∑”ß“π¥”‡π‘πß“π°“√‡√’¬π°“√ Õπ∏√√¡»÷°…“„π ∂“π»÷°…“ °√–∑√«ß»÷°…“∏‘°“√ §√—Èß∑’Ë Ù/Úıı¯ ‡¡◊ËÕ«—π∑’Ë ÒÚ ¡°√“§¡ Úıı¯ ≥ ÀâÕߪ√–™ÿ¡  ”π—°ß“π·¡à°Õß∏√√¡ π“¡À≈«ß ‚¥¬¡’ æ√–æ√À¡¡ÿπ’ °√√¡°“√¡À“‡∂√ ¡“§¡ ·≈– √Õß·¡°à Õß∏√√¡ π“¡À≈«ß ‡ªìπª√–∏“π∑˪’ √–™ÿ¡ ºŸ‡â ¢â“ª√–™ÿ¡ª√–°Õ∫¥«â ¬ ºŸâ·∑π¡À“ «‘∑¬“≈—¬¡À“¡°ÿØ√“™«‘∑¬“≈—¬ æ√–§√Ÿª≈—¥ ÿ«—≤π∫—≥±‘µ§ÿ≥ ºâŸÕ”𫬰“√ ”π—°ß“πæ√–  Õπ»’≈∏√√¡„π‚√߇√’¬π ¡À“«‘∑¬“≈—¬¡À“®ÿÓ≈ß°√≥√“™«‘∑¬“≈—¬ ºâŸ∫√‘À“√ ”π—°ß“π ·¡à°Õß∏√√¡ π“¡À≈«ß ®”π«π Û √ªŸ 𓬰¡≈ »√‘ ∫‘ √√≥ √Õߪ≈¥— °√–∑√«ß»°÷ …“∏°‘ “√ ·≈–§≥– π“¬∫ÿ≠‡≈‘» ‚ ¿“ ºâŸÕ”𫬰“√°Õßæÿ∑∏»“ π»÷°…“ ·≈–§≥– ·≈–ºŸâ·∑π ®“°°√¡°“√»“ π“°√–∑√«ß«—≤π∏√√¡ ∑’˪√–™ÿ¡æ‘®“√≥“‡ÀÁπ«à“ªí®®ÿ∫—π°“√ªØ‘∫—µ‘ Àπâ“∑’Ë¢Õßæ√– Õπ»’≈∏√√¡„π‚√߇√’¬π Õ¬Ÿà„π°”°—∫¢Õß¡À“«‘∑¬“≈—¬ ß¶å∑—Èß Ú ·Ààß ‚¥¬∑Ë’‡®â“§≥–®—ßÀ«—¥‡®â“ —ß°—¥´Ë÷߇ªìπºŸâ∫—ߧ—∫∫—≠™“‚¥¬µ√ߢÕßæ√– Õπ»’≈∏√√¡„π ‚√߇√’¬π„π®—ßÀ«—¥πÈ—πÊ  ¡§«√¡’Àπâ“∑’Ë°”°—∫¥Ÿ·≈°“√ªØ‘∫—µ‘ß“π ·≈–‡æ◊ËÕ„Àâ°“√ªØ‘∫—µ‘ Àπâ“∑Ë’¢Õßæ√– Õπ»’≈∏√√¡„π‚√߇√’¬π‡ªìπ‰ª¥â«¬§«“¡‡√’¬∫√âÕ¬·≈–¡’ª√– ‘∑∏‘¿“æ ®ß÷ ¡’¡µ‘„Àâ𔇠πÕ¡À“‡∂√ ¡“§¡‡æ◊ËÕ‚ª√¥æ‘®“√≥“ ¥—ßπ’È /∫π— ∑°÷ ¢Õâ µ°≈ß...

Ò. „À‡â ®“â §≥–®ß— À«—¥ ßË— °“√ „Àâ¢âÕ·π–π” ·≈–°”°—∫¥Ÿ·≈°“√ªØ∫‘ —µß‘ “π¢Õßæ√–  Õπ»≈’ ∏√√¡„π‚√߇√’¬π¿“¬„π®—ßÀ«¥— „À‡â ªπì ‰ª¥â«¬§«“¡‡√’¬∫√Õâ ¬ Ú. „Àâ¡À“«‘∑¬“≈—¬¡À“®ÿÓ≈ß°√≥√“™«‘∑¬“≈—¬ ·≈–¡À“«‘∑¬“≈—¬¡À“¡°ÿØ√“™ «‘∑¬“≈—¬  àß∫—≠™’√“¬™Ë◊Õæ√– Õπ»’≈∏√√¡„π‚√߇√’¬π¿“¬„π®—ßÀ«—¥πÈ—πÊ ·®â߇®â“§≥– ®ß— À«—¥‡æËÕ◊ ‚ª√¥∑√“∫ Û. „Àâ ”π—°ß“πæ√–æÿ∑∏»“ π“·Ààß™“µ‘ ·®â߇®â“§≥–„À≠à ‡®“â §≥–¿“§ ∑ÿ°¿“§ ‡æ◊ËÕ∑√“∫ Ù. „Àâ ”π—°ß“πæ√–æÿ∑∏»“ π“®—ßÀ«—¥∑ÿ°®—ßÀ«—¥ª√– “πß“π Õ”π«¬§«“¡  –¥«°·≈–¥”‡π‘π°“√„π‡√Ë◊Õߥ—ß°≈à“«„À⇪ìπ‰ªµ“¡¡µ‘¡À“‡∂√ ¡“§¡ æ√âÕ¡°—∫¡’∫—≠™“ „Àâ𔇠πÕ¡À“‡∂√ ¡“§¡‡æ◊ÕË ‚ª√¥æ‘®“√≥“ ∑Ë’ª√–™ÿ¡æ‘®“√≥“·≈â«≈ß¡µ‘‡ÀÁπ™Õ∫µ“¡‡ πÕ ·≈–„À⥔‡π‘π°“√‰¥â∑—π∑’ ‚¥¬‰¡à µÕâ ß√Õ√∫— √Õß√“¬ß“π°“√ª√–™¡ÿ (𓬰𰠷 πª√–‡ √∞‘ ) √ÕߺâÕŸ ”𫬰“√ ªØ∫‘ —µ√‘ “™°“√·∑π ºâÕŸ ”𫬰“√ ”π°— ß“πæ√–æÿ∑∏»“ π“·Ààß™“µ‘ ‡≈¢“∏‘°“√¡À“‡∂√ ¡“§¡

¡µ‘¡À“‡∂√ ¡“§¡ §√ßÈ— ∑’Ë ˘/Úıı¯  ”π—°‡≈¢“∏°‘ “√¡À“‡∂√ ¡“§¡ ¡µ‘ ...................... ‡√◊ÕË ß °“√ª√—∫ª√ßÿ À≈—° Ÿµ√∏√√¡»÷°…“™—Èπµ√’ ‚∑ ‡Õ° „π°“√ª√–™ÿ¡¡À“‡∂√ ¡“§¡§√È—ß∑Ë’ ˘/Úıı¯ ‡¡◊ËÕ«—π∑Ë’ Û ¡’π“§¡ Úıı¯ ‡≈¢“∏‘°“√¡À“‡∂√ ¡“§¡‡ πÕ«“à  ¡‡¥Á®æ√–«π— √µ— ·¡°à Õß∏√√¡ π“¡À≈«ß ‰¥¡â ’≈‘¢µ‘ ∑’Ë °∏ ÛÒ/Úıı¯ ≈ß«π— ∑Ë’ Úı ¡’π“§¡ Úıı¯ ·®âß«“à µ“¡∑ˉ’ ¥â¡’°“√∫—π∑÷°¢âÕµ°≈ߧ«“¡ √à«¡¡◊Õ„π°“√®—¥°“√‡√’¬π°“√ Õπ∏√√¡»÷°…“„π ∂“π»÷°…“ √–À«à“ß ”π—°ß“π·¡à°Õß ∏√√¡ π“¡À≈«ß °√–∑√«ß»÷°…“∏‘°“√  ”π—°ß“π§≥–°√√¡°“√°“√»÷°…“¢È—πæÈ◊π∞“π  ”π°— ß“π§≥–°√√¡°“√°“√Õ“™«’ »°÷ …“  ”π°— ß“π§≥–°√√¡°“√°“√Õ¥ÿ ¡»°÷ …“ °√–∑√«ß «—≤π∏√√¡  ”π—°ß“πæ√–æÿ∑∏»“ π“·Àßà ™“µ‘ ·≈–Àπ૬ߓπÕË◊πÊ ∑‡Ë’ °¬’Ë «¢Õâ ß ¥ß— ∑’∑Ë √“∫ ·≈â«π—Èπ „π°“√π’È ‡æ◊ËÕ„Àâ¡’À≈—° Ÿµ√∏√√¡»÷°…“∑Ë’‡À¡“– ¡„π°“√®—¥°“√‡√’¬π°“√ Õπ ∏√√¡»÷°…“„π ∂“π»÷°…“ ·≈–Àπ૬ߓπÕ◊ËπÊ  ”π—°ß“π·¡à°Õß∏√√¡ π“¡À≈«ß ®÷߉¥â ª√∫— ª√ßÿ À≈°—  Ÿµ√∏√√¡»°÷ …“™—πÈ µ√’ ‚∑ ‡Õ° ¥—ßπÈ’ Ò. ∏√√¡»°÷ …“™È—πµ√’ ª√–°Õ∫¥â«¬ - «‘™“‡√’¬ß§«“¡·°â°√–∑Ÿâ∏√√¡ - «‘™“∏√√¡ - «‘™“æ∑ÿ ∏ª√–«µ— ‘·≈–»“ πæ‘∏’ - «‘™“«π‘ —¬ (‡∫≠®»’≈ ‡∫≠®∏√√¡) Ú. ∏√√¡»÷°…“™πÈ— ‚∑ ª√–°Õ∫¥â«¬ - «™‘ “‡√’¬ß§«“¡·°°â √–∑â∏Ÿ √√¡

- «‘™“∏√√¡ - «‘™“Õπæÿ ÿ∑∏ª√–«µ— ‘·≈–»“ πæ‘∏’ - «‘™“«π‘ —¬ (Õ‚ÿ ∫ ∂»’≈) Û. ∏√√¡»÷°…“™—πÈ ‡Õ° ª√–°Õ∫¥â«¬ - «‘™“‡√¬’ ߧ«“¡·°â°√–∑â∏Ÿ √√¡ - «™‘ “∏√√¡ - «™‘ “æÿ∑∏“πÿæÿ∑∏ª√–«—µ‘·≈–»“ πæ∏‘ ’ - «‘™“«‘π—¬ (°√√¡∫∂) √“¬≈–‡Õ’¬¥µ“¡Àπ—ß ◊ÕÀ≈—° Ÿµ√∏√√¡»÷°…“™È—πµ√’ ‚∑ ‡Õ° ©∫—∫ª√—∫ª√ÿß æ∑ÿ ∏»—°√“™ Úıı˜ ∑Ë’·π∫∂«“¬„π∑’˪√–™¡ÿ æ√âÕ¡°∫— ¡’∫≠— ™“„Àπâ ”‡ πÕ¡À“‡∂√ ¡“§¡ ‡æ◊ÕË ‚ª√¥æ‘®“√≥“ ∑’˪√–™ÿ¡æ‘®“√≥“·≈â«¡’¡µ‘‡ÀÁπ™Õ∫ ·≈–„À⥔‡π‘π°“√‰¥â∑—π∑’ ‚¥¬‰¡àµâÕß√Õ √—∫√Õß√“¬ß“π°“√ª√–™¡ÿ (𓬙¬æ≈ æß…å ¥’ “) √ÕߺâÕŸ ”𫬰“√ ªØ∫‘ —µ√‘ “™°“√·∑π ºŸÕâ ”π«¬°“√ ”π°— ß“πæ√–æÿ∑∏»“ π“·Ààß™“µ‘ ‡≈¢“∏°‘ “√¡À“‡∂√ ¡“§¡

คำอธบิ ำยสัญลกั ษณ์และคำยอ่ พระวินัยปฎิ ก ว.ิ มหา. = วินยั ปิฎก มหาวรรค (ภาษาไทย) ข.ุ จ.ู = พระสุตตนั ตปิฎก ท.ี มหา. = สตุ ตนั ตปิฎก ขุททกนิกาย จูฬนทิ เทส (ภาษาไทย) สตุ ตนั ตปฎิ ก ทฆี นกิ าย มหาวรรค (ภาษาไทย) ส.ํ ส. = สุตตันตปิฎก สงั ยุตตนกิ าย สคาถวรรค (ภาษาไทย) สุตตนั ตปฎิ ก อังคตุ ตรนิกาย ตกิ นิบาต (ภาษาไทย) อง.ฺ ตกิ . = สุตตนั ตปิฎก องั คตุ ตรนิกาย ปัญจกนบิ าต (ภาษาไทย) สตุ ตนั ตปิฎก อังคุตตรนิกาย อฏั ฐกนบิ าต (ภาษาไทย) อง.ฺ ปญจฺ ก. = สตุ ตันตปิฎก ขุททกนิกาย ธัมมบท (ภาษาไทย) สตุ ตนั ตปฎิ ก ขทุ ทกนิกาย อุทาน (ภาษาไทย) อข.ุงธฺ.อ. ฏ.ฺ ก. = สตุ ตนั ตปิฎก ขุททกนิกาย เอกนิบาต ชาดก (ภาษาไทย) = สตุ ตันตปฎิ ก ขุททกนิกาย สัตตกนบิ าต ชาดก (ภาษาไทย) สตุ ตันตปฎิ ก ขทุ ทกนิกาย อัฏฐกนิบาต ชาดก (ภาษาไทย) ข.ุ อ.ุ = สุตตนั ตปิฎก ขทุ ทกนิกาย ทสกนบิ าต ชาดก (ภาษาไทย) สุตตนั ตปิฎก ขทุ ทกนิกาย ปกณิ ณกนบิ าต ชาด (ภาษาไทย) ข.ุ ชา.เอก. = สุตตนั ตปิฎก ขุททกนิกาย วิมานวัตถุ (ภาษาไทย) สุตตนั ตปิฎก ขุททกนิกาย อติ วิ ุตตกะ (ภาษาไทย) ข.ุ ชา.สตฺตก. = สุตตนั ตปฎิ ก ขุททกนิกาย เปตวตั ถุ (ภาษาไทย) สุตตันตปฎิ ก มัชฌมิ นกิ าย มลู ปัณณาสก์ (ภาษาไทย) ขขุ.ุ.ชชาา..ทอฏส.กฺ ก. . = สุตตันตปฎิ ก ขุททกนิกาย เถรคาถา (ภาษาไทย) = ขุ.ชา.ปกิณฺณก. = ขุ.วิ. = ขุ.อติ ิ. = ขุ.เปต. = ม.มู. = ขุ.เถร. = เครอื่ งหมาย เล่ม ข้อ หนา้ - เลขตัวแรก หมายถึง เลม่ - เลขตวั ทีส่ อง หมายถงึ ขอ้ - เลขตัวที่สาม หมายถึง หน้า ตวั อย่าง วินยั . ๔/๑-๗/๑-๘ หมายความวา่ พระวนิ ยั ปฎิ กเล่ม ๔ ขอ้ ๑-๗ หน้า ๑-๘













๑ วิชาเรียงความแก้กระทธู้ รรม ธรรมศึกษา ชน้ั โท ฉบับปรับปรงุ พุทธศักราช ๒๕๕๗ หลกั สูตรธรรมศกึ ษาชน้ั โท สนามหลวงแผนกธรรม

๒ หลกั สูตรธรรมศกึ ษาชน้ั โท สนามหลวงแผนกธรรม

๓ วชิ าเรียงความแก้กระท้ธู รรม หลักสูตรธรรมศกึ ษาชน้ั โท ฉบับปรบั ปรุง พุทธศกั ราช ๒๕๕๗ ใชห้ นังสอื พทุ ธศาสนสภุ าษติ เล่ม ๒ ในชั้นน้ี กำหนดขอบขำ่ ยไว้ ๕ หมวด คอื ๑. อตั ตวรรค ๒. กัมมวรรค ๓. ขันติวรรค ๔. ปญั ญำวรรค ๕. เสวนำวรรค ให้นักเรียนแต่งอธิบำยเป็นทำนองเทศนำโวหำร อ้ำงสุภำษิตอื่นมำประกอบไม่น้อยกว่ำ ๒ สุภำษติ และบอกช่ือคมั ภีร์ที่มำแห่งสุภำษิตนั้นด้วย ห้ำมอ้ำงสุภำษิตซ้ำข้อกันแต่จะอ้ำงซ้ำ คมั ภรี ์ได้ ไม่ห้ำม สุภำษิตท่ีอ้ำงมำน้ัน ต้องเรียงเชื่อมควำมให้ติดต่อสมเร่ืองกับกระทู้ตั้ง ชั้นน้ี กำหนดใหเ้ ขยี นลงในใบตอบ ต้งั แต่ ๓ หน้ำ (เว้นบรรทดั ) ขึ้นไป ๑. อัตตวรรค คอื หมวดตน ๑. อตตฺ ทตถฺ ํ ปรตเฺ ถน พหุนาปิ น หาปเย อตตฺ ทตฺถมภิญฺ าย สทตถฺ ปสโุ ต สิยา. บคุ คลไมค่ วรพล่ำประโยชน์ของตน เพรำะประโยชน์ผอู้ น่ื แม้มำก รู้จักประโยชนข์ อง ตนแล้ว พึงขวนขวำยในประโยชนข์ องตน. (พทุ ฺธ) ขุ. ธ. ๒๕/๓๗. หลกั สูตรธรรมศึกษาชนั้ โท สนามหลวงแผนกธรรม

๔ ๒. อตฺตานญเฺ จ ตถา กยริ า ยถญฺ มนสุ าสติ สุทนฺโต วต ทเมถ อตตฺ า หิ กิร ทุททฺ โม. ถ้ำสอนผ้อู น่ื ฉันใด พึงทำตนฉันนัน้ ผู้ฝึกตนดีแล้ว ควรฝกึ ผู้อ่ืน ไดย้ นิ ว่ำตนแลฝึกยำก. (พทุ ฺธ) ขุ. ธ. ๒๕/๓๖. ๓. อตฺตานเมว ป มํ ปฏิรูเป นิเวสเย อถญฺ มนุสาเสยฺย น กลิ สิ เฺ สยฺย ปณฑฺ โิ ต. บัณฑิตพึงต้งั ตนไว้ในคณุ อันสมควรก่อน สอนผอู้ นื่ ภำยหลังจึงไมม่ ัวหมอง. (พทุ ธฺ ) ข.ุ ธ. ๒๕/๓๖. ๒. กมั มวรรค คือ หมวดกรรม ๔. อติสีตํ อติอุณหฺ ํ อติสายมทิ ํ อหุ อติ ิ วิสสฺ ฏ.ฺ กมฺมนเฺ ต อตฺถา อจฺเจนฺติ มาณเว. ประโยชน์ท้ังหลำยย่อมล่วงเลยคนผู้ทอดทิ้งกำรงำน ด้วยอ้ำงว่ำ หนำวนัก ร้อนนัก เยน็ เสยี แลว้ . (พทุ ฺธ) ท.ี ปำฏ.ิ ๑๑/๑๙๙. ๕. อถ ปาปานิ กมมฺ านิ กรํ พาโล น พชุ ฌฺ ติ เสหิ กมเฺ มหิ ทมุ เฺ มโธ อคฺคทิ ฑโฺ ฒว ตปปฺ ต.ิ เมื่อคนโง่มีปัญญำทรำม ทำกรรมช่ัวอยู่ก็ไม่รู้สึก เขำเดือดร้อนเพรำะกรรมของตน เหมือนถกู ไฟไหม.้ (พทุ ฺธ) ขุ. ธ. ๒๕/๓๓. ๖. ยาทิสํ วปเต พีชํ ตาทิสํ ลภเต ผลํ กลยฺ าณการี กลฺยาณํ ปาปการี จ ปาปก.ํ บคุ คลหว่ำนพชื เชน่ ใด ย่อมได้รบั ผลเช่นน้ัน ผู้ทำกรรมดี ยอ่ มไดผ้ ลดี ผู้ทำกรรมช่ัว ยอ่ มได้ผลชว่ั . พระพทุ ธภำษติ ที่มำในสงั ยุตตนกิ ำย สคำถวรรค : ส. ส. ๑๕/๓๓๓. หลกั สูตรธรรมศึกษาชน้ั โท สนามหลวงแผนกธรรม

๕ ๗. โย ปพุ ฺเพ กตกลฺยาโณ กตตฺโถ นาวพชุ ฌฺ ติ อตฺถา ตสฺส ปลุชฺชนตฺ ิ เย โหนตฺ ิ อภิปตฺถติ า. ผู้ใด อันผู้อื่นทำควำมดี ทำประโยชน์ให้ในกำลก่อน แต่ไม่รู้สึก (คุณของเขำ) ประโยชน์ ทผี่ ู้นั้นปรำรถนำย่อมฉบิ หำย. (โพธสิ ตฺต) ข.ุ ชำ. สตฺตก. ๒๗/๒๒๘. ๘. โย ปพุ ฺเพ กตกลยฺ าโณ กตตโฺ ถ อนุพชุ ฌฺ ติ อตถฺ า ตสฺส ปวฑฒฺ นฺติ เย โหนฺติ อภิปตถฺ ติ า. ผู้ใด อันผู้อ่ืนทำควำมดี ทำประโยชน์ให้ในกำลกอ่ น ยอ่ มสำนึก (คุณของเขำ) ได้ ประโยชนท์ ีผ่ ู้น้นั ปรำรถนำยอ่ มเจรญิ . (โพธสิ ตตฺ ) ขุ. ชำ. สตฺตก. ๒๗/๒๒๘. ๙. โย ปุพเฺ พ กรณียานิ ปจฺฉา โส กาตมุ ิจฺฉติ วรณุ กฏ.ฐํ ภญโฺ ชว ส ปจฺฉา อนตุ ปปฺ ติ. ผใู้ ด ปรำรถนำทำกจิ ท่คี วรทำก่อน ในภำยหลัง ผนู้ น้ั ยอ่ มเดอื ดรอ้ นในภำยหลงั ดุจมำณพ (ผ้ปู ระมำทแลว้ รีบ) หักไมก้ ่มุ ฉะนัน้ . (โพธิสตตฺ ) ขุ. ชำ. เอก. ๒๗/๒๓. ๑๐. สเจ ปพุ ฺเพกตเหตุ สขุ ทกุ ขฺ ํ นคิ จฉฺ ติ โปราณกํ กตํ ปาปํ ตเมโส มญุ ฺจเต อณิ ํ. ถ้ำประสบสุขทกุ ข์ เพรำะบุญบำปท่ีทำไว้กอ่ นเป็นเหตุ ชื่อว่ำเปลือ้ งบำปเก่ำท่ีทำไว้ ดจุ เปลอื้ งหนีฉ้ ะนน้ั . (โพธสิ ตตฺ ) ข.ุ ชำ. ปญฺ ำส. ๒๘/๒๕ หลกั สูตรธรรมศกึ ษาชนั้ โท สนามหลวงแผนกธรรม

๖ ๑๑. สขุ กามานิ ภูตานิ โย ทณเฺ ฑน วหิ สึ ติ อตตฺ โน สขุ เมสาโน เปจฺจ โส น ลภเต สขุ ํ. สัตว์ท้ังหลำยย่อมต้องกำรควำมสุข ผู้ใดแสวงหำสุขเพื่อตน เบียดเบียนเขำด้วยอำชญำ ผ้นู ัน้ ละไปแล้ว ย่อมไมไ่ ด้สุข. (พุทฺธ) ข.ุ ธ. ๒๕/๓๒. ๑๒. สขุ กามานิ ภูตานิ โย ทณฺเฑน น หึสติ อตตฺ โน สุขเมสาโน เปจฺจ โส ลภเต สขุ .ํ สัตว์ทั้งหลำยย่อมต้องกำรควำมสุข ผู้ใดแสวงหำสุขเพ่ือตน ไม่เบียดเบียนเขำด้วย อำชญำ ผูน้ น้ั ละไปแลว้ ย่อมได้สขุ . (พทุ ฺธ) ขุ. ธ. ๒๕/๓๒. ๓. ขนั ตวิ รรค คอื หมวดอดทน ๑๓. อตฺตโนปิ ปเรสญฺจ อตถฺ าวโห ว ขนฺตโิ ก สคฺคโมกฺขคมํ มคฺคํ อารุฬโฺ ห โหติ ขนฺติโก. ผู้มีขันติ ชื่อว่ำนำประโยชน์มำให้ทั้งแก่ตนท้ังแก่ผู้อื่น ผู้มีขันติ ช่ือว่ำเป็นผู้ขึ้นสู่ ทำงไปสวรรคแ์ ละนพิ พำน. (พทุ ธฺ ) ส. ม. ๒๒๒. ๑๔. เกวลานํปิ ปาปานํ ขนฺติ มูลํ นกิ นตฺ ติ ครหกลหาทีนํ มูลํ ขนติ ขนฺตโิ ก. ขันติ ย่อมตัดรำกแห่งบำปท้ังสิ้น ผู้มีขันติช่ือว่ำย่อมขุดรำกแห่งควำมติเตียนและ กำรทะเลำะกันเป็นต้นได้. (พทุ ฺธ) ส. ม. ๒๒๒. หลกั สูตรธรรมศกึ ษาชนั้ โท สนามหลวงแผนกธรรม

๗ ๑๕. ขนตฺ โิ ก เมตตฺ วา ลาภี ยสสสฺ ี สุขสลี วา ปิโย เทวมนสุ ฺสานํ มนาโป โหติ ขนฺติโก. ผู้มีขันตินับว่ำมีเมตตำ มีลำภ มียศ และมีสุขเสมอ ผู้มีขันติเป็นที่รักที่ชอบใจของ เทวดำและมนษุ ยท์ ้งั หลำย. (พุทฺธ) ส. ม. ๒๒๒. ๑๖. สตถฺ ุโน วจโนวาทํ กโรติเยว ขนฺติโก ปรมาย จ ปชู าย ชินํ ปูเชติ ขนตฺ ิโก. ผู้มีขันติ ชื่อว่ำทำตำมคำสอนของพระศำสดำ และผู้มีขันติชื่อว่ำบูชำพระชินเจ้ำ ด้วยบชู ำอยำ่ งย่ิง. (พทุ ธฺ ) ส. ม. ๒๒๒. ๑๗. สลี สมาธคิ ณุ านํ ขนตฺ ิ ปธานการณํ สพฺเพปิ กสุ ลา ธมฺมา ขนฺตฺยาเยว วฑฺฒนตฺ ิ เต. ขันติเป็นประธำน เป็นเหตุ แห่งคุณคือศีลและสมำธิ กุศลธรรมทั้งปวงย่อมเจริญ เพรำะขันตเิ ท่ำนัน้ . (พุทธฺ ) ส. ม. ๒๒๒. ๔. ปัญญาวรรค คือ หมวดปญั ญา ๑๘. อปปฺ สฺสุตายํ ปุรโิ ส พลพิ ทโฺ ทว ชรี ติ มสํ านิ ตสสฺ วฑฒฺ นฺติ ปญฺ า ตสฺส น วฑฺฒต.ิ คนผู้สดบั นอ้ ยนี้ ย่อมแกไ่ ป เหมือนววั แก่ อ้วนแตเ่ น้ือ แต่ปัญญำไม่เจรญิ . (พุทธฺ ) ข.ุ ธ. ๒๕/๓๕. หลกั สูตรธรรมศึกษาชน้ั โท สนามหลวงแผนกธรรม

๘ ๑๙. ชวี เตวาปิ สปฺปญโฺ อปิ วติ ฺตปรกิ ฺขยา ปญฺ าย จ อลาเภน วิตฺตวาปิ น ชีวต.ิ ถงึ ส้นิ ทรพั ย์ ผมู้ ปี ญั ญำก็เป็นอยไู่ ด้ แตอ่ ับปญั ญำแมม้ ีทรพั ย์ กเ็ ปน็ อยไู่ มไ่ ด้. (มหำกปปฺ นิ เถร) ข.ุ เถร. ๒๖/๓๕๐. ๒๐. ปญฺ วา พุทธฺ สิ มปฺ นฺโน วิธานวธิ ิโกวิโท กาลญฺญู สมยญฺญู จ ส ราชวสตึ วเส. ผู้มีปัญญำ ถงึ พรอ้ มด้วยควำมรู้ ฉลำดในวิธีจัดกำรงำน รกู้ ำลและร้สู มัย เขำพึงอยู่ ในรำชกำรได.้ (พทุ ธฺ ) ขุ. ชำ. มหำ. ๒๘/๓๓๙. ๒๑. ปญฺ า หิ เสฏ.ฺ า กุสลา วทนตฺ ิ นกขฺ ตตฺ ราชาริว ตารกานํ สีลํ สิรี จาปิ สตญจฺ ธมฺโม อนวฺ ายิกา ปญฺ วโต ภวนตฺ .ิ คนฉลำดกลำ่ ววำ่ ปญั ญำประเสรฐิ ท่สี ุด เหมือนพระจันทรป์ ระเสรฐิ กว่ำดำวทง้ั หลำย แม้ศีลสิริและธรรมของสัตบุรุษ ย่อมไปตำมผู้มีปัญญำ. (โพธิสตตฺ ) ข.ุ ชำ.จตฺตำฬสี . ๒๗/๕๔๑. ๒๒. มตฺตาสขุ ปริจฺจาคา ปสเฺ ส เจ วิปุลํ สขุ ํ จเช มตตฺ าสขุ ํ ธโี ร สมฺปสฺสํ วปิ ุลํ สุขํ. ถ้ำพึงเห็นสุขอันไพบูลย์ เพรำะยอมเสียสละสุขส่วนน้อย ผู้มีปัญญำเล็งเห็นสุข อันไพบลู ย์ ก็ควรสละสขุ สว่ นน้อยเสยี . (พทุ ธฺ ) ขุ. ธ. ๒๕/๕๓. หลกั สูตรธรรมศึกษาชนั้ โท สนามหลวงแผนกธรรม

๙ ๒๓. ยสํ ลทฺธาน ทมุ เฺ มโธ อนตถฺ ํ จรติ อตฺตโน อตฺตโน จ ปเรสญจฺ หสึ าย ปฏิปชฺชต.ิ คนมปี ญั ญำทรำม ได้ยศแล้ว ย่อมประพฤติส่ิงที่ไม่เป็นประโยชน์แก่ตน ย่อมปฏิบัติ เพ่ือเบยี ดเบียนท้ังตนและผู้อน่ื . (โพธสิ ตฺต) ขุ. ชำ. เอก. ๒๗/๔๐. ๒๔. ยาวเทว อนตฺถาย ตฺตํ พาลสสฺ ชายติ หนตฺ ิ พาลสสฺ สุกกฺ สํ ํ มุทธฺ ํ อสฺส วิปาตยํ. ควำมรู้เกิดแก่คนพำล ก็เพียงเพื่อควำมฉิบหำย มันทำสมองของเขำให้เขว ย่อมฆ่ำ ส่วนท่ีขำวของคนพำลเสีย. (พุทธฺ ) ข.ุ ธ. ๒๕/๒๔. ๒๕. โย จ วสฺสสตํ ชีเว ทปุ ฺปญโฺ อสมาหิโต เอกาหํ ชีวิตํ เสยโฺ ย ปญฺ วนฺตสสฺ ฌายโิ น. ผู้ใดมีปัญญำทรำม มีใจไม่มั่นคง พึงเป็นอยู่ต้ังร้อยปี ส่วนผู้มีปัญญำเพ่งพินิจ มีชีวิต อยูเ่ พยี งวนั เดยี ว ดกี ว่ำ. (พุทธฺ ) ขุ. ธ. ๒๕/๒๙. ๕. เสวนาวรรค คือ หมวดคบหา ๒๖. อสนฺเต นูปเสเวยฺย สนฺเต เสเวยฺย ปณฑฺ โิ ต อสนฺโต นริ ยํ เนนตฺ ิ สนโฺ ต ปาเปนฺติ สุคตึ. บัณฑิตไม่พึงคบอสัตบุรุษ พึงคบสัตบุรุษ เพรำะอสัตบุรุษย่อมนำไปสู่นรก สัตบุรุษ ยอ่ มให้ถึงสุคต.ิ (โพธิสตฺต) ขุ. ชำ. วสี ติ. ๒๗/๔๓๗. หลกั สูตรธรรมศกึ ษาชนั้ โท สนามหลวงแผนกธรรม

๑๐ ๒๗. ตครํ ว ปลาเสน โย นโร อปุ นยหฺ ติ ปตตฺ าปิ สุรภี วายนตฺ ิ เอวํ ธีรปู เสวนา. คนหอ่ กฤษณำดว้ ยใบไม้ แมใ้ บไม้กห็ อมไปดว้ ยฉนั ใด กำรคบกับนักปรำชญ์ก็ฉันน้นั . (โพธิสตตฺ ) ขุ. ชำ.วสี ติ. ๒๗/๔๓๗. ๒๘. น ปาปชนสํเสวี อจจฺ นตฺ สุขเมธติ โคธากลุ ํ กกณฺฏาว กลึ ปาเปติ อตฺตน.ํ ผ้คู บคนชัว่ ย่อมถึงควำมสขุ โดยสว่ นเดียวไม่ได้ เขำย่อมยังตน ให้ประสบโทษ เหมือน ก้ิงก่ำเขำ้ ฝูงเหี้ยฉะนน้ั . (โพธิสตฺต) ข.ุ ชำ. เอก. ๒๗/๔๖. ๒๙. ปาปมิตฺเต ววิ ชเฺ ชตฺวา ภเชยฺยตุ ฺตมปุคคฺ เล โอวาเท จสสฺ ตฏิ .ฺเฐยยฺ ปตฺเถนโฺ ต อจลํ สขุ ํ. ผู้ปรำรถนำควำมสุขท่ีมั่นคง พึงเว้นมิตรช่ัวเสีย คบแต่บุคคลสูงสุด และพึงต้ังอยู่ใน โอวำทของท่ำน. (วิมลเถร) ข.ุ เถร. ๒๖/๓๐๙. ๓๐. ปูตมิ จฉฺ ํ กสุ คฺเคน โย นโร อปุ นยหฺ ติ กุสาปิ ปูติ วายนตฺ ิ เอวํ พาลูปเสวนา. คนห่อปลำเน่ำด้วยใบหญ้ำคำ แม้หญ้ำคำก็พลอยเหม็นเน่ำไปด้วยฉันใด กำรคบกับ คนพำลกฉ็ ันน้ัน. (พุทธฺ ) ขุ. ชำ. มหำ. ๒๘/๓๐๓. หลกั สูตรธรรมศกึ ษาชน้ั โท สนามหลวงแผนกธรรม

๑๑ ๓๑. ยาทสิ ํ กรุ เุ ต มติ ตฺ ํ ยาทิสญจฺ ูปเสวต,ิ โสปิ ตาทสิ โก โหติ สหวาโส หิ ตาทโิ ส. คบคนเช่นใดเป็นมิตร และสมคบคนเช่นใด เขำก็เป็นคนเช่นน้ัน เพรำะกำรอยู่ รว่ มกัน ยอ่ มเปน็ เช่นน้นั . (โพธสิ ตฺต) ขุ. ชำ. วีสต.ิ ๒๗/๔๓๗. ๓๒. สทฺเธน จ เปสเลน จ ปญฺ วตา พหุสสฺ ุเตน จ สขิตํ หิ กเรยฺย ปณฑฺ โิ ต ภทฺโท สปปฺ ุริเสหิ สงคฺ โม. บัณฑิต พึงทำควำมเป็นเพ่ือนกับคนมีศรัทธำ มีศีลเป็นที่รัก มีปัญญำและเป็นพหูสูต เพรำะกำรสมำคมกับคนดี เป็นควำมเจรญิ . (อำนนทฺ เถร) ข.ุ เถร. ๒๖/๔๐๕. หลกั สูตรธรรมศกึ ษาชน้ั โท สนามหลวงแผนกธรรม

๑๒ หลกั สูตรธรรมศกึ ษาชน้ั โท สนามหลวงแผนกธรรม

๑๓ วชิ าธรรม ธรรมศึกษา ชั้นโท ฉบบั ปรับปรุง พุทธศกั ราช ๒๕๕๗ หลกั สูตรธรรมศกึ ษาชนั้ โท สนามหลวงแผนกธรรม

๑๔ หลกั สูตรธรรมศกึ ษาชน้ั โท สนามหลวงแผนกธรรม

๑๕ วชิ าธรรม หลกั สตู รธรรมศกึ ษา ชั้นโท ฉบับปรับปรุง พุทธศกั ราช ๒๕๕๗ ทกุ ะ หมวด ๒ กมั มฏั ฐาน ๒ ๑. สมถกัมมัฏฐาน กัมมฏั ฐานเปน็ อุบายสงบใจ ๒. วปิ สั สนากมั มัฏฐาน กัมมฏั ฐานเปน็ อุบายเรืองปญั ญา อธิบาย กมั มัฏฐาน แปลว่ำ ท่ตี ้ังแห่งกำรงำน หรืออำรมณ์อันเป็นที่ต้ังแห่งกำรงำน อีกอย่ำงหน่ึง เรียกว่ำ \"ภำวนำ\" แปลว่ำทำให้มีให้เป็นขึ้น หรือกำรเจริญ ท้ัง ๒ อย่ำงนี้ มีควำมหมำย เดียวกนั คอื กำรบำเพญ็ เพียรทำงจติ เพื่อให้จิตสงบระงับจำกนิวรณ์ธรรมทั้งหลำย สำมำรถรู้แจ้ง สภำวธรรม ตำมควำมเป็นจริง และละกิเลสท่ีมีอยู่ภำยในได้เด็ดขำด เรียกว่ำกัมมัฏฐำน หรือ ภำวนำ มี ๒ อยำ่ ง คือ ๑. สมถกัมมัฏฐาน กัมมัฏฐานเป็นอุบายสงบใจ คือกำรเจริญกัมมัฏฐำนที่เน่ืองด้วย บริกรรมอย่ำงเดียวเป็นกำรบำเพ็ญเพียรทำงจิตโดยใช้สติเป็นหลัก ไม่เกี่ยวกับกำรใช้ปัญญำ ตำมธรรมดำจิตของบุคคล ย่อมฟุ้งซ่ำนไปในอำรมณ์ต่ำงๆ ท้ังท่ีเป็นอิฏฐำรมณ์ คืออำรมณ์ท่ี น่ำปรำรถนำน่ำชอบใจ ท้ังท่ีเป็นอนิฏฐำรมณ์ คือ อำรมณ์ที่ไม่ปรำรถนำไม่น่ำชอบใจ เมื่อจิต ฟุ้งซ่ำนไปในอำรมณ์ต่ำงๆ จะไม่สำมำรถสงบลงได้ อุบำยอย่ำงหนึ่งอันเป็นเครื่องสงบระงับจิต ไม่ให้ฟุ้งซ่ำนไปในอำรมณ์ต่ำงๆ ก็คือกำรใช้สติยึดเอำอำรมณ์อย่ำงใดอย่ำงหน่ึงแล้วบริกรรม โดยทำไว้ในใจจนจิตแนบแน่นในอำรมณ์เดียวสำมำรถระงับนิวรณ์ได้ เป็นจิตมีอำรมณ์เลิศ เปน็ หน่งึ เรยี กวำ่ \" เอกัคคตา\" ในคัมภีร์วิสุทธิมรรคจำแนกอำรมณ์สมถกัมมัฏฐำนไว้ ๔๐ คือ กสิณ ๑๐ อสุภะ ๑๐ อนุสสติ ๑๐ อำหำเรปฏิกลู สญั ญำ ๑ จตธุ ำตวุ วตั ถำน ๑ พรหมวหิ ำร ๔ อรูป ๔ หลกั สูตรธรรมศกึ ษาชน้ั โท สนามหลวงแผนกธรรม

๑๖ ๒. วปิ ัสสนากัมมฏั ฐาน กมั มัฏฐานเปน็ อบุ ายเรืองปัญญา คือกำรบำเพ็ญกัมมัฏฐำน ท่ใี ชป้ ญั ญำพจิ ำรณำอยำ่ งเดียว โดยกำรพิจำรณำปรำรภสภำวธรรมคือ ขันธ์ ๕ อำยตนะ ๑๒ ธำตุ ๑๘ อินทรีย์ ๒๒ แยกออกพิจำรณำให้รู้ตำมสภำพควำมเป็นจริง โดยยกข้ึนสู่ไตรลักษณ์ หรือสำมัญญลักษณะว่ำ เป็นอนิจจัง คือ ควำมไม่เท่ียง มีกำรเปลี่ยนแปรไปเป็นธรรมดำ เป็นทุกข์ คือ เป็นสิ่งที่ทนได้ยำกบีบค้ันอยู่เป็นนิจ เป็นอนัตตำ หำตัวตนมิได้ เป็นเพียงธำตุ ท้ัง ๔ มำรวมกันเท่ำน้ัน กำรใช้ปัญญำพิจำรณำสภำวธรรมให้เห็นตำมควำมเป็นจริงอย่ำงน้ี แล้วปลอ่ ยวำงควำมยดึ มน่ั ถอื มน่ั ในสงิ่ ทง้ั ปวงได้ก็จะละกิเลสได้ในทสี่ ดุ ผู้เจริญกัมมฏั ฐำน ๒ อยำ่ งนี้ มผี ลแตกต่ำงกัน คอื ผเู้ จริญสมถกมั มฎั ฐำน ระงับนิวรณ์ ๕ ได้ ทำให้จิตสงบเป็นสมำธิ ได้สมำบัติ ๘ คือ รูปฌำน ๔ และอรูปฌำน ๔ แต่ไม่สำมำรถ บรรลุมรรคผลได้ ส่วนผู้เจริญวิปัสสนำกัมมัฎฐำน โดยใช้ปัญญำพิจำรณำสภำวธรรม ยกขึ้นสู่ ไตรลักษณ์ จนรู้แจ้งเห็นจริง ไม่ยึดมั่นถือมั่นในสิ่งท้ังปวง สำมำรถละกิเลสได้เด็ดขำด และบรรลุ เป็นพระอรหันตใ์ นท่ีสดุ กาม ๒ ๑. กิเลสกาม กิเลสเป็นเหตุใคร่ ๒. วัตถุกาม พัสดอุ นั น่าใคร่ อธบิ าย กาม แปลว่ำ ควำมใคร่ หมำยถึงควำมอยำก ควำมปรำรถนำสิ่งที่น่ำใคร่น่ำชอบใจ เป็นสงิ่ ทที่ ำให้บคุ คลหลงติดข้องอยู่ในโลก ไม่สำมำรถหลุดพ้นไปจำกทุกข์ได้เพรำะกำรเวียน ตำยเวียนเกิดอยำ่ งไมร่ ้จู ักจบสิ้น แบ่งเปน็ ๒ อยำ่ ง คือ ๑. กิเลสกาม กิเลสเป็นเหตุใคร่ ได้แก่ กิเลส แปลว่ำควำมเศร้ำหมอง กิเลสกำม หมำยถึง ควำมใคร่ท่ีทำให้จิตขุ่นมัวหรือหมกมุ่นอยู่ในส่ิงนั้นๆ เรียกว่ำ ปริยุฏฐำนกิเลส คือ กิเลสที่กลุ้มรุมจิตให้เกิดควำมเร่ำร้อนทะยำนอยำกในอำรมณ์ต่ำงๆ ได้แก่ รำคะ ควำมกำหนัด ยนิ ดี โลภะ ควำมโลภ อยำกได้ยิ่งๆขึ้นไป อิจฉำ ควำมปรำรถนำ อยำกจะได้ เช่น เห็นคนอื่น ได้สิ่งใดก็อยำกจะได้บ้ำง เป็นต้น อิสสำ ควำมริษยำ หรือ ควำมหึงหวง คือ ไม่อยำกเห็นคน หลกั สูตรธรรมศกึ ษาชน้ั โท สนามหลวงแผนกธรรม

๑๗ อื่นมำเสมอตัว อรติ ควำมไม่ยินดี คือไม่อยำกเห็นคนอื่น ได้ดีเกินกว่ำตัว อสันตุฏฐิ ควำมไม่ สันโดษ คือ ควำมไม่รู้จักพอดี พอใจในสงิ่ ท่ตี นมีอยู่ ๒. วตั ถุกาม พสั ดอุ นั นา่ ใคร่ หมำยถึง ส่ิงท่ีทำให้จิตใคร่หรือปรำรถนำ ได้แก่ กำมคุณ ๕ คือ รูป เสียง กลิ่น รส โผฏฐัพพะ ในส่วนที่เป็นอิฏฐำรมณ์ คือ อำรมณ์อันน่ำใคร่น่ำปรำรถนำ เช่น เม่ือตำเห็นรูปท่ีสวยงำม หูได้ฟังเสียงที่ไพเรำะ จมูกได้สูดกล่ินหอม ลิ้นได้สัมผัสรสที่น่ำ ลิ้ม และร่ำงกำยได้ถูกต้องสัมผัสส่ิงที่น่ำใคร่ น่ำชอบใจ ก็ทำให้จิตมีควำมยินดีขึ้น จำกน้ันก็ ด้ินรนปรำรถนำอยำกจะได้ เม่ือได้สมควำมปรำรถนำก็เพลิดเพลินลุ่มหลงหมกมุ่นอยู่ใน อำรมณ์น้ัน ไม่คิดที่จะถอนตนออกให้พ้น ครั้นไม่ได้ดังที่ตั้งใจไว้ก็ด้ินรนขวนขวำยเพื่อจะให้ ได้มำ โดยไม่คำนึงถึงผิดชอบช่วั ดี กำมท้ัง ๒ อย่ำงนี้ กิเลสกำม จัดเป็นมำร เพรำะเป็นโทษล้ำงผลำญคุณควำมดี และ ทำให้จิตตกต่ำจนเสียคนได้ ส่วนวัตถุกำม จัดเป็นบ่วงแห่งมำร เพรำะเป็นสิ่งที่น่ำใคร่น่ำปรำรถนำ น่ำชอบใจ สำมำรถผูกจิตของบุคคลผู้ไม่รู้เท่ำทันให้ติดอยู่ ไม่สำมำรถหลุดพ้นไปจำกทุกข์ ในวัฎสงสำรได้ บชู า ๒ ๑. อามสิ บชู า บชู าดว้ ยอามิส (คอื ส่งิ ของ) ๒. ปฏปิ ตั ติบชู า บูชาดว้ ยปฏบิ ัตติ าม อธบิ าย บูชา แปลว่ำ กำรเคำรพยกย่อง หมำยถึง กำรแสดงควำมเคำรพนับถือบุคคลหรือ วัตถุอย่ำงใดอย่ำงหน่ึงที่ตนนับถือ เช่น พุทธศำสนิกชนบูชำพระรัตนตรัย หรือแสดงควำม เคำรพผ้มู อี ปุ กำรคุณ มีบิดำ มำรดำ ครู อำจำรย์ เปน็ ตน้ กำรบูชำมี ๒ อย่ำง คือ ๑. อามิสบูชา บูชาด้วยอามิส (คือส่ิงของ) ได้แก่กำรบูชำด้วยเครื่องสักกำระที่เป็น วัตถุสิ่งของ มีดอกไม้ ธูป เทียน เป็นต้น กำรบูชำด้วยเครื่องอุปโภคและบริโภคมี ผ้ำ อำหำร ท่ีนั่ง ท่ีนอน ยำรักษำโรคหรือกำรที่พุทธศำสนิกชน จัดสร้ำงถำวรวัตถุ มี โบสถ์ วิหำร ศำลำ กำรเปรียญ กุฏิสงฆ์ เป็นต้น ไว้ในพระพุทธศำสนำ เพ่ือเป็นพุทธบูชำ จัดเป็นกำรบูชำด้วย อำมิสเช่นเดียวกัน หลกั สูตรธรรมศึกษาชน้ั โท สนามหลวงแผนกธรรม

๑๘ ๒. ปฏิปัตติบูชา บูชาด้วยปฏิบัติตาม ได้แก่ กำรบูชำด้วยกำรประพฤติตนโดยเอื้อเฟื้อ ในคำสั่งสอนของท่ำน และปฏิบัติตำมโดยเคำรพ ไม่แสดงอำกำรด้ือร้ัน เช่น พุทธศำสนิกชน ได้ฟังคำสั่งสอนในทำงพุทธศำสนำแล้ว ประพฤติปฏิบัติตำมพระธรรมคำส่ังสอน และเป็น ผู้ปฏบิ ัติธรรมสมควรแกธ่ รรม ก็จะไดร้ ับผลสมควรแกก่ ำรปฏิบตั ิของตน บชู ำ ๒ อย่ำงนี้ อำมสิ บชู ำทำใหเ้ กดิ ในสคุ ติโลกสวรรค์ ปฏิปัตติบูชำทำให้ได้ผลสูงสุด คือมรรค ผล นิพพำน พระพุทธเจ้ำจึงตรัสสรรเสริญปฏิบัติบูชำว่ำประเสริฐ เพรำะสำมำรถ รกั ษำพระสัทธรรมคำส่งั สอนไว้ไดน้ ำนและถือวำ่ เปน็ กำรบชู ำพระพุทธองคโ์ ดยตรง ปฏิสนั ถาร ๒ ๑. อามิสปฏิสนั ถาร ปฏสิ นั ถารดว้ ยอามิส (คือส่ิงของ) ๒. ธัมมปฏิสนั ถาร ปฏสิ ันถารโดยธรรม อธบิ าย ปฏสิ นั ถาร แปลว่ำ กำรต้อนรับ หมำยถึง กำรรับรอง กำรทักทำยปรำศรัยผู้มำถึงถิ่น กำรทำปฏิสันถำร เป็นสิ่งสำคัญประกำรหน่ึงของผู้เป็นเจ้ำถิ่น เป็นหน้ำที่ของผู้เป็นเจ้ำถิ่น ที่ต้องทำต่อแขกผู้มำเยือน ไม่ว่ำผู้นั้นจะเป็นผู้ที่รู้จักคุ้นเคยกันมำก่อนหรือไม่ก็ตำม ตลอดถึง ผู้ทสี่ ญั จรผ่ำนไปมำ เม่อื ได้ประสบพบเห็นเขำ้ ต้องทำปฏิสันถำรท้ังน้นั มี ๒ อยำ่ ง คือ ๑. อามสิ ปฏิสันถาร การตอ้ นรับด้วยวตั ถุสิ่งของ คือกำรจัดหำวัตถุที่เป็นส่ิงของเป็น เครอื่ งตอ้ นรับ เช่น ขำ้ ว น้ำ หรอื ท่พี ักอำศัย เปน็ ตน้ เท่ำท่ีผู้เป็นเจ้ำถ่ินจะสำมำรถจัดหำได้มำ ต้อนรับแขกผู้มำเยือนตำมสมควร หำกผู้มำเยือนหิวกระหำย ก็ควรจัดข้ำวปลำอำหำรให้ หำกเขำมีควำมประสงค์หรอื จำเป็นจะอยู่พักแรม ก็จัดหำเครื่องนุ่งห่มสำหรับผลัดเปล่ียนและ จดั หำท่ีพกั ให้ หรือถ้ำสำมำรถทำได้ เมอ่ื เขำจะจำกไปกจ็ ดั หำพำหนะให้ ๒. ธัมมปฏิสันถาร การปฏิสันถารโดยธรรม หมำยถึงกำรต้อนรับด้วยสนทนำ ปรำศรัยโดยธรรม คือ ตำมควำมเหมำะสมแก่แขกผู้มำเยือน หรือสมควรแก่ฐำนะของแขก เช่น ถำ้ แขกผู้มำเยอื นเป็นผู้มีฐำนะต่ำกว่ำหรือเสมอกับตน ก็ต้อนรับด้วยกำรทักทำยปรำศรัย เชิญให้นั่งในท่ีเสมอกัน ไม่แสดงกิริยำเย่อหย่ิง ถือตัวด้วยประกำรใดๆ สนทนำถึงสุขทุกข์ โดยอำกำรฉันมิตร หรือสนทนำในเร่ืองอ่ืนๆ ตำมสมควร ถ้ำแขกผู้มำเยือนเป็นผู้มีฐำนะ ตำแหนง่ สงู กว่ำตน ดำรงอยใู่ นฐำนะที่ควรเคำรพนับถือ เป็นผู้เจริญกว่ำตนโดยชำติ คุณ และ หลกั สูตรธรรมศึกษาชนั้ โท สนามหลวงแผนกธรรม

๑๙ วัย กแ็ สดงกำรตอ้ นรับดว้ ยกำรอ่อนน้อมถ่อมตนมีกำรกรำบไหว้ ลุกข้ึนต้อนรับเป็นต้นพร้อม จัดหำอำสนะใหน้ ่งั ในที่สมควรให้สมกับฐำนะตำแหนง่ น้ันๆ ปฏิสันถำร ๒ อย่ำงนี้ มีควำมสำคัญอย่ำงยิ่งสำหรับสังคมมนุษย์ เพรำะมนุษย์จะต้อง มีกำรคบหำสมำคมพบปะ ทักทำย พูดจำปรำศรัยกันด้วยปฏิสันถำรอย่ำงใดอย่ำงหนึ่ง เพื่อกำรอยู่ร่วมกันในโลกอย่ำงมีควำมสุข ถ้ำปรำศจำกปฏิสันถำรทั้ง ๒ อย่ำงน้ี ก็จะทำให้ สงั คมมนุษย์ขำดควำมเออ้ื เฟื้อเผื่อแผเ่ กื้อกูลซึ่งกนั และกัน สุข ๒ ๑. กายิกสุข สขุ ทางกาย ๒. เจตสกิ สุข สุขทางใจ อธิบาย สุข แปลว่ำ สภำพทท่ี นไดง้ ำ่ ย หรอื สภำพท่ีกดั กินเสียซึ่งทุกข์ หมำยถึง ควำมสบำย ควำมสำรำญควำมปลอดโปรง่ แชม่ ชน่ื ควำมไมเ่ ดือดรอ้ นโดยประกำรต่ำง ๆ มี ๒ อยำ่ ง คือ ๑. กายิกสุข สขุ ทางกาย หมำยถงึ กำรที่กำยมภี ำวะเป็นปกติ ไม่มีโรคภัยเบียดเบียน และไม่ได้รับควำมเจ็บปวดจำกกำรกระทบกระท่ังกับสิ่งอื่นๆ มีทรัพย์สมบัติพร้อมท้ัง เคร่ืองอุปโภคบริโภคใช้สอยอย่ำงพร้อมมูล ตลอดถึงกำรที่กำยไม่ได้รับควำมเหน็ดเหน่ือย ดว้ ยกจิ กำรที่จะตอ้ งทำตำ่ งๆเป็นต้น ๒. เจตสิกสุข สุขทางใจ หมำยถึงกำรท่ีใจมีควำมสำรำญแช่มชื่น ไม่ขุ่นมัวด้วย อำนำจกิเลสคือ โลภะ โทสะ โมหะ อันเป็นเหตุทำให้จิตเศร้ำหมองหรือกำรท่ีจิตมีปกติผ่องใส ไม่ขนุ่ มัวดว้ ยอำรมณ์ทม่ี ำกระทบ มีปกตเิ ย็นและแช่มชน่ื อยเู่ ปน็ นิจ เปน็ ตน้ สขุ ๒ อย่ำงนี้ สุขทำงใจนบั ว่ำเปน็ ส่งิ สำคัญ เพรำะบคุ คลแมก้ ำยจะได้รับควำมลำบำก เดอื ดร้อน เพียงใดก็ตำม ถำ้ ใจเป็นสุขไม่ขุ่นมัวแล้ว ย่อมทนต่อควำมทุกข์ท่ีเกิดข้ึนทำงกำยได้ ทัง้ ยังสำมำรถหำอุบำยหลกี เลีย่ งควำมทกุ ขน์ ัน้ ๆ ไดด้ ้วย หลกั สูตรธรรมศึกษาชนั้ โท สนามหลวงแผนกธรรม

๒๐ ติกะ หมวด ๓ อกุศลวิตก ๓ ๑. กามวิตก ความตรใิ นทางกาม ๒. พยาบาทวติ ก ความตรใิ นทางพยาบาท ๓. วิหงิ สาวิตก ความตรใิ นทางเบียดเบยี น อธิบาย อกุศลวิตก แปลว่ำ ควำมตริในทำงอกุศล หมำยถึงควำมนึกคิดไปในทำงท่ีไม่ดี เป็น อำกำรที่เกิดขึ้นกับจิต โดยปกติจิตของมนุษย์ผู้เป็นปุถุชนย่อมมีกำรนึกคิดไปในอำรมณ์ต่ำงๆ บำงคร้ังก็นึกคิดไปในทำงที่ดี คือคิดท่ีจะทำตนให้เป็นประโยชน์เกื้อกูลแก่ผู้อ่ืน บำงครั้งก็คิด ไปในทำงไมด่ ี คอื คดิ แตใ่ นทำงทจ่ี ะทำใหผ้ ้อู ืน่ เดอื ดร้อน ในทนี่ ้หี มำยถงึ ควำมนึกคิดในทำงไม่ดี มี ๓ อย่ำง คือ ๑. กามวิตก ความตริในทางกาม หมำยถึงควำมนึกคิดของบุคคลผู้หนักไปทำงกำม หรือในทำงลำภผล เช่น ควำมคิดที่มุ่งไปในทำงประพฤติผิดในสำมีภรรยำของผู้อื่น เมื่อเห็น สำมีภรรยำของผู้อ่ืนแล้วก็อดใจไว้ไม่ได้ เก็บเอำควำมคิดปรำรถนำที่จะทำกำรล่วงละเมิดไว้ ในใจ ควำมคิดเช่นนมี้ รี ำคะเปน็ สมฏุ ฐำน ๒. พยาบาทวิตก ความตริในทางพยาบาท หมำยถึงควำมนึกคิดของผู้ที่หนักไป ในทำงโทสะขำดควำมเมตตำ มุ่งแต่จะให้เกิดควำมทุกข์แก่ผู้อ่ืน เช่น คิดจะประทุษร้ำย ร่ำงกำยเขำบ้ำง คิดจะทำลำยทรัพย์สินของเขำบ้ำง คิดจะทำลำยคุณควำมดีของเขำบ้ำง ควำมคิดเช่นนมี้ ีโทสะเป็นสมฏุ ฐำน ๓. วิหิงสาวิตก ความตริในทางเบียดเบียน หมำยถึงควำมนึกคิดของบุคคลผู้ขำด ควำมสงสำร และขำดควำมพลอยยินดี มีควำมริษยำไม่อยำกเห็นใครดีกว่ำตน เช่น คิดหำทำง กลั่นแกล้งผู้อื่นให้ได้รับควำมเดือดร้อนบ้ำง ทำงำนด้วยกันก็คิดเอำเปรียบเขำ เพ่ือตัวเองจะ ได้ทำงำนน้อยบ้ำง หรือแสวงหำควำมสุขเพ่ือตัวเองในทำงท่ีจะทำให้ผู้อ่ืนได้รับควำมลำบำก บ้ำง ควำมคิดเชน่ นมี้ โี มหะเปน็ สมุฏฐำน อกุศลวิตกท้ัง ๓ อย่ำงน้ี บุคคลควรระวงั ไม่ใหเ้ กิดขึน้ ในจิตสันดำน เพรำะเม่ือเกิดขึ้น แล้วก็จะทำให้ตรึกนึกคิดไปในทำงกำม ในทำงพยำบำท และในทำงเบียดเบียน จึงควร หำทำงระงับเสีย เพรำะเป็นเหตุขัดขวำงกำรบำเพ็ญควำมดีของตนและเป็นเหตุทำให้ใจคิดไป ในทำงอกุศลอยเู่ นอื งๆ จงึ ควรละเสยี หลกั สูตรธรรมศึกษาชน้ั โท สนามหลวงแผนกธรรม

๒๑ กศุ ลวิตก ๓ ๑. เนกขมั มวิตก ความตริในทางพรากจากกาม ๒. อพยาบาทวติ ก ความตริในทางไม่พยาบาท ๓. อวิหิงสาวติ ก ความตริในทางไมเ่ บียดเบยี น อธบิ าย กุศลวิตก แปลว่ำ ควำมตริในทำงกุศล หมำยถึง ควำมตรึกนึกคิดในฝ่ำยท่ีดีตรงกัน ขำ้ มกบั อกศุ ลวิตกดังกล่ำว มี ๓ อย่ำง คือ ๑. เนกขัมมวิตก ความตริในทางพรากจากกาม หมำยถึง ควำมตรึกนึกคิดของผู้หวัง ควำมสงบในกำรที่จะพรำกตนออกจำกกำม ไมต่ กอยู่ในอำนำจของกิเลสกำม มีรำคะ ควำม กำหนดั โลภะ ควำมโลภเปน็ ตน้ ท้งั ไมป่ ลอ่ ยใจใหล้ ่มุ หลงอยู่ในวตั ถุกำมอนั เป็นเครื่องยั่วยวน จิต คือ กำมคณุ ๕ ได้แก่ รปู เสียง กลิ่น รส โผฏฐัพพะ ที่นำ่ รักใครพ่ ำใจให้กำหนัด โดยคำนึง ถงึ โทษของกเิ ลสเหลำ่ น้ีว่ำ เป็นเหตุให้จิตฟุ้งซ่ำน และมีควำมคิดท่ีจะพรำกจำกกิเลสเหล่ำน้ัน ดว้ ยกำรออกบวช เนกขมั มวติ กนม้ี อี โลภะเป็นสมุฏฐำน ๒. อพยาบาทวิตก ความตริในทางไม่พยาบาท หมำยถึง ควำมตรึกนึกคดิ ของบุคคล ผหู้ วงั ให้คนอื่นมคี วำมสุข ไมค่ ดิ ถงึ ควำมสขุ ของตนฝ่ำยเดียว คิดท่จี ะแบง่ ปันประโยชน์ของตน แก่ผู้อื่น ได้แก่ ควำมคิดของผู้ประกอบด้วยเมตตำกรุณำ เม่ือตนมีควำมสุขก็ปรำรถนำจะให้ ผู้อื่นมีควำมสุขด้วย เห็นผู้อ่ืนมีควำมทุกข์ก็คิดช่วยให้พ้นทุกข์ เป็นต้น อพยำบำทวิตกน้ีมี อโทสะเป็นสมุฏฐำน ๓. อวิหิงสาวิตก ความตริในทางไมเ่ บยี ดเบยี น หมำยถงึ ควำมตรกึ นึกคิดของบุคคล ผู้มุ่งให้ผู้อ่ืนมีควำมสบำย ไม่คิดซ้ำเติมเม่ือเห็นผู้อ่ืนมีทุกข์ จะทำส่ิงใดก็นึกถึงประโยชน์ของ ผู้อื่นอยู่เสมอ เช่น จะใช้คนหรือสัตว์ก็นึกถึงควำมเหน่ือยยำกของคนหรือสัตว์นั้น ไม่ใช้ให้ ลำบำกตรำกตรำจนเกินไป หรือคิดจะทำสิ่งใด ถ้ำทำให้ผู้อื่นเดือดร้อนก็งดเว้นเสีย เป็นต้น อวิหงิ สำวิตกนม้ี อี โมหะเปน็ สมฏุ ฐำน กุศลวิตก ๓ อย่ำงน้ี บุคคลควรบำเพ็ญให้เกิดข้ึนในจิตสันดำน เพรำะเม่ือตรึกนึกคิด ในทำงพรำกจำกกำม ในทำงไม่พยำบำท และในทำงไม่เบียดเบียน ก็จะทำให้ได้รับประโยชน์ สุข สำมำรถบำเพ็ญคณุ ควำมดแี ละเพ่มิ พนู กศุ ลใหเ้ กิดมำกย่ิงข้ึน หลกั สูตรธรรมศึกษาชนั้ โท สนามหลวงแผนกธรรม

๒๒ อัคคิ (ไฟ) ๓ ๑. ราคัคคิ ไฟคอื ราคะ ๒. โทสัคคิ ไฟคอื โทสะ ๓. โมหัคคิ ไฟคอื โมหะ อธบิ าย อคั คิ แปลวำ่ ไฟ โดยปกติไฟเปน็ ของรอ้ น เมอื่ บคุ คลไปถกู ตอ้ งเข้ำกจ็ ะทำให้เจ็บปวด เพรำะถูกพลงั แห่งควำมร้อนแผดเผำ ถ้ำเอำวตั ถไุ ปถูกตอ้ งเข้ำกอ็ ำจเผำวตั ถนุ ัน้ ใหเ้ ป็นเถ้ำถ่ำน ไปได้ น้ีหมำยถึงไฟภำยนอกที่มีอยู่ตำมธรรมชำติ แต่ในที่น้ีหมำยถึงกิเลสท่ีเปรียบเหมือนไฟ เพรำะเผำลนจิตใจให้เร่ำร้อน คือกิเลสที่มีลักษณะร้อนเหมือนไฟ ซึ่งเมื่อเกิดข้ึนภำยในจิตใจ แล้วก็จะทำให้รุ่มร้อนกระวนกระวำยไม่อำจคงอยู่ในคุณควำมดีได้ เพรำะเป็นสิ่งที่จะเผำ บุคคลเสยี จำกคุณควำมดี มี ๓ อยำ่ ง คือ ๑. ราคัคคิ ไฟคือราคะ หมำยถึง ควำมกำหนัดยินดีหรือควำมทะยำนอยำกในอำรมณ์ ต่ำงๆ ตำมที่ตนปรำรถนำ ซึ่งมีมำจำกควำมโลภ ตำมปกติบุคคลผู้ประกอบด้วยรำคะแล้ว จิตจะฟงุ้ ซำ่ นไม่สงบลงได้ เช่น เมื่อได้เห็นรูปท่ีสวยงำม ฟังเสียงท่ีไพเรำะ เป็นต้น จิตก็จะติด อยู่ในรูปและเสียงนั้น เกิดควำมร้อนรุ่มกระวนกระวำยใจพยำยำมเพื่อจะให้ได้มำตำมท่ีปรำรถนำ โดยสำมำรถทำได้ทุกอย่ำงไม่ว่ำถูกหรือผิด เช่น ฆ่ำคนหรือทำอนำจำรต่ำงๆ เป็นต้น เพ่ือให้ ได้สิง่ ทปี่ รำรถนำซง่ึ เกดิ ข้นึ ด้วยอำนำจไฟรำคะทเี่ ผำลนจติ ใหร้ มุ่ รอ้ นนน่ั เอง ๒. โทสัคคิ ไฟคือโทสะ หมำยถึง ควำมขัดเคือง ไม่พอใจ คิดประทุษร้ำยผู้อ่ืน เป็น ธรรมชำติของจิตที่ถูกอนิฏฐำรมณ์มำกระทบมีลักษณะทำให้จิตหงุดหงิดฉุนเฉียว เป็นต้น โทสะนี้เมื่อเกิดขึ้นแล้ว ถ้ำไม่รู้จักยับย้ังช่ังใจ ย่อมเป็นเหตุให้แสดงอำกำรวิปริตต่ำงๆ เม่ือมี กำลังแก่กล้ำมำกขึ้นก็ทำให้ปรำศจำกควำมเมตตำกรุณำ อำจประทุษร้ำยผู้อ่ืนที่ตนโกรธได้ โดยวิธีกำรต่ำงๆ ดังนั้นโทสะจึงเปรียบเหมือนไฟ เพรำะเผำลนจิตให้ร้อนรุ่มด้วยกำรคิด ประทุษรำ้ ยผอู้ น่ื ๓. โมหัคคิ ไฟคือโมหะ หมำยถึง ควำมหลงไม่รู้สภำพตำมเป็นจริง จิตที่ถูกโมหะ ครอบงำย่อมลุ่มหลงมัวเมำไปตำมควำมเช่ือของตนหรือตำมคำชักนำของผู้อื่น โดยไม่ได้ใช้ ปัญญำของตนพิจำรณำหำเหตุผล เช่น มีผู้มำแนะนำว่ำ ถ้ำอยำกมีควำมสุข ควำมเจริญจะต้อง หลกั สูตรธรรมศึกษาชนั้ โท สนามหลวงแผนกธรรม

๒๓ ทำกำรบูชำหรือบวงสรวงสิ่งศักดิ์สิทธ์ิด้วยส่ิงน้ีๆ ก็ทำตำม แม้ตนเองจะไม่มีทรัพย์สินสิ่งของ ก็ไปยืมผู้อื่นมำ โดยไม่คำนึงว่ำทำไปแล้วจะเกิดผลหรือไม่ เม่ือไม่เกิดผลตำมคำแนะนำ กเ็ ดอื ดรอ้ นใจเพรำะหมดทรัพย์สินและเป็นหนี้ผู้อ่ืน เป็นต้น ดังน้ัน โมหะจึงเปรียบเหมือนไฟ เพรำะเผำลนจิตใจใหล้ มุ่ หลง ไฟท้ัง ๓ กองน้ี บุคคลควรระวังไม่ให้เกิดขึ้น เพรำะเมื่อไฟคือรำคะ โทสะ โมหะ เกิดขึ้น แล้วจะเผำลนจิตใจให้เร่ำร้อนกระวนกระวำย ดิ้นรนกระสับกระส่ำย หลงมัวเมำตกอยู่ใน อำนำจตลอดไป ไม่สำมำรถถอนตนให้พ้นไปได้ เหมือนถูกไฟเผำให้รุ่มร้อนอยู่ตลอดเวลำ ดงั นั้น ควรระวังไม่ให้เกดิ ขึ้นในจิตใจ เม่ือเกดิ ขนึ้ แลว้ ควรละเสยี อธปิ เตยยะ ๓ ๑. อัตตาธิปเตยยะ ความมตี นเปน็ ใหญ่ ๒. โลกาธปิ เตยยะ ความมีโลกเปน็ ใหญ่ ๓. ธมั มาธิปเตยยะ ความมธี รรมเปน็ ใหญ่ อธบิ าย อธิปเตยยะ แปลว่ำ ควำมเป็นใหญ่ หมำยถึง ควำมเป็นใหญ่ของบุคคลท่ีจะทำกำร อย่ำงใดอยำ่ งหน่ึง ก็หวังผลท่ีจะได้เป็นสำคัญ เช่น ทำเพื่อตนเอง ทำเพื่อประเทศชำติบ้ำนเมือง ทำเพอื่ ควำมถกู ตอ้ งชอบธรรม เปน็ ตน้ มี ๓ อย่ำง คือ ๑. อัตตาธิปเตยยะ ความมีตนเป็นใหญ่ (อัตตาธิปไตย) หมำยถึง บุคคลผู้ยึดอัตตำ คือถือตนเป็นประมำณจะกระทำส่ิงใดก็นึกถึงประโยชน์ตนเป็นสำคัญ โดยไม่นึกถึงควำม เสียหำยของผู้อ่ืน แม้จะทำสิ่งท่ีแสดงว่ำตนเป็นผู้เสียสละเพื่อส่วนรวมก็ตำม จะทำก็เม่ือมี ควำมจำเป็นเท่ำนนั้ แตจ่ ุดมุง่ หมำยกค็ ือควำมเป็นใหญข่ องตนเปน็ สำคญั ๒. โลกาธิปเตยยะ ความมีโลกเป็นใหญ่ (โลกาธิปไตย) โลกในท่ีน้ีหมำยถึง ประชำชน ผู้อยู่ในโลก ดังน้ัน โลกำธิปเตยยะในท่ีน้ี จึงหมำยถึงมีประชำชนเป็นใหญ่ หรือที่เรียกกันใน สมัยนี้ว่ำ ประชาธิปไตย ซ่ึงนับว่ำอำนวยประโยชน์ดีกว่ำอัตตำธิปเตยยะ เพรำะทำให้เป็นไป ในทำงที่ถูกท่ีชอบได้มำกกว่ำ คือจะทำส่ิงใดก็ยังยึดถือประชำชนเป็นใหญ่ โดยมุ่งถึงประชำชน หลกั สูตรธรรมศึกษาชน้ั โท สนามหลวงแผนกธรรม

๒๔ เช่น จะทำทำนคิดว่ำ ถ้ำเรำไม่ทำคนอ่ืนก็จะติเตียนว่ำเรำตระหน่ีถี่เหนียว เขำทำกันทำไม ไมท่ ำ จงึ ตอ้ งพยำยำมทำบ้ำงพอเป็นเครอ่ื งป้องกนั กำรติเตียนของผู้อ่นื เป็นตน้ ๓. ธัมมาธิปเตยยะ ความมีธรรมเป็นใหญ่ (ธัมมาธิปไตย) ธรรมในที่น้ีหมำยถึง ควำมถูกตอ้ งชอบธรรมในกำรกระทำของบคุ คลเปน็ สำคญั ไม่ทำเพรำะกลัวคนอ่ืนติเตียนหรือ เพรำะหวังคำสรรเสริญของคนอื่น แต่ทำเพรำะคิดว่ำเป็นสิ่งที่ควรทำถูกต้องชอบธรรม เช่น เมื่อจะทำบุญกุศล ก็คิดว่ำกำรให้ทำน รักษำศีล เจริญภำวนำ เป็นหลักปฏิบัติท่ีถูกต้องชอบ ธรรม จึงให้ทำนเพ่ือให้จิตปรำศจำกควำมตระหน่ีและเป็นเคร่ืองเก้ือกูลกันและกัน รักษำศีล เพื่อรักษำ กำย วำจำ ของตนให้สงบเรียบร้อย ไม่เบียดเบียนผู้อ่ืนให้เดือดร้อน และเจริญ ภำวนำ เพือ่ ใหใ้ จสงบระงบั ไมใ่ ห้ฟุ้งซำ่ น เปน็ ต้น อธิปเตยยะ ๓ อย่ำงน้ี บุคคลควรยึดถือธัมมำธิปเตยยะ เป็นหลักสำคัญในกำรดำรงชีวิต เพรำะกำรจะยึดเอำประโยชนข์ องตนเองหรือประโยชนข์ องส่วนรวมเป็นใหญ่ จะต้องคำนึงถึง ควำมถูกต้องชอบธรรม ดังน้ัน อัตตำธิปเตยยะ และโลกำธิปเตยยะ ต้องมีธัมมำธิปเตยยะ เปน็ หลกั ควบคูไ่ ปด้วยเสมอ ญาณ ๓ ๑. สัจจญาณ ปรีชาหยง่ั รอู้ ริยสจั ๒. กิจจญาณ ปรชี าหย่ังรกู้ จิ อนั ควรทาํ ๓. กตญาณ ปรชี าหยัง่ รู้กจิ อนั ทาํ แล้ว อธิบาย ญาณ แปลว่ำ ควำมรู้ หรือควำมหยั่งรู้ หมำยถึงปัญญำหย่ังรู้เหตุและผลอันแจ่มแจ้ง ตำมสภำพควำมเป็นจริง โดยไม่มีสิ่งใดขัดขวำงหรือปิดบังมิให้รู้ ในที่น้ีได้แก่ ควำมรู้แจ้งเห็น จรงิ ในอริยสัจ ๔ มี ๓ อย่ำง คือ ๑. สัจจญาณ ปรีชาหย่ังรู้อริยสัจ หมำยถึง ควำมรู้แจ้งในอริยสัจ ๔ แต่ละอย่ำง ตำมที่เป็นจรงิ วำ่ นี้ทกุ ข์ นีท้ ุกขสมุทัย (เหตเุ กดิ ทุกข์) นีท้ ุกขนิโรธ (ควำมดบั ทุกข์) น้ีทุกขนิโรธ คำมินีปฏปิ ทำ (ขอ้ ปฏบิ ัติให้ถึงควำมดับทุกข์) หรือปัญญำหย่ังรู้ว่ำ กำรเกิด แก่ เจ็บ ตำยเป็น หลกั สูตรธรรมศึกษาชนั้ โท สนามหลวงแผนกธรรม

๒๕ ทุกข์, ตัณหำ ๓ มีกำมตัณหำ เป็นต้น เป็นเหตุให้เกิดทุกข์, ควำมดับตัณหำเสียได้เป็นควำม ดบั ทุกข์, อรยิ มรรคมอี งค์ ๘ เปน็ ข้อปฏิบัตทิ น่ี ำไปสู่ควำมดับทุกข์ อริยมรรคมีองค์ ๘ คอื ๑) สัมมำทิฏฐิ ควำมเห็นชอบ ควำมเห็นท่ีถูกต้อง ได้แก่ ปัญญำรู้แจ้งในอริยสัจ ๔ คอื ทกุ ข์ สมทุ ัย นิโรธ มรรค หรือปญั ญำรแู้ จ้งไตรลกั ษณ์ และปฏจิ จสมุปบำท ๒) สัมมำสังกัปปะ ควำมดำริชอบ ควำมดำริท่ีถูกต้อง ได้แก่ ควำมดำริในกำรออก จำกกำม กำรไมผ่ กู พยำบำท และกำรไมเ่ บียดเบียนผอู้ น่ื ๓) สัมมำวำจำ เจรจำชอบ เจรจำท่ีถูกต้อง ได้แก่ กำรพูดจำท่ีปรำศจำกวจีทุจริต ๔ อยำ่ ง คือ พูดเท็จ พดู ส่อเสยี ด พูดคำหยำบ และพูดเพ้อเจอ้ ๔) สมั มำกมั มันตะ กำรงำนชอบ กำรงำนที่ถกู ตอ้ ง ได้แก่ ประกอบกำรงำนที่ไม่มีโทษ เว้นจำกกำยทจุ รติ ๓ อยำ่ ง คือ ฆ่ำสตั ว์ ลักทรัพย์ ประพฤตผิ ิดในกำม ๕) สัมมำอำชีวะ กำรเลยี้ งชีพชอบ กำรเล้ียงชพี ทีถ่ กู ตอ้ ง ได้แก่ ประกอบแตส่ ัมมำชพี งดเวน้ จำกมิจฉำชีพ อำชีพท่ีผิดศีลธรรม ผิดกฎหมำย มีโทษทั้งทำงโลกและทำงธรรม ๖) สัมมำวำยำมะ ควำมพยำยำมชอบ ควำมเพียรพยำยำมที่ถูกต้อง ได้แก่ ควำมเพียร พยำยำมในสัมมัปปธำน ๔ คือ เพียรระวังไม่ให้บำปอกุศลเกิดข้ึน เพียรละบำปอกุศลที่เกิด ข้นึ แลว้ เพยี รให้บญุ กุศลเกดิ ข้นึ และเพยี รรักษำบญุ กุศลทเ่ี กิดข้นึ แล้ว ๗) สมั มำสติ ควำมระลึกชอบ ควำมระลกึ ท่ีถกู ต้อง ไดแ้ ก่ ควำมระลกึ ไปในสตปิ ัฏฐำน ๔ คือ กำย เวทนำ จติ ธรรม ๘) สัมมำสมำธิ ควำมต้ังใจชอบ ควำมต้ังใจที่ถูกต้อง ได้แก่ ควำมต้ังใจม่ันในกำร เจริญฌำน ๔ คือ ปฐมฌำน ทตุ ยิ ฌำน ตติยฌำน และจตุตถฌำน ๒. กิจจญาณ ปรีชาหย่ังรู้กิจที่ควรทํา หมำยถึง ควำมหยั่งรู้กิจอันจะต้องทำในอริยสัจ ๔ แต่ละอย่ำงว่ำ ทกุ ข์ เป็นสภำพทีค่ วรกำหนดร,ู้ ทุกขสมทุ ัย เป็นสภำพท่ีควรละเสีย, ทุกขนิโรธ เป็นสภำพที่ควรทำให้แจ้ง, ทุกขนิโรธคำมินีปฏิปทำ เป็นสภำพท่ีควรทำให้เกิดข้ึนหรือควร เจรญิ ให้เกดิ มขี ึน้ ๓. กตญาณ ปรีชาหยั่งรู้กิจอันทําแล้ว หมำยถึงควำมหย่ังรู้ว่ำกิจอันจะต้องทำ ในอริยสัจ ๔ แต่ละอย่ำงนั้นได้ทำเสร็จแล้ว กล่ำวคือปัญญำอันหย่ังรู้ว่ำ ทุกข์ เป็นสภำพ ทีค่ วรกำหนดรู้ เรำได้กำหนดรู้แล้ว, ทกุ ขสมุทัย เป็นสภำพที่ควรละ เรำละได้แล้ว, ทุกขนิโรธ หลกั สูตรธรรมศกึ ษาชนั้ โท สนามหลวงแผนกธรรม

๒๖ เป็นสภำพควรทำให้แจง้ เรำได้ทำให้แจ้งแล้ว, ทุกขนิโรธคำมินีปฏิปทำ เป็นสภำพที่ควรทำให้ เกิดขึ้น เรำได้ทำใหเ้ กดิ ขึ้นแล้ว ญำณท้ัง ๓ อย่ำงน้ี เป็นไปในอริยสัจ ๔ อย่ำงละ ๓ คือ ทุกข์ สมุทัย นิโรธ มรรค มีสัจจญำณ กิจจญำณ กตญำณ จึงเป็น ๑๒ พระพุทธองค์ทรงมีพระปัญญำหยั่งรู้แจ่มแจ้งใน ญำณ ๓ ดงั กลำ่ ว จงึ ทรงปฏญิ ำณพระองคว์ ่ำ ทรงบรรลุพระอนตุ รสมั มำสมั โพธิญำณแลว้ ตณั หา ๓ ๑. กามตณั หา ตัณหาในกาม ๒. ภวตณั หา ตณั หาในภพ ๓. วภิ วตัณหา ตัณหาในปราศจากภพ อธิบาย ตณั หา แปลวำ่ ควำมอยำก หมำยถึงควำมทะยำนอยำก อันเป็นอำกำรที่มีอยู่ในจิตใจ ของปุถุชนทัว่ ไป หรอื ภำวะจิตท่ีดิ้นรนไปในอำรมณม์ ีรูปเปน็ ตน้ มี ๓ อยำ่ ง คือ ๑. กามตัณหา ตัณหาในกาม หมำยถึงควำมทะยำนอยำกได้ในวัตถุกำมหรือกำมคุณ อันได้แก่รูป เสียง กล่ิน รส โผฏฐัพพะ อันน่ำใคร่ น่ำปรำรถนำ น่ำชอบใจ ท่ีเรียกว่ำอิฏฐำรมณ์ ที่ตนยังไม่ได้และหมกมุ่นอยู่ในวัตถุกำมที่ได้แล้วจนไม่สำมำรถสละได้ ได้แก่ควำมอยำกในอำรมณ์ มรี ปู เป็นตน้ ที่เกิดขึน้ ดว้ ยอำนำจควำมอยำกไดก้ ำมคุณคือสิ่งสนองควำมต้องกำรทำงประสำท สัมผัสทั้ง ๕ คือ ตำอยำกเห็นรูปสวย หูอยำกได้ยินเสียงไพเรำะ จมูกอยำกดมกล่ินหอม ล้นิ อยำกล้ิมลองของอรอ่ ย กำยอยำกสัมผัสท่นี ่มุ สบำย ๒. ภวตัณหา ตัณหาในภพ หมำยถึงควำมทะยำนอยำกเป็นอยู่ในภพท่ีตนเกิดแล้ว ดว้ ยอำนำจควำมห่วงอำลัย เช่น ผู้ที่มีควำมห่วงอำลัยในทรัพย์สมบัติ ลำภ ยศ หรือญำติมิตร ไม่อยำกจะจำกไป และควำมอยำกเกิดในภพที่ปรำรถนำต่อไป รวมถึงควำมอยำกเป็นน่ัน เป็นนี่ อยำกเป็นอยำกคงอยู่ตลอดไป รวมถึงควำมติดใจในรูปภพ อรูปภพหรือติดใจในฌำน สมำบตั ิ ควำมเห็นติดแนน่ ในภพ และควำมเหน็ ว่ำเป็นอัตตำและโลกเที่ยง เป็นต้น ๓. วิภวตณั หา ตัณหาในปราศจากภพ หมำยถึงควำมทะยำนอยำกพ้นจำกภพที่เกิด คือควำมอยำกตำยไปเสียด้วยอำนำจควำมเบื่อหน่ำยและควำมอยำกดับสูญไม่เกิดในภพ หลกั สูตรธรรมศกึ ษาชนั้ โท สนามหลวงแผนกธรรม