Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ Қашғари еңбегі арқылы түркі дәуірінің ұмыт «Құтты білік» поэмасы болған салт-дәст үрлері, кейбір әдеби ескерткіштері нан ғылым мен білімнің бізге дейін жетті. пайдасы, түркі тіліне деген мақтаныш сезімі «Диуан лұғат ат-түрк» еңбегiне автордың өзiнен асып ешкiм жақсы сипаттама бере алмайды. «Мен туралы үзінді оқыңдар. бұл кiтапты, – деп жазады Қашғари, – хикмет сөздер, мақал-мәтелдер, өлең-жырлар секiлдi әдеби сөздермен безендiрiп шықтым. Үйренушiлер мен «Диуан лұғат ат-түрк» еңбегiне бiлiмнiң қызығушылар керектi сөздердi тез, оңай табуы үшiн қандай салалары ендi? көп жылдар еңбек етiп, сөздердi орын-орындарына Қашғари өз еңбегiн қойдым... Бұл жазған еңбегiм қолдануға қолайлы қалай с ипаттайды? болсын деген ниетпен бiрқатар қағидаларды түзiп, өлшем үлгiлерін жасадым». Ахмет Иүгнеки. Қарахандықтар дәуiрiнiң ақыны Ахмет Иүгнекидің бол а түркi тiлiнде жазды. Бiзге дейiн оның «Ақиқат шақ ұрпаққа үндеуінің сыйы» дастаны жетті. Бiз бұл шығармадан бiлiмдi өзект ілігін дәл елдеңдер. меңгеруге шақырған ізгі ниетті, адамгершiлiк пен иманды ойларды көремiз. Ол болашақ ұрпақты адал өмiр сүруге, пара- сатты болуға үндейдi. Ортағасырлық түркi әлемi әлемдiк өркен иетке, жалпыадамзаттық мәдениетке өлшеусiз үлес қосқан ұлы ғалымдар мен ойшылдарды бердi. Оқиға куәгерлерi мен тарихшылардың деректерi Жүсіп Баласағұни алғашқылардың бiрi болып туған тiлiнiң туын жоғары көтерiп, өзiнiң «Құтты бiлiк» дастанында былай деп мақтаныш сезiммен ай- тады: Және ат берiп, қосқан сөздiң шырайын, Iзгi құлын жарылқасын Құдайым! Ай, кiтапты қабыл алып қарарсың, Түрiк тiлi ғажабына қанарсың. Жүсіп Баласағұни бiлiм мен ақылдың пайдасы туралы былай деп жазады: Тiлегiм сөз едi бiлгiр, ей, бегiм, Ақыл, бiлiм жайлы келдi сөйлегiм. Ақыл – шырақ, қара түндi ашатын, Бiлiм – жарық, нұрын саған шашатын. Ақыл қолдап, бiлiммен ер жетiлер, Екеуiмен қадiрi артып, бекiнер. 101 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217
Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ Дана айтыпты: «Күнәһар да тамұқта, Бiлiмiмен құтылар деп тамұқтан!»... ... Пайдасы көп, аз ақылды аз деме, Қадiрi көп, аз бiлiмдi аз деме!.. ... Бiлiм – байлық, азаймас һәм жоғалмас, Ұры-қары қол жеткiзiп ала алмас!.. ... Ақыл – сенiң анттасқан нақ жолдасың, Бiлiм – сенген мейiрiмдi қандасың. Бiлiктiге бiлiм – күллi тон, асы, Бiлiмсiздiң қылығы – сұм жолдасы!» Ай, ақылды ер! Бойыңды ашу алмасын, Ай, бiлiктi ер! Атың дауда қалмасын! Өкпе, ашумен ешқашан iс етпегiн – Егер, олай қылсаң, жапа шеккенiң!.. ... Ерге керек төзiмдiлiк, күш-қайрат, Тұру керек Күн мен Айдай нұр жайнап. Жомарттық һәм салмақтылық қажеттi, Бiлiмдiлiк, ақылдылық қажеттi. Ақыл керек бiлiм таңдап аларға, Бiлiм керек iске жақсы қарарға... Сұрақтар мен тапсырмалар 1. Қандай қалалар ІХ–ХІІІ ғасыр басында ғылым мен мәдениет орталықтары саналды? 2. Түркі ойшылдары Жүсіп Баласағұни, Махмұд Қашғаридің қазақ халқының ұлттық сана-сезімін дамытудағы рөлі мен маңызын ашып көрсетіңдер. 1. Ашық тест тапсырмалары 1.1. Әл-Фараби бақытты болу жолдарын ойластыра келе _______ мүмкіндігі ту- ралы тұжырым айтты. 1.2. Жер Күндi айналатындығы туралы идеяны ______ ұсынды. 1.3. Әл-Фараби өз кезінің барлық білімін «_______» трактатында жүйелеп берді. 1.4. Әлем ғалымдары ХI ғасыр _______ ғасыры деп атады. 1.5. «Құтты білік» еңбегі үшін ақынға «_______» атағы берiлдi. 2. Жабық тест тапсырмалары 2.1. Араб, парсы, грек, үндi және түркi ғылымының жетiстiктерiн бiрiктiрген әлемдiк деңгейдегi ғалым А) Мұхаммед Хайдар Ә) Қадырғали Жалаири 102 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217
Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ Б) Махмұд Қашғари В) Әл-Фараби Г) Жүсiп Баласағұни 2.2. Алғаш рет жыл санау жүйесi туралы деректер, тригонометрия негiздерi, астрономия мәселелерi туралы айтылған Әбу Райхан Бируни еңбегі А) «Құтты бiлiк» Ә) «Азаматтық саясат» Б) «Бақытқа жету туралы» В) «Масғуд кестелерi» Г) «Диуани Хикмет» 2.3. Түркi тiлiндегi алғашқы энциклопедиялық еңбек А) Жүсіп Баласағұни «Құтты бiлiк» Ә) Ахмет Ясауи «Диуани Хикмет» Б) Махмұд Қашғари «Диуан лұғат ат-түрк» В) Мұхаммед Хайдар «Тарих-и-Рашиди» Г) Қадырғали Жалаири «Жәмиғ-ат-тауарих» 2.4. Түркi тiлiнде жазылған «Ақиқат сыйы» атты дастанның авторы А) Ахмет Иүгнеки Ә) Қадырғали Жалаири Б) Махмұд Қашғари В) Мұхаммед Хайдар Г) Жүсiп Баласағұни §25. МӘДЕНИ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТЫҢ ДАМУЫ Тақырыпты оқу барысында: – түркілердің Еуразия халықтарының мәдениетіне тигізген әсерін анық тайсыңдар; – Орталық Азиядағы түркі кезеңі мәдениеттерінің өзара ықпалдасуын және оның тарихи маңызын білетін боласыңдар; – тіл мен жазу мәдениетінің тарихи рөліне баға бересіңдер. Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру «Мәңгілік Ел» ұлттық идеясының мақсаты болып табылады. Қазақ халқының ұлтаралық, дінаралық төзімділігінің түп-тамыры түркі кезеңінен бас тау алады. Түркi мәдениетiнiң Еуропа және Азия халықтарының мәдениетiне ықпал етуі. Түркiлер әлемдiк өркениетке өз үлесiн қосты. Түркiлер сол кез үшiн жоғары экономикалық, саяси және мәдени дамуға жеттi. Алтайдың 103 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217
Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ шикiзат байлығы тау-кен iсiнiң, металл өндірісі мен қолөнердiң жетілуіне бiршама ықпал еттi. Олар барлық отырықшы өркениеттер үшiн қол жетпейтiн қатынастар жүйесiн жасады. Орта ғасырлар дәуiрiнде Еуразия кеңiстiгiне мәдени жетiстiктердің тез таралуына арғы түркiлер (ғұндар) мен түркi-монғол тайпаларының қоныс аударуы әсерін тигізді. Егiншiлерге iшкi этникалық қатынастың тереңдей түсуi, ал көш пелi түркi тайпалары үшiн сыртқы этносаралық дамудың басымдығы тән болды. Еуразияның әр бөлiгiнде жергiлiктi және сырттан келген хал ық тың араласуы белсенді жүрдi. Түрлi халықтардың өзара ықпал етуi барысында жаңа этнос пайда болды. Түркiлердiң әлемдік Бұлғар халқы осылай қалыптасты: оңтүстiк өркен иетке қандай үлес славяндар мен фракиялықтар Дунайдың төменгi қосқан ын түсiндiрiңдер. сағаларында өмiр сүрдi, кейiн мұнда түркi- бұлғарлар келіп, түркi хандарының билiгiн ор- натты. Бүкiл тұрғындар «болгар» (бұлғар) атауын алды, бiрақ соған қарамастан этноста славяндық негiз сақталды. Қазiргi венгрлер және басқа шығысеуропалық этностар шамамен осылай қалыптасты. Барлық этностар өзара араласады. Бұл үрдiстер орта ғасырларда белсендi түрде жүрді. Бұл ретте орта ғасырлардағы түркі тайпалары жергілікті тұрғындармен қосылып, жаңа халықтардың пайда болуы- на ықпал етті. «Түркі» ықпалының Түркiлердiң көптеген жетiстiктерi: ат әбзел біріктіруші сипаты бары дерiнiң барлық түрлерi, атап айтқанда, темiр үзең сында жаңа этнос пайда гiлер, ер-тоқымдар және басқа да көптеген зат- болды» деген қағиданы тар Еуразияның барлық халықтарының игiлiгiне түсіндіріңдер. а йналады. Тiл мен жазу. Ежелгi түркi жазуы мен тiлiнiң батысқа таралуы түркiлердiң аумақтық жылжуымен бiр мезгiлде жүрдi. Жергiлiктi тұрғындар Алтайдан Шығыс Еуропаға монғолдар келген- ге дейiн және Алтын Орда кезiнде қыпшақ тiлiнде сөйледi, бұл тiл бәр iне ортақ болды. Мысалы, қаржы жүйесiне «теңге», «алтын»; байланыс пен поштаны ұйымдастыруда «жәмшiк» сөздерi қосылды. Теңгелердiң атаулары, оларды дайындау тәсiлi мен ақша жүйесiнiң өзi де түркiлерден келдi. «Қазына» да түркi сөзi болды. Ол құндылық, мемлекетке тиесiлi мүлiк мағынасын бередi. 104 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217
Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ Орыс сенiмхаттарында түркiнiң «алтын», «пя- Орта ғасырлар дәуiрi – тиалтыни» сөздері жиі кездеседі. Орыс тарихшы- мәдениеттердің өзара сы Н.М. Карамзин былай деп жазды:«Бұхара мен ықпалдасуы мен араласуы кезеңі болғандығын Қыпшақ елінде өздерiнiң күмiс және мыс теңгесi болды. Алғашқысы «танга», екiншiсi «пула» деп дәлелдеңдер. аталды. Осыған орай ресейл iктер өздерiнiң күм iс ақшаларын «танга», ал мыс ақшаны «пула» деп атады». Түркi теңге лерiн айналымға кiргiзген Русь олардың атаулары мен белгiлерiн де қабылдады. Бiр мәдениеттiң басқа мәдениетке ықпалы – адамзат тарихындағы тұрақты үрдiс. Орта ғасырларда әлемнiң төрт патшалығы тұжырымдамасы қа- лыптасты. Оған дүниенiң төрт бұрышында орналасқан төрт әлемдік мо- нархия негіз болды. Олар – оңтүст iкт егi (Үндiстан) пiлдер патшасының империясы, батыстағы (Византия) асыл заттар патшалығы, солтүс- тiктегi (Түрiк қағанаттары) жылқылар патшасы, шығыстағы (Қытай) адам патшасы. Жiбек жолы бүкiл осы төрт патшалықты өзара байла- ныстырды. Сауда жолы бойымен дiни наным-сенімдер де тарады, ал миссио- нерлер өз дiнiн теңiздiң ар жағындағы елдерге таратты. Үндiстаннан Орталық Азияға будда; Батыс және Шығыс елдерiнен христиан, кейiн ислам дiндерi келдi. Сириялық бай-көпестер мен қолөнершiлердің Жерорта теңiзi жа- ғалауларынан Қытайға дейiнгі аралықта өз сауда-саттық орындары болды. Бұл жолдың бүкiл өн бойында сириялықтар дін мен жазуды та- ратты. Ежелгі сауда жолында түрлi мәдениеттердiң араласуына қолайлы негiз жасалды. Көне қорымдар мәдениеттердiң өзара ықпалдасуын зерттеуде негізгі тарихи деректердің бiрi болып табылады. Мәселен, Черниговтағы Х ға- сырға жататын қорғандардың бiрiнен тұрмыс заттары мен ыдыс-аяқтар табылған. Барлық заттарда түркi аңыздарының Ежелгі жерлеу дәстүр ін мифологиялық көрiнiстерi бейнеленген. Бұл қор де мәдениеттерд ің өзара ған Чернигов воеводасына (әскербасына) тиесiл i әсері болғандығын не болған. ден көруге болады? Екi халықтың өзара қарым-қатынасында бір- бірінен тұрмыс заттары мен олардың атаул арын үйренулеріне болады, алайда жерлеу ғұрпын алу мүлде мүмкiн емес. 105 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217
Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ Материалдық және рухани мәдениеттердің өзара ықпалдастығы мен бір-бірін байытуы Еуразия құрлығының бүкіл дерлік халықтары ның VI–ХІІІ ғасырлардағы мәдениет ескерткіштерінен көрініс тапты. Түркі мәдениеті таралу себептері: – түркілердің рухани мәдениеті сапалық жоғары деңгейімен ерекшелендi; – бұл мәдениеттен өзге халықтар өздеріне жақын құндылықтар тапты; – түркі билеушілері жаулап алған жерлердің мәдениетiн жоймады. 1. Ашық тест тапсырмалары 1.1. Барлық этностардың өзара араласуы _______ белсенді жүрді. 1.2. Орта ғасырларда жаңа этностар өмiрге келдi, бұл үрдiсте _______ тайпала- ры үлкен рөл атқарды. 1.3. Жерорта теңiзi жағалауларынан Қытайға дейiнгі аралықта _______ көпестердің сауда-саттық орындары болды. 1.4. Үндiстаннан Орталық Азияға _______ дiнi келдi. 2. Жабық тест тапсырмалары 2.1. Түркiлерге тау-кен iсiнiң, металл өндірісі мен қолөнердiң дамуына ықпал еткен шикiзатқа бай аймақ А) Жетiсу Ә) Алтай Б) Маңғыстау В) Мауараннахр Г) Қашғария 2.2. Орта ғасырларда әлемнiң төрт патшалығы туралы тұжырымдама қалып тасты, осыған байланысты Түркi қағанаттары патшалығының атауы А) солтүстiктегi жылқылар патшасы Ә) оңтүстiктегi пiлдер патшасы Б) батыстағы асыл заттар патшалығы В) шығыстағы адамдар патшасы Г) патшалардың патшасы 2.3. Жiбек жолы бойында жазу мен дінді таратқандар А) сириялықтар Ә) арабтар Б) византиялықтар В) түргештер Г) қарлұқтар 106 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217
Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ Бірінші бөлім бойынша ҚАЙТАЛАУ-ЖИНАҚТАУ САБАҒЫ Сабақ барысында: – түркі кезеңінің Қазақстанның одан арғы тарихы мен бүкіл Еуразия үшін ма ңызын талқылайсыңдар; – Қазақстан аумағындағы мемлекеттердің түркі кезеңіндегі әлеуметт ік-эко номикалық және мәдени дамуының өзіндік ерекшеліктерін анықтайс ыңд ар; – VI–XIII ғасырдың басындағы материалдық және рухани мәдениеттің дамуына баға бересіңдер. Еуразия тарихында б.з.-дың I–ХIII ғасырлар аралығында үш рет «Халықтардың ұлы қоныс ау- Картадан түркі мемл екет дару» кезеңі өтті. Үш жағдайдың әрқайсысында терін хронологиялық арғы түркiлер (ғұндар), түркi және түркi-монғол және аумақтық ретімен тайпалары халықтардың қоныс аударып, жыл көрсетіңдер. жуына негiз болды. Түркi тайпаларының көшi- қоны б.з.-дың бірінші мыңжылдығында Еуразия құрлығы этникалық карта- сының бiртiндеп өзгеруiне әкелдi. VI–ХIII ғасырдың басында түркi тайпалары жүйелi түрде бiрнеше iрi мемлекеттiк құрылымдарды: Түрiк қағанатын, Шығыс Түрiк қағанатын, Ба- тыс Түрiк қағанатын, сондай-ақ Түргеш, Қарл ұқ, Қарахан, Қарақытай, Оғыз, Қимақ, Қыпшақ мемлекеттерiн құрды. Бұл кезеңдi түркi дәуiрi деп атайды. Осы кезеңде қазiргi түркi халықтарының арғы Түркі мемлекеттері ата-бабалары саналатын этносаяси бiрлестiктер арасынд ағы өзара байла қалыптасты. Сонымен, бiз Қазақстанның ұлан- нысты көрсетіңдер, осы ғайыр аумағындағы тарихи үрдiстің дамуына көз мемлекеттерге тән ортақ жеткiздiк. Қимақ, Оғыз және Қыпшақ мемле белгілерді анықтаңдар. кеттерi қауырт дамығанын бiлдiк. Алайда Қазақ стан тарихында Қыпшақ мемл екетi ерекше орын алады. Қыпшақтар шегаралас елдердiң (Византия, Хорезм, Русь) ғана емес, ұзақ уақыт түркi әулеттерi билеген алыс елдердiң (Мысыр, Үндістан) саяси өмiрiне белсендi түрде ықпал етті. VI–ХIII ғасырлар кезеңiнiң қазақ халқының тарихында зор маңызы бар. Түркi тайпалары тарих сахнасына шықты, қазiргi тiлдер мен этностардың құрылу үрдiсi жүрдi. Алғаш рет түркi тiлi араб жазуына ауыстырылып, түркi тiлiнде iрi әдеби шығармалар жазылды. Осы кезеңде бiздiң елiмiздiң болашақ тарихын айқындаған нег iз қа ланды. Түрiк қағанаты бiртұтас кеңiстiкте дала мен қалан ы, көшпелiлер мен егiншiлердi бiрiктiріп, ортақ түркi мәдениетiн жасады. Қорыта айтқанда, VI–ХІІІ ғасыр басында Қазақстанды мекендеген халықтар мәдениеті сақ-ғұн кезеңінің жалғасы ретінде қазақ халқы мәдениетінің дамуына негіз қалады. Жетiсу мен Қазақстанның оңтүстiгі, Солтүстiк-шығыс, Батыс, Орталық Қазақстан аумағында түркi мемлекеттерi құрылуының хронологиялық жүйелiлiгiн көрсетіңдер. 107 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217
Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ Тәжірибелік тапсырмалар: 1. Бірінші бөлімді қайталаңдар. Мемлекеттерді құрудың реттілігін, олардың са бақтастығын, Қазақстан аумағында мемлекеттердің бірінен соң бірі өмір сүр гендігін білулерің керек. 2. VI–ХІІІ ғасыр басындағы материалдық және рухани мәдениет қалай дамыды? 3. Қазақстан мен бүкіл Еуразия тарихында түркі кезеңінің саяси және мәдени маңызы қандай болды? ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫНЫҢ ТҮРКІ КЕЗЕҢІ (VI–ХІІІ ғасырдың басы) Түрiк қағанаты (552–603 жылдар) Маньчжуриядан Босфорға дейiнгi аймақ. Негiзiн қалаушы – Бумын қаған. Мұқан қаған тұсында (553–572) қағанат дамудың биiк сатысына жеттi. Қазақстан жерлерi VI ғасырда Түрiк қағанатының қол астына өттi. Орталық Азияны жаулап алғаннан кейiн Жiбек жолына иелік етті. Батыс Түрiк қағанаты Шығыс Түрiк қағанаты (603–704 жылдар) Қытайдың ықпалында болғанымен Жетiсудан Қара теңiзге дейiнгi аумақ. Мем 682–744 жылдары өз мемл ек етiн лек етт iң ордасы – Суяб қаласы. Батыс Түрiк қалпына келтiрдi. 744–840 жылдары қағанатының әлсiреуiне Қытайдың басып кiруi Шығыс Түрiк қаған аты аумағында әсер еттi. Ұйғыр қағанаты өмiр сүрдi. Түргеш қағанаты (704–756 жылдар) Негiзгi тұрғындары – қара бұд ун дар. Жабғу, шад, елтебер жоғары Аумағы – Жетiсу. Негiзiн қалаушы – Үшлiк лауазымдар қаған әулет iн е тиесілі қаған. Ордасы – Суяб. Екiншi ордасы – Iле өзе- болды. Бағынышт ылар тат деп нiндегi Күнгiт қаласы. Мемлекет Сұлық қаған аталды. тұсында нығайды. Түргеш қағ анаты батысын- да арабтарға, шығысында Қытайға қарсылық 748 жылы Қытай әскері Суяб қа көрсеттi. ласына басып кірді. 751 жыл ы Ат- лах түбiнде арабтар мен қытайлар Қарлұқ қағанаты (756–940 жылдар) арасында шайқ ас болып, қарлұқтар Жер аумағы – Жетiсу мен Оңтүстiк Қазақстан. арабтар жағына шықты. Ордасы – Суяб. Қарлұқтар жерi арқ ылы өту үшiн 30 күндiк жол қажет еді. 746 жылы қарлұқтар ұйғ ыр Қарахан мемлекетi лардан жеңiлiске ұшырап, Жетi- суға қоныстанды. (942–1212 жылдар) ХI–ХII ғасырлардағы аумағы – Мауараннахр мен Салық жинау құқығымен Жетiсу. Қарахан әул етiнiң негiзiн салушы – Сатұқ қағ ансыйлаған жер үлесi – Боғра хан. 960 жылы ислам мемлекеттiк дiн болып иқт а. Иқт алық жүйе феодал қабылданды. 1210 жылы наймандармен күресте дық қатын аст ардың дамуы- Шығыс Қарахан әулеті талқандалды. 1212 жылы на ықпал еттi. Хорезмшахтары мемлекетінің билеушісі Қарахан мемлекетiнiң батыс бөлiгiн бағындырды. 108 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217
Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ Қарақытайлар мемлекетi Қидандар IV ғас ыр дерек (1128–1212 жылдар) терiнде монғол тiлдес тай- палар саналды. Жетiсудың Аумағы – Жетiсу, Шығыс Түркiстанның бiр түр кi тiлдес тұрғ ынд арымен бөлiгi. Қарақытайлар мемлекетiнiң негiзiн араласқ ан олар қарақытайлар қалаушы – Елюй Даши. Мемлекет басшысының атала бастады. мансабы – гурхан. 1212 жылы Қарақытай мем лекетi құлады. Наймандар мен керейiттер, Х–ХII ғасырларда Найман мемлекетi жалайырлар мемлекетi Орхон мен Ертiс аралығында орна- ласты. Наймандар ордасы – Орхон (Х–ХIIІ ғасырдың басы) өзенi жағасындағы Балықты қалас ы. 1204 жылы наймандар Темучиннен Керейiттер мемлекетi – Орхон мен жеңiлiс тауып, 1208 жылы Жетiсуға Хуанхэ аралығында. Керейiттер ор- қоныс аударды. 1212 жылы наймандар дасы – Битөбе. басшысы Күшлiк қарақытайларды бағындырды. Қимақ қағанаты (IХ ғ. соңы –ХI ғасырдың басы) Оғыз мемлекетi Аумағы – Солтүстiк-Шығыс және Орта (IХ–ХI ғасырдың ортасы) лық Қазақстан. Қимақ қағанының ор- Аумағы – Сырдариядан Едiлге дейiн. дасы Ертiстегi Имақия. Қимақтардың Ордасы – Янгикент қаласы. IХ–Х бөл ект енуi 656 жылы Батыс Түрiк ғасырларда саяси бiрiгуге печенег қағанат ының құлауы барысында термен күрес ықпал еттi. Оғыздар болд ы. Х ғас ырдың екiншi жартысы- қыпш ақ тайпаларының қысымымен нан қимақтарға Қарахан мемлекетi ыдырады, олардың бiр бөлiгi Шығыс шаб уыл жасай бастады. IХ ғасырда Еуропа мен Кiшi Азияға кеттi. Оғыз шапқ ыншылық жиiлей түстi де, бұл тайпасының негiзi Жетiсуда қал ып жағдай мемлекеттiң құлауына ықпал таст ы. Оғыздар құрамына түркілер еттi. Мемлекет ХI ғасырдың басында дiң тiлi мен мәдениетiн сіңірген үн құлады. дiеу ропалық және финн-угор тектес тайпалар ендi. Қыпшақ хандығы (ХI–ХІІІ ғасырдың басы) Аумағы – Алтайдан Дунайға дейiн. Ордасы – Сығанақ қаласы. Русьпен, Византиямен, Венгриямен жан-жақты байланыстар орнатты. ХI ғасырдың басындағы деректерде Дештi Қыпшақ атауы пайда болады. Қыпшақтар Хорезммен күрес жүргiздi. Қыпшақтар мен хорезмдiктердiң өзара күресін монғолдардың жаулап алушылық жорықтары тоқтатты. Кестемен танысыңдар. Осы мемлекеттер тарихын білгеннен кейін олардың сабақ- тастығы мен өзара байланысын түсіне аласыңдар. 109 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217
Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ ЕКІНШI ХIII–ХV ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН БӨЛІМ Алтыншы тарау ХIII–ХV ҒАСЫРДЫҢ БIРIНШI ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАННЫҢ САЯСИ ТАРИХЫ §26 –27. ҚАЗАҚСТАН АУМАҒЫН МОНҒОЛДАРДЫҢ ЖАУЛАП АЛУЫ Тақырыпты оқу барысында: – Монғол мемлекетінің құрылуы барысын, ХІІІ–ХV ғасырлардағы саяси үрдістерді ұғынасыңдар; – Монғол шапқыншылығының сипатын анықтайсыңдар; – яса, ұлыс ұғымдарымен танысасыңдар; – Отырарды қорғаудағы қала халқының ерлігін білесіңдер. Монғол мемлекетiнiң құрылуы. ХII ғасырдың соңы – ХIII ғасырдың басында Монғолия аумағында Темучиннiң билiгiндегi iрi көшпелi мем- лекет құрылды. Темучин (Шыңғысхан) шамамен 1155 жылы өмiрге келдi. Ол ерте жетiм қалып, жас кезiнде көптеген қиыншылықты бастан кешiрдi. ХII ғасырдың соңын а қарай монғол даласының билеушісіне айналды. 1203–1204 жылдары керейiттердi, найманд ар мен меркiттерді тал- қандап, Темучин Монғолияның негiзгi тайпаларын бiрiктiрудi аяқтады. 1206 жылы көктемде монғол ақсүйектерiнiң құрылтайында барлық монғолдардың әмiршiсi болып жарияланды. Шың ғысхан (қаған аталды), кейiн бұл оның есiмiне айналып кеттi. Монғол мемлекетi осылай құрылды. Бұл мем- лекет бытыраңқы тайпалардыбiртұтас халыққа бiрiк тiрiп, өзара қырқыс соғыстарды тоқтатты. Шыңғ ыс ханөз халқына былай деп мәлiмдедi: «Мен өз бет інше жүрген ұсақ билеушілерді, мұқтаждықта және езгiде жүрген адамдарды бағындырдым, мен оларды жинап бiртұтас еттiм». Осы құрылтайда «Яса» («Жасақ») жария етiлдi. Шыңғысхан Ол Шыңғысханның нақыл сөздерiнен, әскери және 110 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217
Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ азаматтық заңдардан тұрды. Бұл заңның монғолдарға және қол астындағы хал ықтарға ықпалы зор болды. Оны Шыңғысхан берік ұстады әрі «өзi шығарған заңдарға бағынудың» үлгiсi болды. Қоғамдық құрылымы. Мемлекет пен тұрғын ха Монғол империяс ы тарихында Шыңғыс лық үш әскери әкiмшiлiк аймаққа: оң қанат, сол ханның «Жасақ» заң дар жинағы қандай қанат және орталық болып бөлiндi. Әр аймақ бiр рөл атқарды? неше түменнен тұрд ы. Түмен 10 мың жауынгерден, әр мыңдық 10 жүздiктен, жүздiк 10 ондықтан тұрды. Әскер темiрдей тәртiппен және жоғары әскери қабi леттiлiгiмен ерекш елендi. Сол кезге сай әскери техникасы: қабырға бұза тын және от лақт ырғыш қарулары бар еді. Бұл қарулар монғолдарда Солтүстiк Қытайды бағындырғаннан кейiн пайда болды. Мемлекеттiң орталығы Қарақорым Монғолияда орналасты. Шыңғысхан құрған мемлекет қандай Деректер Шыңғысханның жорықтарға мұқ ият қағид аларға негіз дайындалғанын дәлелдейдi. Қарсы жақтың iшкi жағ делд і? дайы мен әск ери күштерiн әбден бiлгеннен кейiн ғана Шыңғысхан iс-әрекет жоспарын құрды. Жорық кезiндегi әскер 111 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217
Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ Шыңғысхан жеңiсте Әскери бағыт-бағдарды өзгерте бiлу, барлау рiне ықпал еткен ды ұйымд астыру, шыққан тегiне қарамастан iстi жайттарды атап көр бiлетiн, батыл адамдарды қолбасшылық қызметтерге сет iңдер. Монғол тағайындау – осының барлығы Шыңғ ысханның әскерінің ерекше жеңiске жетуіне ықпал еттi. ліктерін анықтаңдар. Халыққа бұйрықтарын жеткiзу үшiн арнайы жас ақ ұйымдастырды. Бүкiл монғол империясында бекеттер жүйесi енгiзiлдi, бұл бекеттерде хабар жеткiзушiлер аттарын жылдам ауыстыра алды. Шыңғысханға дейін еш жерде жылдам хабар жеткізушілердің мұндай түрі болмаған. Шыңғысханның және оның мұрагерлерiнің замандастары ордадағы адамдардың арасында буддистер, шамандар, христиандар мен мұсылман дар бар деп жазады. Дiнге қысымшылық жасамау монғолдардың басып алған жерлерде ұзақ уақыт жүргізген саясатының басым бағыты болды. Шыңғысхан ғалымдарды бағалады. Өзінің және ақсүйектер балаларының бiлiм алуларына, үлкен табыстарға жетулерiне жағдай жасады. Зерттеушілердің Шапқыншылық қарсаңындағы Қазақстан аума айтуынша: «Шыңғыс ғы. ХIII ғасырдың басында Ертiстен Дунайға дейiнгi ханның ұрпақтары білім жағынан өз дала кеңiстiгiнде қыпшақтардың жайылымдары ор- ғасырынан жоғары наласты. Монғолдар тарапынан талқандалған найман- болды». Сендер осы дар Күшлiк ханға iлесiп, Жетiсу жерiне келді. пікірмен келісесіңдер ме? Неліктен? ХШ ғасырдың басында Хорезм қуатты мемлекет еді. Ол тек Хорезмнiң, Мауараннахрдың, Иранның жер лерiн ғана емес, Оңтүстiк Қазақстанды да бiрiктiрдi. Шыңғысханның Қытайдағы жеңiстерi туралы хабар Хорезмшахтар мемлекетінің билеушісі Мұхаммедтi қобалжытты. Шыңғысхан жайлы нақты дерект ерд i алғысы келген ол Монғолияға елшiлiк аттандырды. Елшiлермен алмасқ аннан кейiн Шыңғысхан 1218 жылы алтын, күмiс, жiбек, бағалы терi және басқа заттар тиеген 500 түйеден тұратын 450 адамы бар сауда керуенiн жiбердi. Отырар билеушiсi Қайырхан көпестердi тыңшылар деп айыптап, оларды өлтiруге бұйрық бередi. Бұл қырғын туралы хабар Шыңғ ысханға жетедi. Қатты ашуланған Шыңғысхан Қайырханды беруiн талап еттi, бiрақ Хорезмшахтар мемлекетінің билеушісі бұл талаптан бас тартты. Отырар қаласында монғолдардың керуенiн жою тарихқа «Отырар опа- ты» ретiнде енiп, Шыңғысханның соғыс жариялауына сылтау болды. Оған Хорезмшахтар мемлекетінің билеушісі немесе Қайырханның iс-әрекетi се- 112 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217
Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ беп болған жоқ. Шыңғысханның жоспары бүкiл Азия мен Шығыс Еуро- паны жаулап алу едi. Соғыс жаңа жайылымдар алу, байлыққа ие болу, сонымен бiрге монғол қоғамын бiрiктiру мақсатында жүргізілді. Монғолдардың Қазақстан аумағын жаулап алуының басталуы. 1218 жылы дiнаралық қарсы Шыңғысханның жаулап алуш ылық лықт ы пайд аланған монғолдар Жетiсуға ендi. Тұр соғыстарының себеп ғындарды өз жағына тарту үшін әск ерге өлкеде зор терiн түсiндiрiңдер. лық-зомбылық пен тонауға тыйым салатын бұйрық бердi. Монғолдар мен Шыңғысханның өзi дiнге қыс ымшылық жасамады, мұсылмандарға ғибадат Жетiсу тұрғындары жасауға еркіндік бердi. Бұл тұрғындардың монғолдар ның монғолдар жағы жағына шығуына ықпал еттi. Баласағұн тұрғындары на шығуына қандай монғолдарға қақпасын ашты. Осы үшiн де қала «Қа себептер ықпал етті? йыр ымды қала» атағын алды. Шыңғысхан Қазақстан аумағына жорығын шамамен 150 мың адамнан тұратын әскермен бастады. Отырарға жақындаған кезде монғолдар басшысы өз күштерiн бөлдi: ұлдары Шағатай мен Үгедей бастаған әскердi Отырарды қоршап, шабуылдауға қалдырды. Жошы бастаған басқа бөлiктi Сырдария бойымен төмен қарай жiбердi. Өзi негiзгi күштермен Бұхараға аттанды. Отырар қорғанысы 113 8–3479 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217
Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ№6 КАРТА 114 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217 Монғол шапқыншылығы (жылдары Ескерту: картада өзен-көлдердің көрсетілген) қазіргі атаулары көрсетілген Алтын Орда мен монғол Қазақстан Республикасы- ұлыстарының шегаралары ның қазшіреггіаршасеыгарасы Шыңғысхан әскерінің Ертіс өңіріне қайтып оралуы Елдi мекендер
Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ Отырарды қоршау алты айға созылды. Билеушi Қайырханның бас- қаруындағы қала асқан ерлікпен қорғанды. Тек әскербасылардың бiрiнiң сатқындығы ғана Отырардың құлауын тездеттi. Монғолдар қалаға ба- сып кiрдi. Әскер мен тұрғындардың бiр бөлiгi қамалға бекiнiп алып, қорғанысты жалғастыра бердi. Шағатай мен Үгедей әскері Отырарды қиратып, тұтқынға түскен Қайырханды Шыңғысханға жеткiздi. Ол ержүрек билеушіні жазалауға бұйрық бердi. Сырдарияның төменгi ағысы бойындағы қала Суреттегі көрiнiстер ларды бағындыруға жiберiлген Шыңғ ысх анның мен тақырып мазмұнын үлкен ұлы Жошы 1220 жылы Сығанаққа жақын кел пайдалана отырып, дi. Оны қоршау жетi күн мен түнге жалғасты, мон Отырардың ерлiкпен ғолдар қаланы шабуылмен алды. Қала талқандалды. қорғалғаны туралы Ашнас қаласы қиян-кескi қарсылық көрсеттi, айтып берiңдер. бiр ақ тең емес шайқаста құлады. Одан кейiн монғолд ар Жентке жақын келдi. Жошы келiсiм жасау үшiн қалаға елшi жiбердi. Монғолдар қаланы қантөгіссіз алды. Оңтүстiк Қазақстанның Монғолдардың қаланы қоршауға алуы 115 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217
Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ үш қаласы – Отырар, Сығанақ, Ашнас қиян-кескi қарсылығы үшiн толық ж ойылды. Хорезмшахтар мемлекетінің билеушісі Иранға қарай қашты, мон- ғолдар Мұхаммедтiң соңынан қуу кезiнде Кавказ арқылы Батыс Деш тi Қыпшақтан бiр-ақ шықты. Мұнда олар қыпшақ тайпаларының қар сылығына тап болды. Қыпшақтар мен орыстардың бiрiккен әскер- лерi монғолдармен Калка өзенiнде кездестi. Іс-қимылдардағы бiрауызды лықтың жоқтығынан олар жеңiлiске ұшырады. Алайда монғолдар Русь- ке енбеді. Солтүстiк-батыстан қазiргi Қазақстан даласына кіріп, шығыс қыпшақ тайпаларын бағындырды. Одан кейін негiзгi күшт ермен қосылу үшін ары қарай жылжыды. Сөйтіп, монғолдар Қазақстан аумағын 1219– 1224 жылдары толықтай басып алды. 1224 жылы Шыңғысхан шығыста Амурдан, батыста Әмударияға дейiнгі аумаққа өз билігін орнатты. 1227 жылы қайтыс болды. Алайда монғол жаулап алушылығы мұнымен аяқталған жоқ. Шыңғысхан ұрпақ тары оны одан әрі жалғастырды. Ұлыстардың құрылуы. Шыңғысхан тiрi кезiнде-ақ, ұлдарының әр- қайсысына жер үлесін бөлiп бердi. Үлестiрiлген жерлер ұлыстар деп аталды. Кiшi ұлы Төле әкесiнiң жері – Монғолияға иелік етті. Қазақстан аумағы үш үлкен ұлының ұлыстары құрамына ендi. Шыңғ ысханның үлкен ұлы Жошының үлесi Ертiстен батыста Едiлге дейiнг i, Әмудария мен Сырдарияның төменгi ағыстарындағы жердi алып жатты. Шағатай иелiктерi Оңтүстiк пен Оңтүстiк-шығыс Қазақ станды, бүкiл Орталық Азияны қамтыды. Үгедей ұлысына Қазақстан аумағынан Жетiсудың солтүстiк-шығыс бөлiгi өттi. Жетiсуда үш монғол ұлысының шегаралары түйiстi. Шыңғысхан өз мемле Үш ханзада да әкесiнiң өкiлi ретiнде өз үлес кетін неліктен ұлыстарға терiндегі жерлерде билiк жүргізді. Осы өлкелерде бөлді? Қазақстан аума көпiрлер тұрғызып, қалаларды қалпына келтiрдi. ғында қандай ұлыстар Бұл ұлыстар империя басшысына бағынды. құрылды? Шыңғысхан енгізген Жошы қайтыс болғаннан кейiн, Бату әкесiнiң басқару жүйесінің мұрагерi деп танылды. Хан немересi Батуға: «Әкең Қазақстан үшін қанд ай нiң билiгiн қабылдап ал, ол барғысы келг ен жер- маңызы болды? лерге аттан», – дедi. Шыңғысхан өзiнiң барлық немерелерi iшiнде Батуды Жошының мұрагерi ре тінде таныды. 116 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217
Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ Оқиға куәгерлерi мен тарихшылардың деректерi Марко Поло Шыңғысхан туралы былай деп жазады: «Ол қандай да бiр аймақты жаулап алған кезде тұрғындарды ренжiтпедi, олардың меншiкке құқығын бұзбады, олардың арасына өз адамдарын қойды. Бағынған елдiң адамдарын қорғады. Ешқандай да зиян шекпейтіндігіне көзі жеткен тұр- ғындар оған жан-тәнімен берілді. Бұрынғы дұшпаннан енді адал қызмет- шiлерiне айналды». Монғол империясының тарихы былайша қалыптасты: Шыңғысханның тек төрт ұлы ғана монғол ұлыстарының билеушiлерi болды. «Шыңғысханның бұл төрт ұлы ақылды, батыл да ержүрек, әкесi мен бүкiл әскер және халық бағалаған адамдар болды. Олар Шыңғысхан мемлекетiне төрт дiңгек ретiнде қызмет еттi. Әкесi олардың әрқайсысына мем- лекет дайындап бердi де, оларды төрт «жүйрiк» деп атады, ал «жүйрiктер» деп басқалардан ерекшеленген, асып түскен және алдыңғы қатарда тұрған кiсiлердi, тұлпарларды және басқаларды атайды». Батуға жоғары билiктi беру туралы толық әңгiме ХVI ғасырда Өтемiс қажы жазған «Шыңғыснама» еңбегiнде келтiрiледi. «Жошы өлген кезде, – деп жазады ол, – оның үлкен ұлдары арасында олардың iшiнде қайсысы ұлыс басшысы болатындығы туралы дау Марко Поло Шың туды. Билiк туралы дауды шешу үшiн Шыңғысханға ғысханды қалай аттанды. Ханзадаларды қабылдаған ұлы аталары үш с ипаттайды? киiз үй: алтын босағалы Ақ Орданы – Батуға; күмiс босағалы Көк Орданы – Орда Еженге; болат босағалы Боз Орданы – Шайбанға тiгуге бұйрық бердi». 1. Ашық тест тапсырмалары 1.1. Монғол ақсүйектерiнiң құрылтайы ______ жылы көктемде болып, онда Темучинді барлық монғолдардың әмiршiсi етіп жариялады. 1.2. Шыңғысханның нақыл сөздерiнен, әскери және азаматтық заңдардан «_______» құралды. 1.3. Монғолдар басып алған жерлерде ұзақ уақыт үстемдiк ету себептерiнiң бiрi _______ қысымшылық жасамады. 1.4. Қазақстан аумағы _____ үлкен ұлдарының ұлыстары құрамына ендi. Ертiстен батыста _____ дейiнгi жер _____ ұлысы үлесіне енді. 1.5. Оңтүстiк пен Оңтүстiк-шығыс Қазақстан және бүкiл Орталық Азия _______ ұлысына, Жетiсудың солтүстiк-шығыс бөлiгi _______ ұлысына өттi. 2. Жабық тест тапсырмалары 2.1. Әскери iс-қимылдар нәтижесiнде Темучин керейіттерді, наймандар мен меркітт ерді талқандаған мерзiм А) 1218–1223 жылдар Ә) 1203–1204 жылдар Б) 1220–1225 жылдар 117 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217
Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ В) 1221–1226 жылдар Г) 1222–1225 жылдар 2.2. Шыңғысханның Қазақстан мен Орталық Азияға жорыққа шығуына сылтау болған оқиға А) «Отырар опаты» Ә) Хорезмшахтар мемлекетінің билеушісі Мұхаммед билiгiнiң әлсiреуi Б) Монғолиядағы жұт В) Жошы ханның өлiмi Г) «Суяб опаты» 2.3. Монғолдарда қабырға бұзатын тас және от лақтырғыш қарулардың пайда болуына себеп болған және бағынған ел А) Қытай В) Үндiстан С) Мауараннахр D) Қарахан мемлекетi Е) Иран §2 8–29. МОНҒОЛ ИМПЕРИЯСЫ ҚҰРАМЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН Тақырыпты оқу барысында: – Алтын Орданың қалыптасуы мен даму ерекшеліктерін, Қазақстанның және Еуразияның тарихындағы маңызын анықтайсыңдар; – басқақ, сұлтан, беклербек, диуан, уәзір ұғымдар ымен танысасыңдар. Бату (Батый) ханның Батыс жорықтары. Алтын Орданың құрылуы. Бүкiл монғол құрылтайында Бату ханның басшылығымен Батыс елдерi не жорық жасау туралы шешiм қабылданды. Бату әскерінің үлкен бөлiг i қыпшақтардан жасақталды, монғолдар бүкiл әскердiң үштен бiр бөлiгiн құрады. Монғол қолы 1236 жылы шабуылға шықты. 1241 жылы көктемде Бату жасақтары Еуропа әскерлерiн талқандап, Адрия (Адрият) теңiзiне шықты. Алайда ұлы хан Үгедейдiң өлiмi туралы хабарды естiгеннен кейiн монғолдар керi қайтты. Бату Едiлдiң төменгi ағысына қайтып ора- лып, Алтын Орда атымен белгiлi болған өзiне тиесілі аймақты қалпына келтірумен айналысты. Ол Едiлдегi әдемi қала Сарайды салды. Бұл қала Алтын Орданың орталығына айналды. Бату ханның 1236–1242 жылдардағы жаугершілік соғыстары Еура зияның саяси картасын өзгерттi. Тарихта алғаш рет Ертiстен Дунайға 118 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217
Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ дейiнгi Ұлы Даланың бүкiл кеңiстiгi бiр ғана Жошы Монғолдар Адрия әулетi иелiктерiнің құрамына енді. Монғол импе теңiзiне барғаннан кейiн рияс ының төрттен бір бөлігін Жошы ұлысы құрады. нелiктен керi қайтты? Оңтүстiгiндегi шегарасы Сырдарияның орта ағы Мұны деректер қалай сы мен Әмударияны қамтыды. Бату әскерлерi тал түсіндіреді? қандаған орыс князьдықтары Алтын Ордаға тәуелд i Орыс князьдықтарының болды. Орыс князьдары хандардың қолынан князь Алтын Ордаға тәуел етiп тағайындау туралы жарлықтар алып, салық дiлiгi неден көрiндi? төледi. Алтын Орда жер көлемiнiң кеңдiгi жағ ынан орта ғас ырдағы iрi мемлекеттiк құрылым болды. Алтын Орданың басты бөлiгiн түркі тайпалары, негізінен, қып шақтар құрады. Алтын Ордада монғолдардың өзi өте аз болды. Қазақстан аумағында қалған монғолдар ХIV ғасырға қарай толықтай түркiлендi. Алтын Орданың негiзiн қалаушы Бату хан барлық ханзадалардың үлкенi ретінде саналып, жоғары беделге ие болды. Ол Алтын Ордада 1227–1255 жылдары билік етті. Қыпшақтар Батуды Сайынхан (ақылды хан) деп атады. Батудан кейiн оның iнiсi Берке хан (1257– 1266 жылдар) билiкке келді. Ол хандардың iшiнде Бату барлық жаулап бiрiншi болып ислам дiнiн қабылдап, монғол алған жерл ерін импе рия құрам ын а қоспай, орталығына тәуелсiз саясат жүргiзе баст ады. Оның Ертістен Дун айға дейінгі тұсында қала құрылысы қарқынды жүргiзiлдi, Дешті Қыпшақ аумағ ы жаңа орда – Сарай Берке қаласы салынды. Хан мен шектеу себ ебі неде? Парсы елi мен Мысырдан ғал ымдарды, дiн иеле Өз ойларыңды айтыңдар. рiн, ақындарды, Хорезмнен – қолөнершiлер мен көпестердi шақыртты. Шығыс елдерiмен сауда және дипломатиялық байланыстар бiршама жанданды. Берке хан билік еткен кезде Алтын Орда мен Мысыр ресми түрде елшілік алмасты. Мысырда қыпшақ даласынан шыққан Бей- барыс сұлтан билік жүргізді. Асқан қабілетінің Берке ислам дінін нелік арқасында Бейбарыс құлдан мемлекет басшысына тен күштеп енгізбеді? дейін көтеріліп, қолбасшы және қайраткер ретінде тарихқа енді. Алтын Орда саяси дербестiктi Бату ханның немересi Мөңке Темiр (1266–1280 жылдар) билiк еткен тұста алды. Ол Жошы ұлысын билеушi- лердiң iшiнен бiрiншi болып, өз атынан теңге соқтырып, жарлықтар шығарды. 119 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217
Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ Сонымен, ХIII ғасырдың 60-жылдарынан бастап Жошы ұлысы жалпы импер иялық орталықтан бөлiнiп, әлемдегi ең iрi, бай, дербес мемлекетке айналды. Мемлекеттiк құрылымы. Шыңғысханның «алтын ұрпағы» кез кел- ген өкілінің Ордадағы хандыққа құқығы бар еді. Ол лайықты деп та- нылып, сұлтандар құрылтайында бекiтiлген жағдайда хан бола алды. Шыңғыс ұрпағына жатпайтын кез келген адамның хан болуға құқығы болмады. Мемлекетте ханнан кейiнгi келесi үлкен тұлға беклербек едi. Ол әскерлердiң бас қолбасшысы және сыртқы саясат басшысы болды. Маңызды мемлекеттiк iстердi шешу үшiн құрылтай шақырылды. Атқарушы билiктiң органы болған диуан қаржы саласын, салық жи- науды, iшкi саясатты басқарды. Диуан басында уәзiр тұрды. Мемлекеттің екi бөлiкке – оң және сол қанатқа Алтын Орданың мемле бөлiнуi Бату хан билеген кезде де жалғ асты. Оң кеттiк құрылымын қанат Едiл бойынан Дунайға дейiнгi аумақты с ипаттап, ерекш елiктерiн қамтыды. Оның орталығы Едiлд iң төменгi ағы атаңдар. сында орналасты да, оны Бату ұрпағынан шыққан дар басқ арды. Сол қанат Шығыс Дештi Қыпшақ пен Сырдария алқабының жерл ерiн алып жатты. Мұнда Жошының үлкен ұлы Орда Ежен мен оның ұрпақтары билiк еттi. Сол қанаттың орталығы – Сығанақ қаласы болды. Ұлыстар өз кезегiнде жекеленген иеліктерге бөлiндi. Оларға Жошының басқа ұлдары билiк жүргізді. Мәселен, Жошының ұлы Шайбан Қазақстанның солтүстiк-батыс жерлерiн иеленді. Барлық аумақта ортақ құқықтық ережелер – Шыңғысханның «Жасағы» басшылыққа алынды. Ислам ықпалының күшеюiне байла- нысты мұсылман құқығы – шариғат бiртiндеп ене бастады. Алтын Ордада салық жинау жүйесi құрылды. Халық әскердi, жаушыларды керек-жарақпен қамтамасыз етуге, пошта бекеттерiн ұстауға да мiндеттендi. Салық жинауды басқақтар iске асырды. Олар ханның жаулап алған елдердегi өкiлдерi Монғолдар басып алған еді. Басқақтың жанында қарулы жасақ болды, жерл ердегі басқақтар ол үнемi қала сыртында орналасты. Олар орыс дың қызметiн түсін князьдықтарында «татар слободасы» деген атпен діріңдер. белгілі болды. Егер қандай да бiр князь ханның 120 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217
Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ жарлығын орындамаса немесе салықты төлемесе, онда басқақ өз қарулы жасағымен жазалауға шықты. ХIII ғасырдың соңынан бастап, алым-салық жинау жергiлiктi ақсүйек қауымы арқылы жүзеге асырыла бастады. Мәселен, орыс жерiнде князьдардың бiрiне ғана жарлық берілдi, ал қалғандары оған бағынуға мәжбүр болды. Хан солар арқылы өзiнiң бұйрықтарын орындатты. Алтын Орданың өркендеуі. ХIV ғасырдың Түрлі халықтардан бірік бiрiншi жартысында Өзбек хан (1312–1342 жыл- тір ілг ен Бату мен оның дар) мен оның ұлы Жәнiбек (1342–1357 жыл- ұрпақтары иелігінде дар) билеген тұста Алтын Орда өзiнiң ең жоғары неліктен мықты мемле өркендеу деңгейіне жеттi. Өзбек хан Батудың кет құрылды? ұрпағы болатын. Замандастары оны «кiсiлiгi мол, даңқты да ержүрек» адам ретiнде сипаттайды. Ол бiрнеше тiлдi бiлдi. Өзбек хан 1312 жылы исламды Алтын Орда мемлекетiнiң ресми дiнi етiп біржолата бекiттi, орталық билiкті күшейтiп, құрылтай шақыруды тоқтатты. Нақ осы Өзбек хан билiк еткен жылдары деректерде алғаш рет өзбектер мемлекетi деген сөз тiркесi пайда болды. Алтын Орда билеушiсi Өзбек ханның есiмi бiртiндеп, Жошы ұлысы халқының атау ына айналды. Өзбек хан керуен саудасының дамуына көп көңiл бөлдi. Орда Ба- тыс Еуропа, Кiшi Азия, Мысыр, Үндiстан, Қытай елдерiмен қызу сауда жүргiздi. Сауда жолдары тек қауiпсiз ғана емес, қолайлы болды, Генуя мен Венецияның сауда өкiлдiктерi ашылды. Мемлекет қала құрылысының өркендеуіне Өзбек хан мен оның ұлы ықп алын тигізді. Сығанақ және Отырар қала Жәніб ек билеген тұста лары қайтадан iрi қолөнер және сауда орта ең қуатты мемлекетке лықтарына айналды. Отырарда ХIII ғасырдың айналуының себебін 30-жылдарының өзiнде ақша сарайы жұмыс түсіндіріңдер. iстедi. Бұл сарай үш түрлi теңге (алтын динарлар, күмiс дирхемдер, мыс фельстер) шығарды. Бұдан басқа ХIII–ХIV ға- сырлар кезеңiнде көптеген жаңа қалалар пайда болды. Кейбір қалалар халқының саны жағынан әлемдегі ірі қалалар қатарына қосылды. Алтын Орда қалалары қамал-қорғандарының болмауымен ерек шелендi. Марко Полоның (ХIII ғасыр) айтуынша, қалаларға «әскердiң 121 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217
Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ Монғолдардың қамалдарды қоршауға кiруiне кедергi жасам ау үшiн қа алған кезде тас, ыстық қарамай толы мал-қабырғалар мен қақп алар бо- бөшкелердi лақтыратын құрылғыларды луына» рұқсат етiлмедi. қолдану сәтi Алтын Орданың құлауы. Жән i бектен кейiн таққа оның ұлы Бердiб ек (1357–1359 жылдар) отырды. Бил iк құмар және өте қатал болған ол тақ үшiн таласта бәсекелестерiн жойып жiберді. Соның нәтижесiнде Батудың тiкелей ұрпақтарынан ешкiм қалмады. Алтын Ордада нәубет кезең мен са- рай төңкерiстерi басталды. 1359–1379 жылдар аралығында билікте жиырма- дан астам хан ауысты. Осы саяси кикiлжiң барысын- да Жошы ұлысы аумағында бiрқатар тәуелсiз иелiктер құрыла бастады. ХIV ғасырдың екiншi жартысында Ал- тын Ордадан Орда Еженнiң ұрпақтары да бөлiнiп, Ақ Орда ұлысын құрды. Монғолдардың кресшілермен шайқасы 122 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217
№7 КАРТА Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ Монғол тайпаларының 1206 жылғы Шыңғысхан жорығы 123Шыңғысханның қол астына біріккендегі алғашқы аумағы Шыңғысханның балалары мен *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях1227 жылы қайтыс болғанға дейінгіқолбасшыларының жорықтары согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217Шыңғысханның иелігіндегі жерлер Бату мен оның қолбасшыларының ХІІІ ғасырдағы Шыңғысхан 1236–1248 жылдардағы жорықтары ұрпақтарының жаулап алған жерлері Макро Полоның 1271–1295 жыл- Монғолдардың қол астындағы аумақтар дардағы саяхаты Монғолдарға алым-салық төлейтін аумақтар Монғол жаулап алушыларына қарсы ірі көтеріліс ошақтары Басты шайқас өткен жерлер мен даталар
Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ 1380 жылы Алтын Орда билеушiсі Мамайды Куликов шайқасында Мәскеу князы Дмитрий Донский әскері талқандады. Шыңғысхан ұрпа- ғы Тоқтамыс хан Мамайдың жеңiлiсiн пайдаланып, Әмiр Темiрдiң қолдауымен Алтын Ордадағы билiктi тартып алды. Тоқтамыс пен Әмір Әскери жеңiстерм ен өз билiгiн нығайтуға ұмтылған Темір қақтығыс тарының себептері ол 1382 жылы Мәскеудi өртеп, орыс князьдарының мен нәтижелерін салық төлеуін қалпына келтірді. көрсетіңдер. Көп уақыт өтпей Тоқтамыс Жошы ұрпақтарының барлық иелiктерiн бiрiктiрiп, елде мықты билiк ор- натты. Алайда Әмір Темір Тоқтамыс билігіндегі Ал- тын Орда мен Ақ Орд аның бірігуін өз мемлекетіне төнген қауіп ретінде қарастырды. 1389, 1391 және 1395 жылдардағы үш жорық нәтижесiнде Әмір Темiр Алтын Орданы талқандады. Алтын Орданың барлық қалалары қиратылды, сауда мен қолөнер құлдырады. Өрт құшағында өте құнды және сирек кездесетiн қолжазбалар жанып кеттi. Әмір Темiрдiң осы тонаушылық жорықтарынан кейiн Алтын Орда құлдырау кезеңін бас тан кешірді. Тоқтамыс неліктен 1395 жылы тақтан түскен Алтын Орда ханы Алтын Ордан ың Тоқтамыс 1404 жылы Түмен қаласы маңында қаза тұтастығын қалпына тапты. келтіре алмады? ХV ғасырдың 50–70-жылдары Алтын Орда мем лекетi толықтай құлады да, оның иеліктері орнын- да бiрнеше жаңа түркі мемлекеттерi: Ноғай Ордасы, Қырым, Қазан, Астрахан, Сiбiр хандықтары құр ылды. Олар кейiн Орыс мемлекетiнiң құрамына ендi. Монғол шапқыншылығының салдары. Тұт астай алғанда кез кел ген соғыс сияқты монғол шапқынш ылығы да басып Алтын Орданың құ алынған елдердің материалдық және рухани мәдение лау себептерiн атап тіне орасан зор апат әкелдi. көрсетiңдер. Қалалар және ауылдармен бiрге мәдениет ошақ тары, кiтапх ан алар жойылды. Араб тарихшысы Ибн әл-Асир монғол шапқынш ылығына былай деп баға бередi: «Бұл күн мен түн жаратылғаннан бастап, адамзат бiлмеген қасірет болды. Жылнама- ларда осыған дейiн мұндай апат сипатталмаған». Монғол басқыншылығы кезінде Оңтүстiк Қазақстанның егiншiлiк және қала мәдениетiне орасан зор зиян келтiрiлдi. Мал табындары 124 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217
Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ егiстiктер мен бау-бақшаларды таптады, бұл Жетiсу қалаларының эко ном икалық әлеуетіне нұқсан келтірді. Басқыншылықтың басқа да салдары болды. Монғол шапқыншылығы түрлi тайпалардың одан әрi араласуына ықпал етiп, Еуразия тұрғ ын дарының антропологиялық келбетiне өзгерiс енгiздi. Монғол империясы бұрын бытыраңқы болған тайпаларды бiрiктiруде жағымды рөл де ат қарды. Монғолдар өздерiнiң ортал ықт андырылған билiгі арқасында им- перияда ұсақ бөліктерд ің пайда болуына жол бермеді. Монғол билiк орындары халықаралық қатынастардың дамуын ынталандырды. Бiрыңғай жәмшiк қызметiн енгiздi, пошта бекеттерін салып, ауқымды кеңiстiкте хабар-ошар тарату жағдайын жақсартты. Салық жинау үшiн тұрғындардың жалпы санағын жүргізді, ортақ ақша бiрлiгiн енгiздi. Бұған дейiн шалғай жатқан халықтар арасында сауда және мәдени байланыстар өрістеді. В. Бартольд, Л. Гумилев және басқа белгілі «Монғол басқыншы тарихшылар Монғол империясы құрыл уын ың ма лығының жағымды және ңызды рөл атқарғандығы туралы қорытындыға жағымсыз жақтары» атты келдi. кесте құраст ырыңдар. 1. Ашық тест тапсырмалары 1.1. Бату хан әскерінің үлкен бөлiгiн _______, ал бүкiл әскердiң үштен бiр бөлiгiн _______ құрады. 1.2. 1241 жылы Бату жасақтары Еуропа әскерлерiн талқандап, _______ теңiзiне шықты. 1.3. Бату хан әскерлері талқандаған князьдықтары Алтын Ордаға тәуелдiлiкке түстi. 1.4. Қаржы саласын, салық жинауды, ішкі саясатты _______ басқарды. 1.5. Алтын Ордада __–__ жылдар аралығында сарай төңкерістері болып, тақта _______ астам хан ауысты. 2. Жабық тест тапсырмалары 2.1. Бату жорығының барысында Ертiстен Дунайға дейiнгi кеңiстiкке билiк еткен әулет ұрпақтары А) Шағатай Ә) Үгедей Б) Төле В) Кебек Г) Жошы 125 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217
Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ 2.2. Алтын Орда хандарының iшiнде бiрiншi болып исламды ресми дін етіп бекітіп, орталыққа тәуелсiз саясат жүргiзе бастаған билеушi А) Өзбек Ә) Жошы Б) Берке В) Тоқтамыс Г) Бату 2.3. Алтын Ордадағы ханнан кейiнгi тұлға А) беклербек Ә) жабғу Б) бек В) ноян Г) басқақ 2.4. Атқарушы билік органы – диуан басшысының лауазымы А) жабғу Ә) уәзiр Б) бек В) ноян Г) басқақ 2.5. Батудың билік еткен кезеңі: А) 1230–1240 жылдар Ә) 1238–1250 жылдар Б) 1240–1262 жылдар В) 1227–1255 жылдар Г) 1232–1262 жылдар §30. ШЫҒЫС ДЕШТI ҚЫПШАҚТЫҢ САЯСИ БӨЛЕКТЕНУI. АҚ ОРДА Тақырыпты оқу барысында: – Ақ Орданың бөлектенуі мен оның Қазақстан тарихы үшін маңызын анық тай аласыңдар; – Ақ Орданың саяси тарихы кезеңдерімен танысасыңдар; – Ақ Орданың біртұтас қазақ халқын қалыптастырудағы рөлін білетін боласыңдар. Алтын Орданың Монғол шапқыншылығынан кейiнгi кезең (ХIV– құлау себептерін еске XV ғасырлар). Үлкен монғол ұлыстары феодалдық түсіріңдер. иелiктерге бөлшектенiп кеттi. Шаруашылығы бірдей, этникалық негіздері орт ақ мемлекеттер құрылды. 126 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217
Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ Қазақстан аумағында Алтын Орда құлағаннан кейін бiрнеше мем- лекеттер – Ақ Орда, Моғолстан, Әбiлқайыр хандығы, Ноғай Ордасы құрылды. Бұл мемлекеттерде түркi халықтары: қазақтар, өзбектер, қырғыздар, татарлар, ноғайлар және басқалар қалыптасты. Дербес қазақ халқы мен оның мемлекеті – Қазақ хандығы құрылуының та- рихи алғышарты жасалды. Ақ Орданың пайда болуы. ХIII ғасырдың орта- сы – ХV ғасырдың басында Шығыс Дештi Қыпшақ Қазақстан аумағынд ағы аумағында Ақ Орда мемлекетi өмiр сүрдi. монғол шапқыншы лығынан кейiнгi кезеңге Рашид-ад-диннiң (ХIV ғасыр) айтуынша, сипаттама берiңдер. Жошы ұлысының шығыс бөлiгiне Орда Ежен иелік етті. Осы жерді Орда Еженнің Бату ханнан алғандығын Әбілғазы да (ХVІІ ғасыр) растайды. Шығыс Дештi Қыпшақ Орда Еженнiң және оның мұрагерлерiнiң билігінде болғандығы анық. Ақ Орда аумағы бiртiндеп қалыптасып, Алтын Орданың әлс i реуiне байланысты кеңейдi. Ақ Орда ХIV ғасырдың екiншi жар- тысында өзiнiң шарықтау кезеңiне жеттi. ХIV ғасырда Орда Ежен ұрпақтарының билiгi Жетiсудан басқа қазiргi Қазақстанның барлық аумағына тарады. Ақ Орданың орталығы – Сығанақ қаласы бол- Ақ Орда мемлекетiнiң ды. Мемлекетте түркi тiлдес тайпалар және жорық құрылу ерекшеліктерін барысында келген монғолдар да болды. Монғол тай- анықтаңдар. палары ХIV ғасырға қарай толықтай түркiлендi. Картад ан мемлекет аумағын көрсетiңдер. Ақ Орда саяси және экономикалық жағынан дербес мемлекет бол- ды. Ақ Орда ХIV–ХV ғасырлар аралығындағы Шығыс Дештi Қыпшақ аумағындағы тайпалар мен халықтарды біріктіруде маңызды рөл атқарды. Саяси тарихы. Ақ Орданың саяси тарихын үш Тақырыптың мазмұны кезеңге бөлуге болады. Бiрiншi кезең Шығыс Дештi на сүйене отырып, Ақ Қыпшақтың аумағын Алтын Орда билiгiнен босату Орданың саяси және жолындағы ұзаққа созылған күреспен сипаттала- экономикалық жағынан ды. ХIV ғасырдың ортасында Ерзен мен Мүбәрак дербес мемлекет қожа хандар Алтын Ордаға тәуелдiлiктi түпкiлiктi болғанын дәлелдеңдер. түрде жойды. 127 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217
Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ№8 КАРТА 128 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217 АМлотнығонлОшрдаап,қМыноғшоылслтыанғыж(әжные лӘдмаіррыТкемөрірсетілген) шегаралары Ескерту: картада өзен-көлдердің мАелмтлыенкеОтртдеарімніеңн шмеогнағроаллұалрыстарының шегаралары қазіргі атаулары көрсетілген Әмір Темір жорығы (жылдары көрсетілген) Ірі шайқастар өткен жерлер Қазақстан Республикасы- ның қазіршгеігшареагсаырасы Моғолстан аумағы Әмір Темір мемлекетінің аумағы
Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ Екiншi кезең – бұл Ақ Орданың күшейген кезеңi. ХIV ғасырдың 60–70-жылдары билік құрған Ұрұс хан тұсында Ақ Орда айтарлықтай нығайып, бүкiл Алтын Орданы бiрiктiрушi ұлыс ретiнде көрiндi. Мемлекет тарихының үшiншi – соңғы кезеңi Мауараннахрдың билеу- шiсi Әмiр Темiр басқыншылығына қарсы күрес кезеңi. Осы күрестегі бар- ша ауыртпалық Ақ Орда билеушісі Ұрұс ханға түстi. ХIV ғасырдың соңы – ХV ғасырдың басында Ақ Орда Әмiр Темiр әскерiнiң бiрнеше жойқын шапқыншылығына ұшырады. Мемлекеттің құлауы. ХIV ғасырдың 70–80-жылд ары Әмір Тем iр дің Ақ Орда мен Моғ олс тан аумағын а жасаған ондаған жорықтары нәт иж есiнде мемл ек ет әлсiреді. Тұрғындар аяу сыз қырылды немесе тұтқынға түсті. Көшп елiлер Ақ Орда тарихының үшiн маңызы зор Оңтүстiк Қазақс тан аумағы, оның кезеңд ерiне сипатта қалалары: Сығанақ, Отырар, Сауран, Ясы, Сайрам ма берiңдер. күйреді. Басқыншыларға қарсы күрес барысында Ақ Орда мен Моғолстан күштері бірікті. Бірлескен күрестің тарихи маңызы зор болды. Себебі бұл Шығыс Дешті Қыпшақ пен Жетісу тұрғындарының топтасуына әсер етті. ХIV ғасырдың соңы – ХV ғасырдың ба Ақ Орданың Қазақстан сында Әмір Темiрдiң басқыншылық соғыс тарихындағы рөлі: тары мен iшкi қырқыстар нәтижесiнде – бүкіл Дешті Қыпшақты біртұтас Ақ Орда айтарлықтай әлсiредi. 1423– мемлекетке біріктіру; 1428 жылдары Ұрұс ханның немересi Ба – экономиканы қайта қалпына рақ Ақ Орд ад ағы билiкті бiраз уақыт ны келтіру; ғайтты. 1425 жылы Барақ Әмір Темiрдiң – саяси сана-сезімнің өсуіне немересi Ұлықб екке қарсы жорыққа шы жағдай жасау. ғып, Сығ анақ қаласымен бiрге Сырдарияның орта ағысы бөлігін қай тарып алды. Бiрақ 1428 жылы Барақ қайтыс болып, Ақ Орда аума ғындағы билiк Шайбани ұрпағы Әбiлқайырдың қолына өттi. Ұрұс хан мен Барақтың ұрпақтары өз билiктерiн өздерi мұрагерлік еткен жер- лерде ғана – Қазақстанның оңтүстiк аймақтарында сақтап қалды. Әмір Темiрдiң Ақ Орда мен Моғолстанға басқыншылық саясаты қазақ тайпа ларының бiрiгуi мен мемлекеттiк дамуын тежедi. 1. Ашық тест сұрақтары 1.1. Ақ Орда _______ ғасырдың екiншi жартысында ең биік шарықтау кезеңіне жетті. 1.2. Ақ Орданың орталығы _______ қаласы болды. 9–3479 129 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217
Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ 1.3. Ұрұс хан мен Барақ ұрпақтары Қазақстанның _______ аймақтарында ғана өз биліктерін сақтап қалды. 2. Жабық тест тапсырмалары 2.1. Қазақстан аумағында монғол шапқыншылығынан кейiнгі кезеңде құ- рылған мемлекеттер 1) Қыпшақ хандығы 2) Әбiлқайыр хандығы 3) Ноғай Ордасы 4) Ақ Орда 5) Түргеш қағанаты 6) Қарахан мемлекеті 7) Қимақ қағанаты 8) Моғолстан 2.2. Орда Ежен және оның мұрагерлерінің жерлерi А) Шығыс Дештi Қыпшақ Ә) Батыс Дештi Қыпшақ Б) Жайықтан Кавказға дейiн В) Едiлден Дунай сағаларына дейiн 2.3. ХIV ғасырдың соңы – ХV ғасырдың басында Ақ Ордаға бірнеше рет баса- көктеп енген билеуші А) Меңгу хан Ә) Әмiр Поладшы Б) Өзбек хан В) Әмiр Темiр Г) Мөңке хан § 3 1. МОҒОЛСТАН (ХIV ғасырдың ортасы – ХVI ғасырдың басы) Тақырыпты оқу барысында: – Моғолстанның бөлектенуінің алғышарттары, оның Қазақстан тарихындағы маңызын анықтай аласыңдар; – Шағатай ұлысының неліктен шығыс және батыс бөліктерге ыдырап, түрлі даму жолдарын таңдағанын білетін боласыңдар. Шағатай ұлысындағы саяси жағдай. Шыңғысх анның екiншi ұлы Шағатайдың иелiктерiне Шығыс Түркiстан, Жетiсудың үлкен бөлiгi мен Мауараннахр ендi. Оның басты қаласы Iле алқабындағы Алмалық болды. Барлық ортағасырлық деректерде Шағатай қатал адам ретiнде сипатталады. Шағатай өз ұлысын көркейтумен белсенді түрде айналыс- 130 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217
Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ ты. Мәселен, оның бұйрығы бойынша, Үрiмшi арқылы Шығыс Түркiс- танға жол және Iле алқабында тау асуы салынды. Ол үшiн құз-жартастар тесiлiп, ағаштан бірнеше көпiр салынған. Көпiрлердiң кең болғандығы соншалық, олармен екi арба қатарласып жүре алған. Шағатай ұрпағы Кебек хан (1307–1326 жылдар) билiк еткен тұста хан есімі жазылған күмiс теңге айналымға енгiзiлдi. Бұл теңге кебек деп аталды. Кебек хан қалаларды қалпына келтiрiп, иелiктердi бiрiктiрдi. Оның тұсында мұсылман мәдениетiнің дәстүрлерi орныға бастады. Кебек көшпелiліктен қол үзiп, Мауараннахрға қоныс аударды. Жетiсу мемле- кет орталығынан шет аймаққа айналды. Кебек хан елдің басқару жүйесін қайта құрды. Бұл жүйе бо йынша мемлекет Шыңғысхан ұрпақтары басқарған әкiмшiлiк билік түмендерге бөлiндi. Оларды түркi-монғол ақсүйектері басқарды. ХIV ғасырдың ортасында Шағатай хандығы екi жеке мемлекетке бөлінеді. Шағатай ұлыс ының батыс иелiгi – Мауараннахрда Шағатай ұрпақтары өз үстемдiгiн жоғалтып, билiк түркi-мон ғол ақсүйек қауымына (әмiрлерге) өтедi. Шағатай Кебек хан реформа хандығының шығыс аймақтарында жағдай басқаша сының қандай маңызы болды? дамыды. Моғолстанның құрылуы. Мемлекеттiң шығыс бөлiгiнiң әмiрлерi жоғары билiктi бірден басып алмай, хан тағына Шыңғысхан ұрпағын отырғызды. Бұл туралы Мұхаммед Хайдар Дулати анағұрлым толық деректер келтiредi. Монғол мемлекеттерiндегі дәстүр бойынша тек Шыңғ ысхан ұрпағы ғана хан тағына отыра алатын. Сол себептi дулат тайпас ының басшысы, аса қуатты әмiр Поладшы, шығыс аймақтардың ең беделдi әмiрi ретінде өзiн хан деп атауға батылы жет- пей, таққа Шағатай ұрпағы Тоғылық Темiрдi (1348–1362/63 жылдар) отырғызды. Тоғылық Темiр Моғолстан билеушiлерi әулетiнiң негiзiн қалады. Дулат әмiрлерi елдегi негiзгi саяси күш ретiнде өз билiгiн нығайта түсті. Әмiр Поладшының өзiн хан деп атауға Шағатай ұлысының шығыс жарты бөлiгiнде батылы жетпей, таққа Тоғылық ортағасырлық деректерде Моғолстан немесе Моғол Темiрдi отырғызу дар ұлысы деп аталған мемлекет пайда болды. Әмір Поладшы тарихқа осы мемлек еттің негізін қалаушы ретінде енді. себебі неде? Моғолстан «Моғолдар елi» дегендi бiлдiредi. Халқы және жер аумағы. Моғолстан халқының құрамында көптеген түрк i және түркiленген монғол тайпалары болды. 131 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217
Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ Моғолстан мемлеке Моғолстан шегарасы саяси жағдайға байла- тiнiң құрылу себеп нысты өзгеріп, «7–8 айлық жолға» дейін ұзарды. терiн атаңдар. «Тарих-и-Рашиди» деректері бойынша, ХIV– ХVI ғасырдың басында бұл Шыңжаң өлкесі, Жетiсу мен қазiргi Қырғызстан аумақтарын қамтыды. Тоғылық Темiрдiң ордасы Алмалықта орналасты. Тоғылық Темiр ханның билiгі «бүкiл Моғолстанға» тарағандығы туралы Дулати еңбегінде айтылады. Ол өз билігін нығайту үшін исламды мемлекеттiк дiн ретiнде жар иялайды. Қоғамдық құрылымы. Моғолстанда мемлекеттiң басшысы және билік иесi хан болды. Ханға мемлекеттi басқаруда дулат тайпасының әмірлері әулетінен шыққан ұлұсбек көмектестi, бұл қызмет мұрагерлiк жолмен берiлдi. Моғол аңыздарына сәйкес, Тоғылық Темiр хан Моғолстанға Қазақ Алмалық қаласына жақын Iле алқабында жер станның қазiргi қай лендi. Хан қабiрiнiң үстiне тамаша кесене салын- бөлiгi ендi? ды. Тоғылық Темiрдiң мұрагерi Iлияс Қожа аз уақыт билiк етті. Iлияс Қожаның 1365 жылы «Батпақ шайқасы» кезiнде моғол әскерiн басқарып, Әмір Те мiр жетекшiлiк еткен Мауараннахр әмiрлерiнiң бi рiкк ен күштерiн талқандағаны белгiлi. Моғолстанның саяси тарихы. ХІV ғасырдың 70–80-жылдары Моғолстан бил еуш iлер iне Әмiр Темiр басқыншылығына қарсы ұзақ та қиянкескi күр ес жүргiзулеріне тура келдi. Ауыр күрес нәти жесiнде моғол ханы Қызыр Қожа өзiн Әмір Темір дің боданы деп тануға мәжбүр болды. Қызыр Қожаның ұлы Мұхаммед хан билігі кезінде ХV ғасырдың басында жағдай бiршама жақс арды. Оның заманында Моғолстан Әмір Темiр ұрпақтарынан тәуелсiз болды. Алайда Моғолстан- ның шығыс аймақтарына ойраттар жиi-жиi ша- буыл жасай б астады. Моғол жауынгерi ХV ғасырдың 30-жылдарының ортасында бил iк Есенбұғаның қолына өттi. Есенбұға хандық құрған Моғолстанның сыртқы 50-жылдардың соңында Керей мен Жәнібек сұлтан саяс атының негізгі дар басқарған қазақтардың бiр бөлiгi Жетiсуға көштi. бағыттарын атаңдар. ХVI ғасырдың басында моғол билеушiл ерi Оңт үстiк-шығыс Қаз ақс тандағы өз иел iктерiнен 132 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217
Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ а йырылд ы. Шайбани ұрпақтар ы және қазақт ардың Моғолстан билеуші қысымымен моғолдар Шығыс Түркiст анға қоныс лері, олардың ішкі, аударды. Моғолстанның соңғы хандарының бiрi сыртқы саясаты туралы Қашғарияға басып кiріп, жаңа мемлекеттің негізін айтыңдар. қалады. Тарихта ол мемлекет Қашғария деп аталды. ХVІ ғасырдың 20-жылдары қазақтар моғолдарды Жетiсудан толықтай ығыстырды. Жетісу жерінде қалған моғол тайпалары бірте- бірте қазақтармен араласып кетті. Моғолстан өмір сүруін тоқтатты. Моғолстан құлауының көптеген себептерi болды. Олар – Шағатай әулетiндегi өзара тартыс, Әмір Темiрмен соғыс және ойрат шапқын шылықтары, тұрақсыздық пен ауыр салықтарға халық наразылығы және осыған байланысты жап- Моғолстанның құлау пай қоныс аудару түріндегі қарсылық. себептерiн түсiндiрiң дер. Қазақстан тарихын Орталық Азия тарихында Моғолстан маңызды дағы Моғолстанның рөл атқарды. Қазақтың Ұлы жүзiн құраған Ж ет iсу маңызын ашып көр тайпаларының бірігу үдерісi аяқталды. Моғолстан сетiңдер. этникалық жағынан бiртектi мемлекеттер – Қазақ стан мен Қырғызстанның қалыптасуына жағдай жасады. 1. Ашық тест тапсырмалары 1.1. Шағатай ұлысының Iле алқабындағы басты қаласы _______ болды. 1.2. Шағатай әулетiнiң жалпымемлекеттiк алғашқы теңгесi _______. 1.3. Кебек хан көшпелiліктен қол үзiп, _______ қоныс аударды. 1.4. «Тарих-и-Рашиди» деректері бойынша, ХIV–ХVI ғасырдың басында Моғолстанға _______ және қазiргi _______ аумақтары ендi. 2. Жабық тест тапсырмалары 2.1. ХIV ғасырдың ортасында Шағатай ұлысының шығысында қалыптасқан мемлекет А) Әмір Темiр мемлекетi Ә) Ақ Орда Б) Көшпелi өзбектер мемлекетi В) Ноғай Ордасы Г) Моғолстан 2.2. Шағатай хандығы екi жеке мемлекетке бөлiнген мерзiм А) ХIV ғасырдың ортасы Ә) ХVII ғасырдың соңы Б) ХV ғасырдың соңы 133 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217
Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ В) ХVІ ғасырдың ортасы Г) ХVI ғасырдың басы 2.3. Моғолстан билеушiлерi әулетiнiң негiзiн қалаушы А) Өзбек хан Ә) Жошы хан Б) Тоғылық Темiр В) Меңгу хан Г) Тоқтамыс хан §32. ӘМІР ТЕМIР ЖӘНЕ ҰРПАҚТАРЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТI Тақырыпты оқу барысында: – Мауараннахрда билік басына Әмір Темірдің келу себебін анықтайсыңдар; – Әмір Темірдің басқыншылық жорықтарын білесіңдер. Мемлекеттің құрылуы. ХIV ғасырдың 40-жылдарының ортасында Шағатай ұлысы екi мемлекетке: Батыс және Шығыс болып бөлiндi. Батыс бөлiгiнде, яғни Мауараннахр- да билiк әмiрлер қолында болды. 1370 жылы Мауараннахр әмірл ерінің өзара қырқысы Әмір Тем ірдің жеңісімен аяқталды. Замандастарының айтуы бойынша бас шыл ық қабiлет Әмір Темiр бойынан ерте байқалған. Ол өжет те батыл болып өстi. Әмір Темiр өзiнiң саяси өсу жолын ХIV ға сырдың 60-жылдарының басында барлас тайпасына бил iгін орнатудан бастады. Жа рақат алу нәтижесiнде оның оң аяғы сол аяғынан қысқа болып, Ақсақ Темiр атанды. Әмiр Темiр Оны еуропалықтар Темiрлан деп атаған. Мемлекет билеушiсiне айналған Темiр әмiр атағын қабылдады. Алғашында ол хан тағына Шыңғысхан ұр пақтарын отырғ ызып, «өзiн тақ иесiнiң өкiлiмін» деп атады. Дәстүр бойынша мемлекет билеушiсiне көрсетілетiн құрметтердi Әмір Темiр үнемi өзi қабылдады. Әскер байқауын да Әмір Темiр өзі жүргiздi. Әмір Темiрдiң ұраны «әдiлдiк және күш» деп айтылды. Ұран мөрге және Әмір Темiрдiң сақинасына бедерлендi. Шағатай ұлысының ба- 134 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217
Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ тыс бөлiгi – Мауараннахрда ХVI ғасырдың басына дейiн Әмір Темiр ұрпақтарының әулетi билік құрды. Мемлекеттің саяси жүйесі. Әмір Темiр бұр ынғы саяси жүйенi өзгертті. Билік бас ынд ағыларды Әмір Темiрдiң жақын сер iктерi мен оның отбасы мүшелерi құрады. Ол рулық-тайпалық ақсүйек қауымын билiктен ығыстырды. Әмір Темiр арнайы мақсаттағы тұрақты әскер жасақтады. Әмiр Темiр әулеттiк, дiни, әскери ұстанымдарға сүйендi. Әулеттiк ұстанымның ерекшелiгi сонда, Әмір Темiрдiң ұрпақтары мен жақын туыст арының өмiрiне ешкiм қол сұға алмады. Діни сенімі жағынан Әмір Темiр ислам дiнi мен оның өкiлдерiне құрметпен қарады. Әскери ұстанымы бойынша оның әскерiнде монғол тәртiбi үстемдiк еттi. Әмір Темiр өзiн Шыңғысхан империясының дәстүрін қалпына келтiрушi ретiнде есептеп, соның нәтижесінде жеңiске жеткенiн мо йындады. Әмір Темірдің жорықтары. ХIV ғасырд ың 70-жылдары ол әск ери ұрыс қимылдарын бастады. Әмір Темiр жорықтарының ауқымы Ерт iстен Делиге дейiнгi, Рязань жерлерiнен Жерорта теңiзiне дейiнгi көптеген елдерді қамтыды. Бiрақ Әмір Темiр өз мемлекетіне Каспий бойы аймағын, Иран мен Ауғанстанды ғана қосып алды. Оның Моғ олстан, Ақ Орда, Алтын Орда, Сирия, Үндiстанға және басқа аумақтарға жорықтары Әмір Темiр өз мем лекетiне қандай шапқыншылық сипатында өтті. Әмір Темір Алтын Ордаға үш рет жойқын жорық с аяси жүйе енгiздi? жасады. 1395 жылғы соңғы жорығы нәтижесінде Ал- тын Орда күйреді. Осы жорықтар кезінде Әмір Темір Алтын Орданың барлық қалаларын қиратты, Қазақстан, Кавказ және Оңтүстiк орыс жерлерін тонады. Алтын Орда қайта қалпына келе алмай оның құлдырауы басталды. Алтын Орданың Әмір Темiр жорықта құлауы орыс жерлерінің монғолдар билігінен азат рының бағыттары: етілуіне ықпал етті. Оның тонаушылық жорықтары солтүстік-батыс- т а – Дешті Қыпшақ, Моғолстан мен Ақ Орданың құлауына әкелді. Әмір шығыста – Моғолстан, Темір Осман империясына да соққы берді. Еуропаға оңтүстік-шығыста қауіп төндіріп, осыған дейін жеңілмейтіндей көрінген – Үндістан, оңтүстік- Баязит сұлтанды талқандады. батыста – Иран мен Әмір Темiр 1405 жылы Қытайға жорыққа жи Түркия. налған сәтте қаза тапты. Оның соңында алып импе 135 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217
Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ Әмір Темірдің жеңіс салтанаты. Суретші А. Ахмедияров Әмiр Темiрдiң жорықтары рия қалды, ұлдары мен немерелерiнің өзара Е уразия тарихына қалай билікке таласқан қырқысы басталды. Әмір ықпал етті? Темiр бас ып алған елдер мен аймақтардың Әмір Темірдің шапқыншы үлкен бөлiгi оның ұрпақтары билігінен лығы барлық көрші елдерд ің а жырады. экономикасын талқанда ғанын, транзиттік сауда ХV ғасырдың соңында Әмір Темiр ұр негізін үзгенін дәлелдеп пақт ары басқарған мемлекеттердiң iшкi жағ беріңдер. дайы тiптi шиеленiстi. Мауараннахрдың iрi қалаларында өза ра жауласқан дербес бил еу шiлер пайда болды. Әмір Темiр ұрпақт ары мемлекеттерiнiң бытыр аңқ ы лығы ХVI ғасырдың басында әулеттiң құлауына әкелді. Мауараннахр дағы билiк Шайбани ұрпақтары басқарған Дештi Қыпшақтағы көшпелi өзбектер қолына өтедi. 136 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217
Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ Оқиға куәгерлерi мен тарихшылардың деректерi Әмір Темiр Ибн Арабш ахты 12 жасында Дамаскiде тұтқынға алып, Самар қанға әкеткен. Кейiн Ибн Арабшах отанына қайта оралып, Әмір Темiр туралы кiтап жазған. Автор Әмір Темiрдiң құдай берген мемлекет басшысы болғанын, абыройлы, тәкаппар, ғылымды құрметтеген т.б. ерекше қасиеттер иесi болғандығын айтады. Ол аңға шығу мен шахмат ой- науды ұнатқан, тіпті бұл жағынан қабілеті жоғары Ибн Арабшах жазған болды. Ұйымдастырушылық талантымен көзге Әмір Темiрдiң қандай түсіп, жалғандыққа шыдамаған, қандай ащы бол- жеке қасиеттерi оның са да шындықты мойындаған. Сәтсiздiктер кезiнде мемлекетті басқаруына рухын жоғалтпай, жетiстiктер кезiнде қуанбаған. көмектескен? Әмір Темiр батыл да ержүрек жауынгерлердi жақсы көрген, солардың арқасында «тау қопарған» және кереметтей жолы болған, – деп жазады. 1. Ашық тест тапсырмалары 1.1. Шағатай ұлысы құлағаннан кейін оның батыс бөлігінде _______ мемлекеті құрылады. 1.2. Әмір Темір Орталық Азияда ___–____ жылдары билік етті. 1.3. Әмір Темір әскерлерінің үш рет жасаған жорығының нәтижесінде _______ талқандалды. 1.4. 1370 жылы Мауараннахрдағы әмірлердің өзара қырқысы _______ жеңісімен аяқталды. 2. Жабық тест тапсырмалары 2.1. Әмір Темірдің жорықтары салдарынан құлаған мемлекеттер: А) Ноғай Ордасы Ә) Алтын Орда Б) Әбілқайыр хандығы В) Моғолстан Г) Ақ Орда 2.2. ХVІ ғасырдың басында Мауараннахрдағы билікке ие болған әулет А) Жошы әулеті Ә) Шағатай ұрпағы Б) Шайбани әулеті В) Тоқтамыс әулеті Г) Әмір Поладшы 137 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217
Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ §33. ӘБIЛҚАЙЫР ХАНДЫҒЫ (1428–1468 жылдар) Тақырыпты оқу барысында: – Әбілқайыр хандығының құрылу тарихын; – хандықтың қазақ тарихындағы маңызын; – Көшпелі өзбектер мемлекетінің құлау себептері мен салдарын білетін боласыңдар. Жошы ұрпақтары ара Әбiлқайыр хандығының құрылуы. ХV ғасыр сындағы билік үшін дың 20-жылдары Шығыс Дештi Қыпшақ аумағында күрес мемлекеттің Әбiлқайыр хандығы құрылды. Жаңа хандықтың құрылуында қандай рөл қалыптасуы Ақ Орданың күйреуі нәтижесiнде атқарды? Әбілқайыр хан жүзеге асты. Көшпелi тайпалар мен рулардың ірі қай әулеттің өкілі еді? өкілдері қолдауымен 1428 жылы Әбiлқайыр хан болып жарияланды. Тарихи әдебиетте бұл мемлекеттiң бас қа атауы да бар. Ол Көшпелi өзбектер мем лекетi деп те аталады. Әбiлқайыр ханды ғының аумағы батысында Жайықтан, шы ғысында Балқашқа дейiнгi, оңтүстiгiнде Сыр дарияның төменгi ағысынан, солтүстiгiнде Ертiске дейiнгi жерлердi алып жатты. Мемлекетті қыпшақ, қарлұқ және түр кiленген монғол тайпалары құрады. ХIV ға сырдың соңы – ХV ғасырдың бiрiншi жарты- сында бұл тайпалар ортақ «өзбектер» атауы- мен белгiлi болды. Саяси тарихы. Әбiлқайыр дербес хандық құрып, қырық жыл бойы билiктi ұстай алды. Ол басқарған кезең қақтығыстар мен соғыс тарға толы болды. Әбілқайыр хан ұлыс билеушiлерiнің ар- тықш ылығын шектеу саясатын жүргiзді. Замандастары жазғандай, «мемлекеттi бас- қару бұрынғы дәстүрге сәйкес келмедi». Мұ Шайқас. ның бәрі Әбiлқайыр мемлекетін аласапыран XV ғасыр миниатюрасы мен шиеленістерге алып келді. Бұл жағдай 138 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217
Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ Шыңғысх ан ұрпақтары, оның iшiнде Керей мен Жәнібек басқарған қарсы топтың пайда болуына әкелді. Әбiлқайыр хан Орталық Азия мен Қазақстанның оңтүстiгiнде бас- қыншылық соғыстар жүргiздi. Хорезмдi, Сырдариядағы бірнеше қаланы басып алды. Сығанақ мемлекет орт ал ығына айналды. Ол өзiн қолдаған тайпалардың көсемде рiне қалаларды үлестер (сойырғал) түрiнде «Көшпелі өзбектер мемле кеті» – 1428–1468 жылда таратты. ХV ғасырдың 50-жылдары Әбiл ры өмір сүрген Әбілқайыр қайыр хан Әмір Темiр ұрпақтарының iшкi хандығы. Әбілқайыр алауыздықтарына араласа отырып, Мауаран басқарған Шығыс Дешті нахрға шапқынш ылықтарын жалғастырды. Қыпшақтың халқы Алтын Бұл Әбiлқайырдың соңғы жеңiстерi болатын. Орданың белгілі мемлекет Бұдан кейiн тұтастай iшкi және сыртқы саяси басшысы Өзбек ханның жеңiлiстер бiрiнен соң бiрi жалғаса түсті. есімімен өзбектер деп аталды. Жағдай ойраттардың шапқыншылығымен шиеленісіп кетті. Әбiлқайыр әскерлерi мен ойраттар арасындағы шайқас 1457 жылы Сығанаққа жақын жерде өтті. Әбiлқайыр қатты жеңiлiске ұшырады. Қарсылыққа кездеспеген ойраттар Сыр дарияның бүкiл алқабын тонады. Түркiстан, Таш- 143-беттегі картадан кент, Отырар қалалары басып алынды. Әбiлқ айыр Әбілқайыр хандығының мұндай қорлыққа көне отырып, жауымен келiсiм аумағын анықтаңдар. жасауға мәжбүр болды. Осыдан кейiн оның беделi мүлдем түстi, мемлекеті құлдырады. Әбiлқайыр билiгiнiң әлсiреуiн пайдаланған Шыңғ ысхан ұрпақтары оған бағынудан бас тартты. ХV ғасырдың 50-жыл дарының соңында Керей мен Жәнібек сұлтандар Әбілқайырдың әскери жорықтары мен ішкі баст аған тайпалардың бiр бөлiгi Әбiлқайыр хан саясатының мәнін дығынан Моғолстанға көшiп кеттi. Хан оларды сипаттаңдар. жазал ауға тырысып, Жетiс уға жорық та ұйымд ас тырды. 1468 жылы Әбiлқайыр хан жолда қаза та- уып, оның әскерi керi қайтты. Әбiлқайыр хандығының құлауы. Әбiлқайырдан кейiн хандық күй- реді. Шайбани ұрпақтары Шығыс Дештi Қыпшақтағы билiктен айы- рылды, бiрақ саяси күрестен бас тартпады. Шайбани ұрпақтарын Әбiл- қайырдың жас, қажырлы да батыл немересi Мұхаммед Шайбани басқар- ды. Жас сұлтан өз жасағын құрып, Шайбани ұрпақтарының билiгiн қалпына келтiру үшiн күрестi бастады. Алайда Мұхаммед Шайбани ата- сының орнын баса алмады, оны қолдағандар тым аз еді. Мұхаммед Шайбани өзiн жақтаушылармен бірге Әмір Темiр ұрпақ- тарына қарсы шықты. Бұл кезде Әмір Темiр ұрпақтарының мемлекетi 139 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217
Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ құлдырай бастаған едi. Мұхаммед ШайбаниСамарқанды, Бұхараны және бiрнеше қаланы басып алып, Сам арқанды өз ордасы етiп жариялады. Мауараннахр ХVI ғасырдың соңына дейiн Әбiлқайыр ұрпақтарының билiгiнде болып келдi. Көшпелi өзбектер мемлекетiнiң құлау себептерi: 1) мемлекет билігінің әлсіздігі; 2) өзара қырқыстар; 3) көшпелiлердiң Әбiлқайыр саясатына наразылығы. Қазақ хандығының құрылуына байла- Тақырыптың мазмұнына сүйене нысты шайбанилықтардың Шығыс Дештi отырып, Көшпелі өзбектер мемлекеті құлауының себептерін Қыпшақ аумағындағы билiгi жойылды. ашып көрсетіңдер. Әбілқайыр Әбiлқайырдың хандық етуiнiң тарихи хан мемлекетіндегі өзара қырқыстардың себебі неде еді? маңызы оның тұсында Шығыс Дештi Қып шақ көшпелi өзбектерiнiң қуаты күшей гендiгiмен айқынд алады. Өзбек ұлысынан бөлiнген халықтың басында Қазақ хандығының негiзiн салушылар, Орда Еженнiң ұрпақтары Керей мен Жәнiбек сұлтандар тұрды. 1. Ашық тест тапсырмалары 1.1. Әбілқайыр әскерлері мен ойраттар арасындағы шайқас ____________ қаласына жақын жерде _______ жылы өтті. 1.2. Әбiлқайырдың басқыншылық соғыстарынан кейiн мемлекеттiң орталығы _______ қаласы болды. 1.3. ХV ғасырдың 50-жылдарының соңында _______ пен _______ сұлтандар басқарған тайпалардың бiр бөлiгi Әбiлқайыр хандығынан _______ көшiп кетті. 2. Жабық тест тапсырмалары 2.1. ХV ғасырдың 20-жылдары Ақ Орданың құлауы нәтижесiнде құрылған мем- лекет А) Әбiлқайыр хандығы Ә) Көк Орда Б) Әмір Темiр мемлекеті В) Моғолстан Г) Астрахан хандығы 2.2. Әбiлқайыр хандығының тарихи әдебиеттегі атауы А) Көшпелi өзбектер мемлекетi Ә) Көк Орда Б) Ноғай Ордасы В) Моғолстан Г) Астрахан хандығы 140 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217
Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ §34. НОҒАЙ ОРДАСЫ. СIБIР ХАНДЫҒЫ Тақырыпты оқу барысында: – Ноғай Ордасы мен Сібір хандығының Қазақстан тарихы үшін маңызын; – Ноғай Ордасының бөлшектенуіне ықпал еткен жағдайларды; – Сібір хандығының ыдырау себептерін білетін боласыңдар. Ноғай Ордасының құрылуы. Ал- тын Орданың құлауы мен Ақ Орданың әлсiреуi барысында пайда болған мем лекеттiң бiрi Ноғай Ордасы еді. Ноғай Ордасының жер аумағы Едiл мен Жайық аралығында болды. Орталығы Жайықтың төменгi ағысы бойындағы қазiргi Аты- рау жанындағы Сарайшық қаласында ор- наласты. Қаланың негiзiн ХIII ғасырдың екiншi жартысында Жошы ұрпақтары қалады. Ноғай Ордас ының орталығына айналған Сарайш ық әкiмшiлiк пен сау да орталығы ретiнде өзiнiң гүлдену дең гейiне жеттi. ХVI ғасырдың соңында Дон және Едiл казактары қаланы басып алып, тонауға ұшыратты. Жаңа мемлекеттің атауы Алтын Ор Көне Сарайшықтың орны даның әскерб асы Ноғай есiмiмен байл а нысты. Ноғай үлкен ұлысты басқ ард ы, мемлекеттегi маңыздылығы жа ғынан екiншi орындағы беклербек лауазым ын иеленді. Жайық пен Едiл аралығындағы тайпалар бiрлестiгi Ноғай ұлысына енген маңғыт тайпасының атымен Маңғыт жұрты деп аталды. ХV ғасырдың бiрiншi жартысында маңғыт жұртының (Ноғай Ордасының) қалыптасуы аяқт алды. Ноғай Ордас ының этникалық құрамы Ақ Орда мен Әбiлқайыр хандығындағы сияқты түркi және түркiленген монғол тайпаларынан тұрды. Ноғай Ордасының негiзгi тұрғындары маңғыттар тайпасы еді. Ноғай Ордасының тәуелсiз мемлекет ретiнде қалыптасуы Едiге тұсында басталды. Едiге Алтын Ордада бірнеше жыл бойы би, яғни мем- лекет басшысы болды. Едiге билiк еткен тұста Ноғай Ордасы Алтын Ор- дадан бөліне б астады. 141 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217
Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ Ноғай Ордасының саяси тарихы. Ноғай Ордасы ХV ғасырдың ор- тасына қарай Едiгенiң ұлы Нұраддиннiң тұсында түпкiлiктi түрде оқшауланды. Ноғай Ордасының шегаралары сыртқы саяси жағдайға байланысты өзгерiп отырды. ХV ғас ырдың екiншi жартысына қарай ноғайлар «өз бектер» жеріне жылжыды. Сырдария қалал ары үшін күрес жүргізіп жатқан Әбiлқайыр ноғайларға қарсылық көрсетпеді. Ноғ айлар оның бо- дандары санын толтырады деп үмiттендi. 143-беттегі картадан Ноғай Ноғай Ордасы бiрнеше ұлыстан құралды. Ордасының аумағын Ұлыстар басында мырзалар (түркі тайпалары- көрсетiңдер. Мемлекеттiң ның басшылары) тұрды. Мырзалар өз иелiк- этникалық құрамы және терiнде шексiз билiкке ие болды. Қатардағы «ноғай» атауының шығуы ту көшпелiлер – малшылар өздерiнiң мырзала- ралы айтып берiңдер. рына салық төлеуге, әскери жорық кезiнде өз қаруымен келуге мiндеттi еді. Өзбектердiң жерiн иелене бас Үлкен кеңес жоғарғы билiк болып та- таған ноғайларға Әбiлқ айыр былды, оған ақсүйектер мен Едiге ұрпақтары неліктен қарсылық көрсетпеді? ендi. Кеңес соғыс пен бейбiтшiлiк мәселелерiн шештi. Едiге ұрпақтарынан мемлекет басшы- сы бидi сайлады. Би бүкiл атқарушы және Ноғай Ордасының мемлекеттiк сот билiгiне ие болды. Бұдан басқа iсқағазын құрылымын сипаттаңдар. жүргiзiп, тұрғындардан салық жинауды рет- тейтін арнайы басқару жүйесі жұмыс iстедi. Ноғай ақсүйек қауымының малы қисапсыз көп еді. Олар жайылым- дар мен аң аулау аймақтарын өз ықпалында ұстады. Мұның бәрі рулық қауымның меншiгі саналатын. ХVI ғасырдың басында Ноғай Ордасында құлдырау кезеңі бастал- ды. ХVІ ғасырдың 50-жылдары (Қазан және Астрахан хандықтары Ресейге қосылғаннан кейін) Ноғай Ордасы бiрнеше дербес иелiктерге бөлiндi. Маңғыттардың билiгiнде тек Жайық бойы аймақтары ғана қалды. Ноғай Ордасындағы көшпелi рулардың бiр бөлiгi Кiшi жүз құрамына ендi. Енді бір бөлігі ноғай халқының негізін қалады. Орданы мекендеген тайпалар қазақ халқының этникалық қалып тасуында маңызды рөл атқарды. Шоқан Уәлиханов ноғайлар мен қазақ- тарды «екi туысқан Орда» деп атады. Едiге, Қамбар батыр, Ер Тарғын және басқа батырларға арналған көптеген эпостар Ноғай Ордасы өркендеу дәуiрiнiң белг iсi болып табылады. 142 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217
№9 КАРТА Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ МОНҒОЛ ШАПҚЫНШЫЛЫҒЫНАН 143 КЕЙІНГІ ҚАЛЫПТАСҚАН МЕМЛЕКЕТТЕР *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217
Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ Ноғай Ордасы ыдыраған Сiбiр хандығы. Батыс Сiбiр мен Солтүстiк нан кейiн оның құрамын Қазақстан жерлерi Жошы ұлысының құрамына дағы тайпалар қандай енiп, Шайбани әулетiне тиесiлi болды. бiрлестiктерге ендi? Ноғай Ордасында билердiң рөлi Сiбiр хандығының халқын түркi тiлдес тай- палар құрады. Орталығы Чимги-Тура (қазiргi Тү қандай еді? мен қаласы), ХV ғасырдың соңында Іскер қаласы саналды. Әбiлқайыр хандығы құлағаннан кейiн дербес Сiбiр хандығы орнықты. Бұл хандық Қазақстанның солтүстiк-шығыс бөлiгiн де қамтыды. Хандықтың негізін Шайбани ұрпағы Ибақ хан қалады. Оның тұсында Сiбiр хандығы қазақ хандары Керей, Жәнiбекпен және орыс патшасымен достық, одақтастық туралы келiсiм жасап, сауда қатынастарын орнатты. Алайда Ибақ хан өлгеннен кейін мемлекет- те жергілікті ақсүйектер қауымы – түркілік тайбұға әулеті (негізін салушы – Тайбұға) басымдыққа ие болды. Тайбұға әулетінен жоғары билікті иеленген Сібір мырзалары шықты. 1563 жылы хандықтағы билік Шайбани ұрпағы Көшімге көшті. Алайда ол сыртқы саясатты өзгертіп, ноғайлар мен қазақ жерлеріне басқыншылық шабуылдар жасады, Орыс мемлекетімен қарым-қа тынасты үзді. 1581–1583 жылдары атаман Ермак бастаған 143-беттегі картадан Сібір орыс казактары Iскер қаласы мен Көшімнің иелік хандығының аумағын көрсетiңдер. Мемлекеттің терін басып алды. ХVI ғасырдың соңында орыс этникалық құрамының әскерлері Сiбiрдiң соңғы ханы Көшiмді жеңіліске ерекшеліктерін анық ұшыратты. Ресей өзіне Батыс Сібір жерін қосып таңдар. алды. Бұрынғы Сібір хандығының дала тайпалары Қазақ хандығының құрамына енді. 1. Ашық тест тапсырмалары 1.1. Ноғай Ордасының негiзгi жер аумағы _______ мен _______ аралығы, орталығы _______ қаласы болды. 1.2. Сарайшық қаласының негiзiн _______ ғасырдың екiншi жартысында Жошы ұрпақтары қалады. 1.3. Ноғай Ордасындағы билiктiң жоғарғы органы _______ кеңес болды. 1.4. Батыс Сiбiр мен Солтүстiк Қазақстан жерлерi _______ ұлысының құрамына енді. 2. Жабық тест тапсырмалары 2.1. Алтын Орда құлап, Ақ Орданың әлсiреуi барысында құрылған мемлекет 144 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217
Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ А) Ақ Орда Ә) Ноғай Ордасы Б) Көшпелi өзбектер мемлекеті В) Моғолстан Г) Әмір Темiр мемлекеті 2.2. Ноғай Ордасы Алтын Ордадан бөліне бастаған кезде ел басқарған билеушi А) Поладшы Ә) Әмір Темiр Б) Ноғай В) Едiге Г) Бату 2.3. Сібір хандығының ХV ғасырдың соңындағы орталығы А) Баласағұн Ә) Чимги-Тура Б) Отырар В) Іскер Г) Суяб Алтыншы тарау бойынша ҚАЙТАЛАУ-ЖИНАҚТАУ САБАҒЫ 1. Оқулық материалдарын негізге ала отырып, Шыңғысхан басқ ыншылықта- рының саяси және экономикалық себептерін анықтаңдар. 2. Шыңғысханның жеңістері мен монғолдардың жаулап алған жерлерде ұзақ уақыт үстемдік етуіне ықпал еткен себептерді анықтаңдар. 3. Сендердің пікірлеріңше, Шыңғысхан біртұтас биліктің жақтасы бола оты- рып, неліктен өз мемлекетін ұлыстарға бөлді? Қай жерде қандай ұлыстар құрылды? 4. «Әмір Темір өз иелігінің шаруашылығын дамытумен бірге барлық көрші елдердің экономикасын күйзелтті, түркі әлемін, оның ішінде Осман импе- риясын күйретті» деген пікірге көзқарасыңды білдір. 5. Әмір Поладшы Тоғылық Темірдің Шыңғысхан ұрпағы ретінде жоғары би лік құқығына, яғни оның маңына жекелеген тайпаларды ғана емес, бүкіл аймақты біріктіре алуға болатындығына сенді. Әмір Поладшының хан тағына Шыңғысхан ұрпағын отырғызғанын дұрыс деп ойлайсыңдар ма? 6. Моғолстанның негізгі билеушілерін атаңдар, олардың сыртқы саясатының бағыттарын сипаттаңдар. 7. Ноғай Ордасының бөлектенуіне ықпал еткен және кедергі жасаған жайт- тарды атаңдар. 8. Алтын Орданың мемлекеттік құрылымына сипаттама беріңдер. Түрік қағанатынан ерекшеліктері мен өзгешеліктерін түсіндіріңдер. 10–3479 145 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217
Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ Сәйкестікке арналған тест тапсырмалары 1. Жылдары Тарихи оқиғалар А) Монғол мемлекетінің құрылуы 1. 1219–1224 жылдар Ә) Монғолдардың бүкіл Қазақстан аумағын 2. 1206 жыл жаулап алуы 3. 1243 жыл Б) Бату ханның Еуропаға жорығы 4. 1236–1242 жылдар В) Алтын Орданың құрылуы 2. Билеушілер Саяси іс-әрекеттер А) Әмір Темір бодандығын қабылдаған 1. Тоғылық Темір моғол ханы Ә) Моғолстан билеушілері әулетінің 2. Қызыр Қожа негізін қалады Б) Ноғай Ордасын қалыптастырды 3. Едіге В) Ақ Орданы күшейтіп, біршама 4. Ұрұс хан нығайтты Оқиғалардың ретін анықтауға арналған тест тапсырмалары І. Оқиғаларды ретімен орналастырыңдар: 1) Монғол әскерінің Қытай жеріне басып кіруі 2) Шыңғысханның наймандарды талқандауы 3) монғолдардың Оңтүстік Қазақстан жеріне басып кіруі 4) монғолдардың Жетісуға басып кіруі ІІ. Оқиғаларды ретімен орналастырыңдар: 1) Ислам Алтын Орданың мемлекеттік діні болып жарияланды 2) монғол сауда керуенінің Отырарда тоналуы 3) Батудың Еуропаға жорығы 4) Монғолдардың Сырдария бойы қалаларын жаулап алуы ІІІ. Хандардың билік етуі ретін анықтаңдар: 1) Өзбек 2) Тоқтамыс 3) Бату 4) Берке Шығармашылық тапсырма Монғол шапқыншылығының салдары жайлы өз пікірлеріңді білдіріңдер. 146 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217
Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ Жетінші тарау ХIII–ХV ҒАСЫРДЫҢ БIРIНШI ЖАРТЫСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТЕРДIҢ САЯСИ ҚҰРЫЛЫМЫ, ЭКОНОМИКАСЫ ЖӘНЕ МӘДЕНИЕТI ХIII–ХV ҒАСЫРДЫҢ БIРIНШI ЖАРТЫСЫНДАҒЫ §3 5. МЕМЛЕКЕТТЕРДIҢ ҚОҒАМДЫҚ ЖӘНЕ САЯСИ ҚҰРЫЛЫМЫ Тақырыпты оқығаннан кейін: – Алтын Орда, Ақ Орда, Моғолстан, Әбілқайыр хандығы, Ноғай Ордасы қоғамдық және саяси құрылымының ерекшеліктерін; – Монғол кезеңінен кейінгі мемлекеттердің саяси құрылымындағы ортақ белгілерді анықтай аласыңдар. Әлеуметтiк-саяси жағдай. Монғолдар бағындырған елдерде тек Шың- ғысхан ұрпақтары ғана хан бола алды. Шыңғысхан ұрпақтарының билiк ету құқығы дәстүрге ендi. Шыңғысхан ұрпақтары өз алдына оқшауланған жоғары билiк әулетiн құрды. Хан болу құқығы тек Шыңғысхан ұрпақтарында сақталды. Тек солар ханды сайлап, одан ант қабылдады. Хан әулетiнiң мүшесiн сотқа ханның өзi ғана тарта алды. Хан мемлекетті басқарды. Ол өзiнiң қол астын Шыңғысханның шығу дағылар мен әскерiне балаларындай қамқорлық тегiне Орталық Азия мен жасауға мiндеттi болды. Ал олар мемлекет басшы- Қазақстанда қандай мән сын «өз әкесi» деп есептеуге тиiс едi. Хан билiгi берiлдi? белг iлi құқықтарды және бiрқатар мiндеттердi атқар умен айқындалды. Ханның мынадай бес құқығы мен мiндеті болды: 1. Ханның барлық жерге, елдің бүкіл аумағына билiк ету құқығы; басты мiндетi – елдi сыртқы жаулардан қорғау. 2. Ханға соғыс жариялау және бiтiм жасау құқығы берiлдi, ол – әскердiң жоғары қолбасшысы. 3. Ханға шет мемлекеттермен келiсiм жасау және мемлекеттiң сырт қы саяси бағытын анықтау құқығы берілді. 147 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217
Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ Құрылтай. Қ. Әжібекұлы 4. Ханға өз қол астындағы адамды өлім жазасына кесу немесе тiрi қалдыру құқығы берiлдi, ол жоғары сот міндетін де атқарды. 5. Ханға қоғамның барлық мүшелерiне мiндеттi заңдар, бұйрықтар шығару құқығы берiліп, ол қоғамдық құрылым мен тәртiптi сақтады. Ханның кеңесшiлерi уәзiрлер, билiк органы құрылтай болды. Ақ Ордадағы, Әбiлқайыр хандығы мен Моғолстандағы түркі тайпаларының басшыларын әмiрлер, ал Ноғай Ордасындағыларды би лер деп атады. Мемлекет тағының мұрагерін тәрбиел еуші атабекке Хан билiгiн қандай үлкен мән берілді. құқықтар мен мiндеттер Жерді пайдалану және салықтар. Ұлыстық айқындады? жүйе көшпелiлерге жайылымдар мен суат көздерi бар жер аумағының болуына мүмкiндiк бердi. Бұл ұлыст ық бiрлестiктердің өзара қақтығыстарын болдырмады. Билеушi әулеттiң барлық мүшелерiнде ұлыс аумақтарын иеле ну құқығы болды. Рулық-тайпалық топтарды басқарған ақсүйектер жеріне ешкім қол сұқпайтын ерекше құқық беретін тархан лауазы- мын алды. Деректерде жер иелену мен жер меншiгiнiң басқа түрлерi де атап көрс етiлген. Шыңғысхан ұрпақтарының тұрғындарымен бiрге алған жерлерi iнжу, дiн қызметшiлерi мен мұсылман дiни мекемелерiнiң жерi вақф деп аталды. Иқта және сойырғал сияқты басқа да жер иелiктерiнiң түрлерi бол- ды. Мұндай жерлер мұрагерлiкке берiлмедi. Мәселен, сойырғал көшпелі 148 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217
Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ ақсүйек қауымының отырықшы-егінші тұрғындарға үстемдігін бекітті. Бұл жерлер ханға адал қызмет еткен әскерилер мен көсемдерге берілді, сатқындық жасаған жағдайда қайтарып алынды. Көшпелі аймақтарда малға жекеменшік орнады, ал жайылымдарды қауым болып пайдаланды. Қатардағы көшпелілер мен жер иеленушілер хан мен ақсүйек қауымына салық төледі. Отырықшы егіншілікпен айналысатындар және қала тұрғындары – құшыр, хараж, баж салықтарын төлеуге міндетті бол- ды. Көшпелі малшыларға салық зекет пен соғым түрінде салынды. Тұрғындар салықтардан басқа әскери, көлік, пошта және т.б. міндет керліктерді атқарған. Оқиға куәгерлерi мен тарихшылардың деректерi «Ханның шешiмi мен жарлығын өзгерту дәстүрде болған жоқ, – деп жазады Рашид-ад-дин, – мұндай әрекет жасаған адам қылмыскер болып табылды...» Монғол ханының билiгiне Плано Карпини бы- Рашид-ад-дин мен лай сипаттама бередi: «Бұл татар императорының Плано Карпини дерек барлығының үстiнен қарайтын ғажайып билiгi бар. терінен хан билiгi тура Егер де император рұқсат бермесе, ешкiм қандай лы қандай мәлiметтер да бiр елде тұра алмайды. Оның өзi көсемдердiң алдыңдар? қайда болу керектiгiн көрсетедi, көсемдер бол- са мыңдықтарға, мыңдықтар – жүздiктерге, жүздiктер – ондықтарға әмір етедi. Бұдан басқа әміршінің соғысқа немесе бейбіт өмiрге қатысты бұйрықтарының барлығына олар еш қарсылықсыз бағынады...» 1. Ашық тест тапсырмалары 1.1. Монғолдар бағындырған елдерде тек _______ ұрпағы ғана хан бола алды. 1.2. Ханның кеңесшiлерi _______, билiк органы _______ болды. 1.3. Шыңғысхан ұрпақтарының тұрғындарымен бiрге алған жерлерi ______ деп аталды. 1.4. Ақ Орда, Әбілқайыр хандығы және Моғолстандағы түркі тайпаларының басшыларын _______ деп атады. 1.5. Жер иеленушілерден алынған салық _______. 1.6. Көшпелі малшылардан алынған салықтар _______ және _______. 1.7. Ханға адал қызмет еткен әскерилер мен көсемдерге берілген жерлер _______ және _______ деп аталды. Бұл жерлер мұрагерлікке берілмеді. 2. Жабық тест тапсырмалары 2.1. Рулық-тайпалық топтарды басқарған ақсүйек қауымының алған жерiне берілген ерекше құқығы 149 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217
Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ А) сойырғал Ә) тархандық Б) вақф В) мильк Г) харадж 2.2. Дiн қызметшiлерi мен мұсылман дiни мекемелерiнiң қарамағындағы жер атауы А) иқта Ә) тархандық Б) сойырғал В) вақф Г) харадж 2.3. Жер иелену түрі – сойырғалдың ерекшеліктері 1) ханға адал қызмет еткен адамдарға берілді 2) мұрагерлiк жолмен берiлдi 3) Шыңғыс ұрпақтарына тиесiлi болды 4) хан әулетiнiң мүшелерiне тарту етiлдi 5) мұрагерлiк жолмен берiлмедi 6) хан пайдасына салық жинады 7) өз пайдасына салық жинады 8) дiн иелерiне тиесiлi болды §3 6. ХIII–ХV ҒАСЫРДЫҢ БIРIНШI ЖАРТЫСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТЕРДIҢ ЭКОНОМИКАСЫ Тақырыпты оқу барысында: – монғол және монғол кезеңінен кейінгі мемлекеттер экономикалық дамуының ортақ белгілері мен шаруашылық өмірінің ерекшеліктерін және олардың Қазақстан тарихы үшін маңызын анықтайсыңдар; – осының алдындағы дәуірлерден ХІV–XV ғасырлардағы материалдық мәдениетте не сақталғанын білесіңдер және біздің кезең үшін бұл мәдениеттің құндылығын қарастырасыңдар. Экономиканың дамуы. Монғол шапқыншылығынан кейiн шаруа- шылық қайта жанданды. ХIII ғасырдың соңында көптеген қалалар мен егiншiлiк кәсібі қайта қалпына келе бастады. 1269 жылы Талас жағасында Шағатай ұрпақтары мемлекетiндегі көшпелi ақсүйек қауымының құрылтайы өттi. Онда отырықшы ха лықтың өмiрiне араласпауға, белгiленген салықпен қанағаттануға ше шiм қабылданды. Осының нәтижесінде Мауараннахрдағы және Жетi судың оңтүстiк-батысындағы қала өмiрi жанданды. 150 *Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
