OBRA S. FRANSISKU HUSI ASSISI

ÍNDISEI. ASUNTU JERÁL ................................................................................................................ 1 1. Fransisku ninia Maneira Haré no Maneira Moris ............................................................... 1 2. Obra nebé Auténtiku........................................................................................................... 3 3. Oinsa Fransisku nia obra ne’e akontese .............................................................................. 4 4. Kronolojia husi Fransisku ninia Obra................................................................................. 5 5. Klasifikasaun Fransisku nia Obra sira ................................................................................ 7 6. “Obra Dita”......................................................................................................................... 8II. OBRA IDA-IDAK ............................................................................................................ 10GRUPU A: REGRA MORIS NIAN..................................................................................... 10 1. Regra La iha Bulada (R1)................................................................................................. 10 2. Parte sira seluk husi Regra La iha Bulada......................................................................... 13 3. Regra nebé hametin ho Bulada (R2).................................................................................. 14 4. Regra ba sira nebe Moris iha Eremitériu .......................................................................... 17 5. Mata-dalan Moris nian ba Santa Klara ............................................................................. 19 6. Fransisku nia Knananuk hodi konsola Feto Kiak Sira nia laran iha Saun Damiaun ...... 20 7. Mensajen Ikus ba Santa Klara .......................................................................................... 22 8. Saun Fransisku nia Testamentu ........................................................................................ 23 9. Testamentu nebé halo iha Siéna ........................................................................................ 26 10. Admonisaun .................................................................................................................... 27 11. Saudasaun ba Virtude sira .............................................................................................. 30 12. Ksolok nebe lós no perfeitu.............................................................................................. 31GRUPU B: KARTA ............................................................................................................... 33 1. Primeira Karta haruka ba Ema Fiar Nain sira.................................................................. 33 2. Karta Segundu ba Fiar Nain Sira ...................................................................................... 35 3. Karta ba Orden Tomak eh Orasaun ba Maromak Bele Hotu-hotu ................................... 37 4. Karta Primeiru ba Kleru Sira ........................................................................................... 39 5. Karta Segundu ba Kleru sira............................................................................................. 42 6. Karta ba Nai-ulun Povu Nian ............................................................................................ 42 7. Karta Primeiru ba Kustódiu Sira ...................................................................................... 43 8. Karta Segundu ba Kustódiu Sira....................................................................................... 45 9. Karta ba Ministru ida ....................................................................................................... 46 10. Karta ba Frei Leo ............................................................................................................ 48 11. Karta ba Santu António................................................................................................... 50 i

12. Karta ba frei sira iha Fransa ........................................................................................... 52 13. Karta ba Populasaun Sidadi Bolognia ............................................................................. 52 14. Karta ba Santa Klara konaba Jejun ................................................................................ 53 15. Karta ba Dona Jakoba..................................................................................................... 53GRUPU C: ORASAUN, MAMOSEK NO BÉNSAUN ...................................................... 54 1. Orasaun iha Kruz Oin....................................................................................................... 54 2. Esplikasaun Orasaun Ami Aman (IOAA) ......................................................................... 55 3. Saudasaun ba Virjen Santa Maria..................................................................................... 56 4. Mamosek nebé ható iha oras selebrasaun hotu-hotu ......................................................... 57 5. Ofisiu Jezus Nia Sofrimentu .............................................................................................. 58 6. Karta Kiik Ida ba Frei Leo................................................................................................ 60 7. Konvite hodi Hahi Maromak............................................................................................. 62 8. Knananuk Maun Loron-Matan eh Mamosek ba Kriatura Tomak .................................... 64 9. Bénsaun ba Frei Bernardo ................................................................................................ 67 10. Bénsaun ba Madre Klara no nia Freira Sira.................................................................... 68 ii

I. ASUNTU JERÁL1. Fransisku ninia Maneira Haré no Maneira Moris Francesco, moris iha sidade kiik Assis, Italia, iha tinan 1181. Nia aman naran PietroBernardone, negosiante faan hena nebé famozu no susesu iha tempu nebá. Hafoin saikoñesidu nudar segidores Kristu nian, ema hahú koñese Francesco ho naran Saun Fransiskuhusi Assis. Nia mate iha lokraik, 3 Outubru 1226. Nia tempu moris tinan 45 deit. Maibé nialori influénsia boot ba mundu kristianizmu iha tempu nebá, no tó mos mai ita nia tempu. Ohinloron, wainhira Igreja ho laran manas luta fali ba justisa no dame, ema hanoin hikasFransisku nudar ema maklori dame no ema kiak sira nia belun nebé la husik sira mesak.Fransisku, ho ninia espíritu fraternidade (maun alin) nebé bele hakat-liu nasaun, relijiaun nosósiu-ekonómiku hotu nia fronteira, oras ne’e mosu fali iha ita leet, mundu ohin loron nebéema hotu-hotu hakarak tebes moris nudar maun-bin ho alin. Ema kontinua hanoin nia nudarema nebé simu no trata kritura tomak nudar “maun no feton”. Dons ne’e nudar grasa boot idanebé nia simu husi Maromak. Tanba ne’e Santu Pp. Juaun Paulu II, hanoin katak soi dunifoti nia nudar mahein ba ekolojia, meiu ambiente nia moris ( 29 Novembru 1979). Fenómenu sira ne’e ninia razaun fundamentál mak saida? Ka tanba Fransisku nudar emaumanista no ekolojista deit? Afinál, buat nebé nia halo konaba justisa no dame, konabaespíritu maun-alin no ekolojia, nudar naroman ida sai husi ninia relasaun sigredu hoMaromak. Wainhira sei hanesan ema nurak, negosiante riku nia oan nebé iha buat hotu-hotuhodi goza nia moris iha mundu ne’e, ikus mai Maromak kaer Fransisku. Maromak halo niasenti Maromak Ninia domin no Ninia diak, nebé nia valor hakat liu buat furak tomak ihamundu ne’e. Nia deskobre katak, dalan hodi hatan Maromak nia domin mak ne’e tuir JezusKristu. Hanesan wainhira Maromak hatudu Nia domin no Nia diak tomak ba ita ema liu husiJezus Kristu. Nune’e mos, liu husi Jezus Kristu deit: Ita ema bele ba tó Aman Maromak nebéSantu no diak ne’e. Iha Jezus Kristu Ninia akontesimentu sira ne’e hotu halo Fransisku deskobre MaromakNinia mistériu haraik-an no sai kiak tanba ita ema. Liu-liu mistériu inkarnasaun no pregasauniha kruz, hatudu momós ba akontesimentu sira ne’e. Iha sakrifisiu Eukarístika, ita haré NaiMaromak nebé hatun-An loro-loron ho ilas nebé simples tebe-tebes atu iha nebá Nia fóNinia-An tomak ba ita ema. 1

Tuir mai Fransisku deskobre tan katak, atu tuir Jezus Kristu dalan nebé diak liu mak ne’e:Sai kiak no hatun-An hanesan Nia. Modelu konkretu ba dalan ne’e mak Jezus NiniaEvanjellu rasik. Ne’e mak, nia mos husik tiha buat hotu nebé garantia nia moris no hakaraksai ema kiik nebé hakruuk ba ema hotu. Desizaun brani nebé haré nudar buat lakon nian ida,lolós deskobre fali nudar buat libertasaun ida. Nia livre husi laran susar mundu ne’e nian noho laran ksolok tebes hakarak serví Maromak hanesan ema kiak. Nia moris tomak hatada hosinál konversaun beibeik nian, mak ne’e: Fila kotuk hodi haluha tiha mundu no nia-an rasikhodi lao tuir Jezus Kristu nebé kiak no hatun-An, moris kiak iha Belem, prega-tara molik ihakruz iha Kalvariu, no mai moris loro-loron ho ilas nebé kiak no kiik iha Altar leten. Fransiskuhakás-an atu hola ilas lolós hanesan ho Nai no ninia mestri ne’e. Lós, nia halai ho diak nonatón lós ba tó duni fatin nebé nia buka. Tanba ne’e besik ba nia loron moris ikus, nia simuestigmata: Jezus Krusifikadu nia Kanek Lima nebé mosu iha ninia liman rua, ain rua noninia sorin lós. Estigmata nudar karimbu ida legaliza ninia isin lolon hodi sai tomak hanesanho Kristu. Unifikasaun ho Jezus Krusifikadu nebé kiak no hakraik-An ne’e halo Ema Kiak husi Assisne’e atrai no doko mundu hodi buka justisa, dame, no hamoris espíritu maun-alin nodihadomi malu. Vizaun no estilu moris evanjélliku Fransisku nian ne’e hakerek no rezumidu iha ninia obrasira nebé hakerek nudar mata-dalan moris nian ba ema seluk nebé hakarak moris tuir ita NaiJezus Kristu Ninia Evanjellu Santu. Liu husi obra sira ne’e, nia haklaken ba ita ninia mistériurelasaun profundu nian ho Nai nebé determina nia dalan moris tomak. Iha relasaun metinentre Evanjellu nebé nia hakarak moris tuir nudar mata-dalan moris nian hamutuk ho niniaobra hotu. Nia obra sira ne’e, nia konsidera nudar Evanjellu nia isin rasik, nebé Nai hatudu bania nudar mata-dalan moris nian. Tanba ne’e, Fransisku nebé hakarak tebes hanaran-an “emabeik no la eskola boot”, lolós matenek tebe-tebes hodi haré sá mak nia rasik hakerek. Iha niaobra sira hotu nebé nia taka, nia la moe uitoan mos hodi husu atu obra sira nebé nia hakerekne’e labele muda, Regra La iha Bulada (R1) 24: 4; Testamentu (T): 38. Maibé multiplika,habarak no halekar ba ema seluk (2.a Karta ba Fiar nain sira [2KFN], 2.a Redasaun: 88; 1.aKarta ba Kustódiu sira [1KKs]: 9. No nia husu atu obra sira ne’e rai ho diak no halo estudu(Karta ba Orden tomak [KO] 47-48; Karta ba Ministru ida [KM]: 9). No ba sira hotu nebékumpri, halo tuir no halekar buat hotu nebé hakerek ona ne’e, Fransisku la moe uitoan mospromete Maromak Ninia bénsaun ba sira (hr. iha Testa: 40; 2.a KFN: 88; KO: 49; 1.aKarta baKléru sira [1.a KKls]: 15; 2.a KKls: 15; KM: 9; 1.a KKs: 9). Buat sira ne’e hotu nudar sinál 2

lolós katak Fransisku haré nia obra ne’e hotu nudar meiu ida hodi halo no haklaken misaunnebé nia simu husi Maromak rasik.2. Obra nebé Auténtiku Fransisku ninia obra barak namkari iha koleksaun manuskritu antigu sira. No koleksaunbarak mos hatama deit parte kiik balu husi obra sira ne’e. Obra nebé kompletu liu hatama ihakoleksaun manuskritu, nebé ohin loron rai iha biblioteka sidade Assis. Manuskritu ne’ekoñesidu nudar kódise 338, mai husi sékulu XIII. Manuskritu sira ne’e baibain la fóesplikasaun konaba obra ida nia oríjen. Tanba ne’e la fasil atu determina lolós obra nebéauténtiku no lae. Uza kritériu oioin, editór sira tenki peskiza ho kuidadu obra ida niniaautentisidadi. Edisaun kompletu primeiru nebé LUKAS WADDING,1 istoriadór Orden nian halo, lolós“kompletu liu”. Tanba iha edisaun ne’e Wadding halibur buat hotu nebé nia bele hetan ihateistu ida husi edisaun sira ne’e, maski ho siik deit katak liafuan sira ne’e sai duni husiFransisku nia ibun. Tanba ne’e, bazeia ba tradisaun manuskritu antigu, buat barak presizaeditór seluk koriji fali. Iha tinan 1904 mosu edisaun krítiku rua dala ida. Ida mai husi L. LEMMENS OFM,2 idaseluk mai husi H. BOEHMER.3 Edisaun rua ne’e namkari-sai ba fatin barak, no tradus ihalíngua oioin. Maibé la kleur hamosu mos krítika barak. Asuntu nebé ható iha krítika sira ne’eliu-liu konaba sasukat nebé uza hodi determina obra ida ne’e orijinál ka la orijinál. Problemane’e aumenta boot tanba liafuan “orijinál” ne’e mos ladún klaru. Karik orijinál katakFransisku rasik hakerek, la uza hanoin, konseillu ruma husi ema seluk. Karik hanesan ne’e,Fransisku nia obra kuaze la iha ida mak orijinál. Tanba Fransisku rasik dehan, nia uza freisira seluk nia ajuda no sira nia Konseillu. Asuntu ne’e presiza haklaru ho fó atensaun hodihaketak entre orijinál nebé signifika auténtiku no ida nebé signifika orijinál duni. Obra idaauténtiku kuandu nia mai tebes husi ema ida, maski ema ne’e uza ema seluk nia tulun no niamatéria hodi produs obra ne’e. Maibé obra nebé hanaran orijinál se obra ne’e tomak ema ne’erasik mak hakerek, la iha buat ida mak impresta husi ema seluk. Obra nebé tenki hatama mosnudar Fransisku ninia obra nebé orijinál mak obra hotu nebé auténtiku, maski la orijinál.1 L. WADDING, Beati Patris Opuscula, Antwerpen 1623.2 L. LEMMENS, Opuscula Sancti Patris Francisci Assisiensis, (= Bibliotheca Franciscana Ascetica Medii Aevi I), Quarachi 1904.3 H. BOEHMER, Analekten zur Geschichte de Franciscus von Assisi, Tuebingen 1904. 3

K. ESSER analiza obra ida-idak atu determina fali ida nebé mak auténtiku no ida nebé maklae. Nia uza kriterium eksternál (testemuña husi manuskritu oioin no biografia), no moskriterium internál (analiza teistu ne’e rasik). Seluk husi ne’e, nia matenek nudar istoriadórmos útil duni. Tanba obra ida auténtiku ka lae bele hatene husi nia relasaun ho akontesimentuistóriku sira nebé nudar situasaun moris fatin husi obra ida, tó nia hetan sentidu. Husi esforsunebé badinas no kuidadozu ne’e, nia hametin fali obra sira nebé auténtiku, nebé nia haliburiha edisaun krítiku ida hanesan temi ona iha leten. Bazeia ba peskiza foun ne’e nia rezultadu, presiza haré fila fali obra hotu nebé iha livruTestamentu Saun Fransisku husi Assis nebé hatama iha parte “Aneksu” tanba dúvida ho niaautentisidadi. Orasaun iha momentu halo konversaun no Adaptasaun Orasaun Ami Amantenki hatama iha rejistu obra auténtiku. Maibé Orasaun Karidade (Absórbeat) labele hatamatanba laos auténtiku. Nune’e mos Orasaun Husu Dame (“Nai, halo hau maklori dame”)labele hatama tan tanba orasaun ne’e mai husi tinan sira nebé besik Funu Primeiru Mundialnian. Esplikasaun kontinua konaba obra ida-idak ninia autentisidadi sei fó iha introdusaun baobra ida-idak.3. Oinsa Fransisku nia obra ne’e akontese Fransisku simu formasaun baze iha eskola parókia nian nebé besik ho Igreja Saun George.Eskola ne’e nia kuríkulu mak língua Latina no relijiaun. Tanba ne’e nia bele lé no hakerek.Maibé husi obra hotu nebé nia hakerek ho nia liman rasik mak Bénsaun ba Frei Leo (BL),Mamosek ba Maromak (MM) no Karta ba Frei Leo (KL), hatudu katak hakerek laos buatservisu fasil ida ba nia. Hanesan hatete ona iha króniku, Frei Thomas husi Eccleston, línguaLatina nebé Fransisku uza barak sala no dala barak nia kahur hamutuk ho dialetu lokál. Tanba difikuldade sira nebá, entaun parte boot balu husi nia obra sira frei balu nebématenek liu mak hakerek hela.4 Nia testamentu, purizemplu, ema seluk mak hakerek, hanesanTómas Celano hatete. Nune’e mos Primeira Regra, Regra La iha Bulada (R1) laos nia makhakerek rasik. Maibé nia “haruka hakerek”, hanesan nia hatete rasik iha T:15. Husi testemuñasira ne’e no sira seluk tan, klaru ona katak obra barak frei seluk ajuda nia hakerek nudarsekretaris. Iha obra sira balu, purizemplu R1, hetan sitasaun barak husi bíblia santa.4 2Cel 163: Nia haruka hakerek nudar orden jerál katak, teologu hotu no sira nebé ható Maromak Ninia lia fuan ba ita, ita tenki respeitu no hakruuk ba sira tanba sira mak prepara espíritu o oris a ita. Komp. T: 13. 4

Entretantu, tuir Jordaun Giano, Fransisku hetan tulun husi Caesario husi Speyer, frei ida nebéhatene konaba bíblia (biblista) Parese sekretaris ne’e mos laos ema nebé sempre hanesan, no sira nia konseillu iha línguaLatina mos sempre la iha nivel hanesan. Buat sira ne’e sai realidade, katak língua Latina ihadokumentu orijinál husi obra barak mak hakerek ho nia estilu keta-ketak. Iha obra, liu-liuautobiografia, nebé kontein erru barak iha parte língua. Obra seluk, liu-liu Segunda Regra noKO, tantu nia gramátika no nia terminolojia ho nia estilu linguajen mos hakerek ho furak. Tanba ne’e iha razaun nebé sufisiente atu siik katak, Fransisku dita ninia obra hotu ihalíngua nebé baibain uza iha tempu nebá, nebé besik liu ba língua Latina duke língua Italiamoderna. Nia sekretaris hakerek kedas liafuan sira nebé Fransisku dita ba língua Latina, nebéuza nudar língua literatura no hakerek iha tempu nebá. Maneira hakerek fali nebé simplesne’e bele esplika klaru husi faktus. Katak iha gramátika barak no estilu linguajen nebé ladúntasak, nune’e mos kahur ho estilu dialetu lokál, hanesan ita hetan liu-liu iha KM ho T.4. Kronolojia husi Fransisku ninia Obra Buka hatene bainhira obra ida hakerek nudar buat importante, maibé laos fasil. Kronolojianebé kategóriku laos deit presiza atu defini lolós istória, maibé mos hodi hatene kresimentuFransisku ninia vizaun. Nia la iha hanoin nebé metin konaba problema ida. Izemplu niniahanoin konaba fidelidadi. Iha R1 Kap. 4 no Kap.5 ho R2 Kap. 10 nia koalia mamar. Frei kiiksira la obrigatóriu atu hakruuk ka fiel ba superior karik sira haruka halo buat sira nebékontráriu ho maneira moris no ho klamar nia salvasaun ou konsiénsia. Maibé, se mak tenkihametin, desidi katak orden, nia lia-haruka ida kontráriu ho maneira moris no klamar niasalvasaun? Parese fó fiar ba frei ida-ida (subordinadu) atu desidi rasik. Maneira ida ne’e diak,maibé mos fó biban, kria fatin-mamuk boot ida atu halo fali frei ida la fiel. Fransisku pareseiha esperiénsia hetan frei sira uza-sala liberdadi ida ne’e. Tanba ne’e iha ninia Testamentu(vv. 27-33) nia sai tós liu hodi eziji fidelidade (moris tuir) nebé la iha rohan. Ida ne’e nudarizemplu katak, Fransisku nia kresimentu hanoin konaba problema ida bele buka tuir se obraida nia kronolojia ita hatene. Triste katak orasaun no dokumentu espirituál barak seidauk bele hamtin tempu kompoinnian. Husi peskiza péritu sira tó ohin loron, hetan deit rezultadu nebé ami ható iha deskrisaunjerál ne’e. Tuir mai, determinasaun tempu hakerek ba kada obra, sei fó hatene iha obra ida-idak nia introdusaun. 5

1205/1206 Orasaun iha Kruz Oin1210-1221 Regra La iha Bulada1212 (inísiu 1213?) Regra Moris nian ba Santa Klara1217/18-1221 Regra Moris nian ba eremitériu siraAntes Pentekoste 1219 Karta ba Kléru sira (forma nebé tuan liu)Antes Pentekoste 1218- Karta ba Ministru idaPentekoste 1221Depois Marsu 1220 Karta ba Orden tomakKarik depois Pentekoste Karta ba Kléru siraDepois Marsu 1220 (forma ka edisaun ikus) Karta ba Governante Povu nianDepois Marsu 1220 Karta ba Kustódiu sira (I & II)Depois Marsu 1220 Dokumentu pedasuk barak husi Regra La iha Bulada1221-1223 sira seluk1221 (Antes Naatal) Karta ba Sidadaun Sidade Bolognia1223 (29 Novembru) Regra Moris nebé hametin ho buladaInísiu 1224 Karta ba Santu AntóniuMédiu ka Setembru Bénsaun ba Frei Leo noIkus 1224 Knananuk hahi nian ba Maromak Leten Ás ba1225 (médiu)-1226 Knananuk Maun Loron-Matan no (inísiu) Knananuk Fransisku nian hodi hametin Feto Kiak Sira nia laran iha Saun DamiaunAbril/Maiu 1226 Testamentu nebé halo iha SiénaSetembru ikus- Testamentu Saun Fransisku, no Liafuan IkusOutubru inísiu 1226 ba Santa Klara 6

28 Setembru- 1 Outubru Karta ba Dona Jakoba1226Semana antes 3 Outubru Bénsaun ba Frei Bernardu, no Bénsaun ba1226 Madre Klara no nia freira SiraMaizumenus obra sira temi iha leten bele iha ona indikasaun ba nia kronolojia, maski sei jerálliu no ladún klaru. Obra sira nebé seidauk bele hatene lolós konaba tempu hakerek nian ne’e-mak: Admonisaun Saudasaun ba Virtudes sira Ksolok nebé lós no perfeitu Karta ba Ema Fiar Nain sira Karta ba Frei Leo Karta ba Frei sira iha Fransa Karta ba Santa Klara konaba Jejun Paráfraze (Esplikasaun) Orasaun Ami Aman Saudasaun ba Virjen Santa Maria Knananuk hahi nian ba Oras Kanónika hotu Ofísiu konaba Jezus nia Terus Husu atu Hahi Maromak5. Klasifikasaun Fransisku nia Obra sira Diak tebe-tebes se Fransisku ninia obra sira bele aruma no klasifika tuir medida klaru ida,bele tuir konteúdu ka tuir forma tempu hakerek nian, maibé la fasil atu halo. Atu tuir tempuka kronolojia iha difikuldade boot. Tanba hanesan temi ona iha leten, katak obra barak labeledefini nia tempu. Se klasifika tuir konteúdu no obra nia karákter mos labele tuir ho diak.Tanba orasaun no knananuk hahi nian, tama mos iha R1 ho KO. Iha edisaun (hr. BOEHMER) balu tuir deit forma nebé iha koleksaun manuskritu As (Kódise338) hahú husi Regra La iha Bulada tó Testamentu tuir forma kronolojia, maibé hafoin idane’e forma ne’e labele tahan tan. Edisaun ESSER buka dalan netrál ida hodi tau títulu sira tuiralfábetu. Asuntu kronolojia sei debate diak liu tan iha kada obra. Atu iha uzu prátiku nian,forma tuir alfábetu la ajuda barak. 7

Bazeia ba hanoin nebé prátiku, katak fasil liu atu uza, ami klasifika obra sira ne’e ihakategoria tolu: I. Regra konaba Moris nian II. Karta sira III. Orasaun, knananuk hahi nian, no bénsaun Kategoria tolu ne’e bazeia deit tuir forma no karaktéristika jerál obra ida nian. Ida ne’emos laposível atu haketak ho klaru, tanba iha “regra moris nian” iha mos orasaun noknananuk, no iha “karta sira” iha mos regra moris nian no orasaun. Tuir forma kada grupu mos la tuir deit sistema uniforme ida. Karik hatene tempu hakereknian entaun bele forma tuir kronolojia. Ou bele mos organiza tuir ida-dak nia karákter no niakualidade. Izemplu “testamentu” rua nebé tau besik malu. Maibé “testamentu” nebé narukkoloka uluk tanba haré ba nia kualidade. Ou iha grupu “orasaun, knananuk no bénsaun”,koloka uluk Esplikasaun Orasaun Ami Aman (IOAA) hafoin tuir Saudasaun ba Virjen SantaMaria - SVSM. Iha parte ikus husi kada grupu hatama “Obra dita” (liafuan sira nebé sai husiFransisku nia ibun), ne’e mak obra nebé hatene deit nia konteúdu husi fontes relatóriu oioin,maibé obra ne’e rasik la rai.6. “Obra Dita” Obra auténtiku barak la rai. No barak lakon tanba aat tuir tempu. Iha Fransisku niniabiografia hotu no dokumentu eskrita seluk bele buka tuir hodi hetan fali obra sira nebé lakon.Izemplu, Tómas Celano, koalia uitoan konaba Fransisku ninia karta hotu nebé nia haruka baKardeal Hugolino (1 Cel 100). Maibé ohin loron la rai no la hatene mos nia konteúdu. Nune’emos Santa Klara, iha ninia testamentu (34), fó impresaun katak Fransisku hakerek barak bania no ba nia freira sira duke informasaun sira nebé ohin loron ita hatene. Nune’e mosFransisku haruka hakerek (T:15) ba Papa Inosénsiu III atu husu nia aprovasaun, lia-kotun(1209/1210). Proto-regula (hanesan baibain ema temi) ne’e lakon, maski nia konteúduhatama no hatali duni iha regra moris nian nebé ikus mai dezenvolve ka haburas tan. Iha buka tuir ne’e, husi dokumentu sira nebé temi iha leten, iha obra nebé esplika niakonteúdu ho sufisiente klaru, maibé iha deit ” konseitu” ka “rezumu”. Tanba ne’e, embora niaforma eskrita ne’e la rai, bele hatene ninia konteúdu no bele fiar, tanba ható ho maneira nebébele fiar. Obra sira hanesan ne’e halibur ketak iha edisaun ESSER no hanaran “operadictata” (obra dita). Dokumentu sira nebé tama iha grupu ne’e mak: 8

 Testamentu nebé halo iha Siéna  Ksolok nebé jenuinu no perfeitu  Karta ba Frei Sira iha Fransa  Karta ba Sidadaun iha Sidade Bolognia  Karta ba Santa Klara konaba Jejun  Karta ba Dona Jakoba  Bénsaun ba Frei Bernardu  Bénsaun ba Madre Klara no ninia Freira Sira. Nudar “konseitu”, obra sira ne’e bele hatama iha koleksaun obra auténtika Fransisku nian.Maibé tenki konsiente nafatin, katak obra dita ne’e nia isin deit mak auténtiku. Maibé konabaforma eskrita tomak nebé Fransisku dita hafoin elabora tuir, la iha ema ida hatene. Iha teistu tradusaun ne’e, “obra dita” la halibur ketak, maibé hatama ba grupu tolu, tuirida-idak nia karakteríska. Informasaun tuir mai konaba obra dita, sei fó iha introdusaun tuirobra ida-idak nian. 9

II. OBRA IDA-IDAKGRUPU A: REGRA MORIS NIAN1. Regra La iha Bulada (R1) Hanaran “la iha bulada” tanba regra ne’e la aprova ho karta aprovasaun (bulada) husiparte nai-ulun Igreja nian. Nia estatu sei hanesan add experimentum (sei koko) deit. Lahanesan ho regra definitivu nebé aprovadu duni ho “bulada”. Regra La iha Bulada dala barak hanaran: “ Regra Primeiru (R1)” iha edisaun sira da’ uluknian. Maibé buat ne’e ladún lós. Tanba regra “ primeiru” mak dokumentu badak liu nebéhakerek iha tinan 1209/1210. Nia isin, tuir Fransisku rasik nia testemuña no hakerek iha niniabiografia nebé tuan liu,5 nebé hasai deit liafuan lubuk-balu husi bíblia santa no instrusaunbalu ba moris hamutuk nian. Maibé tuir lolós, R1 ne’e kompostu husi kapítulu 24,dokumentu ida nebé naruk tebe-tebes. Autentisidadi R1 nia autentisidadi la iha ema ida bele laran-rua (dúvida). Teistu ne’e sita ona iha obraantiga oioin, entre sira ida mak iha Ângelo Clareno nia obra. Nune’e mos tradisaunmanuskritu antigu hotu garantia buat ne’e. Estrutura R1 la estruturadu ho diak nudar dokumentu jurídiku ida. Nia ligasaun ladún forte. Parteimportante barak nebé uluk kedas hamrik mesak no ikus mai aumenta fali deit ba dokumentusira nebé iha tiha ona. Buat ida ne’e parese, purizemplu, iha komesu Kap. 4 nebé hahú hoformulasaun “Hodi Nai Nia Naran.” Língua harohan ne’e baibain hodi hahú, komesudokumentu ida, hanesan mosu mos iha lia-komesu R1 ne’e rasik. Ida ne’e hatudu katak, antesne’e Kap. 4 hamrik mesak. No mos Kap. 23, nebé orasaun hahi no agradesimentu nian, nebéklaru laos parte ida husi regra ne’e. Parte ne’e, hamutuk ho Kap. 14, karik antes ne’e hamrikmesak, no foin aumenta ikus ba teistu nebé iha tiha ona.5 Hr. T:15 no 1Cel 32 10

Kada parte nia prosesu hakerek karik akontese hanesan tuir mai ne’e. Frei sira iha hakaran,mehi ida nebé nudar sira nia programa fundamentál moris nian. Programa fundamentál ne’ela seluk mak tuir Jezus Kristu nebé kiik no kiak, hanesan ho Evanjellu Santu. Programafundamentál ne’e sira hatama ona iha regra moris nian husi tinan 1209/1210. Maibé programanebé simples tebe-tebes no badak ne’e sira labele uza imediatu hodi sai nudar banati,instrusaun atu hatan sasadik, dezafiu husi situasaun konkretu nebé sira hasoru, wainhira sirahahú hatama-an ona iha situasaun oioin moris nian hodi serví no servisu. Oinsa bele realizaprograma fundamentál ne’e iha situasaun moris no servisu nebé real? Problema sira ne’e seidiskuti no buka nia solusaun, liu-liu iha biban sira halibur hamutuk hodi reflete fali sira niamoris, hanesan iha Kapítulu Pentekoste. Fransisku nebé kontinua tuir nia frei sira nia pasumoris nian, hakás-an hamanas sira nia moris ho fó konseillu, lia-diak no bolu atensaun ihabiban halibur hamutuk ne’e nian. Konseillu sira ne’e dala barak aumenta ba matéria sira nebéiha tiha ona. Foin iha tinan 1221, iha Kapítulu Pentekoste, matéria sira ne’e organiza noaruma fali hotu sai R1 nebé ohin loron uza. Tanba ne’e, atu hatene nia diak liu, lolós ita tenkihatene istória husi parte ida-idak nian, hanesan: tempu knaar-hakerek nian, situasaunkonkretu wainhira ható regra ne’e no seluk-seluk tan. Maibé, triste uitoan katak buat sira ne’elaos fasil. Tanba iha buat barak nebé sei bele siik deit. Tempu hakerek Husi buat sira nebé hatete ona iha leten, lolós katak, R1 tomak la hakerek iha tempu nebéhanesan. Diresaun no ordenamentu matéria tomak definitivamente halo iha KapítuluPentekoste 1221, maibé kada parte, ida-idak moris entre 1210 no 1221, nebé lori tinan sanoluresin. Kada parte hakerek iha tinan saida, susar atu determina Valor Dokumentu ne’e iha ninia valor espesiál ba istória movimentu fransiskanu nian. Ordennurak nebé hakarak halao ninia moris kiak no kiik hodi tuir Kristu, hakarak realiza ninia mehisira ne’e iha dalan moris nian nebé konkretu. Kada dezafiu nudar biban ida atu hetan sintezefoun entre mehi no realidade konkretu. R1 nudar formulasaun husi sira nia reflesaun konabamoris. Tanba ne’e, iha dokumentu ne’e nia laran bele senti medida istória orden nia komesu,ho problema oioin, no sasadik nebé nia hasoru, no esforsu nebé nia foti hodi hatan buat sirane’e hotu hanesan ho programa fundamentál nebé sira hakarak halao. Dokumentu ne’e mos 11

fó sai konaba Fransisku ninia hanoin no ninia intensaun sira, nebé tuir lolós sai klaru liu ihasituasaun oioin nia leet.6 Nia valor espirituál importante liu tan. Fransisku nia sensu relijiozu nebé klean hatótomak iha dokumentu ne’e nia laran, liu-liu iha Kap.7; 9; 10; 17 no iha Kap.22 ho 23 tomak.Hamoris fiar nebé klean ba Maromak nebé diak nebé Ás liu no buat diak hotu-hotu nia hun(Kap.17), nebé Kbiit Nain, Santu Tebe-tebes no Ás liu tebes (Kap.23) nakseko iha moriskiak-kiik nebé nia hili-tuir. Maneira moris ne’e nia espresa iha forma oioin, tantu atitudekonaba husik tiha buat hotu tuir Kristu (Kap. 1 no 2) tantu konversaun nebé klean mai husifuan-laran hodi moris tuir Maromak Ninia Espíritu hodi hases dadaun isin nia hakaran tomak(Kap. 5; 10; 17; 21; 22). Nune’e mos, serví-nain (superior) ida tenki hatudu ninia moriskiak-kiik nebé hanesan. Hanaran nia ministru (= serví nain) tanba nia servisu hodi serví freisira no koidadu sira nia klamar (Kap. 4; 6). Frei sira mos tenki hamoris espíritu nebé hanesan,ho serví malu no fiel-hakruuk ba malu la ho obriga (voluntáriu), iha domin nebé kmós (Kap.5), labele laran-susar, la hakmatek no laran-nakali tanba frei seluk nia pekadu no niaizemplu aat (Kap. 5), no serví frei nebé moras ho kuidadu (Kap.10). Tanba ne’e, frei sirahotu, tantu serví-nain tantu lae, hotu-hotu tenki bolu balu “ Irmaun minores ka maun kiik”deit (Kap. 6). Sira nia maneira moris ne’e tuir mai tenki hatudu iha jeneru servisu nebé sirahili no maneira servisu, atu nune’e hanesan nafatin ho sira nia estátutu (identidadi) nudar“Irmaun minores” (Kap.7). Kolen servisu nian, bandu atu labele simu osan, lisensa husuizmola (se kolen servisu nian la natón atu moris) ida ne’e mos nudar espresaun konkretamaneira moris irmaun minores nian (Kap. 7; 8; 9). Hela fatin nebé sira uza tenki simples nonakloke ba ema hotu, ba inimigu, ba naok-ten, no sira labele haksesuk-malu ho ema seluktanba hakarak defende sira ninia direitu tanba fatin ida (Kap. 8). Diak liu ba sira mak hakarakliu dame no moris iha dame laran, tantu iha sira leet rasik (Kap. 11) tantu iha ema musulmanusira ka iha ema ateu sira nia leet (Kap. 16). Moris kiak-kiik, nudar maneira tuir Kristu nebé kiak no hakraik-An (Kap. 9), defini homakás tebe-tebes iha Primeira Regra ne’e, iha dimensaun moris tomak. Iha Maromak no emania oin, frei sira tenki hatudu sira nia maneira moris tomak, katak sira nudar “atan sira nebé laiha folin” (Kap. 11: 3; Luk 17: 10), ema “sorti laek no sala nain” (R1 23: 5). Nudar ema nebékiak, sala nain no atan nebé la fólin, sira presiza husu ema santu hotu nia tulun, ema hotu6 Relasaun entre R1 ho hahuuk kresimentu orden nian no akontesimentu importanti oioin iha Igreja nebé D. E. FLOOD halo analiza ho klean iha R1, iha ninia livru Die Regula non bullata der Minderbruder (Franziskanische Forschungen, Heft 19), Werl 1967. 12

nebé moris no kriatura lalehan tomak nian atu tulun sira metin iha fiar no iha konversaun(Kap. 23). Tanba ne’e, moris kiak nudar espresaun fiar nian iha Maromak oin nebé tenki hatudu mosiha hahalok ba ema tomak, iha situasaun moris hotu-hotu.2. Parte sira seluk husi Regra La iha Bulada Iha eskrita balu nebé tuan liu, dala barak hetan sitasaun husi Fransisku ninia regra ida,nebé la hetan iha teistu R1 nebé ohin loron iha. Teistu pedasuk sira ne’e barak liu halibur ihaManuskritu Wo (Biblioteka Katedral Worcester nian, Sékulu XIV). Série seluk fali, nebé baluliterálmente hanesan ho Manuskritu Wo, hetan iha “Hugo Digne ninia Esplikasaun konabaRegra”, nebé hakerek entre 1245 no 1255. Iha mos “ Fransisku ninia Biografia MorisSegundu” nebé Tómas Celano hakerek (2 Cel), hetan sitasaun balu, nebé besik lós ho sitasaunsira nebé hetan iha Wo no Hugo Digne nian. Teistu Manuskritu Wo barak aat tanba bokon, liu-liu liña primeiru sira iha Manuskritune’e kona hotu, hela deit liafuan ida ka rua no letra balu mak sei bele lee hetan. Falta selukhanesan hakerek sala, bele mos sala tanba muda ninia signifikadu no labele hadia fali ho lós.Buat tolu nebé hatudu iha teistu ne’e la kompletu, hanesan hetan iha Manuskritu Wo nebédala barak iha indikasaun: no seluk-seluk tan tó ba, iha kraik ne’e . Buat ida ne’e hatudukatak, ema nebé hakerek fali teistu ne’e uza teistu izemplu nian nudar mata-dalan deit,nune’e mos nia hakerek fali la ho kompletu, la iha ninia kontinuasaun. Triste uitoan, katakteistu izemplu ne’e la hetan fali, maibé husi parte ka pedasuk nebé iha, mós lós katak ne’elaos R1 nebé ohin loron ita iha. Sitasaun ne’e hotu nudar testemuña, katak Fransisku ninia regra sira ne’e liu ona husi fazekresimentu oioin, antes Papa Honório III aprova, hametin. Kresimentu ne’e mos nakait ba atitude liberdade pesoál no organizasaun ka serví-nain(superior) ninia kompeténsia. Husi komparasaun teistu oioin ba Wo no Hugo ho R1, hakree,aparese, katak teistu Hugo no Wo jurídikamente metin liu no besik liu ba regra definitivunian. Purizemplu kompara ho R1. 8:13 ho Parte R1. 2:14; iha ida uluk hanaran “iha fatin ida”,iha teistu da’rua nian aumenta “ ka tanba buat seluk”. Nune’e mos, R1. 7:6 ho Parte R1. 2:12;nebé da’uluk hatete, kada frei diak liu halao nafatin keda no servisu nebé nia iha hanesan“wainhira nia hetan bolu”; tuir mai aumenta dehan, “ ho ministru nia aprovasaun”. Omíliakonaba “konvite no hahi”, R1. 21:1 hatete: frei sira hotu, “ bainhira deit sira hakarak” bele 13

haklaken, maibé Parte R1. 2:58 aumenta “ ho nia ministru ninia lisensa”. Ho buat sira ne’ehotu espíritu liberdade nebé sunu-hamanas fraternidadi iha prinsípiu, hamenus makás, nokompeténsia serví-nain ninia funsaun sai boot liu.3. Regra nebé hametin ho Bulada (R2) Hafoin hakat tiha tempu “ad experimentum” nebé kleur (desde 1209/1210), ikus maiFransisku ninia regra hetan forma definitivu nebé hametin ho bulada (= karta ofisiál husiSanta Sé, Vatikanu) nebé hanaran Solet annuere husi Pp. Honório III, iha 29 Novembru1223. Regra definitivu (R2) ne’e iha Kap. 12, no regra ne’e tomak badak liu fali R1. Autentisidadi Fransisku rasik hatete iha ninia testamentu (T:39), Nai Maromak fó tulun ba nia “ atuhatete no hakerek Regra” ne’e ho simples no kmós. Husi konteistu ne’e klaru lós katak, buatnebé nia hakarak hatete la seluk mak R1. Nebé nia fiar katak, nia rasik mak hakerek R1 ne’e,ho Nai Maromak nia tulun. Iha R1 rasik hatudu substansia sira nebé reforsa buat ne’e. Ideia sira ne’e klaru lós nudarFransisku nian. Dala barak uza liafuan “hau” no kumprimentu sira nebé ható direta ba freisira ( hr. Kap 2: 17; 3: 10; 4: 1; 6: 4; 9: 3; 10: 3.7; 11: 1; 12: 3.4) reforsa buat ne’e. Maneirakoalia ne’e hanesan lós ho liafuan sira nebé hetan iha nia testamentu, obra nebé auténtiku liu.Substánsia seluk nebé iha mak regulamentu jurídiku sira nebé la makás. Karik ministru sirano empregadu Kuria Romana mak hakerek, parte jurídiku sei klareza no nia formulasaunklaru tebes, atu bele hatau, evita sala. Maibé ho ne’e la nega, katak kada artigu hatudu ba liman seluk nebé fó tulun duni ( karikmak 2: 4; 3: 1-9; 7: 1-3; 9: 1-3). Liafuan barak adapta ho Igreja nia lei nebé vigora iha tempunebá. Maibé klaru lós katak, respeita nafatin ema santu ne’e nia hakarak (liu-liu iha 3: 5-9 no7: 1-3). Tanba ho ida ne’e mak ita bele hanoin katak iha duni ema matenek sira nia ajuda,hanesan Kardeal Hugolino. Nudar Pp. Gregorio IX, nia hatete iha Bulla Quo Elongati(Setembru 23, 1230), katak nia ajuda halo Fransisku nia Regra no hetan aprovasaun husiSanta Sé. Nia fó ajuda ne’e wainhira nia sei hanesan kardeal satan-nain, protetór orden nian.Bele mos hanoin katak, Fransisku uza ministru no frei sira seluk nia ajuda, nebé konsideranudar fonte sira nebé iha kompeténsia lejislativu (hr KM 22). Péritu sira ne’e nia ajuda liu-liubele haré iha forma fízika ne’e: estrutura fraze língua Latina nebé sulin, la iha sala, 14

formulasaun jurídiku nebé organizadu ho klaru no adapta ho lei nebé vigora. Nebé, husi parteida ne’e klaru katak, R2 laos Fransisku nia obra mesak. Maski nune’e nia hatete nafatinkatak, nia mak hakerek Regra ne’e, tanba Nai Maromak nia tulun. Bele senti iha ne’ekonseitu ida nebé konkretu tebes konaba Nai Maromak nia tulun. Tuir Fransisku, NaiMaromak nia tulun nebé konkretu tebe-tebes ne’e, ható liu husi ema hotu nia tulun nebé besiknia. Estrutura Kap. I koalia konaba sintezis moris relijiozu frades minores nian, ne’e mak: moris tuirEvanjellu Santu. Kap. 2 tó Kap. 3: 9 koalia konaba simu membru, roupa relijioza nian, ofisiudiária no jejun. Buat prinsipál sira ne’e koalia tuir estrutura nebé hanesan iha R1 (Kap. 2 noKap. 3) no iha Testamentu. Buat prinsipál sira ne’e nia defende nafatin ho metin, maskiadapta ho esperiénsia moris no ho Igreja nia lei nebé vigora. Hafoin nia ható tiha buat fundamentál ne’e, Fransisku nudar aman espirituál ida, nia tuirnia frei sira nebé “lao ba mundu” (3: 10). Nia husu, konvida sira atu iha kada situasaun, atumoris tuir Evanjellu Santu. Tanba ne’e nia ható konvite ho bandu nebé hanesan ho situasaunkonkreta oioin, hanesan ho fatin frei sira hela ba. Kap. 8 nia hahú ho série lei foun ida nebéliga ho organizasaun fraternidadi nian. Hafoin ne’e nia fila lalais fó konseillu no lia-siak bafrei sira nebé lao iha mundu hodi haklake Maromak nia reinu, tó fronteira hotu nebé dook,ne’e mak: ba ema musulmanu sira nia leet no ema sira nebé la hatene Maromak. Iha Kap. 12ikus, nia repete fali ho badak frades minores sira ninia maneira moris, nebé nia hatete tiha onaiha Ksp. 1. Ideia moris no maneira hanoin nebé ható iha estrutura ne’e, ho klaru hatudu tan dala idakatak, R1 ne’e Fransisku ninia obra. Servisu hamutuk ho ema seluk laos atu intervein falininia mehi sira konaba prinsípiu moris nian nebé nia fakar tomak iha ninia Regra. Tempu hakerek Teistu R2 lolós hakerek hotu iha 29 Novembru 1223, hanesan hatete iha Bulla Soletannuere. Data ne’e kategóriku duni tanba teistu orijinál bulada ne’e lori tomak teistu R1 nian, 15

nebé sei salva-guarda hela nudar relíkia nebé folin-boot iha Sacro Convento iha Assis no ihaarkivu Santa Sé nian. Valor Regra ne’e liu-liu hanesan valor espirituál nebe nudar fatuk aliserse ba moris minoresnian. Valor espirituál sira nebé nudar fatuk aliserse ne’e mak:1) Moris tuir espíritu Evanjellu nian. Asuntu ne’e ható iha fraze primeiru (1:1) no iha fraze ikus liu (12:4). Fraze rua ne’e nudar rin rua nebé habit metin Regra tomak. Frei sira nia profisaun nudar promesa atu halo tuir ita Nai Jezus Kristu nia Evanjellu Santu. Regra ne’e mos nudar mata-dalan konkretu ba estilu moris tuir Evanjellu.2) Baze segundu ba moris minores nian mak unidadi ho Igreja, nebé mos ho klaru afirma iha kapítulu primeiru no ikus iha R2 ne’e. Frades minores sira nia moris, alein tenki sadere ba maneira moris evanjéliku, tenki mos kesi bebeik ho Igreja nia moris tanba obediénsia nebé fiel. Asuntu sira nebé fó iha ne’e nudar indikasaun jerál deit. Tanba ne’e iha fatin nakloke ba orden atu adapta nia moris ho koñesimentu no kresimentu Igreja nia moris, tantu espirituál (klamar) no isin (estrutura).3) Frades minores nia moris nudar moris evanjéliku hamutuk ho Igreja hakonu ona tuir Nai Jezus Kristu ninia moris nebé kiak no hakraik-An. Tanba ne’e dalan moris ida ne’e hatudu lolós iha minoridade (kiik) no fraternidade (maun-alin) nebé hetan abut iha fraternidadi evanjéliku, nebé bele garante no fó espíritu moris kiak no haraik-an nian. Moris hanesan ne’e, ba frades minores sira, nudar realizasaun reinu Maromak nian (Kap. 4).4) Tanba hakarak realiza Maromak nia rinu, ne’e duni R2 eziji espíritu nebé hakruuk ba Maromak ninia liberdadi tomak. Tenki garante duni Maromak ninia liberdadi atu intervein kedas frei sira nia moris. Sira nia moris loro-loron tenki tau iha Maromak nia soberania. Tanba sira ne’e “Maromak nia atan”, nebé la livre atu moris no halo-an tuir sira nia hakarak rasik. Frades minores nia-An nudar “Maromak nia atan”, eziji tebes sentidu responsabilidadi nebé nakonu atu loro-loron buka no halo tuir Maromak nia hakaran ka Nia reinu nia ezijénsia. Nia liberdadi uza iha momentu hodi serví Maromak, atu sira livre duni nudar Maromak nia oan. Fransisku hatudu buat sira ne’e dala barak uza espresaun simples sira hanesan: “Nudar Maromak fó tiha ona naroman”, “Maromak ninia naroman”, “ho Maromak nia bénsaun” (no laran metin katak Maromak simu), “tuir Maromak”, “hodi Nai Maromak nia naran”. 16

5) Realizasaun Maromak nia reinu iha fraternidadi frades minores nian bele akontese bainhira isin nia hakarak - hanesan: egoismu, loko-an, foti-oin nebé la vale, laran moras, kanten, fuan malirin, ulun tós - tenki fokit sai no troka ho Nai Maromak nia Espíritu. Ho liafuan seluk: karik frei sira sai “maun espirituál” halao konversaun loro-loron hodi moris la iha riku-soin, katak: loro-loron fila kotuk ba mundu no hasae-an tomak ba Maromak deit. Alein valor espirituál, R2 mos iha valor jurídiku nebé kesi makás: promete hodi selu basira nebé halao nia no ameasa fó kastigu ba sira nebé la fiel halo tuir nia. Valor jurídiku saiklaru tuir realidi, katak iha momentu frades minores ida pronunsia nia votu, nia halo onajuramentu hodi moris tuir Regra ne’e. Ne’e duni R2 nudar mata-dalan konkretu hodikumpriende tomak Evanjellu no sai nudar modelu, referensia atu loro-loron kontrola niamoris, hodi husu ba nia-an: sei fiel ba moris nebe nia hili no nia vokasaun ka lae. Iha T: 36,Fransisku husu, atu frei sira lori nafatin no lee Regra ne’e ho Testamentu, tanba ida ne’e maknia juramentu nia isin .4. Regra ba sira nebe Moris iha Eremitériu Obra kiik ne’e nia títulu iha manuskritu hotu la hanesan. Kontráriu, iha dokumentu balula fó títulu. Maski nune’e iha mos balu temi nia nudar “regula” (= regra moris nian). Maibéiha tradusaun iha língua moderna barak, sira evita liafuan “regra” ba dokumentu ne’e. Asuntune’e hamosu problema relasaun entre Regra Eremitériu (RE) ne’e ho frei minores sira niaRegra rua nebé iha. Balu haré dokumentu ne’e nudar Regra nia pedasuk balu (P. SABATIER).Iha seluk, haré nia nudar planu ida ka aneksu ba Regra orden nian (W. GOETZ). Karik diak liuharé dokumentu ne’e nudar “aneksu” ka hanesan “estatutu espesiál” ida. Frades minores sirahakuak moris nudar “pregador haleu”. Maibé klaru katak alein maneira moris ne’e, sira moshalao moris kontemplativa iha eremitériu sira. Ho forma moris kontemplativa ne’e, Fransiskumos fó “Regulamentu” ida hanesan nia fó “ mata-dalan moris” ida ba Santa Klara ho niniairman sira. Maibé, dokumentu ne’e regula deit kostume moris isin nian iha eremitériu, ne’eduni bele hanoin katak, ba buat sira seluk tenki halo tuir Regra nebé vigora iha tempu nebá bafraternidadi tomak. RE deit nudar regulamentu aneksu konaba moris iha eremitériu, nebéseidauk regula ho natón iha R1, sa tan iha R2. Dala ruma “Regra moris” ka estatutu espesiálhanesan ne’e iha barak, no RE deit mak nudar izemplu ida (SABATIER). Konaba niniaautentisidadi la iha dúvida. 17

Tempu hakerek Moris iha eremitériu koñesidu ona antes tinan 1221. Tanba R1 nudar redasaun ikus ihatinan 1221 ne’e koalia ona konaba maneria moris nebé temi tiha ona (R1. 8: 13; 15: 1). Nebé, RE lolós hakerek tiha ona antes tinan 1221. Tanba Fransisku la hakarak husikhela grupu ne’e moris la ho mata-dalan ida. Iha dokumentu ne’e Fransisku temi konaba‘ministru” no “kustódiu”. Pozisaun ne’e tama iha orden tinan 1217. Ida ne’e hatudu katakRE hakerek iha tinan 1217 ou depois. Ne’e duni loron hakerek nian bele hametin entre 1217/1218 no 1221. Valor Regra badak ne’e nudar testemuña importante konaba moris frades minores nian ihaperíodu primeiru. Fó sai katak sira la moris deit nudar “pregador haleu” nebé loro-loron laohusi fatin ida ba fatin seluk, maibé mos hela metin iha fatin fuik balu nudar eremite ho estilumoris nebé dedika-an tomak ba kontemplasaun. Fransisku aprova estilu moris ne’e ho REne’e. Maibé, hanesan baibain, regra nebé nia fó uitoan liu; tuir mai nia intrega ba ema ida-idania intuisaun rasik. Maneira moris iha eremitériu halao ona mos iha España desde orden hahúuk. Informasaunne’e ita hatene husi Tómas Celano (2Cel 178:9). Tuir nia haktuir, relijiozu Espanol ida hatórelatóriu ba Fransisku, katak frei sira iha España moris iha eremitériu kiak ida. Sira regulasira nia moris nune’e, tanba ne’e sira balu trata nesesidadi uma nian no sira seluk fali priensesira nia tempu ho kontemplasaun. Kada semana sira halo rotasaun. Rona ida ne’e Fransiskuhaksolok tebe-tebes no fó agradese klean tebes ba Maromak. Maibé, nia mos ho lia-siakmakás ba frei sira nebé uza sala fatin eremitériu nian. Tanba sira barak muda fali fatin sirane’e sai fali fatin tuur habaruk-an no moris haksolok-an deit. Tómas Celano nota katak, ihaninia tempu, frei barak mak moris iha eremitériu tuir sira nia gostu rasik. Maski iha sira balumos konsiderável sai santu tanba moris kompatível ho regra nebé makás iha eremitériu laran. 18

5. Mata-dalan Moris nian ba Santa Klara Dokumentu kiik ne’e tuir lolós nia konteúdu konaba promesa husi parte Fransisku, kataknia ho nia frei sira sei hamatan Klara ho nia freira sira. Nebé, dokumentu ne’e laos regra ida.Maibé Klara rasik hanaran dokumentu ne’e “mata-dalan moris nian” (=forma vivendi; regrada vida ). Tanba Klara uluk-liu la haré promesa ne’e nudar garantia importanti ida ba sira nia-an, maibé liu-liu nudar motivasaun no kautela ida atu sira badinas iha moris kiak nebé santuno la presiza laran susar ba buat ida mos. Autentisidadi Testemuña nebé Santa Klara rasik fó forte liu. Nia hatama dokumentu ne’e hotu iha niniaRegra, no sei temi-sai tan iha nia testamentu, wainhira nia haré fali ba nia hahúk morisrelijioza nian.7 Tómas Celano mos fó testemuña konaba dokumentu ne’e. Iha Biografia Primeiru (1Cel37) nia hahi Fransisku nudar ema nebé fó mata-dalan ba “ema liña eskolhidu nain tolu”, katakfó mos ba feto kiak sira ne’e. Klaru liu tan iha Biografia Segundu (2Cel 204), iha nebádokumentu ne’e nia isin bele koñese ho momós. Dokumentu sira iha sékulu médiu kontinua teistu Mata-dalan Moris nian (MdM) ba ihaSanta Klara nia Regra, no la haketak dokumentu rua ne’e. Tempu hakerek Konaba nia tempu determinasaun, Klara rasik fó mata-dalan nebé sufisiente klaru. Niahatete iha ninia testamentu (v.33) katak Fransisku hakerek MDM ne’e hafoin sira muda tihaba Saun Damiaun, wainhira Nai Maromak haraik freira barak ba nia. Santa Klara muda baSaun Damiaun semana hira liu hafoin nia halai husi nia inan-aman ninia uma (18/19 Marsu1212). Ne’e duni, dokumentu ne’e karik hakerek iha tinan 1212 mos, kleur liu karik iha inísiu1213. Tanba Fransisku sei la husik hela komunidade foun ne’e lao la ho mata-dalan ida atumoris tuir.7 Santa Klara ninia Regula, Kapítulu 6: 2-4; Santa Klara ninia Testamentu, Versíkulu 29.33. Divizaun versíkulu tuir Claire d’Assise, E rits. I trodu tio , texte Lati , tradu tio , otes et i dex par M. F. BECKER, J.F. GODET, TH. MATTURA (Sources Chretiennes, 325), Paris, 1985. 19

Valor Maski badak, hakerek ne’e espresa Fransisku ninia mehi no ninia eskolante nebé fó laran,fiel, mak Santa Klara, nebé hakarak hamoris maneira moris ida nebé tuir Evanjellu Santu niaperfeisaun no imita Kristu, Nai Mestri ninia ijemplu. Deklarasaun teolójika sira iha obra founida ne’e presiza fó atensaun atu kumpriende tomak Fransisku ninia mehi nebé forte. Maibé teistu badak ne’e nudar mata-dalan inísiu deit, nebé iha tempu nebá natón ona.Tanba buat nebé importante liu mak ijemplu no dutrina moris nebé mai husi Fransisku rasik.Ba oin presiza halo boot tan, atu bele organiza kumunidadi relijioza ida nia moris. Klaradezenvolve dokumentu ne’e tó sai nia Regra definitivu nebé Pp. Inosensiu IV aprova ihatinan 1253.6. Fransisku nia Knananuk hodi konsola Feto Kiak Sira nia laran iha Saun Damiaun Obra kiik ne’e la hetan iha edisaun K. ESSER. Obra ne’e foin deskobre iha tinan 1976, ihadokumentu nebé madre klarisa sira iha Verona mak rai. Dokumentu ne’e hakerek iha línguaItalia, língua konversa nebé uza loro-loron iha tempu nebá. Iha dokumentu rua mak tula obrakiik ne’e; ida mai husi Sékulu XIV, halo husi perkamen, no ida seluk iha Sékulu XV, halohusi surat tahan. Teistu obra kiik nebé ita koalia hela dadaun, iha dokumentu husi Sékulu XVkompoin iha lia Italia nebé moderna liu, mós liu no la iha dialetu. GIOVANNI BOCCALI8 buka-tuir no dada konkluzaun katak, teistu iha dokumentu ne’e mai husi Sékulu XIV nebétranskritu Fransisku ninia liafuan sira, nebé nia autentisidadi bele fiar. Autentisidadi Tuir Compilatio Assisiensis No.58,9 hafoin Fransisku kompoin Knananuk ba Maun Loron-Matan (KMLM), nia mos kompila “liafuan devotu ruma ho melodía”, iha tempu no fatin nebéhanesan. Liafuan sira nebé uza hodi produs melodía ne’e ho hanoin atu konsola Feto KiakSira (Madre Santa Klara no nia irman sira) iha Saun Damiaun. Tanba sira laran susar konaba8 G.BOCCALI, Cantoo di Ezortazio e di Sa Fra cesco per le Poverelle di Sa Da ia o, iha: Collectanea Franciscana 48 (1978) 5-29. Teistu dokumentu ne’e nia públika mos iha edisaun Fransisku no Klara sira nia hakerek, Opuscula S. Francisci et Scripta S. Clarae Assisiensium, Assisi 1976, 270 sel.9 Compilatio Assisiensis. Prima edizone integrale dal Ms. 1046 di Perugia con versione italiana a fronte. Edisi MARINO BIGGARONI, Perziuncola 1975, hlm 244-246. 20

Fransisku ninia kondisaun saúdi nian. Nia labele ható rasik liafuan konsolasaun sira ne’etanba nia moras. Ne’e duni nia haruka nia frei balu atu ható liafuan sira ne’e, karik hohananu. Liafuan sira ne’e, fonte ne’e la ható ho detalhu, maibé temi duni nia substansiaprinsipál sira. Iha knananuk ne’e, Fransisku husu ba Feto Kiak sira konaba buat sira ne’e:Nudar Nai Maromak halibur tiha ona sira husi fat in barak hodi moris iha domin, kiak noobediénsia nebé santu-sira hamoris nafatin ho maneira ne’e tó mate; no ezmola nebé NaiMaromak fó ba sira, sira uza ho matenek ba sira ninia nesesidadi moris nian, ho ksolok nonakonu ho agradesimentu; no tuir mai, atu sira hotu tahan sira ninia susar ho pasiénsia: siranebé isin diak tulun nia irman sira nebé moras, no sira nebé moras hasán nia moras no nialahuk tomak. Substansia sira ne’e hotu afinál hetan iha teistu laran nebé hetan iha dokumentu husisékulu XIV nebé temi ona iha leten, menus versíkulu 3 (konaba “moris iha liur no“ morisespíritu nian”) no versíkulu 6 (konaba prémiu nebé sei simu iha lalehan). Tanba ne’e, ihaindikasaun nebé forte katak, dokumentu nebé temi iha Compilatio Assisiensis la seluk makdokumentu nebé hetan iha dokumentu laran husi Verona. Língua nebé uza mak língua Italia, dialetu Vale Spoleto nian, mak dialetu nebé hanesan honebé uza iha Knananuk Maun Loron-Matan. Liafuan barak nebé hakerek tui-tuir malu,hanesan maneira pronúnsia tuir dialetu ne’e. Tanba ne’e G. BOCCALI10 halo konkluzaun katak,dokumentu ne’e hakerek iha Assis, ema ida husi fatin ne’e duni. Ema hakerek nain ne’erespeitu tebes teistu oríjinál, ne’e duni nia la brani hadia maneira hakerek nebé sala. Maibénia konsidera sala ne’e nudar karákter espesiál husi hakerek nain rasik. Katak alein KnananukMaun Loron-Matan, Fransisku mos kompoin mose-mamosek balu iha língua loro-loron nianba Feto Sira iha Saun Damiaun, ita hatene liu husi L. WADDING nebé nota frei Mariano husiFirenze nia testemuña. Maibé dokumentu nebé hakerek iha língua loro-loron ne’e lakon,karik tanba rai kleur ka tanba frei sira la rai ho diak. Pontu importanti sira nebé temi iha dokumentu ne’e, mak moris relijiozu (“iha obediénsialaran”), espíritu moris nian, izmola, hahalok tahan moras, serví no premiu, nudar tema siranebé baibain tiha ona ba Fransisku. Iha realidadi, versíkulu 5 no 6 (“tahan ho hakmatek”sakrifisiu susar sira no kroa nudar prémiu), hanesan lós ho KMLM 11.10 G. BOCCALI, Cantoo di Esortazione, 5-6 21

Rezultadu husi analiza G. BOCCALI ne’e tó ba konkluzaun katak, Fransisku mak hakerekduni dokumentu husi Verona ne’e. Tempu hakerek Indikasaun konaba Momentu hakerek nian, Compilatio Assisiensis no. 85 deit mak bele fó,nebé sita ona, katak: iha fatin nebé hanesan no iha loron sira nebé Fransisku kompoin tihaona Knananuk Maun Loron-Matan. Nebé fatin mak S. Damiaun duni, wainhira Fransiskuhetan tramentu iha nebá. Nia tempu entre 1225 klaran no inísiu Outubru 1226. Karik tenki taubesik liu ba momentu Fransisku ninia mate. Tanba kondisaun nebé hadudu Fransisku atu hatóknananuk konsolasaun ne’e, mak feto sira iha S. Damiaun nebé laran susar daudaun, tanbahanoin hela Fransisku ninia kondisaun moras ne’e.7. Mensajen Ikus ba Santa Klara Hanesan iha Mata-dalan Moris (MdM) nian, dokumentu badak ne’e mos sei rai hela tanbaKlara hatama dokumentu ne’e iha ninia Regra mos (Kap. 6: 8-9). Teistu dokumentu ne’e mosfoti husi Klara nia Regra ne’e tanba iha dokumentu ne’e deit mak teistu ne’e ihakontinuasaun hamutuk ho MdM nian. Autentisidadi Teistu ne’e, tuir Klara nia testemuña, auténtiku tebes. Klara rasik hakerek tuir nia orijinál,no nia hanaran nudar “mensajen ikus” (= ultima voluntas) nebé Fransisku hakerek ba nia noninia irman sira. Klaru Tómas Celano mos koñese dokumentu ne’e, hanesan haré momós iha2Cel 204. Tanba Tómas hakerek Biografia Segundu antes Klara nia Regra, ne’e duni belehanoin katak nia koñese Mensajen Ikus (MI) ne’e, hanesan mos MdM, iha nia forma nebéorijinál. Nia autentisidadi hetan apoiu mos husi nia konteúdu no estilu nebé hanesan ho Fransiskunia dokumentu seluk hanesan Testamentu. Iha Testamentu laran mos, nia hahú nia ezijénsialubuk balu da’uluk liu hatudu ba nia-a rasik, hafoin ható ba frei seluk. 22

Tempu hakerek Tómas Celano (2Cel 204) fó indikasaun nebé klaru tanba nia koalia konaba Fransiskunebé “besik ona ba nia mate”. Santa Klara ho klaru liu tan dehan “mensajen ikus” ne’e niaható “loron lubuk antes nia besik ona ba nia loron mate”. Ne’e duni, dokumentu ne’e niatempu hakerek tenki tau iha fulan Setembru ikus ka inísiu fulan Outubru 1226, hanesan hoFransisku ninia Testamentu rasik. Valor La klaru dokumentu badak ne’e nudar obra kompletu ida ka parte balu husi obra nebékompletu liu. Maibé dokumentu kiik ne’e importanti atu hatene buat saida mak doko tebesFransisku iha ninia moris ikus, no buat nebé nia hanoin, no ba nebé nia hakarak atu lori emaseluk ba. Mensajen ikus ne’e uluk liu nudar suplementu ida ba Fransisku ninia Testamenturasik. Husi hakerek badak ne’e ita hatene ema santu ne’e ninia laran susar, atu salva-guardano kumpriende tomak nia hakaran sira hanesan: hakaran atu kumpriende tomak ita Nai JezusKristu ninia moris no nia kiak.8. Saun Fransisku nia Testamentu Autentisidadi Hafoin R2, Fransisku nia testamentu nudar obra nebé barak liu temi iha dokumentu siranebé mai husi Sékulu XIII tó Sékulu XVIII. Konaba nia autentisidadi la iha dúvida. No mosideia no terminolojia sira nebé uza afirma katak, dokumentu ne’e mai duni husi Fransisku. Maneira akontese Tómas Celano (2Cel 163) hatete katak, Fransisku “haruka hakerek” testamentu ne’e. Ne’eduni, hanesan akontese ho nia obra sira seluk, nia dita nia mensajen ne’e ba frei ida nebénudar nia sekrtaris. Buat ne’e hatudu klaru iha liafuan sira iha versíkulu 36: “...la aumenta nola hamenus liafuan sira ne’e.” Ho terminolojia “liafuan sira ne’e,” Fransisku hatudu liafuannebé hakerek tiha ona, konaba ne’e tuir mai nia temi iha fraze ne’e: “ No mos nia husu atusira lori bebeik hakerek ne’e hamutuk ho Regra”. Ne’e duni tenki imajina, katak Fransiskuintrega servisu hakerek nian ba frei ida nebé matenek hodi hakerek hanesan Fransisku hatete 23

ba nia. Situasaun ne’e esplika estilu Testamentu nebé simples lós ne’e, kahur ho estilu línguaItalia; iha falta barak nebé la konsege hadia, la konsege mos hanesan aumenta sitasaun husilivru santu, tanba ema santu ne’e mate ona. La ho nia aprovasaun, lia-kotu ema la brani atuaumenta no hamenus teistu sira iha ninia obra ne’e. Tempu hakerek Testemuña husi manuskritu no husi nia teistu rasik, hatudu momós katak knaar-hakerekTestamentu ne’e halo iha loron sira nebé besik ona ba Fransisku ninia loron mate, wainhiramuda nia ba ona Portiunkula. Ne’e duni, tempu hakerek teistu ne’e tenki hametin ihaSetembru ikus ka inísiu fulan Outubru 1226. Valora) Valor jurídiku no istóriku Uluk Testamentu iha funsaun nebé boot tebe-tebes ba Orden nia istória. Ema debatekonaba buat hotu nebé hatete iha Testamentu tenki halo tuir nudar obrigasaun nebé fortehanesan ho R2 ka lae. Iha ema balu koalia makás katak Fransisku ninia oan sira nebé “lós”mak sira nebé halo tuir lolós Testamentu tomak tanba ho buat ida ne’e mak hatudu katak sirasimu Fransisku ninia eransa tomak. Liu-liu iha konflitu ho grupu “espirituál” nebé mosu ihaSékulu XIII ikus no inísiu Sekúlu XIV, Testamentu sai nudar sinal sizma, hafahe malu.Maibé orden nia membru barak liu mak kaer ba Pp. Gregorio IX nia esplikasaun, katakjuridikamente frei sira la obrigatóriu atu kumpri testamentu. Ho esplikasaun Papa ne’e nian, Testamentu la iha tan kbiit jurídiku nebé kesi. Maibé lasignikfika, katak bele hases tiha nia nune’e deit. Karik sei nakait no hesuk, afirma falihakaran hotu konaba moris nian nebé hakerek ona iha R2, entaun Fransisku ninia maktuir siranamkesi atu moris tuir. Dokumentu ne’e duni ho diak hatudu ba ita hakaranizmu (idealizmu)no espíritu Aman Seráfiku ne’e, lakan nafatin tó ninia loron moris ikus. Maktuir Fransiskunian nebé lós tenki hakas-an atu iha espíritu nebé hanesan mos. Maski iha valor ás ba espiritualidadi Fransiskana, maibé dokumentu ne’e duni la ihaintensaun atu troka R2. Liafuan sira ne’e laos nudar Fransisku ninia protesta kontra R2 nebékona ona “sensura” husi nai-ulun Igreja nian (hanesan PAUL SABATIER hatete). Fransiskurasik ho klaru hatur Testamentu iha nia relasaun ho R2, nudar “memória, konseillu, konvite, 24

no lia-menon...atu ita nudar katóliku lolós kumpre regra moris nian nebé ita promete ona baNai Maromak” (versíkulu 34). Ita mos bele senti Fransisku ninia esforsu atu halo tuir no tuba netik nia hakaran, metamoris nian iha situasaun foun nebé orden hasoru iha ninia kresimentu. Izemplu nebé klaru liukonaba moris kiak, pobreza. Iha R2 (6:1) hatete katak, frei sira labele iha buat ida mos, tantuuma tantu fatin seluk ida mos. Iha Testamentu (versíkulu 24) iha lisensa ba sira atu simuIgreja, hela fatin no buat saida deit mak halo, harí ba sira, maibé ho kritériu, buat sira ne’ehotu halo tuir ezijénsia moris kiak nian nebé santu, hanesan promete tiha ona iha R2.Kondisaun dala ruma eziji adaptasaun, maibé hakaran tomak tenki kaer metin nafatin.b) Substansia espirituál nebé importante1) Iha dokumentu nebé pesoál lós ne’e, ita bele hatene oinsa Fransisku haré no fó-sentidu ba ninia moris rasik hahú husi momentu konversaun, hafoin harí nia fraternidadi no nia kresimentu moris nian iha orden nebé namkari lalais ba fatin barak tó momentu sira iha nia moris ikus. Nia dehan sai momós katak, autór, malaok prinsipál iha kada pasu nia moris hamutuk nian ho nia frei sira mak NAI Maromak rasik. Versíkulu 1 tó 14 hatudu buat ne’e ho klaru lós.2) Fiar ba Nai Maromak nebé lori nia iha nia dalan moris loro-loron, nia hakarak kontinua hatudu iha ninia moris kiak ho la kahe-an ba garantia buat isin nian. “Halai ba Nai Maromak ninia meza” hodi husu izmola husi odamatan ba odamatan nudar espresaun fiar nian ida mos ba Nai Maromak ninia diak. Sira mos lalika proteze sira nia-an ho karta garantia oioin husi Santa Sé, maski buat ne’e ba interese apostuladu. Sira nia maneira moris tenki hanesan ho sira nia identidadi nudar ema lao rai no ema la iha hela fatin.3) Obediénsia ba nai-ulun ható ho makás tebes. Hau hakarak tebe-tebes obedese (halo tuir) ministru jerál fraternidadi ne’e nian no guardiaun seluk nebé nia hakarak fó ba hau. Hau hakarak sai dadur nain iha nia liman laran...tanba nia ne’e hau nia nai-ulun” (Versíkulu 27- 28). Iha R2 (10:1-3) no Admonisaun (Adm. 3:7) sei aumenta buat sira nebé bele halivre frei ida husi obrigasaun atu obedese ba nia serví-nain (superior). Iha Testamentu, obediénsia nudar buat absólutu ida, la iha sasukat, hanesan dadur nain ida. Hanoin nebé otímista no fó konfiansa total ba kada ema nebé hanesan Fransisku hatudu, halo frei barak uza sala. Husi esperiénsia ne’e Fransisku sai tós liu tan iha ninia moris ikus. Maibé nia hahalok tós ne’e nia hatudu uluk ba nia-an rasik. Nune’e nia laran metin katak frei sira seluk aprende husi nia hahalok ne’e. 25

4) Fó hanoin fali mos konaba obediénsia hamtauk ba Igreja nia Irarkia. Iha konteistu ne’e tenki hatene ninia sensu hamtauk nebé boot ba nai-lulik sira tanba sira nia funsaun nudar serví-nain sakramentu (Versíkulu 6-10).5) Fransisku mos la mamar konaba ofisiu divina ka orasaun litúrjiku loro-loron nian. Frei sira hotu iha obrigasaun halo orasaun ne’e tuir Regra hatudu. Sira nebé la halo orasaun ne’e, tenki intrega ba kustódiu (= ministru provinsia). Kustódiu tenki intrega nia ba ministru (= jerál), no ministru tenki intrega nia nudar dadur ida ba kardeál mamahon, protetór no supervizor orden nian. Hahalok tós ne’e presiza duni atu proteze orden husi perigu erezia, dutrina falsu iha tempu nebá no presiza liu tan atu proteze orden husi perigu seluk nebé sei mosu iha ita nia tempu ohin loron.9. Testamentu nebé halo iha Siéna Teistu orijinál no kompletu husi testamentu ne’e la rai, maibé nia konteúdu klaru. Tanbateistu ne’e halibur hamutuk iha “obra dita” nian (hr. introdusaun jerál). Autentisidadi Fonte sira husi Sékulu XIV nebé ható Fransisku ninia biografia (Compilatio Assisiensis;Speculum Perfectionis no sira seluk) dala barak koalia katak iha Siéna, wainhira Fransiskubesik dadaun ona ba ninia mate, frei sira husu ba nia atu ho nia hakarak husik hela ba sira noba frei sira hotu liafuan ikus konaba nia hakaran. Fransisku simu no haruka bolu Frei Benditohusi Prato atu hasoru nia. Hafoin Fransisku husu ba nia atu hakerek ninia hakaran no ninialiafuan ikus nudar testamentu ida. Notisia ne’e mai duni husi tradisaun nebé tuan, tanba ne’enia autentisidadi garantidu duni. 26

Tempu hakerek Tómas Celano (1 Cel 105) haktuir katak, Fransisku hela iha Siéna atu halo tratamentutanba nia matan moras, iha fulan nen antes nia mate. Bazeia ba data ne’e bele halo kontakatak, testamentu ne’e halo iha fulan Abril ka maiu 1226. Valor Maski teistu kompletu la rai, maibé notísia konaba obra dita ne’e nia konteúdu sei natónatu esplika buat saida mak doko Fransisku iha nia moris ikus. Liafuan tolu nebé nia hatónudar ideia prinsipál lolós konaba orden nia moris, nebé nia hakarak mos atu salva-guarda hodi-diak ba nia fraternidadi nia futuru. Teistu ne’e nia estrutura mos hatudu buat importantenebé nia hatete: domin no karidadi iha fraternidadi laran, pobreza, obediénsia ba Igreja.Pontu importanti sira ne’e tuir lolós soi hetan atensaun boot tebe-tebes hodi valorizaFransisku ninia hakaran no nia lia menon ikus.10. Admonisaun Koleksaun obra kiik nebé hanaran “Admonisaun” (Admonitiones) iha kapítulu 28, ida-idakho nia títulu rasik. Títulu ne’e redatór sira foin hatama ikus. Fó títulu ne’e ho hanoin atuajuda kumpriende nia konteúdu nudar parte ida, maibé bele halo relasaun entre parte ida hoparte seluk la klaru no ho ida ne’e mos bele halakon teistu ne’e nia unidade no nia konteúdu.Tanba ne’e tau iha parénteze. Autentisidadi Koleksaun konseillu nebé hanaran admonisaun” la iha dúvida konaba nia autentisidadi.Manuskritu antigu sira hotu temi Fransisku nudar autor ba obra ne’e. No ema barak halo onasitasaun husi obra ne’e. Boaventura, purizemplu, iha Lejenda Boot (LB 6: 1), hakerek katakFransisku baibain mak dehan liafuan sira ne’e, “Hanesan saida ema ida nia valor ihaMaromak nia oin, ida ne’e duni mak ema ne’e nia valor, la liu ida ne’e”. Liafuan sira ne’ehetan iha admonisaun Kap. 10. Nune’e mos laos fransiskanu sira deit maibé iha liur mos emakoñese ona admonisaun ne’e. Omília husi universitáriu dominikanu ida iha París iha loron 13 27

Juilu 1231 nudar sasin ba buat ne’e. Iha ninia omília ne’e, nia sita Adm. Kap. 6 nebédehan,”Moe boot ida ba ita, Maromak nia atan sira, tanba santu sira nebé halo tiha ona obrasira ne’e, ita fali, ho haktuir deit, hakarak hetan glória no onra”. Pregador ne’e konfirma lolóskatak liafuan sira ne’e Fransisku nian. Tempu hakerek Problema tempu hakerek nian iha relasaun metin ho problema oinsa admonisaun ne’eakontese. Balu konsidera admonisaun ne’e nudar rohan baluk husi R1 (PE. SABATIER), baluseluk fali dehan katak, la iha relasaun direta entre Adminisaun ho R1. Tuir hanoin segundune’e, Admonisaun husi uluk kedas nudar Fransisku nia konseillu hotu nebé nia ható iha bibanoioin (izemplu iha orden nia kapítulu sira), no foin halibur fali wainhira nia mate ona.Lejenda Kompanheiru Nain Tolu (LKNT Kap. 14) justifika opiniaun ne’e, no hatete katak, “iha kapítulu sira, Fransisku akonselhia nia frei sira, hasé-makás sira nia sala no fó dalan basira, tanba Maromak Ninia Espíritu mak inspira nia”. Admonisaun nia estilu linguajen diakliu linguajen nebé uza iha Testamentu no hatama mos sitasaun husi bíblia, tanba ne’e hakerekne’e karik halibur wainhira Fransisku sei moris (K.ESSER), tanba ema ida mos la brani atumuda buat naran ida sein aseitasaun no konseillu husi Fransisku. Servisu halibur hamutukhakerek sira ne’e sekretaris ida mak halo no nia kompila tuir liafuan xave ida. Tanba ne’erelasaun entre konseillu ida ho konseillu seluk nudar relasaun asósiativu. Tanba ne’e hatan ba pergunta wainhira mak fó sai no hakerek Adminisaun ne’e, repostanebé karik lós mak ne’e: unidadi konseillu ne’e mai husi tempu barak nebé la hanesan,maibé halo redasaun unidadi boot ida nebé fó títulu jerál “Admonisaun Sira” iha Fransiskuninia moris ikus. Valor Admonisaun okupa fatin nebé importante iha Fransisku nia eskrita. Iha eskrita ne’e hatadaliu pobreza espíritual nebé lós. Admonisaun dala uluk ható tema Maromak Leten Ás haraik-An no hamamuk-An iha forma Eukaristia nebé simples. Tuir mai tema hamamuk-an ne’eható ho maneira oioin nudar programa moris frades minores ida nian. Tanba Admonisaunne’e nudar “Speculum Perfectionis” nebé lós, hanesan “ínu pobreza internu no mos ínufraternidadi kristaun” (K. Esser). Boot liu eskrita sira seluk, Admonisaun fó mata-dalan 28

moris nian ba fraternidadi kristaun, nebé harí ho abut metin iha moris pobreza nebé ás tebes.Iha buat hamamuk-an ne’e deit, no iha hahalok kiak-fuan nian ne’ebe klean, mak bele harífraternidadi kristaun. Iha “lei fundamentál” ida ne’e duni mak Fransisku hatudu ho maneiraoioin, ninia deskrisaun nebé ideál konaba ema nebé tuir Kristu (kristaun), Maromak nia atan,frades minores. Deskrisaun “Ema kristaun ida nebé kiak-kiik” hamosu ba oin ho hanoin atu halo morispobreza nebé lós. Esforsu hotu hodi halibur buat saida deit ba an rasik, kontráriu hodeskrisaun ne’e. Iha kontráriu, ema ida nebé kiak lós hakás-an nafatin hodi husik buat hotuhusi nia-an rasik. Tanba ne’e, obediénsia mos haré nudar esforsu ida atu “husik tiha sasanhotu”, iha konteistu ida ne’e saida mak ema tenki husik mak ema nia hakarak rasik (Adm. 3).Ema nebé la hakmatek tanba lakon nia kadeira nudar superior, “nia halibur riku-soin ba nia-an rasik nebé halo perigu ba nia klamar” (Adm. 4). No mos ema nebé la hakmatek no hirustanba ema seluk nia pekadu, “nia halibur salan ba nia-an rasik”; maibé ema nebé laran kmausno hakmatek, “lolós nia moris mamuk-la iha duni rikun soin” (Adm. 9). Hahalok foti-an, lahatene tanba nia isin furak, tanba riku-soin ka tanba nia matenek ka diak liu iha parterelijiaun (Adm. 5; 12), nia halo aat imajen nudar “frades minores”. Buat nebé eziji makharaik-an nebé kmós, hamamuk-an iha buat hotu-hotu, no halao moris pobreza ho abut kleantebes (Adm. 10; 14; 17; 19; 23). Ida ne signifika, tenki fó fila bebeik buat hotu nebé diak baMaromak (Adm. 18). Tanba Nia deit mak diak no buat diak hotu-hotu nia hun no abut. Buatúniku nebé ema bele orguilhu mak nia frageza sira hotu no hakás-an leba ita Nai Jezus Kristunia kruz santa moris loro-loron nian (Adm. 5). Atu bele haré an rasik nudar ema kiak no halo moris nudar prosesu hamolik-an bebeik,presiza tebes ema avalia nia-an iha Maromak nia futar oin. Iha Maromak ne’e nia futar oinsei sai momós katak, “ema nia valor nudar valor ema deit mak iha Maromak nia futar oin nola liu husi ida ne” (Adm. 9). Maromak nebe iha ita nia oin mak nudar “ Benfeitor Boot” noema nudar medikante kiik-oan ida nebe tenki kontinua tane-liman hodi simu deit. Ida ne’emak ema nia valor, la liu ida ne’e 29

11. Saudasaun ba Virtude sira Obra kiik ne’e baibain hatama iha grupu “ orasaun no knananuk hahi nian”, no hatur kedasiha fatin hafoin Saudasaun ba Virjen Santa Maria (SVSM). Maibé la hanesan baibain atukonsidera saudasaun ne’e nudar orasaun, tanba nia koalia ho belun ida nebé laos Maromak kaVirjen Santa Maria (hanesan iha SVSM). Maibé nia koalia ba virtude sira hotu nebé niapersonifika, trata nudar ema. Tanba ne’e karik diak liu obra ne’e haré nudar skema omília ida(J. CAMBELL), ka konvite nebé ható ho forma múzika/poezia. Maneira ida ne’e hanesan hoFransisku ninia konvite ba frei sira iha R2. 9: 3-4, atu sira “haklaken ba sarani sira (homomós) konaba buat nebé aat-foer no virtudes, kastigu no glória, ho omília nebé badak” basarani sira nia formasaun. Tanba ne’e karik diak liu obra kiik ne’e hatama iha grupu “ regramoris nian” no hatama depois admonisaun sira. Autentisidadi Testemuña nebé folin boot tebe-tebes konaba autentisidadi mak ida nebé Tómas Celano fó(2Cel 189). Nia hatudu katak iha “knananuk hahi oioin” (Lauda) nian konaba virtudes oioinno sita husi versikúlu da’uluk: “Salve, Liurai Feto Matenek nian; laran metin katak Maromaksei proteje Ó, hamutuk ho Ó nia irman, simplisidade nebé santu-kmós”. Teistu sira nebéhakerek Fransisku nia obra sira, la iha esepsaun, hatama mos iha grupu Fransisku ninia obra. Obra ne’e nia konteúdu rasik mos afirma nia autentisidadi ne’e. Nia hanaran virtudi siranudar “feton/irman” ka “liurai feto”; ida ne’e mak Fransisku ninia karakterístika. Uza mosterminolojia “mundu, isin, na’an no espíritu” ho signifika nebé nakonu lós, nebé dala barakhetan iha Fransisku ninia obra sira. Klean liu tan ida ne’e, SV hatudu Fransisku ninia maneirahanoin nebé bíbliku. Tempu Hakerek La hatene lolós hori bainhira obra kiik ida ne’e (hahú) hakerek. Se karik SV ne’e nudarparte ida deit ho SVSM hanesan espesialista balu nia hanoin, maibé la iha indikasaun nebéajuda hodi siik tempu hakerek obra ne’e, tanba ema ida mos la hatene SVSM ninia tempuhahú hakerek. 30

Valor Virtudi ne’ebe okupa fatin barak liu mak obediénsia. Versíkulu 14-18 ható konsekuénsiasira hotu konaba obediénsia ne’e ho naruk lós, liu fali sa mak hatete konaba virtudi sira seluk.Uluk liu, karik Fransisku la hanoin hari metin disiplina moris fraternidadi nian ho sublinha liuobediénsia. Saida mak forte iha buat nebé nia sublinha mak signifikadu obediénsia relijiozane’e rasik, nudar dalan hodi sai kiik no hakruuk ba ema hotu, ba kriatura sira seluk, no saiema nebé dependenti ho fó-an tomak ba Maromak, nune’e nia prontu hodi tahan hahaloksaida deit, sarak buat ne’e lao hanesan ho Maromak nia hakarak (cfr vr. 18). Bele haré nudarimajen ema minor/kiik ida nebé simples-mós iha Maromak futar oin, nudar obediénsia niafuan. Buat importanti seluk nebé presiza hakerek ne’e mak relasaun nebé metin entre virtudi idaho ida seluk. Sira ida labele hamrik mesak ses husi ida seluk. Tanba ne’e karik hakás-an bahalo tuir ida, maibé kontra ida seluk, hanesan deit kontra sira hotu. Fransisku nia vizaun nebéformula iha versíkulu 6-7 ne’e hamrik iha tradisaun teolójika iha nia tempu. Santu Ambroziuhatete ona katak virtudi ida kesi-an ho ida seluk hanesan korenti matan, nune’e “se mak ihaida, nia iha barak”. Nune’e mos Saun Jerónimo no Bernardo halo formulasaun nebé hanesan.Fransisku hanesan eskritor sira seluk, foti liafuan xave nebé hanesan hodi dezenvolve nialiafuan nebé nia temi konaba virtudi.12. Ksolok nebe lós no perfeitu Obra ida ne’e hatama iha “obra dita nian”. Teistu ida nebé perfeitu liu hetan iha ActusBeati Francisci Artigu 7, nebé sai teistu izemplu ba istori iha Fioretti Kapítulu 8 nebékoñesidu ne’e. Nia probelma mak ne’e: forma nebé mak auténtiku? Iha manuskritu FN (Biblioteka Nasional, Firenza) iha informasaun nebé nia teistu tomaknudar dalas ida husi tradisaun nebé tuan liu fali teistu nebé hetan iha Actus. Ema nebé hatóinformasaun ne’e mak Frei Leonardo husi Assis nebé (tuir 2 Cel 31) nudar Fransisku niakolega, wainhira nia fila husi “tasi baluk”. Nebé, nia ne’e ema ida nebé moris besik lós hoFransisku no nia hatene buat barak konaba Fransisku ninia moris. Karik komparainformasaun nebé simples ho kapítulu ne’e rasik iha Actus no Fioretti nebé nakonu ho liafuan 31

funan oioin, ne’e mak iha impresaun katak buat nebé Frei Leonardu hatete nudar konseituprimeiru, ikus mai eskritor Actus no Fioretti, kompoen fali nudar sena kiik poétiku ida. Sasin manuskritu ida deit, ne’e mak manuskritu FN. Buat ne’e la halo hakfodak. Tanbawainhira ema hatene istori nebé furak-lahalimar iha Actus no Fioretti, istori maran nebé lainfeita ho furak husi Frei Leonardo la atrai ona ema. Iha informasaun nebé labele define tuir nia kronolójia, ita hetan ditasaun ida nebeespesífiku, eseptu Admonisaun Siéna. Fransisku bolu nia sekretaris no dita liafuanadmonisaun sira ba nia iha Portiunkula (laos iha viajen). Parte sira nebe la dun importantehabadak tiha ho liafuan “nune’e mos”; fraze barak la hakerek hotu, maibé tau deit sinal holiafuan xave. Nia finalizasaun nia intrega hotu ba nia sekretaris. Parte segundu organizaduliu, maski nune’e mos nudar forma nebé hakerek hotu duni. Eseptu nia valor espirituál, informasaun ne’e mos hatudu ba ita maneira barak, oinsaFransisku ninia obra ne’e akontese. Fransisku dala barak dita deit nia ideia no liafuan xavesira. Ideia sira seluk nia intrega ba nia frei nebé hakerek liafuan dita ne’e atu halo saimanuskritu nebé integrál. Maibé forma hakerek nebé ikus liu, la iha ema ida mak hatene.Nune’e mos la iha ema ida bele determina tó iha nebé Fransisku ninia servisu hamutuk honia sekretaris, hahú husi prosesu dita nian tó ba finalizasaun obra kiik ida nian. Nune’e ihamaneira ida ne’e ita bele siik deit. 32

GRUPU B: KARTA1. Primeira Karta haruka ba Ema Fiar Nain sira Teistu karta husi Manuskritu Vo ne’e, SABATIER, 1900, públika tiha ona (Manuskritu225, husi Sékulu XIII, nebé rai iha Volterra, Biblioteka Guarnaci). Karta ne’e konsideradunudar planu Karta ba Ema Fiar Nain sira, no forma nebé ikus naruk liu planu tuan ne’e. Nia relasaun ho 2KFN Komparasaun entre 1KFN no 2KFN hadutu katak, karta primeiru badak liu kartasegundu. Husi parte lingua, teistu Vo (1KFN) nia linguajen la dun diak. Iha karta ne’e hetansala iha istilu liguajen nebé koriji iha forma nebé naruk tebe-tebes. Salmu iha karta 1KFN sitahusi Psalterium Romanum. No dokumentu 2KFN uza salmu husi Psalterium Gallicanum.Buat ne’e hatudu katak, teistu nebé oras ne’e publikadu nudar 1KFN tuan liu nebé ohin loronpublikadu nudar 2KFN. Teistu Vo, nebé agora sai 1KFN, nia iha estrutura nebé simples, hanesan sumariu karezumu ida. Nia iha parte rua deit, nebé ható deit ba sira nebé atu simu: iha konversaun ou laiha konversaun iha ema nia moris. Parte prinsipál sira ne’e ható ho fraze sira nebé badak. Husi komparasaun ne’e bele halo konkluzaun katak, karta rua ne’e iha relasaun metin.Forma nebé tuan liu no ida badak ne’e iha ideia prinsipál nebé hafoin dezenvolve neneik tóforma nebé ohin loron hetan iha 2KFN. Liu husi esperiénsia desgaste no apresia idéia sentral,tuir mai, koloka insersaun sira, repetisaun barak no izemplu konkretu oioin konaba ema siranebé konverte la ho diak. Relasaun entre forma nebé tuan liu no ida ikus liu bele kompara horelasaun entre “ regra moris” uluk nian ba frades menores sira (tinan 1209/1210) no Regra Laiha Bulada; iha parte ida ne’e hanesan ita hatene, “regra moris ” nian nebé nudar ideiaprinsipál nebé badak, halo kompleta tuir esperiénsia oioin, tó hetan forma nebé naruk iha R2. Autentisidadi Forma nebé naruk liu ( 2KFN) hatudu Fransisku rasik nudar autor karta ne’e; teistuseluk nebé tuan liu ema grupu seluk mak hakerek (hr 2:19: “ami husu”). Karik Fransiskuhamutuk ho nia frei sira seluk responsabiliza hodi assina karta ne’e. Maibé objesaun nebé iha 33

duni entre dokumentu ne’e ho eskrita Fransisku nian sira seluk hatudu katak ideia barak nonia formulasaun mai husi Fransisku rasik. Destinatáriu no nia títulu Dokumentu ne’e iha Manuskritu Vo la iha títulu. No la iha lia hasé no saudasaun badestinatáriu, hanesan baibain iha karta normal. Maibé husi Kap. 2:19 klaru katak dokumentune’e nudar karta ida duni. Ida nebé atu simu karta ne’e mak grupu mane ida no mos feto nebéhalo konversaun. Karik buat nebé atu temi iha karta ne’e laos ema fiar-nain hotu, maibé sirabalu nebé iha relasaun ho Fransisku no ninia orden. Kap. 2: 20-22 hatudu, katak, karta ne’eiha duni kompeténsia balu ba ida nebé simu karta ne’e, maski la klaru Fransisku ho niniaorden organizatorikamente iha kompeténsia ba sira mos. Bele katak sira mak grupu “ ordenterseiru” nebé dala barak temi ona iha Fransisku ninia biografia prinsipál sira.11 Nia konteúdu, hanesan hatudu iha títulu artigu rua nebé hanesan, konaba “halokonversaun”. Tanba ne’e, títulu nebé lós ba dokumentu ne’e mak: Karta ba Freira (feton)konvertedora sira. Maibé nebé hili iha edisaun ESSER: Karta ba Fiar-Nain sira hodi hatadania relasaun ho Karta ba Fiar-Nain sira tuir forma nebé naruk. Maibé eskrita ne’e niakonteúdu hatete ho klaru iha nia sub-títulu: Konseillu ba Freira Konvertedora Sira. Tempu hakerek Iha mata dalan ida bele fiar katak dokumentu ne’e iha tiha ona antes 2KFN. Lolós ihaduni distansia tempu nebé naruk entre karta rua ne’e, nebé fó dalan ba Fransisku no nia freisira bele halibur hotu esperiénsia sira nebé presiza atu tuir mai halo kompletu dokumentune’e sai Karta ba Fiar-Nain Sira iha forma nebé naruk.11 Istória Kompaineiru Nain Toolu, Saun Fransisku husi Assis ninia Biografia, Kap. 14 (Jakarta 2000, páj 128 nbtn); 1 Cel 37; Boaventura, LB 4: 6. 34

2. Karta Segundu ba Fiar Nain Sira Konaba relasaun karta ne’e ho teistu seluk, esplika tiha ona iha kapítulu antes. Teistunebé uluk nudar ideia prinsipál, maibé karta ida agora ne’e nudar redasaun ikus nebé liu husiprosesu kresimentu naruk ida. Autentisidadi Dokumentu sira hotu nebé tula karta ne’e relata katak, Fransisku mak nudar autor. Nebésira nia testemuña bele konta mos. Teistu ne’e nia konteúdu rasik mos reforsa testemuña ne’e.Fransisku, ho nia espresaun nebé típiku, dala rua (v. 1 no 87) temi-sai nia-an nudar autor. Konaba espresaun linguajen no maneira hanoin, dala ruma iha difikuldadi atu hatuduteistu ne’e nudar Fransisku ninian. Maibé, hanesan esplika tiha ona, wainhira kompila niaeskrita, liu-liu nebé boot, Fransisku baibain uza frei seluk nia ajuda. Buat ne’e tenki simu iharelasaun ho karta ne’e, iha kresimentu husi redator primeiru ba redator segundu presiza ezijitulun husi ema seluk. Servisu hamutuk ho frei seluk nunka impede Fransisku atu simu teistune’e nudar ninia obra rasik no haruka nia ba sira nebé atu simu karta ne’e nudar nia mensajenrasik. Klara mos koñese ona karta ne’e ou forma nebé tuan liu. Ita hatene buat ne’e husi niniakarta primeiru ba Âgata husi Praha, iha nebá nia koalia konaba ita Nai Jezus Kristu ninia“noiva, inan no feton”; iha karta terseiru nia laran, iha nebá nia koalia konaba Maromak Niahela fatin iha klamar sira nebé fiar, ho liafuan sira nebé hanesan iha v. 48-50 husi 2KFN ne’e.Maibé Klara la hatudu momós nia relasaun ho Fransisku. Tempu hakerek La iha indikasaun lós nebé bele sai nudar mata dalan atu defini ninia hakerek. Bazeia bania paridadi nebé boot ho R1, balu sujere tinan 1221. Sa tan, tuir tradisaun, tinan 1221 kaernudar komesu, hun orden terseiru hamrik. Maibé opiniaun sira ne’e hotu nafatin nudaralegasaun deit, nebé susar atu fó prova, ne’e duni problema nakloke nafatin. 35

Destinatáriu Hanesan 1KFN, karta ida ne’e mos la fó sai ba ema fiar-nain sira hotu, maibé ba siranebé temi “frei konvertedor sira.”Fransisku senti iha responsabilidadi espesial ba sira notanba ne’e fó ba sira “ regra moris” nian ida. Susar atu hatete, sira ne’e membru ordenterseiru ka, hanesan nebé hanoin iha loron ikus; maibé karik sira mak grupu nebé sai pioneiruorden terseiru nian iha forma nebé koñesidu iha loron ikus. Valor Espirituál Karta ida ne’e nudar testemuña espesiál ida konaba Fransisku ninia espiritualidadikristaun nebé klean. Liu-liu parte isin-lós husi karta ne’e (vv. 45-70) hatudu oinsá Fransiskutama klean liu hodi deskobre mistériu divindadi sira nebé klean tebes. Iha tema prinipál balunebé presiza subliña iha kraik ne’e.1. Tema inkarnasaun Maromak Nia Oan, Nia sofrimentu no Nia mate, ható ho énfaze makás nebé indika liu ba Nia entidadi nudar ema. “Nia simu tiha ona ita ema nia isin lolós no ita ema nia frajilidadi” (v. 4); Nia kosar-been sai hanesan ran fukan nebé naksulin ba rai” (v. 9). Énfaze ne’e mos karik nudar hanoin ida atu proteje konvertedor sira hasoru perigu doketizmu no ema Katár no Waldesi, movimentu evanjelizasaun sira nebé iha influénsia boot iha leigu sira le’et iha tempu nebá, maibé kous dutrina nebé sala-dalan. Esforsu atu proteje konvertedor sira hasoru perigu erézia ne’e mos dook husi hahesuk, afirmasaun konaba selebra Sakramentu Eukaristia. Movimentu evanjelizasaun nebé erézia ne’e haklaken hanorin katak, leigu nebé mós iha direitu selebra Eukaristia, maibé kléru nebé sala-nain la iha direitu. Fransisku kontra makás hanorin-hanoin ida ne’e. Tan ne’e nia afirma: “Sira deit - kléru sira, saserdote ka nai- lulik - mak bele selebra eukaristia, laos ema seluk” (v.35).2. Alein ne’e tema hadomi mos nudar núkleu “regra moris” ida ne’e. Ema fiar-nain sira, mane no feto, nebé hakarak moris tuir Kristu ho diak, la hanehan-an ho buat seluk maibé diak liu halao domin kristaun nian. Uluk liu domin ba Maromak nebé revela iha selebrasaun litúrjika no sasimuk, admisaun sakramentu; hafoin domin ba ema seluk, inklui hadomi inimigu nudar sinal nebé klaru liu hotu tuir espíritu kristaun nian.3. Parte nebé sentral liu hotu, nebé mos nudar kulminasaun domin ba Maromak, mak ezijénzia moris tuir Evanjellu nebé radikál: hau nia espíritu tenki mate atu Nai nia 36

Espíritu bele hela metin iha ema nia laran, no ho nune’e ema bele tama ba moris Maromak Santisima Trindadi nian. Ema konvertedor haluha tiha nia-an rasik hodi servi Maromak no kriatura tomak, iha Nai Maromak Nia Espíritu Nia orientasaun. Ho nune’e ema ida bele sai maktuir, segidor Kristu nian nebé lós no halo tuir Maromak Ninia hakarak. Ideia “halao konversaun” hetan fatin iha konteistu ezijénsia Evanjellu nebé radikál ne’e.3. Karta ba Orden Tomak eh Orasaun ba Maromak Bele Hotu-hotu Desde L. WADDING, karta ne’e koñesidu ho títulu: “Karta ba Kapítulu Jerál.” MaibéManuskritu Vo (Volterra) temi nia nudar “Fransisku ninia karta nebé haruka ba OrdenTomak.” Títulu ne’e hadutu lolós konteúdu karta ne’e, tanba ne’e karta ne’e bele karik tenkihanaran nune’e: Karta ba Orden tomak. Autentisidadi Karta ne’e ninia autentisidadi nunka iha pergunta (dúvida), maski nia pontu referensiasira mak karta ne’e mesak. Ideia prinsipál hotu nebé hetan iha karta ne’e mai duni husi AmanSeráfiku rasik tanba hanesan ho ideia hotu nebé iha obra sira seluk nebé auténtiku, liu-liu niaadmonisaun. Maibé nia estilu linguajen no nia forma hatudu ho diak katak sekretaris ida kaerfunsaun importanti ne’e hodi organiza ideia sira ne’e hotu. Tempu hakerek Karta nebé nia konteúdu koalia barak konaba Eukaristia ne’e, iha relasaun nebé lós hoensíklika papál Sane cum olim nebé haruka husi Pp. Honorio III iha tinan 1219 ikus nokomesu 1220 ba bispu sira iha Igreja tomak. Fransisku hatene lolós dokumentu ne’e, lahatene wainhira nia vizita ba kúria papál iha fulan Fevereiru/Marsu 1220, ou iha nia pozisaunnudar lider movimentu boot nebé tenki fó hatene ba nia mos konaba dokumentu importantine’e. Hafoin nia kontinua dutrina nebé ható iha dokumentu ne’e ba orden hotu, hanesan liuhusi karta ne’e rasik, no liu husi Karta ba Kleru Sira no Karta ba Kustódiu Sira hotu. Tanbane’e, karik karta ne’e hakerek depois fulan Fevereiro/Marsu 1220. Bele mos definemarkasaun segundu ne’e: antes regulamentu definitivu, iha fulan Novembru 1223. Razaun 37

tanba lider sira orden nian, hanesan temi iha lista ba v. 2 no v. 47, ladún makás iha niniadeskrisaun hanesan tuir mai, hafoin R2. Destinatáriu Títulu antigu ( “Karta ba Kapítulu”) hatudu katak karta ne’e indikadu ba kapítulu idahusi orden nian. Maibé buat ne’e la hanesan ho konteúdu karta ne’e rasik. Ema nebé simuhasé iha karta ne’e mak frei sira hotu nebé la bele partisipa hotu iha kapítulu ida nebé ordenhalo, la hatene se ne’e kapítulu jerál ka kapítulu provinsia. Nune’e interpretasaun nebé lós liukatak, karta ne’e indikadu ba frei sira hotu, la iha esepsaun.Versíkulu 2 no versíkulu 47hatudu ho momós katak, karta ne’e indikadu ba frei sira hotu iha orden nia laran, espésiekarta sirkular ida husi Fransisku ba ninia orden tomak, liu-liu koalia konaba Eukaristia. Valor espirituál Karta sirkular ne’e revela hotu iha ninia kapítulu tomak konaba Fransisku niniarelasaun klean ho Maromak. Aprezenta izemplu boot balu atu mostra oinsá karta ne’e niniasentidu hodi koñese Fransisku ninia espiritualidadi.1. Hatudu fiar boot ba Eukaristia no ba Maromak nia liafuan nudar pontu prinsipál nebé importanti. Buat rua ne’e iha relasaun intima ida ho ida seluk. Tantu iha Eukaristia tantu iha Maromak Ninia lia fuan, Fransisku haré Maromak Nia prezensa “fiziku-isin”, no nia mostra ninia amor no respeitu nebé hanesan ba mistériu Nai Maromak Ninia prezensa iha forma rua nebe diferente ne’e.2. Devosaun boot ba Eukaristia insentiva Fransiskus akonseilla nia frei nai-lulik sira, atu mantein sira nia pureza kurasaun wainhira hasae, selebra eukaristia. Nia ideia mak ne’e ho intensaun pura no buka Maromak nia vontade ka hakarak mesak, atu agrada Maromak mesak deit, laos atu prosege-buka no duni riku soin mundu nian.3. Orden nia kondisaun mos refletida iha karta ne’e, nebé envolve disiplina diária ida konaba adorasaun no kumpri estátutu regulatoriu hotu. Aparentemente, iha frei barak mak lao ba fatin nebé deit la ho propózitu ida klaru, hodi la tau matan ka haluha halo orasaun diária nian, tuir ezijénsia estátutu ka regulamentu moris nian. Ba frei sira hanesan ne’e, Fransisku hola pozisaun ida makás tebe-tebes. Sira ne’e laos Katóliku no “hau la konsidera” sira nudar hau nia frei; nune’e mos hau lakoi atu haré sira, no hau la hakarak koalia ho sira, tó sira konverte fali” (v.44). Klaru katak iha kazu ne’e Fransisku 38

la iha negosia ka koalia mamar, bele komparadu mos ho ninia atitude nebé korespondenti, nebé espresa iha ninia Testamentu (Vv. 3-33).4. Fransiskus nia piedadi nebé profunda ita bele senti iha karta ne’e. Nia diskursu konaba Eukaristia, laos hela deit hanesan dutrina ka diskursu ida, maibé sei transforma kedas ba knananuk hahi nian ida ba umiliasaun Nai Jezus nia-An (Versíkulu 27-29). Nia mos la akonseilla deit nia frei sira konaba pekadu no frakeza, maibé nia mos hahúkonfesa nia pekadu no frakeza sira ba Maromak no ba nia frei sira hotu. Nai Jezus niaumiliasaun iha Eukaristia nebé nia kontempla infiltra nia-an tomak (vv. 38-39). Orasaun finál karta ne’e espresa ninia espíritu moris nian nebé simplesmente halo tuirdeit Nai Maromak Nia vontadi hodi tuir Kristu ninia ain-fatin.4. Karta Primeiru ba Kleru Sira Ema kestiona karik dokumentu ne’e nudar karta ka admonisaun ida. Defaktu, la hetankarakterístika ida nudar karta iha nia abertura, maibé iha substansia balu nebé mostra dunikatak dokumentu ne’e bele aseita nudar karta ida. Primeiru, Fransisku koalia diretamente bakleru sira hotu, no hatama nia-an iha grupu ne’e nia laran (nudar diákonu). Segundu, desdeinísiu, nia mak nudar dokumentu eskritu ida (\" eskrita\", v.15) nebé haruka ba kleru sira.Terseiru, iha kopia ida nebé atingu liu ona (pré-1238) nebé armazenadu iha livru misa nianida iha mosteiru beneditinu iha Subiaco. Eskritór tenta deskreve \"Kruz Tau ho ulun\" iha parteinferior teistu ne’e. Ho ida ne’e eskrita kiik ne’e bele mos karakteriza nudar karta ida. Tanbatuir testemuña Boaventura nian, Fransisku tenta asina nia karta sira ho sinal Tau ne’e, ho nialiman rasik. Nune’e, iha ninia títulu rezumu: Karta ba Kleru Sira, ida ne’e bastanteapropriadu atu karakteriza eskrita kiik ne’e. Forma rua Karta sira nebé tó mai ita, iha forma rua. Forma primeiru hetan iha Manuskritu RV2(Roma, biblioteka Vallicelliana, Manuskritu B.24, datadu antes tinan 1238), no seluk nebékontinua tó mai ita iha manuskritu sira seluk. Forma karta rua ne’e mostra duni diferensasignifikativu ida mai ita (hr. v. 4, 13 no 14). Tanba ne’e ESSER halo konluzaun katakdiferensa sira ne’e laos nudar variasaun deit, maibé lolós forma rua ne’e nudar revizaun nebé 39

diferente duni. Revizaun nebé tuan liu hetan iha RV2, nebé agora fó marka ho 1KKls, seluknebé mai tuir liu, no fó marka ho 2KKls ( teistu Kapítulu V). Relasaun entre forma karta rua ne’e esplika hanesan tuir mai ne’e. Fransisku halibur nodizemina, halekar 1KKls iha períodu tempu entre Konsíliu Latraun IV (1215) no ninia viajenba Médiu Oriente (veraun 1219). Kuandu nia fila husi Médiu Oriente (inísiu 1220), niahatene katak iha ona dokumentu Sane cum olim husi Papa Honório III (publikadu 22Novembru de 1219). Nia mos halo revizaun foun ida konaba karta anterior, ho inkorporasaun adisional sirano reparasaun nebé nesesáriu. Indikasaun nebé klaru liu iha kazu ne’e hetan iha Versíkulu 13,iha nebá Fransisku refere deit ba \"Maromak Ninia mandamentu\", maibé mos ba \"regra hotuInan Santa Igreja nian.\" Ho baze ne’e, forma karta rua ne’e emitidu ketak-ketak,separadamente. Autentisidadi Karta ne’e nia autentisidadi nunka iha dúvida. Alein iha testemuña husi manuskritusira, pontu prinsipál sira nebé koalia daudaun mos konfirma buat ne’e. Tema devosaun baEukaristia no oin sa atu rai nudar tema sira nebé baibain tiha ona ba Fransisku. Iha SpeculumPerfectionis (husi inísiu Sékulu XIV), iha asuntu ne’e bele konfia, purizemplu konta katakFransisku sempre sinti triste kuandu haré Igreja ida nebé la mós. Tanba ne’e, dala barak niasempre lori aisar kuandu nia lao ba fatin-fatin atu halo pregasaun. Depois, halo tihapregasaun, nia halibur nai-lulik sira mesak no koalia ba sira konaba klamar sira nia salvasaun,no nia mos konvida sira atu mantein limpeza Igreja, altar no buat hotu nebé presiza baselebrasaun mistériu divinu hotu. Toman ne’e nia halo tiha ona desde nia hahú ninia servisu,kuandu frei sira seidauk barak.12 Tema hanesan mos Fransisku koalia tiha ona iha niniaTestamentu no ninia eskrita sira seluk.13 Atu halo konfirmasaun ba karta ne’e nia autentisidadi, bele demonstra, hatudu dala idatan testemuña nebé mensiona tiha ona iha leten, mak teistu Manuskritu RV2 nebé termina hokruz \"Tau ho ulun”.12 Speculum Lemmens 31; Speculum Sabatier 56: 2-4; kmp Compilatio Assisiensis 60.13 Hr T: 11-13; Kot 21-29; 1KKs 24. 40

Tempu hakerek Tempu nebé determinadu bazeia ba similaridadi karta ne’e ho karta sirkular papál Sanecum olim nebé mensiona tiha ona iha leten. Versíkulu 13, iha forma nebe mai ikus (2KKls),nudar apelu klaru ida ba dokumentu papál ne’e. Portantu 2KKls ne’e defini hafoin fulanMarsu 1220, wainhira Fransisku fila ona husi Médiu Oriente. Enkuantu forma nebé antigu liu(1KKls), mak konaba relasaun entre forma rua ne’e, hanesan temi iha leten ne’e lós, tenkikoloka nia antes karta papál ne’e sirkula, antes Fransisku aranka ba Médiu Oriente, ihaveraun 1219. Valor Iha kooperasaun estreita ida entre Fransisku no Papa. Papa Honório III, iha Sane cumolim, espresa ninia tristeza no ninia laran susar. Tanba nai-lulik barak rai no trata Eukaristiaho hahalok nebé la iha respeitu, la iha devosaun no halo moe tebe-tebes. Tanba ne’e nia hasaiorden ida, atu hodi oin ba oin Eukaristia tenki rai iha fatin espesial ida no fó devosaunrespeitoza nebé ás. Nune’e mos tenki hanorin sarani sira atu adora ho devosaun tomakwainhira ostia santa foti sae iha eukaristia laran. Hanesan ne’e mos tenki halo wainhira nai-lulik lori ostia santa ba ema moras. Nai-lulik rasik tenki uza hatais nebé diak-normal, ho henamutin ida taka nia kbas rua, koloka ostia santa iha ninia peitu ho respeitu boot, no prezididu,lao iha oin ho lilin lakan ida. Fransisku koopera ho sinsera tebes ho papa hodi halopropaganda devosaun respeitoza ne’e, hanesan hatudu momós iha ninia karta. Buat nebé impresiona katak, Fransisku koalia ho sentimentu respeitu nebé hanesan,tantu ba Eukaristia tantu ba Maromak nia Liafuan (Biblia). Enkuantu papa ( no mos LatraunIV) koalia deit asuntu ne’e nia relasaun ho Eukaristia. No mos iha karta ne’e primeira vez mosu faktu impresionante ida katak, Fransisku husuba ema nebé simu karta ne’e atu reproduz ka multiplika atu transmite ka halekar karta ne’e baema seluk. Nia mos promete bénsaun espesiál husi Maromak ba sira nebé atende niademanda, hahúsuk ida ne’e. Sertamente ida ne’e nudar testemuña Fransisku ninia konsiénsiamisionaria nian, maibé mos konaba nia amor ardente, lakan-manas ba Maromak nia Liafuanno Sakramentu sira. Katak ema sira iha ninia tempu atende nia demanda sira, nudar evidensiaba ida ne’e mak monje Subiaco nebé kopia, hakerek tiha karta ne’e hamutuk ho dokumentu 41

importanti sira seluk iha livru misa nian ida iha nia konventu, hanesan Manuskritu RV2 nebémensiona tiha ona buat ne’e iha leten.5. Karta Segundu ba Kleru sira Karta ne’e tomak hanesan lós ho 1KKls nebé esplika tiha ona iha kapítulu anterior.Entaun nia kestaun mak ne’e, tebes duni ka eziste karta rua nebé diferente, ou tuir lolós kartaida deit? Nia diferensa fundamentál kontidu iha Versíkulu 4, 13 no 14. Karta rua ne’e nia diferensa signifikativa tebes, tanba ne’e la sufisiente apenas atukonsideradu nudar variantes husi karta ida maibé hanesan. Portantu 1KKls no 2KKls tenkiharé nudar karta rua nebé diferentes, embora sira nain rua iha relasaun nebé kait-malu metin,hanesan esplika tiha ona iha kapítulu introdusaun. Iha tan esplikasaun konaba asuntu ne’e,liu-liu preokupasaun konaba nia autentisidadi, tempu eskrita no nia valor, konsulte KapítuluIV iha leten.6. Karta ba Nai-ulun Povu Nian Karta ne’e diriji ba líderes nebé governa daudaun estadu-sidade iha Idade Média, liu-liu iha Itália. Tanba ne’e, laran metin atu karta ne’e tenki tó duni ba detentor, kaer ukungovernu sivil, ne’e duni títulu \"ba líderes povu nian\" sertamente reflete duni intensaun ne’e. Autentisidadi Teistu nebé ita hatene iha rua deit: teistu iha Latina imprime primeira vez iha Orden niaIstória, Fransisku Gonzaga hakerek, nebé entre 1579 e 1587 sai ministru-jerál ba OrdenFrades Menores. Tuir Gonzaga no mos tradisaun lokál, karta ne’e nia kopia Juaun Parenti,ministru provinsiál primeiru iha España, lori tiha ba Zaragoza . Teistu segundu nia tradusauniha teistu Espainol, nebé ita hatene husi WADDING. Teistu rua ne’e la iha diferente barak.Husi peskizasaun kuidadoza konaba terminolojia nebé utiliza, K. ESSER tó ba konkluzaunkatak, karta ne’e, konfórme dezignadu husi tradisaun lokál, moris iha Itália, no husi nebá maklori ba España. 42

Alein ne’e, karta ne’e nia konteúdu rasik mak konfirma nia autentisidadi. Karta niaestilu hanesan ho estilu nebé baibain Fransisku uza. Versíkulu 6 no 7 hanesan ho KKls 14-15.Versíkulu 8 hanesan lós ho 1KFN 2:22, realidadi literalmente hanesan. No mos nia ihasimilaridadi ho Karta ba Kustódiu Sira (cf. Versíkulu 7 ho 1KKs 8) afirma katak, karta ruane’e autor hanesan mak hakerek. Tempu hakerek Husi karta ne’e nia konteúdu tenki deklara katak karta ne’e hakerek hamutuk ho Kartaba Kustódiu Sira la kleur depois nia viajen ba Médiu Oriente. Karta ne’e mos tama iha grupunebé hanesan ho eskritu sira seluk husi Fransisku nian konaba Eukaristia, mak KO, KKls noKKs. Ne’e duni nia tempu tenki koinside mos ho Fransisku nia vizita ba Papa iha Viterbo,Fevereiru-Marsu de 1220. Valor Hanesan ho tema, karta ne’e nia konteúdu no espresaun iha relasaun estreita ida hoKKls no KKs. Nia konvida líder sira atu la bele haluha Maromak iha sira nia preokupasaunloro-loron nian, no akonselhia sira atu simu Nai Jezus ninia isin no ran ho solene. Versíkulu7, nebé hanesan 1KKs 8, mostra oinsá Fransisku impresionadu tebes ho kostume Islámikunebé nia Koñese wainhira vizita Terra Santa, no iha hakarak atu inkorpora kostume sira ne’eba tradisaun kristaun nian mos.7. Karta Primeiru ba Kustódiu Sira Teistu karta ne’e tomak la konesidu liu, tó PE. SABATIER hetan nia iha manuskritu idaiha biblioteka Guarnaci no publiká nia iha 1902. Karta ne’e diriji ba kustódiu sira. Liafuankustódia títulu nebé baibain uza hodi refere ba orden nia superior hotu. Fransisku husu bakustódia sira, atu sira husu boot ba kleru hotu, hodi tau respeitu ho solene tebes ba Nai Jezusnia futar isin no ran no Ninia Lia fuan, no presta atensaun ba ferramentu no buat hotu nebéuza hodi rai Nia. Tanba ne’e, karta ne’e nia konteúdu atu hanesan lós ho karta sira nebémensiona tiha ona iha leten (KKls, KO) no dokumentu papál Sane cum olim. 43

Autentisidadi Tanba karta ne’e rai deit iha manuskritu ida (Volterra, hakerek iha Sékulu meadu XIII),tanba ne’e iha ema balu dúvida ba karta ne’e nia autentisidadi (W. Goetz). Maibé PE. K.ESSERno sira seluk argumentu katak karta ne’e auténtiku duni. Katak karta ne’e rai deit ihamanuskritu ida nia laran laos nudar razaun ida atu dúvida fali nia autentisidadi. TanbaFransisku nia eskrita sira seluk mos ema la halo kontinuasaun ho diak, (purizemplu, KNP,KO, KL) ou tanba lakon, izemplu: Karta ba Kardeal Hugolino. Iha substansia barak husikarta ne’e mak suporta nia autentisidadi. Purizemplu, uza saudasaun jeral hanesan \"Kustos\"ba orden nia superior hotu. Ordenamentu karta nebé diak sadere makás ba eskrita PapaHonório III Sane cum olim hanesan Fransisku nia eskrita balu seluk konaba Eukaristia; nudarkonvite atu eduka povu hodi adora Maromak Kbiit Wain iha tempu \"toka sinu” nian (daderno lokraik, horas tuku 6). Espresaun fiar nian ne’e iha ninia relasaun ho Fransisku niniaesperiénsia iha 1219-1220 ho “azan”: orasaun islámika nian; no hetan mos espresaun siranebé típiku Fransisku nian duni. Husi Fatores ne’e hotu, konkluiu katak laposivél karta ne’enudar karta falsifikasaun ida iha tempu ikus. Tempu hakerek Husi nia paridadi, tantu iha konteúdu no nia espresaun, ho Sane cum olim, eskritu idane’e inklui grupu nebé iha ligasaun ho Honório III nia esforsu; nebé tenki koloka depoistempu primavera 1220. Valor Fransisku mostra nia respeitu profundu ba Eukaristia. Lós katak ninia atitudi ne’e halonia hakat dook liu eskrita Sane cum olim. Tanba nia mos fó nia respeitu nebé hanesan ba Nainia Naran no Nia Liafuan nebé hakerek. Atitudi ida ne’e nia hakarak atu inkorporadu mos ihakleru sira nia laran. Ba servisu ida ne’e, nia solisita kustódiu sira nia intersesaun. 44

8. Karta Segundu ba Kustódiu Sira Karta ida ne’e kleur tebes ema la hatene nia rai fatin. L.WADDING foti karta ne’e husiZaragoza, iha língua Espainola, no publika tiha edisaun ne’e. Tuir tradisaun iha fatin ne’e,karta ne’e rai tiha ona iha nebá ho respeitu tebes desde tempu Juaun Parenti sai ministruProvinsiál primeiru ba provínsia España, no tuir mai, husi 1227 tó 1232, sai fali nudarministru jerál. Maibé sertamente katak, karta ne’e ninia orijinál la hakerek iha línguaEspainola, maibé iha língua Latina, no nia versaun orijinál ne’e la hetan tan ona. Autentisidadi Maski testemuña husi liur limitadu tebes, maibé iha substansia barak iha karta ne’erasik afirma ninia autentisidadi. Ideia, maneira hanoin no nia espresaun sira iha karta ne’e,hanesan ho Fransisku ninia hakerek sira seluk, liu-liu ho KKls, 1KKs no KL. EstiluLinguajen realmente bele sai kestaun, maibé hanesan ho hakerek sira seluk, iha parte linguaFransisku bele husu nafatin ema seluk nia tulun. Destinatáriu Hanesan 1KKs, karta ida ne’e mos ható ba kustódiu sira, ne’e mak sira hotu nebé xefiaorden. Termu ida ne’e klaramente sei uza nafatin iha sentidu nebé jerál ne’e, no seidauk hetankonteúdu nebé klaru no limitadu hanesan ikus mai defini iha orden nia istória. Tempu hakerek Karta ida ne’e iha relasaun estreita ida ho karta tolu seluk: Primeira Karta ba KustódiuSira, Karta ba líder Sira povu nian, no Karta ba Kleru Sira. Tanba karta sira ne’e hotu maihusi tinan 1220, ne’e duni karta sira ne’e mos hatur iha tempu nebá. Konteúdu no valor Fransisku ho momós koalia konaba nia karta tolu ne’e: ba kleru sira konabaSakramentu Altar (Versíkulu 4), ba kustódiu sira rasik (Versículo 5) no ba líder sira povunian (Versíkulu 6). Karta ida ne’e nudar “karta aprezentasaun\" ba karta tolu ne’e. Tanba ne’e 45

bele kumpriende katak hafoin karta tolu ne’e \"lori\" tó tiha ba nia destinu, karta ne’e niafunsaun mos termina, tanba ne’e la kontinua ho diak iha tradisaun manuskritu sira. Fransiskuhusu, atu kustódiu sira rai ho diak iha ulun, sa mak nia hakerek ba sira (iha 1KKs) atu sirakontinua karta rua seluk ba sira nebé atu simu. Lós katak, nia uza superior sira seluk niaservisu ba nia apostuladu. Nune’e mos husi Versíkulu 6 senti tiha ona, oin sá Fransiskuhakarak tebe-tebes atu sarani kristaun imita Islámiku nia kostume nebé lori ema ba glorifika,hahi Maromak. Nebé, hetan atitudi \"diálogu\" jenuínu ida iha nia fuan-laran.9. Karta ba Ministru ida Iha fonte sira husi Sékulu XIII la hetan sitasaun husi obra ne’e. Iha tradisaunmanuskritu, iha Sékulu XIV, foin mak hatama obra ne’e iha sira nia kolesaun. Autentisidadi Konfirma karta ne’e ninia autentisidadi, tantu bazeia ba estilu no vokabuláriu (GOESTZ,BOEHMER), bazeia ba testemuña husi manuskritu mos hotu-hotu konkorda hodi hanaran obrane’e nudar Fransisku nian (LEMMENS). Argumentu sira ne’e reforsa husi ESSER, bazeia ba buat nebé hanaran Sitz im Leben(situasaun moris nebé nudar biban hodi hakerek karta ne’e). Iha razaun konkretu ida ba kartane’e mak \"ita nia fuan nia kondisaun\" nebé iha Versíkulu 2-8 hatete ho detailu lós. Ministruida senti nia servisu ne’e hanetik nia atu realiza nia vida relijioza hanesan nia imajina ouhanesan nia hanoin. Tanba razaun ne’e, nia hakarak halivre tiha nia husi servisu ne’e hafoindada-an ba fatin eremitériu. Fransisku la konsede nia pedidu ne’e, maibé akonselhia nia atuoin sá nia bele obter Maromak Nia domin iha nia servisu, embora nia hasoru difikuldadioioin. Versíkulu 7 hamosu difikuldadi ba kopista sira tuir mai, tanba la kumpriende niasentidu. Atu kumpriende fraze ne’e kuandu bazeia ba Fransisku nia atitudi hamamuk-an, atula husik ema ida ható ezijénsia oioin hasoru ema seluk. Fraze hanesan ne’e laposível atukoloka iha ema santu ida nia ibun, se karta ne’e autor falsu ida mak hakerek. Prinsípiu sirakonaba poder lejislativu Asembléia Pentekosta nian (Versíkulu 13-20,22), konaba frei nebékomete pekadu, nebé tenki hasoru superior (Versíkulu 14-20) nudar asuntu konkretu siranebé orden halao ona antes tinan 1223, reflete ona iha karta ne’e. Tanba ne’e, labele dehankarta ne’e falsu. Lolós, tuir ESSER, dokumentu ne’e tenki haré nia ekuivale ho Testamentu 46

nia autentisidadi tanba nia estilu no nia vokabuláriu sira hanesan mos iha Testamentu. Ihainísiu istória fraternidadi fransiskana nian, karta ida ne’e mos iha nia valor nebé labele ignora. Destinatáriu Iha supozisaun ida katak, ministru nebé temi iha karta ne’e mak Elías. Maibé difísil fóprova, tanba manuskritu tuir mai ne’e foin aumenta liafuan “ministru jerál”. Enkuantumanuskritu nebé antigu liu hatete deit “ható ba ministru ida\" nebé esplisitamente nunka temi.Tanba ne’e, mantein deit ona katak karta ne’e ható duni ba “ministru ida”, provavelmenteministru provinsial ida. Tempu hakerek Iha opiniaun jerál nebé dehan katak karta ne’e hakerek depois 1221 no antes KapítuluPentekosta iha 1223. Nebé, entre períodu Regra La iha Bulada (R1) no Regra definitivu(R2). Maibé iha asuntu barak la hanesan ho períodu ne’e. Porijemplu: prosesu hasoru freinebé komete pekadu todan hetan ona nia forma iha R1. 20. Maibé iha Karta ba Ministru(KM) prosesu ida ne’e seidauk hetan nia forma definitivu. Iha seluk fali hatete, ministru nebe temi iha karta ne’e sei partisipa mos iha reuniaunhamutuk ho frei sira seluk (v. 21). Ne’e duni, kapítulu nebe “jerál” tebes ne’e, frei sira hotupartisipa, nudar kostume deit tó Kapítulu Pentekosta 1221. Depois ida ne’e, ministruprovinsiál deit mak partisipa iha kapítulu jerál. Iha parte ida, momentu ne’e, Fransisku seihanesan servus ordo (orden nia servidor, atan) relasiona ho ministru ne’e nia obediénsia bania. Sinál katak nia mak sei hanesan superior ofisiál. Iha tinan 1220 Fransisku laos tansuperior. Tanba nia rezigna-an no intrega lideransa orden nian ba Pedro Catani, hafoin baElias. Ema hotu simu katak, pozisaun ministru provinsiál iha orden laran hametin iha tinan1217. Tanba ne’e karta ne’e tenki koloka uluk depois Kapítulu Pentekosta 1218. No kleur liu,antes Kapítulu Pentekosta 1221. Tanba iha Kapítulu Pentekosta 1221 ne’e hasai lei foun idakonaba reuniaun jerál, nebe tuir mai ministru provinsiál sira deit mak partisipa. Valor Fransisku nia hatan ba ministru ne’e hatudu, espresa oin sa klean tebes nia espíritu kiaknian nebé nia iha. “Buat sira ne’e hotu Ó tenki haré nudar grasa. Ó tenki simu kondisaun 47